ΑΡΓΟΣ
Μύθος και Ιστορία ARGUS PANOPTICUM APΓOΣ ΠANOΠTIKON «Ανακάλυψη» μιας παλιάς κληρονομιάς
ΑΠΟ ΠΟΥ ΕΛΚΟΥΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΜΑΣ; Το Άργος κι εμείς μέσα από την ιστορία μας. Μια όχι και τόσο γνωστή στιγμή του μύθου.
ARGUS PANOPTICUM
[
04
ΑΡΓΟΣ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ
Ποιός ήταν ο Άργος Πανόπτης; Ο Άργος Πανόπτης, αυτός που έβλεπε τα πάντα, ήταν ένας γίγαντας με εκατό (κατά άλλους με χίλια) μάτια, απλωμένα σε όλο του το σώμα. Έτσι, μπορούσε να κοιτάζει προς όλες τις κατευθύνσεις. Κατά την διάρκεια του ύπνου του, τα μισά μάτια του τέρατος έμεναν ξάγρυπνα για να επιτηρεί γύρω του. Aν και ο Ησίοδος μας διηγείται πως η Έχιδνα ήταν μια αθάνατη νύμφη, άλλες πηγές μας διηγούνται πως δολοφονήθηκε στον ύπνο από τον Άργο. O Άργος ήξερε επομένως από την εμπειρία του, πόσο επικίνδυνος μπορεί να είναι ο ύπνος...
“EΣTI KAI TOΠOΣ EYBOIAΣ APΓOYPA OΠOY ΔOKEI TON ΠANOΠTH EPMHΣ ΠEΦONEKEN” ΣTEΦANOΣ BYZANTIOΣ
05
Άργος και Ιώ 06
Ο
Βασιλιάς των Πελασγών Ίναχος είχε μια πανέμορφη κόρη, την Ιώ. Σύμφωνα με την παράδοση (Απολλόδωρος, Οβίδιος) ο Δίας την ερωτεύτηκε, βλέποντας την να φροντίζει τα κοπάδια του πατέρα της στην πεδιάδα της Λέρνας. Η Ιώ αρχικά αντιστάθηκε αλλά η επιθυμία του Δία ήταν τόσο έντονη που αναγκάστηκε να ενδώσει. Γρήγορα όμως η σχέση αυτή υπέπεσε στην αντίληψη της Ήρας, η οποία ήταν πολύ δύσπιστη απέναντι στον Δία, έχοντας γνωρίσει ήδη τις διαθέσεις του. Δεν μπορούσε να ανεχτεί την ερωτική σχέση του Δια με την Ιώ. Ο Δίας προσπάθησε να την εξαπατήσει μεταμορφώνοντας την Ιώ σε αγελάδα για να μην γίνει αντιληπτή. Η Ήρα όμως αντιλήφθηκε το τέχνασμα του συζύγου της και απαίτησε την “δαμάλα” ως δώρο. Ο Δίας στην προσπάθεια του να αποφύγει την οργή της, αναγκάστηκε να της την παραχωρήσει. Η Ήρα, αφού κέρδισε έτσι χρόνο, ανέθεσε στον Άργο Πανόπτη να την παρακολουθεί συνεχώς, ώστε να μην την ξαναπλησιάσει ερωτικά ο Δίας. Πράγμα που δεν εμπόδισε τον Δία να συνουσιαστεί μαζί της, μεταμορφωμένος σε Ταύρο. Το αποτέλεσμα αυτής της σχέσης ήταν να γεννηθεί ένας γιος, ο Έπαφος, που όταν μεγάλωσε έγινε με τη βοήθεια του Δία βασιλιάς της Αιγύπτου. Ο Ζευς, μη ανεχόμενος τους περιορισμούς που προσπαθούσε να του επιβάλλει η Ήρα, έστειλε τον Ερμή να κλέψει την Ιώ και να σκοτώσει τον Άργο Πανόπτη. Ο Ερμής, ο οποίος γνώριζε πως στον γίγαντα δεν ξέφευγε τίποτα, γιατί τα μάτια του επέβλεπαν το άμεσο περιβάλλον του συνεχώς, τον αποκοίμισε με τους ήχους της φλογέρας του, τον σκότωσε με ένα βράχο και τον αποκεφάλισε με το σπαθί του. Στη συνέχεια η Ήρα κράτησε τα μάτια του Άργου και τα τοποθέτησε στα φτερά του ιερού πτηνού της, του παγωνιού...
