Jurnal sastra bali moderen suara saking bali edisi 1

Page 1

Édi s iI| Nové mbe r2016

Jur nal Sas t r aBal i Modér en

Sua r aSa ki ngBa l i

Sat uaCut e t

IMa d éSu g i a n t o IPu t uSu p a r t i k a IGe d éPut r aAr i a wa n

Pui s i

Ma d éSu a r Ti mu h u n Al i tJ u l i a r t h a Ag u sSu d i p t a

Ar t i ke l

IKe t u tSa n d i y a s a

Pangawi

Ny o ma nMa n d a

Sat uaMas ambung I DKRa kaKus uma


Édi s iI| Nové mbe r2016

Jur nal Sas t r aBal i Modér en

Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk Sua r aSa ki ngBa l i Al amat

GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om

Ré da ks ine r i mar e r i pt a n ma r upapui s i , s a t uac ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di n na s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a n puni kama ng dakaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ng ba l i @g ma i l . c om Re r i pt a ns a néka mua tr i ngj ur na lpuni ki né nt e npol i hhonor ,na ng i ngpol i hbukt i t e r bi t( f i l e. pdf ) .Li a na nr i ngpuni ka ,r é da ks it a l e r ne r i ma pot r é ka n ke g i a t a n s a s t r a Ba l i modé r e n, l a n pot r é ka né puni kama ng daka da g i ng i nul a s a nc ut e t .

Pe r i nt i sl anPe mi mpi nRé daks i Sua r aSa ki ngBa l i Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pangr e mba IMa déSugi a nt o| IPut uSupa r t i ka | Al i tJ ul i a r t a | Ma déSua r Ti muhun| AgusSudi pt a | Ke t utSa ndi ya s a | Put r aAr i a wa n LayOut Pa nLe c i r I l us t r as i Na ngLe mot

Suks mama j e ngr i ng

Sua r aSa ki ngBa l i


Édi s iI| Nové mbe r2016

Sa t uaCut e t

BungkungSa kt iOl i hIMa déSugi a nt o. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Munyi nSa ngi ha ndiBe t é nBul a néOl i hIPut uSupa r t i ka . . . . . . . .6 Ol i hIGe déPut r aAr i a wa n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Pui s iBa l i

Ma déSua r Ti muhun. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Al i tJ ul i a r t ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 AgusSudi pt a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Ar t i ke l

Ol i hKe t utSa ndi ya s a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

Sa t uaMa s a mbung

Ra s t i( 1)Ol i hI DKRa kaKus uma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Pr o f i lPa ng a wi

INyoma nMa nda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

Sua r aSa ki ngBa l i

1


Édi s iI| Nové mbe r2016

S a t u aC u t e t

BungkungSakt i Ol i h: IMa déSug i a nt o KETUTMar yant oe mbast urke l i hdiLampung.Kul awar gannét r ans mi gr as ikaLampungdukwar s a1979.I dupdit ongost r ans mi gr as imake j angaj akngababe ke lul i ngBal i .Tat uj onnéapangt us i ngke nadat adat adigumi nanak.Adamabe ke lbungkung,ge ge me t ,l anbabunt i l an.Se ngkal a,l i umas ige ge me tnyamaBal i nédit ongost r ans mi gr as i ngamahi n.Dadi népangl é akannéngl i mbakdi t u.Baaspe r c ayat e ké n i l mupangi wa,l i udadi néke nas e ngkal a. Ke t u tMa r y a n t ou l i c e r i kmu l ad e me nma -c a nl i a n gy é na d as a i n g n én g e l u r i nj e r ob a l i a n . b u n g k u n g .Ng a n c a nk e l i hn g a n c a nl i un g e l a h Pr a j a n ip e s ub e l o ga j u mn é .Pi p i st e k e k t e k e kd i b u n g k u n g .Ap a b u i nd u g a sb a t ua k i ks e d e n gd o mp é t n ék e t e s p e s u . An éd e me nn g r o k ob e l i a n g a b o o mi n g ,n g a n c a nn g l i u n a n gn g e l a hs e k a ar o k o .An éd e me nma mu n y a hb e l i a n g aa r a k .En t o d e me nn g u b e r s o c a . Ad ab a t us e l e m, ma s o c aa n én g a é n a n gt r u n a t r u n a n éd e me nn g e n c a n i n , b e r u mb u n ,b l u e s a p p h i r ,l a nmi r a hc e p a k a .n g a u k i nj e r ob a l i a n . Ma k e j a n gb a t u n ék o n és a k t i . Ad aa n és e d e n g Du g a sp u r n a maa n és u b al i wa t , d i d é s a n éma g u g u , y a ng u t i l l e l i p i b u n g k u n g ét u s i n gk é n k é n .k a r y au p a k a r an y a n j a n .Mi l i hj u r us o l a hr a n g d a . I p u nb a n g g ay é np e s un y a l u kb u n g k u n gl i u . Ma p a nd i d é s a n és u b ama k e l ot u s i n gn g e l a hj u r u Ma k e j a n gj e r i j il i ma n émi s ib u n g k u n g .Ng a n -n g e r é h i nr a r u n g . Mi r i bj o d o , d u g a sn y a n j a nd i p u r a Sua r aSa ki ngBa l i

2


Édi s iI| Nové mbe r2016 s a n ék a r a u h a nn g e j u ki p u na p a n gk a wi n t e n i n Bi a s a n éi ame l i b u n g k u n gd i Te r mi n a l Ra j aBa s a . d a d i j u r us u n g s u n gr a n g d a . Mi hd e me na t i n é . Te r mi n a l éj o hu l i u ma h n é .Ne k e dj u ma h ,y é na d a Ap aa n ék e n e h a n g au l i n gp i d a nk a i s i n i n . I p u n a n a kn a k o n i n , i p u nn g a k uma a np i c ad u g a sn a n g s u ma n g g u p ma wi n t e nd a d ij u r us u n g g ik i l d i Pu r aJ a g a t n a t h a .Ma a np i c ad u g a sma n d u s r a n g d a .Su k a te n t o ,i p u nn g a n c a nd e me n d i t u k a d é .Ma a np i c ad u g a sma n j u sd i p a s i h .J e g ma b u r ub u n g k u n gn g a n t imu k a ku t s a h a ma k e j a n ga k u i n ap i c a , a p a n gn y a kd i n g e hma d e n n g a s a hb a t uj u ma h n é .Ma k e j a n gb u n g k u n g g e n .Ma k e j a n gn g u g u ,a p a b u i ni p u ns u b ama wi n a n és a l u k ao r a h a n g as a k t i .Ya d i a s t u nb u n g -t e nd a d i j u r ui g e l r a n g d a . k u n gme l id ip e k e n ,c u t e ta n g k e n i n ama a n “ J e r oma b u n g k u n ga n y a r ,n g g i h ?Mi hs o c a n é p i c a nb a t a r a .T i mp a l t i mp a l n éa n g g u t a n g g u tn g e n d i h . Di p u r ad i j ap o l i hp i c a ? ”a d as a i n g n én a d o g é nu wo nma t u n g k a s . Yé nt u n g k a s i n , s i n a h k o n i n ,d u g a si p u nn e g a kd iwa r u n g n é Mb o k p u i k i n at e k é nKe t u t Ma r y a n t o . Ma i mp a sd i j a - Po i mi n , t u s i n gj o hu l i u ma h n é . l a n n éb i s at u s i n gma t a k o nma i mb u hmi s i u wé k Ke t u tMa r y a n t ok e n y e mk e n y e m ma i mb u h c u h . n y u s u t i ns o c a nb u n g k u n g éa n és a j an g e n a hn g e n Di L a mp u n g ,i p u ns a j ak a s u b .Pa n g a n g -d i hk e r a n at u mp e ls u n a r a na i .Su u dn y u s u t i n , g o n és e t a t at a wa h . L é n a nt e k é nma k e j a n gj e r i -s o c a n ék a k e c u p . j i n émi s i n gb u n g k u n g ,i ama s is e t a t an y a l u k “ Na p i k a g u n a n é , j e r o ? ” p a n g a n g g op e n d é k a r p e n c a ks i l a t . Ny a maBa l i Sa t o n d é nn y a u t i np a t a k o nt i mp a l n é , i p u nme s e n l a nn y a maJ a waa n éj e n e kd i t uma k e j a n g k o p it e k é nd a g a n g é .Ma i mb u hn u n d é ns a i n g n é a n g o bn e p u k i nKe t u t Ma r y a n t o , b a a nma t i mp a la p a n g ma b l a n j aa n él é n a n .I a ma j a n j il a k a r me l a ha j a kp e j a b a t . Bi a s an u g t u g i np e j a b a t , i a ma y a h i n . k a s e n g g u hc e n t é n g . Yé ns u b aKe t u t Ma r y a n t o “ Ti t i a n gn u n a sr o k oa k a t i h , j e r o ! ” mi l ul u a s ,p e j a b a t éma r a s aa ma n ,p e r c a y a “ Ar u h ,j e ge n d u ks a j a n .Ab o n g k o st a g i h ! ”s a u t t u s i n gg u g u l ma g i c .Ap a b u i ns a s u k a tma wi n - Ke t u t Ma r y a n t o . t e nd a d i j u r us u n g g i r a n g d ad i p u r a ,p e j a b a t é Ke t u tMa r y a n t ob u i nn y u s u t n y u s u t i ns o c a n é . n g a n c a nr a mé n g i d i ht u l u n gt e k é n Ke t u t Di k é n k é n éa l i h a n g as u n a r a na i .Ng e n a ht e mb u s Ma r y a n t o .Ng i d i ht u l u n ga p a n gk a s e n g k e r .s u n a r a na i n én e l u s u pd i s o c a n é . I p u nma s éme s u Ma k e j a n gn g a d é nKe t u t Ma r y a n t os a k t i . a n gs é n t e r c e n i ka n g g o n an y é n t e r a n gs o c a n éa n é “ Bé h ,l i ua n a kn g a d é nd é wé k és a k t i b a a n b a r a kn g e n d i h . ma k e j a n gj e r i j il i ma émi s ib u n g k u n g .Ya d i a s - “ Ma p i n d ag a mb a r a nn a p id it e n g a hb u n g k u n g é t u ni r a g at u s i n gn a wa n gl u d , j e ga d ama s i a n a k n i k aj e r o ?Be c i kp i s a n . ” n g u g u .Ba a ni r a g au l i Ba l i a n a k ét a k u t .An a k Ke t u t Ma r y a n t on e n g i l , t o n d é nn y i d a n gn y a u t i n . Ba l i k a s u bs a k t i b i s an g l é a k . An a kBa l i k a s u b I p u nb u i nn y é n t e r a n gs o c a n ét u rn g é d é n g a n g ma b a t u n b u l u a nd ig u mi na n a k .Ké wa l as u j a -t e k é ns a i n g n és a mb i l a n g ma u t s a h an g r a g r a g t i n éd i Ba l i , p a t u r uBa l i ma k a n d a , ma g e r e n g a n .s a t u aa p a n gn y a kma c e d e m. Ng a n d a pr u a n gn y u n j u n gs a t r u .Ah ,t e n g i l i n “ Te mb u ss i n a r n én g g i h . Ba r a kn g e n d i h , ” t i mp a l g é na wa k é . De p a n ga n a k én g a d é ns a k t i , a n é n én g a j u mi n . p e n t i n gp e j a b a t él i ut e k an g e n j u h i np i p i s ! ” Aj u ma j u mi n ab u k ak é t o ,Ke t u tMa r y a n t o Yé np e t é k i n , a d as é k e t l i maKe t u t Ma r y a n t o n g a n c a nd e me na t i n é . n g e l a hb u n g k u n g . Wa r n a wa r n i b a t u n é . Ma k e “ Mame s e nk o p i ma l u .Si n ga d u n gt e p u kr o k o j a n gb a a nme l i . T u s i n gs a j ama a np i c ad i p u r a .s i n gma t i mp a l a nk o p i ! ”Ke t u tMa r y a n t on u n d é n Sua r aSa ki ngBa l i

3


Édi s iI| Nové mbe r2016 t i mp a l n éme s e nk o p i . “ Na hk é t ob a , y é na n g g o nn i n d i h i nn y a maBa l i , I p u nl a n t a sn y r i t a y a n gl e l i n t i h a nb u n g k u n -J e r op a s t i ma p a i c ab u n g k u n g ! ” g é .Ke t u tMa r y a n t on g a k uma a ns o c ami r a h Se s a io r a h a n g aj e r ob a l i a n ,g e d ék e n e h n é d e l i mad u g a sl u a sk aPa l é mb a n g . Ka l an g a n - Ke t u tMa r y a n t oml a j a h i nu s a d h al a na n él é n a n . t o s a n gb o a t d i Ru ma hBu r u k , p r a j a n i n g a s a n i n I p u nma t a r i t e k é nr e r a ma n él a k a rmu l i hk aBa l i . I a k e b u sb a a . Si n gn y i d a n gn a n g g e h a n go n g k e b ,d o t n y a n g i hs a b u k n éd i t a n a hk a wi t a n n é . Ma l a j a h i an g e l é sp a n g a n g g ot u rma c e b u rk a y e hk a t e k é nb a l i a n b a l i a nk a s u bd i Ba l i .I as u b an i n g e h t u k a d é .Du g a sma me ma nd it u k a d é ,a d ab é o r t a , y é nma k i t ama l a j a hd a d i b a l i a na l i hd é s aa n é k a k i ama e k i nt u rn a g i hn y a g r e p . Ma t a n én e l i k mi s ia d a nb a b u r o n .L u i r é ;Si n g a r a j a ,Si n g a p a d u , n g e n d i hb a r a k . Si n g a k e r t a ,De s aBe l a l a n g ,De s aKe d i s a n ,De s a J e r oj e j e h ? ” t i mp a l n éa n éma a d a nKo ma n g Ba t uKa mb i n g .An és a n d a n gk e l i d i nGa j a hMa d a . Ka r p u sn y e s e dn a k o n i n . Ba a nd i t o n g o s ée n t ot u s i n gme l a hma l a j a hb a a n “ Ak e b i a s a nBl i ma r a s aj e j e h .Ag e td i j e r i j is e s a ij a l a n n é ma c e t ,j e j e hp a p l a j a h a n n é mi l u t a n g é b o tn y a l u kb u n g k u n g mi r a hc e p a k a . ma c e t , ma i mb u ht o mp l o kb é mo . Ma a nr e s t uu l i r e Ba r a kk a p u n a h a n gt e k é np u t i h .Ka ls o r o tr a ma n é , Ke t u t Ma r y a n t omu l i hk aBa l i . ma t a nk a k i a n ét e k é nb u n g k u n gmi r a hc e p a Ne k e dd iBa l i ,Ke t u tMa r y a n t on y a mb a t a n g k a n é . ” t e k é np a ma n n él a k a rn u n a sa j a ht e k é nb a l i a n b a “ Ké n k é np a n a d i n é , J e r o ? ” l i a ns a n és u b ak a s u mb u n g ,k a s u bs i d h ii n d i k “ Ma t a nb ék a k i a n ép e s uma l o n t o d . Ma k e -k a wi s é s a nl a nma t e t a mb a a n . Pa ma n é a n g l o k e l od a d ib a t ub a r a k ,b a t umi r a hd e l i ma .g u t a n g g u t n i n g e h p a n g i d i h k e p o n a k a n n é . Ba t u n él a n t a sk a t u n a s . Di s u b a n én e r i mab a t u Pa ma n éma s a ma y an g a t e h a n gn u n a sa j a hs i g mi r a hd e l i ma n é , b ék a k i a n él a n t a sma g e d i . b a l i a nJ e r oPa mo ra n éj e n e kd i g u n u n gNg r a u n g . “ Na p i k a g u n a nb u n g k u n g é , J e r o ? ” Pa ma n én u t u r a n gd i b o n g k o l g u n u n g éa d ap a s r a Ke t u tMa r y a n t on g o r a h a n gb a t umi r a h ma ng e n a hb a l i a ns a k t imi c a y a n gt a mb al a n d e l i mac o c o kk a s a l u ko l i hp e j a b a t .Ny é nj a t o n g o sma l a j a h a n gk a wi s é s a n . n y a l u kb u n g k u n gmi r a hd e l i map a s t ima wi “ Amp u r ap a ma n , y é nb a p a nt i a n g éd i L a mp u n g b a wa . Ka g u g uy a d i a s t u nmo g b o g . ma b e s e na p a n gn g a l i ht o n g o sma l a j a ha n éa d a n “ Bu i np i d a nk a y a n gt i a n gp a y ud a d i c a l o n d é s a n és o r o hb e b u r o n .Ko c a pd i t ut o n g o sa n é DPR,k a ls e l a n gb u n g k u n g é ,d a d o sj e r o ? p a l i n gme l a hma l a j a h .Amp u r ab o y aj at i t i a n g Ap a n gl e n g u t b a a nn g u l u k n g u l u ka n a k , a p a n g s a n g s it e k é nt o n g o sa n ét u j u h i np a ma n , ”u c a p n y a ka n a k émi l i ht i a n g ! ” Ke t u t Ma r y a n t o . “ Ba h ,y é na n g g o nn g u l u k n g u l u ka n a k Pa ma n éma k e n y e mt u rn y a mb a t a n ga p aa n é t u s i n gd a d i . Mu l ak é t og a g i n a nDPRé ?De me n b e s e n i n at e k é nr e r a ma n n é Ke t u tMa r y a n t od i n g ma u k . De me nma j a n j i , d e me nma s i n g l é m- L a mp u n gmu l ai n g k u pa j a kk e n e h n é .I p u nn y a mp a s i n ! ” b a t a n gd ib a t i sg u n u n g Ng r a u n g éa d ad é s a “ Sa mp u n a n gk é n t e nj e r o .Ny a n a nt a n ma a d a nBa n g k i a n gSi d e m.Ma s r i e n gb u l u nk a wé n t e na n a kmi l i ht i a n g . Di o l a sk a y a n gp e mi l i -l o n g n éKe t u t Ma r y a n t on i n g e ha d a nb a n j a r é . I p u n h a n n ép i c a y a n ga p i s a nb u n g k u n g éJ e r o a n g g u t a n g g u ts e t u j u ,t u rn g i d i ht u l u n gt e k é n Ba l i a n .Ap a n gt a é na n a kBa l id ig u mit r a n s -p a ma n éa p a n gé n g g a l a t e h i nk e ma . mi g r a s id a d ia n g g o t ad é wa n .T e nc o c o k “ Ad e n g a n gma l uTu t . Pa ma nn i n g a l i nd é wa s a k é n t e n , J e r o ? ” a y uma l u . Yé ns u b aa d ag a l a hme l a h , l a nb a r e n g Sua r aSa ki ngBa l i