07
Ο Μύθος και ο δρόμος προς την ελευθερία Ακόμη και σήμερα κάποιοι δύσπιστοι άνθρωποι, θα ήθελαν “να τα βλέπουν όλα”. Αυτή η επιθυμία εκφράστηκε αρχικά στην αρχιτεκτονική του 18ου αιώνα στο “Πανοπτικόν” του J. Bentham, απαρχή και πεμπτουσία της κοινωνίας του ελέγχου.
“..ος τα πανθ’ ορά” Mας θυμίζει κάτι αυτό; Aυτή η φράση βρίσκεται ως επιγραφή σε διάφορα στρατόπεδα της χώρας μας...
08
“Μας κοιτάζουν δύσπιστα με τα μάτια του Άργου”
O
μύθος ως συλλογικό δημιούργημα μπορεί να αποτελέσει μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης για την ζωή μας.
Είδωλο του φθόνου και της ζηλοτυπίας, ο Άργος Πανόπτης αναπαριστά για τους αρχαίους Έλληνες ένα ψυχικό πρόσωπο. Εντεταλμένο από μια θεϊκή φιγούρα να παρακολουθεί ασταμάτητα την ερωτική ζωή της αγελάδας και του Δία. Eίναι ευρύτερα γνωστό, ότι οι Έλληνες δημιουργούσαν τους Θεούς τους κατ’ εικόναν και καθ’ ομοίωσήν τους και όχι το αντίθετο... Ξεκινώντας από ένα αχαλίνωτο πάθος, τη ζηλοτυπία, ο άνθρωπος κατασκευάζει κάμερες στο πρότυπο των οφθαλμών του γίγαντα. Στην αρχή οι κάμερες αυτές τοποθετήθηκαν σε εξωτερικούς, αργότερα και σε εσωτερικούς χώρους. Ως οθόνες έφτασαν να μας κοιτάζουν. Σήμερα οι κάμερες του Δία, της Ήρας και του Άργου εγκαθίστανται πλέον μέσα στο σώμα της Ιούς. Ανιχνεύουν τους έρωτες της ψυχής για τους θεούς πριν αυτοί ακόμη γεννηθούν.
09
H κοινωνία του ελέγχου
Κ
αι, όπως κάθε φορά στην ιστορία και ανάλογα με τις δυνατότητες και τις περιστάσεις - είναι ο Ερμής ως θεός της επικοινωνίας που απελευθερώ-
νει από την τύφλωση που προκαλούν τα μάτια του ξάγρυπνου τέρατος. Για όσους το κοιτάζουν... κατάματα: Η «κοινωνία του ελέγχου», το κατεξοχήν αντικείμενο της σύγχρονης πολιτικής σκέψης. Έσελον, δορυφόροι, και, σε τοπικό επίπεδο - νεράντζια
10
της πλατείας, φανάρια taxi, συστήματα παρακολούθησης δευτέρου παγκοσμίου πολέμου (πληροφοριοδότες) για να κερδιθούν οι εκλογές του 2006 - όλα αυτά - μάτια του Πανόπτη σε μια πιο ρετρό εκδοχή. Βέβαια αυτά αποτελούν παρελθόν... Τα κατοχικά panoptica ανήκουν πλέον στο πολεμικό Μουσείο μαζί με τα τηλέτυπα. O ψηφιακός κώδικας, ο γνωστός σε όλους μας 01010101010 ...κατασκευάζει - διαμορφώνει τους ανθρώπους και τα έργα τους. Για να τον κατανοήσεις και να αναμετρηθείς μαζί του, χρειάζεται να εγκαταλείψεις οριστικά τα κενά σύνολα. Η νεότερη γενιά δεν καλείται να πειθαρχήσει ή να σταθεί ευθυτενώς. Το πρόβλημα της δεν είναι ο εγκλεισμός στα αναμορφωτήρια ή στα στρατόπεδα, παρόλο που ακόμα διατηρούνται μερικές γραφικές χειρονομίες