4


Édi s iI| Nové mbe r2016 b a r e n gk e man u n a sa j a h . Pa ma nma s i hl a k a rp a n e sd ij a l a n én g i r i n gI d aBh a t a r ama s i r a mk a n u n a st a mb ad ip a s r a ma n .Ul i n ga b u l a nb a -s e g a r a . On y a n gd e me na j a kKe t u t Ma r y a n t ob a a n s a n g és a k i t mi s i n g . Na h , s u u d a nk a r y an g e n -d u e gn g r a g r a gs a t u a .L i uma s ia n a kma t a k o n , t e gl i n g g i hd i Pu r aDa l e m, p a ma nl a k a r n g a t e -n g u d aKe t u t Ma r y a n t on y a l u kb u n g k u n gl i u . Ma k e h a n gk e ma . Mu mp u n gKe t u t d i Ba l i , l a nn g a t u -j a n gn g e d e b r i sk e d é kn i n g e hs a u t n éa n ému l a r a n ga y a hk ap u r a ,k a b e n e n g a nb u i nma n ib a n y o l . me l a s t i k as e g a r a . ” Ke t u t Ma r y a n t oma s i n u t u r a n g , s a me t o nJ a wi , Se me n g a ns u b aKe t u t Ma r y a n t oma k i k é n mu a n gk r a mawe dL a mp u n gp a l i n gj e j e ha j a ks a l a k a rmi l un g i r i n gme l a s t i k as e g a r a . T a k e h n é me t o nBa l i . Ka j e j e h i nb a a ns a k a d i s a mp a t l i d i , y e n Ke t u tMa r y a n t od iL a mp u n gt e k é nd iBa l is a mp u nma p u p u l n g e n d i hs a k t i n é .Pi n gt e l up i n g t u s i n gma l é n a n .I p u nn y a l u kp a n g a n g g ok a p a t ,k r a mawe dd i t un g l e b o n i n ,l i ua n én g e ma s i n p u r aa n émi r i bp e n d é k a r .Ud e n g n én e mp a ma t i . Ny a maBa l i t u s i n gt a é nb i n t u l a p a b u i nma k i d e s t a rp a ma n g k u .T u s i n ge n g s a pn y a l u k r i gma b é l a p a t i .En t oma k r a n a ,p r é ma n éd iL a m b u n g k u n g .Ma k e j a n gj e r i j i n émi s ib u n g k u n g ,p u n gma k e j a n gk a p i mp i ns a me t o nBa l i .Sa me t o n wa r n awa r n i b a t u n é .An a ka n én e p u k i nKe t u t Ba l i d i g u mi t r a n s mi g r a s i k a l o k t a hs a k t i . Ma r y a n t oa n g o b . Ke t u t Ma r y a n t ok a d é n aa n a k “ Kr a mawe dd iL a mp u n gp e r c a y aa n a kBa l i n y e ml a l a hs a wi r é hma p a n g a n g g ot a wa h . Ya -t u s i n gma t a t ub a a nt i u kp a g a é np a n d é .Pe r k a k a s d i a s t u na n a kn e n g n e n gb a a np a n g a n g g o n n é p e g a é np a n d ét u s i n gn y i d a n g mi n t u l i nk u l i t . s o l é h , Ke t u t Ma r y a n t ot u s i n gr u n g u . I p u nma - Sa j a b ag u t g u t l e g uma r ak u l i t n y a maBa l i n ég a r g a r k e c o sme n é kmo b i lp i c ku pl a k a rn g i r i n gk a g é r g é rb a a nt e l a hb i n t u l .Ul i a nl e g uma s ima s u k s e g a r a .Ma k e j a n ga n én u mp a n gd imo b i l é r u ma hs a k i t , ”u c a pKe t u tMa r y a n t ob é n j u la n é t a n g k e j u tn i n g a l i nKe t u tMa r y a n t oma k e c o s ma k a d ap a n g i r i n g éa n én u mp a n gd i mo b i l és r i a g me n é kn u mp a n gp i c ku p . T a nb i n ac a r aJ a c k i e s r i a gk e d é k . Ch a nd i f i l mf i l ms i l a t é . Ba a nb a n y o l o r t a n é , n g a n t i s i n gma r a s as u b a “ J e r oKe t u t , y é n i n gr i n gL a mp u n gn u mp a n g n e k e dd ip a r k i rs e g a r a n é .Di s u b a n e mo b i l é mo n t o rk a mu l a n ma k e c o si n g g i h ? Amp u r a ma r é r é n , Ke t u t Ma r y a n t ob u i nma k e c o st u u n . s a mp u n a n gs a l a ht a mp i ,t a mb e t ék a l i n t a n g “ Ad u u u u u h h h h h h h h h h h h h h h h h h h . Tu l u n g g g g s a n éma wi n a nt i a n gwa n é nma t a k é ns a r e n g g g g g g g g g g g g g ! ” Ke t u t Ma r y a n t oma k r a i kn a e n a n g J e r oKe t u t . ” s a k i t k e r a n as o c a nb u n g k u n g n én g e n g s u t d i b e s i n “ I n g g i hmé k . Di L a mp u n gk a mu l a nk é n t e n , mo b i l é . ma g a r a n gma k e c o sme n é k i nmo n t o rs a wi r é h t a k u t t a np o l i ht u mp a n g a n . Mo n t o r ér i n gL a mp u n gn é n t e ns e k a d i r i n gBa l i s a n éa k é h . Amp u r a n gmé k ,y é nt a nmu n g g a hr i n gk a y u n . Ma l i hs i k i ,s a mp u n a n gk a u k i n at i a n gJ e r o Ke t u t ,n y a n a nwé n t e na n a kj a i l ,k a d é n at i a n g b i k u l , ” u c a p n éKe t u t Ma r y a n t og u y u . Ma k e j a n ga n én u mp a n gd i mo b i l ék e d é k i n g k e l i n g k e l . Ke t u t Ma r y a n t od u e gn g e b a n y o l . Ke t u tMa r y a n t oma s is i n gk u a n g a nt u t u ra n é n g r a n a a n gma k e j a n gd e me nt u rs i n gma r a s a Sua r aSa ki ngBa l i

5


Édi s iI| Nové mbe r2016

S a t u aC u t e t

Muny i nSa ng i ha ndi Be t é nBul a né Ol i h: IPut uSupa r t i ka WayanRant e ne nui nge t .Se ke ns e ke ni nge t .Car adimal unbat un mat anéanéj aniundukét ot onan.Sé ke tt i bananés ubal i wat ,ké nké ni a ne puki nbapané .Tl e j e ka.Cangkl i ngat urpai da.Car amai dc i c i ng abanakat anahc ar i knéanéj anis ubadadige l ahs e nt ananéBapa Je ne k.I aanédugas ée nt omar amat uwuhl i mangt i ban,nge l i ngnut ugi nbapanéanépai da.Tus i ngnyi daangnguj ang.Sabi l angi anagi hnul ungi nbapané ,anakéanémai dbapanés e t at anul udangawakné . Awaknéanéc e ni kl ant us i ngmabayut ot onannye l é mpoh.Ké t omas i mé mé nénge l i ng.Pat uh.Mé mé némas it us i ngnyi daangnguj angs aj abani ngnge l i ngl anmamunyi :di ol ase damat i angakur e nant i angé . . . n éc e k i n gt o t o n a nma g e t i h g e t i h .Awa k n ét e l a h An a k éa n éma i db a p a n ét o t o n a na j a k aa o s d o s .An g k i h a n én o o s .Pe n g a n g g o n é ma s i l e l i ma . Ma b a j us e l e m. Awa k n ég e d é g e d é . Did é t s é t . b a n c a n g n én y e l e t k l é wa n g . I an e p u k i nb a p a n és Ne k e dd i c a r i k éb a p a n ép a n g s e g a n g ad i p u n n g l a wa n .Sa k é wa l at u s i n gn y i d a a n g .L a k a r u k a n é .Ba p a n éma d u h a n .Sa k i t .Ma i mb u ht e n k é n k é n a n g ?I ama s in e p u k i na wa kb a p a n éd Sua r aSa ki ngBa l i

6


Édi s iI| Nové mbe r2016 d a n g at u r e n j e k a . L a nd i c a r i k ét o t o n a ni ama s i “ Pa a a a . . . . . ” n e p u k i na n a kmu a n i ma j u j u kn i n g a l i nb a p a n é Ba p aJ e n e kk e d é k ,l i ma n én g i s a n gb a t umi s i a n én y e l é mp o ht u rma c a n g k l i n g .An a k ét o t o -g e t i h . n a nk e d é kl a nWa y a nRa n t e nn a wa n gn y é n * * * a n a k ét o t o n a n . Ba p aJ e n e k . Ny a ma nb a p a n é , Du g a s ée n t o ,d iBa l ia n a k éa n émi l up a r t a i l é nmé mé . b a r a kme j u k . Ma c a n g k l i n g . Ma t e b e s . Me n c a k . Ma Ba p aJ e n e kma a k i nb a p a n éWa y a nRa n t e n ma t i a n g .Ka a n g g e pmu s u hn e g a r a .Pe n g h i a n a t . a n éma k a s a h a nd i t a n a h é .T a n g k a h n él a n t a s Na n g i n gWa y a nRa n t e nt u s i n gn a wa n g ,a p a k é e n j e k a .Mé mé n é Wa y a n Ra n t e nn g e l i n g ,b a p a n émi l up a r t a i n ét o t o n a na p at u s i n g . I at u s i n g me l a i bt u rn g u l u n g a n ga wa kd i s a mp i n gk u r e -t a é nn e p u k i nb a p a n én g a n g g o nb a j up a r t a i n ét o t o n a n éd ima l u n éBa p aJ e n e ks a mb i ln g i s i a n g n a n . Di j u ma h n éma s i t u s i n gn g e l a hb e n d é r ap a r b a t i s n éBa p aJ e n e k . Ba p aJ e n e kma k e n y e m. t a i n ét o t o n a n .L a nb a p a n éma s it u s i n gmi l ug u Si n i s . T u r ma i mb u hn o o n a n ge n j e k a nb a t i s n é . a h g u a hc a r aa n a k éa n éd a d i s i mp a t i s a np a r t a i n é “ Di o l a s . . . d i o l a sd ama t i a n g ak u r e n a nt i a n g é .t o t o n a n . Cu t e t n éb a p a n ét u s i n gt a é nmi l uk e g i a t a n Ku r e n a nt i a n g ét u s i n gp e l i h . . . ” p a r t a i n ét o t o n a n .Na n g i n g ,n g u d ab a p a n éma s i “ Pe l i h , n y é nn g o r a h a n gt u s i n g ? ” Ba p aJ e n e k mi l ume c a n g k l i n gl a nma ma t i a n g ? n e n g k i k . Sa s u k a t b a p a n éma t i u l i a ne n c a k at e k é nBa p a “ T u s i n g ! Ku r e n a nt i a n g ét u s i n gp e l i h ! ” J e n e kl a na n a k éa n éma b a j us e l e mt o t o n a n ,i a “ Ar a h h h . . . ! ! ” s e t a t an y e d s e dmé mé n é .I an a k o n a n gn g u d a Ba t i s n éBa p aJ e n e kn e n d a n ga wa kmé mé n é b a p a n éma t i a n g a , a p ap e l i hb a p a n é . Sa b i l a n gwa i . Wa y a nRa n t e n .Mé mé n én y e l é mp o h .An a k é Na n g i n gmé mé n és e t a t an g o r a h a n g :mé méma s i a n éma b a j us e l e m ma a k i nt u rn y a mb a kb o k t u s i n gn a wa n g . mé mé n é . Pa i d al a np a n g s e g a n g ad i s a mp i n g L é n a n at e k é ne n t o ,u l is a s u k a te n t oWa y a n n éWa y a nRa n t e n . Ra n t e nma s i d a d i a n a kc e r i kg e t a p .Sa b i l a n gn i n “ T e n g i l a n ga wa k é ! ” g a l i na d aa n a kma b a j us e l e m, i as e t a t ame n g k e b . Ba p a n és l e g a k s l e g a k .Mi r i bi ama mu n y i ,I as e t a t an g i s i a n gmé mé n é . Te k e k . I at a k u t y é n i n g s a k é wa l a mu n y i n ét u s i n gp e s u . Wa y a n a n a k ét o t o n a nl a k a rn g e j u kmé mé n é .Ny a n g k l i n g Ra n t e nn i n g a l i nu n d u k ét o t o n a nb a a nt a n g - mé mé n é ,ma i dmé mé n é ,t u rn g e n c a kmé mé n éd i k a h n éa n ét u s t u s .Ba t i s n én g e j e r .I ama j u j u k .c a r i k é .I at a k u ti d u pp e d i d i .Kr a n ai an a wa n g ,i a Ka d i t o g o g .Ba p aJ e n e kn g i s i d a n gb a t i s n éu l it u s i n gn g e l a hn y é ns a j a b a n i n gmé mé n é . t a n g k a hb a p a n é . Ké t oma s iy é n i n gn i n g a l i nBa p aJ e n e k ,i a “ Ma t i a n g . . . ! ” ma l a i b .Me n g k e b .Ba p aJ e n e ks u b at u s i n gc a r a An a k éa n éma b a j us e l e m,a n éa wa k n é Ba p aJ e n e ka n éi p i d a n . An ét e k ak au ma h n és a b i p a l i n gg e d é n an g a u dk l é wa n g . L a nb u i na j a k a l a n gs a n j al a nn u t u rk a n g i nk a u hd ib a l éé mp é r d a d u an g i s i a n gWa y a nRa n t e nl a nmé mé n é .u ma h n éa j a k ab a p a n é . J a n i Ba p aJ e n e ks u b an a L a ns i s a n én g i s i a n gb a p a n é .Di ma l u nb a t u n k u t i n , t u s i n gc a r ai p i d a ns e t a t an y a n d a i nd é wé k n é ma t a n éWa y a nRa n t e n ,a n a k éa n én g a u d a n én g a é n a n gi ak e d é k .Ba p aj e n e ka n éi p i d a n k l é wa n gn a n d a l a n gk l é wa n g n éd ib a o n g s u b ama t i . Su b as i n gn u . b a p a n é . I an i n g a l i nb a o n gb a p a n éu wé ks a k a Ka n t ii ag e d é .Su b an a wa n gk a n g i nk a u h , b e d i k .Ge t i h én g e c i ru l ib a o n gb a p a n é .Ul is u b at u s i n gt a k u tt e k é na n a ka n éma b a j us e l e m, a b e d i k . Ng e l i u n a n g . Ny a n s a nl i u . T u r mu n c r a t . ma r amé mé n én y a kn g o r a h a n ga p aa n éma k a d a Sua r aSa ki ngBa l i