που υποδηλώνουν το αίτημα για πειθαρχία. Ούτε τα αναλογικά μεγάφωνα του Ηραίου που περιορίζουν τις ελευθερίες, απαιτώντας υπακοή σε αναλφάβητους πατριάρχες. Είναι μάλλον αυτή η περίεργη υπακοή του 70% των νεότερων ανθρώπων - στο να ψηφίζουν αυτό που τους ζητάει ο μπαμπάς τους - που πρέπει κάπως να εξηγηθεί. Γιατί αυτή η στάση μοιάζει κάπως αναχρονιστική - φέρνει κάτι από τότε που είμαστε παιδιά εννέα χρόνων - και αποκαλύπτει ενδεικτικά το μέγεθος της οπισθοδρόμησης. Η πρόοδος του πολιτισμού βασίζεται στην σύγκρουση των γενεών και σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα τους. Πολιτισμός μέσα στην οικογένεια δεν σημαίνει πως περιμένω -«άθελα μου και εν αγνοία μου»- τον φυσικό θάνατο των γεννητόρων μου για να προχωρήσω στη ζωή. Αυτό όταν συμβαίνει αποκαλύπτει το φεουδαρχικό πρόσωπο της κοινωνίας μας, πίσω από τα gadget της καταναλωτικής αντιστάθμισης μιας γενικευμένης απροθυμίας συμβολικού φόνου του πατέρα. Ας υποθέσουμε πως, ως εναρκτήρια μυθική στιγμή για τη θεμελίωση της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας θα μπορούσε να θεωρηθεί η διάσωση του Δία από την Ρέα. Οι θεοί δεν κυριαρχούν πλέον τους κοσμικούς νόμους. Γιατί δεν τους κυριαρχεί ο Δίας αυτούς τους νόμους. Αυτό επέτρεψε στους Έλληνες να μελετήσουν τον κόσμο αντί να αλλοτριώνονται μόνο, μέσα σε αυτόν. Το ότι πίσω από τις βραχυκυκλωμένες οθόνες της κοινοτιστικής - εθνοκεντρικής - συντηρητικής επανάστασης των προγονόπληκτων αρχαιολατρών μας ξεπροβάλλει κάπου και το αρχαίο ελληνικό πανωφόρι, δεν μας εμποδίζει να τους ανακαλύπτουμε πίσω από την φαντασίωση μεγαλείου που μας προτάσσουν, ως βαθύτατα αντιδημοκρατικούς και δέσμιους του μονο-
11
θεϊσμού, από τον οποίο ποτέ δεν χειραφετήθηκαν στοιχειωδώς. Και πως θα μπορούσαν άλλωστε, όταν εξαιτίας των ανεπεξέργαστων εθνικοσοσιαλιστικών τους ταυτίσεων δεν ήταν ποτέ σε θέση να ξεχωρίσουν τους αρχαίους ελληνικούς θεούς από την μυθολογία των γερμανικών φύλων. Πως όμως να αντιληφθεί κανείς την διαφορά ανάμεσα στο δαχτυλίδι του Σίγκφριντ και του κουτιού της Πανδώρας, όταν δεν μπορεί να ξεχωρίσει την μουσική του Βάγκνερ από τους ήχους της τοπικής φιλαρμονικής; Όσο κι αν φαντασιώνουν κάποιοι, δεν μπορούμε να χτίσουμε την Πύλη του Βρανδεμβούργου στην είσοδο της πόλης μας, όπως δεν μπορούν τα συντρίμμια του γερμανικού Ρομαντισμού και της δημοκρατίας της Βαϊμάρης να υποκαταστήσουν την αρχαία ελληνική δημοκρατία ως πρότυπο θέσμισης της κοινωνίας, ως μύθο για την καταγωγή και ως πρότυπο για την πολιτική κοινωνικοποίηση μας. 12