7


Édi s iI| Nové mbe r2016 b a p a n émi l uma t i a n g ad u g a s ét o t o n a ny a d i a s “ Ba a n gi a n gn g wa l e s a n gs a k i t a t i nb a p a n émé . ” t u nt u s i n gj ad a d i a n g g o t ap a r t a i b a r a k . “ Se t o n d é nc a i me l a k s a n ak é t o , mé méa n él a k a r “ Ba p aJ e n e ks a k i t a t i . ” ma l u n a nma t i . ” “ Sa k i t a t i k e n a p amé ? ” “ Mé ? ” “ Ba p aJ e n e kt u s i n gb a a n g awa r i s a nc a r i k “ Mé més i n gn y a kn i n g a l i nc a i me l a k s a n ak é t o . ” t e k é np e k a kc a i n é ,k r a n ai ad e me nme t a j e n . “ Sa k é wa l amé . . . ” Ul i a ne n t o ,Ba p aJ e n e kmi s u n a a n gb a p a n “ L a mu nc a id o tn i n g a l i nmé méma t i ,l a u t a n g c a i n éo r a h a n g ami l up a r t a ib a r a k .Ap a b u i n s u b aj a l a n a n gk e n e hc a i n é . ” d u g a s ée n t og u mi n és e d e kg o n j a n g g a n j i n g , Du g a s ée n t oWa y a nRa n t e nt u s i n gn y i d a a n g a l u hBa p aJ e n e kl a k a r mi s u n a a n g . ” ma mu n y i a p a . Tu s i n gn y i d a a n gn u n g k a s i nmu n y i n “ Ap amé ?Ul i a nc a r i k ét o t o n a n ? ” mé mé n é . “ Ba p a nc a i n éma s i b e l o gd u g a s ét o t o n a n . ” L a nk a n t i i as u b an g a n t é n . Ka n t i i as u b an g e l a h “ T u s i n g ! Ba p a ni a n g ét u s i n gb e l o g . Ba p a p i a n a kd a d u a .Ka n t i mé mé n éma t i .I at u s i n gt a é n J e n e ka n éb e l o g . ” n g e l a k s a n a a n g mu n y i n ét o t o n a n .Ng e ma t i a n g “ Yé ns a j ab a p a nc a i n én y a kma a n gc a r i k é Ba p aJ e n e k .Ka n t iBa p aJ e n e kma t iu l i a nk e n a t o t o n a n , b a p a nc a i n éo n d é nj ama t i . ” s t r u k . “ Ba p aJ e n e kma s i l a k a r é n g g a l ma t i . ” * * * “ Ul i d i j ac a i n a wa n g ? ” An éj a n i ,c a r i k éa n ép r e b u t i n at e k é nBa p a “ I a n ga n él a k a r n g a ma t i a n g . ” J e n e kk a n t i n g e ma s i nb a p a n éWa y a nRa n t e nma t i “ Da !J a n i t u s i n gj ac a r ad u g a s ét o t o n a n .s u b at u s i n ge n uma g o b ac a r i k . Na n g i n gs u b ad a d i Ca i l a k a r ma b u i . ” r u k ol a np e r u ma h a n .I p i d a nd u g a s éBa p aJ e n e k “ I a n gs i n gp e r d u l i . ” e n ui d u p ,s a k ab e d i kc a r i k ét o t o n a nt a n e mi n a “ Ca i s i n gp e r d u l i t e k é nt u wu hc a i n éa n é b e t o n . At e n g a n és u b at e l a ha n g g o n ama t a j e n , l a n e n ul a n t a n g ? ” j a n i e n uma s i s ab u i na t e n g a . Ul i s i s a nc a r i k ét o t o “ T u s i n g ! ” n a ns e n t a n a n éBa p aJ e n e ki d u p .Pi a n a k n éa n é “ Ca i t u s i n gp e r d u l i t e k é nmé mé ? ” mu a n i a u k u dn a d i a n gc a r i k ét o t o n a nr u k ol a np e “ Mé ? ” r u ma h a na n ék a s é wa a n g .I at u s i n gb u i nt u y u h “ Yé nk a n t i c a i me l a k s a n ak é t o , a r t i n éc a i ma g a éma p a n t i n gc a r aWa y a nRa n t e n . Ng e b u l a n t u s i n gp e r d u l i b u i nt e k é nmé mé . ” t u a hn g a n t i a n gs é wa nr u k ol a np e r u ma h a n ét o t o “ I a n gd o t n g wa l e s a n gs a k i t a t i nb a p a n él a n n a nd o g é n .En t os u b al e b i h a n ,k a n t i n g a é n a n gi a mé mé . ” n y i d a a n gme l i mo b i l l a nn g e l a hu ma hme l a h . “ Ca i n a wa n ga p ai n d i ks a k i t a t i ? ” Wa y a nRa n t e nma r a s ai al a ns e n t a n a n éa n é “ I b a p ap a s t i s a k i t a t i d i k e d i t u a n . ” p a n t e sn g e l a h a n gk a s u g i h a n ét o t o n a n .Bo y aj a “ T u s i n g . Si n ga d aa n a ka n és u b ama t i n g r a -s e n t a n a n éBa p aJ e n e k .I p i d a np e k a k n én g e wa r i s a a n gs a k i t a t i . ” s i nt e g a kr u k ol a np e r u ma h a n ét o t o n a nt e k é n “ Ap a k émé mét u s i n gs a k i t a t i ? ” b a p a n é ,b o y aj at e k é nBa p aJ e n e k .Ba p aJ e n e k “ T u s i n g ! ” t u a hma l i n g .Ny u a n gg e l a ha n a kl é n .Yé ns a j a “ Mé méb o g b o g , t i a n gn a wa n gk é n k é ns a k i tc a r i k ét o t o n a nt u s i n gp r e b u t i n a , s i n a hi d u p n éma s i a t i nmé mé n é . At mag e n t i n i nb a a na t ma . ” l a k a rp a t u hc a r as e n t a n a n éBa p aJ e n e k .Mé h “ Ya n . . . !Ma mu n y i a p ac a i t o t o n a n ?Ny é n b i s a b i s al e b i h a nt e k é ne n t o .Na n g i n gj a n il a k a r n g a j a h i nma mu n y i k é t o ? ” k é n k é n a n g ? Sua r aSa ki ngBa l i

8


Édi s iI| Nové mbe r2016 Ya d i a s t u nk a n t i j a n i ma p u i k a nl a ns u b ac a r a i n g e t t e k é nu n d u k éd u g a s ét o t o n a nl a nd o t n g wa p e g a tma n y a ma ,n a n g i n g Wa y a n Ra n t e n l e s .At mak a g e n t i n i nb a a na t ma ,c a r amu n y i n é s e t a t au r a t i t e k é ni d u ps e n t a t a n éBa p aJ e n e k .i p i d a n . Ap a b u i nr i k a l ai an i n g a l i ns e n t a n a n éBa p a I as e t a t au r a t it e k é ni d u ps e n t a n a n éBa p a J e n e kn y a n s a nma j u . I d u p n én y a n s a nb a g i a . En t o J e n e ka n és u b an y a n s a nme n é k .Ny a n s a n ma k e j a n gu l i a nc a r i k éa n én g a é n a n gb a p a n éma t i . s u g i h .Se k e n s e k e nWa y a nRa n t e nj a n ii r i . “ Wi d h i n ému l at u s i n ga d i l . Pa n t e s n és e n t a n a n é Sa t ma k as e n t a n a n é Ba p aj e n e kn g e d é k i n Ba p aJ e n e ka n éi d u p n ék é we h ,b o y aj ai d u p i d u p n éa n éc a r aj a n i . Ca r an g é wé r i n . Ap a b u i n c a n g é ! ” j a n i p i a n a k n éWa y a nRa n t e ns u b ag e d é g e d é * * * s a k é wa l at u s i n gn g e l a hg a g a é na n éme l a h . Sa k i ta t i .J e n g a h .Ge d e g .Sa y a nma p u p u ld i Ma k e j a n gd a d ib u r u h .Yé nk a n t ib u i nma n ia wa k n éWa y a nRa n t e n . Ma a d u k a n . Ny a n s a nwa i , p u a ns i n a hs u b as e n t a n a n él a k a rk é we h .I a Wa y a nRa n t e nn y a n s a ng e d e gt e k é ns e n t a n a n é t u s i n gn y a kn i n g a l i ns e n t a n a n én e p u k i n Ba p aJ e n e k .Ap a b u i ni an i n g a l i ns e n t a n a n és u b a p a k é we h .I at u s i n gn y a kn e p u k i ni d u ps e n t a -n y a n s a np a b r i a k .En d a h .Ba p aJ e n e ks u b al a k a r n a n éj e l é k a nt e k é ni d u ps e n t a n a n é Ba p a n g e l a hk u mp i , k r a n ak u r e n a nc u c u n és u b ab e l i n g . J e n e k .I ag e d e g .Na n ga b e d i ks e n t a n a n é Pa s t ii d u p n éma s il a k a rb a g i au l i a na s i lr u k ol a n Ba p aJ e n e kt u s i n gt a é nn g r a s a n i nk é n k é ns a -p e r u ma h a n ét o t o n a n .Ap a b u i ny é nma n ip u a n k i t n éi aa n éj a n id i s u b a n éb a p a n éma t i a n g a s e n t a t a n ét o t o n a nma a nt o n g o sma g a él u u n g . b a a nd a l i h mi l up a r t a ib a r a kl a nc a r i k n é Tu s i n gp e r l ub u i ni n g u h .Pa s t iBa p aJ e n e kl a k a r j u a n g a . k e n d e ld ik a d i t u a n .Se k e n s e k e nma l é n a nt e k é n “ Yé ns i n gu l i a nb a p a nc a i n én g e ma t i a n g b a p a n éa n éma t ik a g e l a g e l at u rs e d i hn i n g a l i n b a p a nc a n g él a nmr e b u t i nc a r i kwa r i s a np e k a k s e n t a n a n éa n és e n g s a r a . c a n g é , c a i t u s i n gj an y i d a a n gc a r aj a n i ! ” J a n i .Se t o n d é n éi ama t i .I ah a r u sn y i d a a n g * * * n g a é n a n gu n d u k ét o t o n a nma b a d i n g .I ah a r u s Sé k e tt i b a ns u b ab a p a n éWa y a nRa n t e n n g a é n a n gs e n t a n a n éBa p aJ e n e ka n és e n g s a r a . ma t i .Ma t i a n g at e k é nn y a ma n ép a d i d i ,Ba p a Se b e t .Se d i h .Se n t a n a n éma s ih a r u sn g a s a n i n J e n e k ,n y a ma l é n mé mé .Ap a k és e k e n a p aa n ér a s a n i n au l is é k e tt i b a na n él i wa tk a n t i b a p a n ét u s i n gma r a s as a k i ta t id ik e d i t u a n j a n i . I ah a r u sn g wa l e ss a k i t a t i nb a p a n é , s a k i t a t i n c a r amu n y i nmé mé n éi p i d a n ?Ap a k éb a p a n é mé mé n é ,s a k i ta t i n éd u g a s én i n g a l i nb a p a n é t u s i n gd o t n i n g a l i na d aa n a ka n én g wa l e s a n g e n c a k at e k é nBa p aJ e n e k . I ai n g e t p e s a nk é n k é n s a k i ta t i n ét o t o n a n ?Ap a k és a j aa n a k éa n é d u g a s ée n t o Ba p aJ e n e kma k e n y e m.Ke d é k . s u b ama t it u s i n gn g e l a hs a k i ta t i ?I at u s i n g Ke d é k a n ée mp u k .I n g e t a n ét o t o n a nn g a é n a n gi a p e r c a y a . I at u s i n gp e r c a y at e k é nmé mé n éa n é n y a n s a ng e d e g .Ny a n s a ns e n e bt e k é n Ba p a n g o r a h a n gk é t o . Pa s t i a n éj a n i b a p a n éd o t a d a J e n e kl a ns e n t a n a n é .Ge d e g .I ag e d e g .Bu k a a n a ka n én g wa l e s a n gs a k i ta t i n é .Wa y a n a p i n ék e b y o s i nb é n s i n . Ra n t e np e r c a y au n d u k ét o t o n a n . Na n g i n gj a n i Tu a hj a n i . J a n i s u b ag a l a h éma d i n g a n gu n d u k é Ba p aJ e n e ks u b ama t i .Sa k é wa l ama t ic a r a t o t o n a n .Pi d a nb u i na d ag a l a hs e t o n d é n éi aa n é a n a k éa n é ma t iu l i a nt u a ,u l i a np e n y a k i t . ma l u n a nma t i a n g at e k é ng a l a h é ? T u s i n gj a ma t iu l i a nr a i nk l é wa n gu t a wi * * * mu n c u kt i u k . Te n g a hl e me n g . Ri k a l ak u r e n a n ép u l e sl e p l e p . Ya d i s a t u nBa p aJ e n e ks u b ama t i , i as e t a t a Pi a n a k n éma k e b e rk ai p i a n , d i k a ma r n éa n ér e mSua r aSa ki ngBa l i

9


Édi s iI| Nové mbe r2016 r e m,Wa y a nRa n t e nn g e d a t .Ng i s i d a n gs a p u t a n é n g r u b u n g i n a wa k n é a d é n g a d é n g . IPut uSupar t i kae mb a sr i n gDé s a Ba n g u n .Ma j a l a nma a k i np i n t ut u rmi l e s a n g Se l u mb u n g , Ke c a ma t a nMa n g g i s Ka r a n g a s e m, s e l o pp i n t u n é .Se t o n d é n éi an u t u pp i n t u ,i a 1 6J u n i 1 9 9 4 . Re r i p t a n n y a n én a a n i nk a we d a rr i n g ma t o l i h a n .Ku r e n a n ét i n g a l i n ae n up u l e s Ba l i Po s , Po sBa l i , Ma j a l a hÉk s p r é s i , Ma j a l a h l e p l e p . I an u t u pp i n t u n ét o t o n a na d é n g a d é n g Sa t u a , Ma j a l a hCa n a n gSa r i , Dé n p o s t , I n d o p o s , t u r n i n d a k a n gb a t i s n én u j uk ap a o n n é . Bu l e t i nJ e j a k , J u r n a l Sa s t r aSa n t a r a n g , Mé d i a Di b e t é nb u l a n éa n ér e mr e ml a nl a n g i t é I n d o n e s i a , Su a r aMe r d é k a , Ra d a rSu r a b a y a , a n és e l e m,mu n y i ns a n g é h a n ék a d i n g e h a n Ko r a nSa s t r aMa t aBa n u a , Bu l e t i nMa n t r a , Og a n j a n g i h .En t ot u a hmu n y i nk l é wa n ga n és u b a I l i rÉk s p r é s , J o g j aRé v i e w, Su a r aKa r y a , l a n ma k e l oma g a n t u n gd i t e mb o kp a o n n és a n g é Ko mp a s . Ma n g k i nk a n t u nd a d o sk u l i r i n g h at e k é nWa y a nRa n t e n . Su a r aSa k i n gBa l i ( h t t p s : / / s u a r a s a k i n g b a l i . b l o g s p o t . c o . i d / ) Si n g a r a j a , Ap r i l 2 0 1 6

Ra r a mb a n g a n Sa me t o ns a nés e ne ngng wa c énk a k awi a nma r upapui s i ,s at uac ut e t , wi a d i na r t i ke lmab a s aBa l ir a r i s a ngr a uhr i ngb l o gSua r aSa k i ngBa l i Bl o gpuni k iwa nt a hs a r a namag e nd uwi r a s as a r e ngs a s t r aBa l i mo d é r e n.Ri k a l as a s t r aBa l imo d é r e ns e pipe ni k matb l o gpuni k ae mb a s ma k t ami s is uma ng d a nés a s t r aBa l imo d é r e ns ay a nk a s e ne ng i nl a n ma d uwéa k é hpa ng wa c é n. Sa néa r s adur usr a uhr i nga l a ma t

h t t p s : //s u a r a s a ki n g b a l i . b l o g s p o t . c o . i d /

Sua r aSa ki ngBa l i

1 0


Édi s iI| Nové mbe r2016

S a t u aC u t e t

Nge mpikaAl asBoj og Ol i h: IGe déPut r aAr i a wa n Ti mpalt i angédadoswar t awannye r i t ayangi ndi kpi kobe ti dupné .Ul i nyumuni ndadikul it i nt a,kur e nannés as aipe di h.Tus i ngj akar uan undukpe di hné .Ti mpalt i angée nt omar as at us i ngt aé nke nimas al ah. Apamakadape di h,t us i ngt awangane ke dj ani .Kur e nané l e bi han ne ngi lt us i ngpat inyaut i nmunyi ,pr agatkat e ngahkamar ét urngunc i pi nt u. Ka d é kSu g i hs a n és a mp u np e t a n g t i b a nd a d o s wa r t a wa nd iDé n p a s a r , ma r a s as u b ab e n e hd a d i n a kmu a n i . L e ma hp e t e n g s e l e gma g a é , mu n d u h a n g b e k e l a n g g o n ap i a n a kl a n k u r e n a n n éj u ma h . Do mp é t n ét u s i n gt a é np u y u n g , b u n g u t p a o n n és a b i l a n g wa i ma k u d u s . Ma k a d u a p i a n a k n és i n gt a é nt e l a t ma y a hSPP. Ba l éd a j a s u b ama r é n o v a s i , p a o n n é s u b a ma k r a mi k , s a n g g a h n éd i j u ma hs u b an g r é n é b ma b a t us i k a t . T u s i n g p r a g a ta mo n t o a n ,Ka d é kSu g i hj a n imi l u a s u r a n s il a nn g e l a ht a b u n g a n ma s a d e p a n ,n y i d a n gn y i c i lr o d ap a p a tl a n n g e l a hb i s n i sb a t a k o . Ap ab u i nk u a n g a n ? Ka d é kSu g i hs u j a t i n éb a g i au l i a nd a k i n l i ma n ép a d i d i n y i d a n gn g a éi d u pk a l u wa r g a n éme l a h .Na n g i n gr a s ab a g i a n ée n t o i l a n gr i k a l an e p u k i nk u r e n a n éma me d i h . “ Ng u d i a n gp e d i h ?Daj an g a ét i a n gb u Sua r aSa ki ngBa l i