Έτσι, η γενικευμένη αντίσταση της ελληνικής κοινωνίας στο Διαδίκτυο (Internet) θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως αποτέλεσμα μιας διαίσθησης. Είναι ίσως για πολλούς νέους ακόμη ευκολότερο να υποδύονται πως πειθαρχούν στα απολιθώματα του εμφυλίου, παρά να αντιμετωπίσουν το Matrix της κοινωνίας του ελέγχου. Λέμε πως υποδύονται ότι πειθαρχούν, γιατί το πέρασμα από το Αναλογικό στο Ψηφιακό έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Οι βάσεις για μια ρήξη ανάμεσα στις γενιές έχουν ήδη τεθεί. Οι αγγελιοφόροι της κοινωνίας του ελέγχου που μπορούμε να αναγνωρίσουμε πιο εύκολα, είναι η “υπέρπροστατευτική μητέρα” -με την διπλά αντιφατική εκπομπή της στο οικογενειακό πεδίο της τυραννικής οικειότητας- και η κινητή τηλεφωνία ως media, που αναδιατάσσουν εκ βάθρων την σχέση απουσίας - παρουσίας, δηλαδή την ποιότητα της σκέψης συνολικά.
Παραρτήματα Η πειθαρχεία «Η κοινωνία μας δεν είναι η κοινωνία του θεάματος, αλλά της επιτήρησης. Κάτω από την επιφάνεια των εικόνων, τα σώματα πολιορκούνται σε βάθος. Πίσω από τη μεγάλη αφαίρεση της ανταλλαγής, συνεχίζεται το εξονυχιστικό και συγκεκριμένο ντρεσάρισμα των χρήσιμων δυνάμεων... Είμαστε πολύ λιγότερο’’Ελληνες’’ από ότι το φανταζόμαστε. Δεν βρισκόμαστε ούτε στις κερκίδες ούτε στη σκηνή, αλλά μέσα στην πανοπτική μηχανή, πολιορκημένοι από τις εξουσιαστικές της ενέργειες των οποίων εμείς οι ίδιοι είμαστε οι φορείς, μιας και είμαστε ένας από τους μηχανισμούς της».
Μ. Φουκώ, Eπιτήρηση και τιμωρία σελ.285, εκδ. Ράππα, 1989
«
Το Πανοπτικόν
13
Το Πανοπτικόν είναι πολυσήμαντο στις εφαρμογές του: χρησιμεύει για να σωφρονίζει τους φυλακισμένους, αλλά και να περιθάλπει τους αρρώστους, να διδάσκει τους μαθητές, να φυλάγει τους τρελούς, να επιτηρεί τους εργάτες, να αναγκάζει τους επαίτες και τους φυγόπονους να εργάζονται... Επιπλέον η πανοπτική μηχανή είναι φτιαγμένη με τέτοιο τρόπο ώστε ακόμα και το κλείσιμο της να μην εμποδίζει μια μόνιμη παρουσία της από έξω: όπως είδαμε παραπάνω, ο καθένας μπορεί να ασκεί επιτήρηση από τον κεντρικό πύργο και, να μαντεύει έτσι με ποιόν τρόπο ασκείται η επιτήρηση. Στην πραγματικότητα, κάθε πανοπτικό ίδρυμα, ακόμα κι όταν είναι κλειστό τόσο επιμελώς όσο κι ένα αναμορφωτήριο, θα μπορεί χωρίς δυσκολία να υποβάλλεται σε τέτοιου είδους ελέγχους -τυχαίους και ταυτόχρονα αδιάκοπους- κι όχι μόνο από διορισμένους ελεγκτές, αλλά και από το κοινό. Οποιοδήποτε μέλος της κοινωνίας θα έχει το δικαίωμα να ελέγχει με τα ίδια του τα μάτια πως λειτουργούν τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τα εργοστάσια, οι φυλακές.»