d u hc a r ak é n é .Te g a r a n gs a mb a td i j ap e l i h é a p a n ga d ad a s a rn y i k u t a n ga wa k . Dap r a g a t ma s e mug a l a k , d e me nn g e d é s e mn g a ék e n e h éu c e m! ” “ Sa b a rDé k ! ”Ké t ot i a n gma s a u t . Pe d a l e mn e p u k i nt i mp a l é . Pr a j a n i t i a n gi n g e t t e k é np a s a n g a na r t i ss e l e b r i t i sd i t e l e v i s i n é . Ng a k u i d u p n éb a g i a , n g e l a h b i s n i sma g e n e p a n , p a mé rk a s u g i h a nl a nma r a s ai d u p n é me l a h . Pa mu p u t n é , k a l u a wa r g a n y a n éb e n y a hl a t i g , k a wi n c e r a i , ma p i s a hn g a j a kp i a n a k l a nk u r e n a nu l i a np i h a kk e t i g a . L a mu nn g o mo n g a n gp i h a kk e t i g ap a t u ha s a n én g o mo n g a n gl e t e hd id é wé k p a d i d i .Du g a s ép i d a n ,t i a n gs u b at a é nn g a s a n i n . Te l u n gt i b a ni d u pd ik a p a lp e s i a ru l i a nn e p u k i n p i p i sd i t e n g a hp a s i h . Ke n e h ép i d a nt u a hab e s i k , l a k a rmu l i hn g a b ad o l l a rak a mp i l . Ti a n gb a n i n g a l a h i np i a n a kl a nk u r e n a n éd i Ba l i . Ma g a éd i k a p a l p e s i a rb a g i a nl a u n d r y ,s a k a n c a nb a j ul a nc e l a n a t u r i sb a k a tu mb a h .L i us a nma a np i p i sd u g a s é e n t o . 1 1


Édi s iI| Nové mbe r2016 Sa j aa n a k én g o r a h a n g , a r t ab r a n al a nk a -t a n g g e h a n g a .Pa n i n g a l a n n és i n a hma k a c a k a c a , s u g i h a n t u s i n g a d a a r t i n é . Ca r a r a o s y é hp a n i n g a l a n n én g e mb e n g . g u y u g u y ul a mu nma g a éd i t u , s u a mi d i g o y a n g “ Én g g a l a n gi n e mk o p i n éDé k ! ” o mb a ki s t r i d i g o y a n gt e t a n g g a .L a c u rd u g a s é Ma r al a k a rs i u p ak o p i n é ,s a g é t a na d ab o j o g e n t o , k a d é nn a kb a g i al a k a rt e p u k i n . Ku r e n a n ma k e c o su l id u u rr a a b é .Ma k e s i a bb a y u nt i a n g é . t i a n g ép l a i b a n gt i mp a l d i p i s a g a . Pi p i s ét e l a h , Ka d é kSu g i hma s i t e n g k e j u tn e p u k i nb o j o g én g e s e r t i f i k a t t a n a hma g a d é , mo b i l i l a n g , p i s a g a n é ma l u n i nn y a g r e pg e l a s é ,ma g a r a n gn g a j a kt i ma n ému p ut i a n gc a r al e l u u .Be n y a hl a t i gk a -p a l t i mp a l n ék a n t ik o p i n é ma b é y o kd id u u r l u wa r g a n éj u ma hu l i a np i h a kk e t i g a . mé j a n é .Ng é n g g a l a n gt i a n gn y e ma kk a y u ,n g u l a En t oa n éb a k a t k e n e h a n gt i a n gj a n i . Du ma -h i nb o j o g éa p a n g at u s i n gn g a r u s u hd i k i o s . d a kj aKa d é kSu g i ht u s i n gp a t u hn a s i b n éc a r a “ Ka n g g o a n gDé k , ma g a éd i u ma hb o j o g , b o j o g t i a n g .L a mu na d ap i h a kk e t i g a ,n g u d i a n g a j a kma g a r a n g .J e l é k a nn a s i b é ,b i s at a i nb o j o g Ka d é kSu g i hl a nk u r e n a n n és i n gma p a l a s a n ? a b amu l i h .Dot a k u tt e k é nb o j o g !Hé …” Ké t ot i a n g T i mp a l t i a n g éb o y aj aa r t i s , g o b a n éb i a s a b i a - ma s a u t .Ka d é kSu g i h ma k e n y i r .Pr a j a n ii n g e t s ad o g é n , ma g a éd a d i k u l i t i n t ak o r a nl o k a l d it e k é nl a g uBa l i “ Ta k u t Aj a kBo j o g ” a n ég e n d i n g a n Dé n p a s a r .T o n g o sma g a é n éma s ip a e k .Ul ig at e k é nRa yPé n i . Per t ama,bel it akutadikhi anat ici nt aki t a. T a b a n a nn e k e dk aDé n p a s a r t u a ht e l u n gd a s a “ it akutci nt a ki t a di ganggu or ang me n i t .T u s i n gk a n t i n g a l a h i np i a n a kl a nk u r e - Kedua,bel ket i ga.Bel it akutadipl ai bang boj og.Boj og n a nk a n t i ap e t e n g . h,boj og nakal ,boj og t er kenal ,boj og Pe c u ka l i s n éKa d é kSu g i hn g e n e h a n gk u - sugi ngaba pél ét .Ané pal i ng t akut i n Bel iboj og r e n a n n éj u ma h . T i mp a l t i a n g éj a n i b e sk a l i wa t madasi .Dumadakj aadisat yaper t ahankan b e r p i k i rk a n t i n g e k o hma g a é .Ul i t u n i l e b i h a n ci nt a ki t a.Jangan sampaiki t a bubar an gab e n g o n gt e p u k i n .T i a n gj e j e hma n ip u a ni a r agar auyakboj og. ” Ké t ot i a n gma g e n d i n gs a mb u d u hu t a wis t r é s s t r é s a n .J a n il i ua n a k é b i l a n gn g u l a h i nb o j o g b o j o g éa n ér u s i p . Bu i nt i a n g n g a n t u n gi b au l i a ns t r é s .Du ma d a kt i mp a li n g e tp a j a l a ni d u p ép i d a n .Ma p a s a h a nn g a j a kk u t i a n g éma p i n e hd a wa ,t u s i n gn y e ma kg a é r e n a ng a r a g a r au y a kb o j o g . b o y a b o y aa n én y a k i t i ni b a n ép a d i d i . “ Ny a ka s a n ék é t oDé k ? ” Aj a k i nt i a n gi an g o r t a .Ny é nn a wa n gn y i “ Pa s ! ”Ge n c a n g Ka d é kSu g i hn y a u t i nt u r d a n gn g e ma n gs o l u s i l a k a rmr a g a t a n gma s a -n g é d é n g a n gi n a nl i ma n é . l a h é . Se d u h a n gt i a n gk o p i a p a n ga d an i mp a l i n L i a n gk e n e h én e p u k i nt i mp a l éj a n i s u b ap e s u n u t u r . mu n y i . Di a s t u nt i a n gi d u pp a d i d i , t i a n gt u s i n gj e j e h “ Da b d a b a n gma p i n e hDé k !L a nd i n i n u t u rk a u k i n ad u d a .Ti a n gp r e c a y a ,j o d o h éa d aa n é s a mb i l n g o p i mu mp u n gt a mu n és e p i . Pe s u a n g n g a t u r .Ad ad a s at i b a ns a s u k a tma p i s a hn g a j a k ma k e j a n g ma s a l a h éa p a n gg a l a n g .Ny é n k u r e n a n , t i a n gs u u dl u a sk ak a p a l p e s i a r . Me dn e n a wa n gi c a n gn y i d a n gn g e ma n gs o l u s i . ”Ké t o p u k i np i p i sma t u mp u k t u mp u kn a n g i n gp a mu p u t t i a n gn g e ma l u n i nn u t u ra p a n g aKa d é kSu g i h n éb e n y a hl a t i g .Ka n g g o a n gma g a éd ij u ma h , n y a kp e s umu n y i . n y a g aa l a sb o j o gd i o b j é kWi s a t aAl a sKe d a t o n . Ka d é kSu g i hma k e n y e m. Ke n y e mn ét u s i n g Di n it i a n gn g a y a h ,s a wa i wa in g e ma n gb o c a r ab i a s a n é .Ul ic e r i ks a s a ia j a ks i r e p j o g b o j o g én g a ma h .Ny é wak i o sc e r i k t o n g o s b a n g u n ,t u mb é nj a n in e p u k i nt i mp a l éc a r a n g a d e pd e d a r a nl a nmi n u ma n . Ti a n gma s i n g a d e p k é n é . T i a n gn a wa n gi ama k i t an g e l i n gn a n g i n g c i n d e r ama t ama r u p ak e r a j i n a ns e n ik h a sBa l i . Sua r aSa ki ngBa l i