Μ.Φουκώ, Eπιτήρηση και τιμωρία σελ. 274, 275, εκδ. Ράππα, 1989
«
Gilles Deleuze Η ψηφιακή γλώσσα του ελέγχου είναι φτιαγμένη από ψηφία που σηματοδοτούν είτε την πρόσβαση στην πληροφορία είτε την απόρριψη. Δεν βρισκόμαστε πλέον μπροστά στο ζεύγος μάζα/άτομο. Τα άτομα δημιουργούνται από τις «διαιρέσεις» και οι μάζες από τα στατιστικά δείγματα, τα δεδομένα τις αγορές ή τις «τράπεζες πληροφοριών». Είναι ίσως το χρήμα που εκφράζει καλύτερα τη διάκριση μεταξύ των δύο κοινωνιών, αφού η πειθαρχία σχετιζόταν πάντα με το τυπωμένο νόμισμα που επαναεπιβεβαίωνε τον χρυσό ως αξία αναφοράς, ενώ ο έλεγχος παραπέμπει σε κυμαινόμενες ισοτιμίες, ρυθμιζόμενες σύμφωνα με την τιμή που επιβάλλεται από μια ομάδα δεδομένων νομισμάτων. Ο νομισματικός γερό-τυφλοπόντικας είναι το ζώο των χώρων εγκλεισμού, ενώ το ερπετό εκείνο των κοινωνιών του ελέγχου. Περάσαμε από το ένα ζώο στο άλλο, από τον τυφλοπόντικα στο ερπετό, στο καθεστώς στο οποίο ζούμε, αλλά επίσης στον τρόπο ζωής μας και στις σχέσεις μας με τους άλλους. Ο άνθρωπος των πειθαρχήσεων ήταν ένας ασυνεχής παραγωγός ενέργειας, ενώ ο άνθρωπος του ελέγχου είναι μάλλον κυματοειδής, αγγελιαφόρος σε τροχιά συνεχούς φάσματος. Γι‘ αυτό το surf έχει αντικαταστήσει τα παλιά αθλήματα».
Η κοινωνία του ελέγχου, σελ. 12, εκδ. ελευθεριακή κουλτούρα, 2001
14
«
Ο έλεγχος είναι βραχυπρόθεσμος και σε ταχεία περιστροφή, αλλά επίσης συνεχής και απεριόριστος, όπως η πειθαρχεία ήταν μακράς διαρ-
κείας, αέναη και ασυνεχής, Ο άνθρωπος δεν είναι πια ο έγκλειστος άνθρωπος, αλλά ο άνθρωπος - χρεώστης. Είναι αλήθεια ότι ο καπιταλισμός διατήρησε ως σταθερά του την ακραία δυστυχία των 3/4 της ανθρωπότητας. Πολύ φτωχή για να ξεχρεώσει, πολυάριθμη για να εγκλειστεί: ο έλεγχος τώρα δεν θα πρέπει να αντιμετωπίσει την εξαφάνιση των συνόρων, αλλά και την έκρηξη των φτωχογειτονιών και των γκέττο». Η κοινωνία του ελέγχου, σελ. 14, εκδ. ελευθεριακή κουλτούρα, 2001 15
«
Πολλοί νέοι απαιτούν, παραδόξως, να τους παρέχονται «κίνητρα», αξιώνουν περιόδους μαθητείας και διαρκή εκπαίδευση. Σε αυτούς
έγκειται να ανακαλύψουν αυτό που πρόκειται να υπηρετήσουν, όπως οι πρόγονοι τους ανακάλυψαν, όχι χωρίς δυσκολία τις πειθαρχίες. Οι σπείρες ενός ερπετού είναι ακόμα πιο πολύπλοκες από τις τρύπες ενός τυφλοπόντικα». Η κοινωνία του ελέγχου, σελ. 16, εκδ. ελευθεριακή κουλτούρα, 2001
Επιλογή & επιμέλεια κειμένων:
Kωνσταντίνος Σκαρπίδης