1 2


Édi s iI| Nové mbe r2016 L a mu nt a mu n ér a mé ,t i a n gn g r a n g k e pd a d i Ne k e dd i t u , Ka d é kSu g i hn y e r i t a y a n gp i k o b e t j u r uf o t o .Ha s i l n ét u s i n gj al i ug a t i ,n a n g i n g n é . Ti a n gn i mp a l i nd o g é n . J e r oAl i t b o y aj ab a l i a n i d u p ét e n a n g .Sa n t a i ,b e d i kb a k a tk e n e h a n g t e n g e tma p a n g g os a r wap u t i h ,s e l e m,k u n i n g , l a nt u s i n gr u we t ma k e n e h . u t a wi b a r a k . I p u n ma p a n g g o s a r wa “ Su b at a é nma u b a dk aBa l i ? ”Ké t ot i a n g mo d é r e n , n y é n t r i kr a p i , ma c e l a n aj e a n s , ma s e p a t u ma t a k o n . k u l i t ,ma k e mé j ap u t i h ,s e n e n gn g a n g g é nt o p i “ Ba l i ? ” k o b o i . L e n g u t s a nt u t u r n éa j a kn g o r t a ,c a r an g a j a k Ka d é kSu g i hn g a n c a np e c u ka l i s n é , t u s i n g t i mp a lp a d i d i .Ti a n gma s it u s i n gn g e r t id a d ib i s a n g e r t i p a t a k o nt i a n g é . a d ab a l i a ng a u l c a r ak é n é . Bi ns a d at u s i n gn u n t u t “ Ba l i a nma k s u d n é ! ” s a s a r i u t a wi u p a h . “ Oh …I c a n gt u s i n gp e r c a y aa n ék é t o k é t o ! J e r oAl i ta k é hma d u wél o n t a r .Ti a n gi n g e t , Su b ame dn i n g e hb a l i a ns o n t é n gn g a k ur i r i h ,d u g a s én g a t e hKa d é kSu g i hk e mu , J e r oAl i t me s u n g e l a ha j i a ns a k t i . Pa mu p u t n ék u r e n a nt i mp a la n gl o n t a rSma r aGn i .Bu u ks a ng o b a nl o n t a r é a j a k as i r e p .Ny e bb a s a n gi c a n g én g e n o t . ma wa d a hk o t a kc e r i k .Ti a n gt u s i n gb a a n g a Ba l i a np e n g e n g , a j i a nn a sb e d a ga d a n ée n t o !n a wa n ga p ai s i n é . Or a h i n at i a n gn g a n t i a n gd i s i s i . An ép a s t i p a s t i d o g é no mo n g a n . Don g o mo n - Pa s i e n n éd o g é na n éd a d i ma c e l e pk ak a ma rs u c i . g a n ga n és i n gp a s t i . ”Ké t ot i mp a lt i a n g é Ka d é kSu g i hd i n g e ht i a n gn g a k a kk e d é ki n g ma s a u t . Mu n y i n éj e n g a t s a d an e n g k i k . k e l i n g k e ls a r e n gJ e r oBa l i a n n é .Mi r i b a n gs a j a , “ Néa d a n éwa r t a wa nl e b i h a nu y a kk a s u s !t i mp a l t i a n g ée n t os u b ab u d u hk a n t i s i n gp e g a t p e T u s i n gma k e j a n gb a l i a n ép e n g e n g .I c a n gd ig a t n a n g g e h a n gk e d é k . Ba n g l in g e l a hg u r us p i r i t u a l .J e r oAl i ta d a n é , “ L a nma p a mi t ! ”Ké t oKa d é kSu g i hn g a j a k i n l a nma u b a dk e mu ! ” t i a n gma p a mi tu l i u ma hb a l i a n n é .Tu s i n gb a a n g a “ Ka d é nb u d u ha wa k é ?I c a n gn uwa r a s . En u t i a n gn a wa n ga p ad o g é nt u t u r i n at u n in g a j a kb a t e g t e gb a y u n é ,n ui n g e tt e k é ni b a ! ”Pr a j a n il i a n n éd i t u . t i a n gk e d é ki n g k e l i n g k e ln i n g e hp a s a u t n é * * * Ka d é kSu g i h . Ma r ai n g e t , d i Ba n g l i a d aRu ma h Ne mb u l a ns u b al i wa t , Ka d é kSu g i ht u s i n gt a é n Sa k i t J i wat o n g o sa n a k éb u d u hma u b a d . Mi r i - ma k a b a r .Pe d a l e mb e n an e p u k i nt i mp a l éc a r a b a nk a d é n al a k a r n g a j a k i nk e mu . k é t o . L i un g e l a hp i p i sn a n g i n gi d u p n ét u s i n gb a g i a . “ Na hp o k o k n éb e d i k i nn g o mo n g . Ma i a j a k ak a Ku r e n a ns u b an g e l a h ,p i a n a ks u b aa d a ,wa r i s a n Ba n g l i .Al i h a n gd é wa s aa y u .Néb o y ab a l i a n l i u , b i s n i sl a n c a r , n g e l a hmo b i l , g a g a é nme l a h , a p a p e n g e n gc a r as a mb a t a n gc a i i t u n i a n . J e r oAl i tk u a n g a n ?Ma l é n a ns a nc a r ai d u pt i a n g é ,ma k e t u a hg u r us p i r i t u a l ,n y i d a n gn g e ma n gs o l u s ij a n gk u a n g a n .Di a s t u nk u a n g a n , t i a n gt u s i n gt a é n p a s u t r i a p a n g ai d u p n és e t a t ah a r mo n i s . ”Ké t o r u we t b e r p i k i r . An ép e n t i n gj a n i t i a n gs e g e r , s é h a t t i a n gma ma k s an g a j a k i nt i mp a l ék e mu . j a s ma n i l a nr o h a n i , e n uj a e nn g a l i hn a s i . Su b ap i n gt e l uKa d é kSu g i hk e mu . J e r oAl i t De p a n gi d u p éc a r aj a n i , n g a y a hd i a l a sb o j o g b o y aj ab a l i a ns a n én g i r i n gs e s u h u n a n .I p u n ma t i mp a l b o j o g .Nép e n t i n gb o j o g éd i n i d a d i a t u r t u s i n gk a y u ns a mb a t a n g ab a l i a n .An a k é b o y ab o j o gs u g i h ,b o j o gn a k a l ,b o j o gt e r k e n a l , ma u b a dl i u n a na n g g o t aDPR, a r t i s a r t i s , p e n -b o j o gn g a b ap é l é t a p ab u i nb o j o gma d a s i . Nés e g u s a h a ,k a n t ip e j a b a t p e j a b a tp e n t i n gp e me -k e n s e k e nb o j o g ,b o j o g Al a sKe d a t o nt o n g o s r i n t a h a n .L i ua n a k én g o r a h a n gJ e r oAl i tb o y a t i a n g én g e mp i , n g a l i hk e t e n a n g a ni d u p . j ab a l i a nn a n g i n gg u r us p i r i t u a l mo d é r e n . Néj a n i t i a n gs u b an y a mp a td i j a b as i s i Pu r a Sua r aSa ki ngBa l i

1 3


Édi s iI| Nové mbe r2016 Pu r aAl a sKe d a t o n é , n g a ét o n g o s éd i n i a p a n g k e d a st u r g a l a n g . Di t o n g o s ée n ét u r i s éd e me n ma p o t r é k .Su j a t i n ét i a n gi r i n e p u k i nb o j o g ék e ma ma in g a j a kp a s a n g a n n ét u s i n gn a wa n g e l e k . Ma c a n d a , k e c a s k e c o sd i p u n y a n p u n y a n a n n é ,s a l i n gp a g a n d o n g i n ,ma c a n d an g a j a k p a n a k p a n a k n é . Ul i j a b ap u r a n é , t i a n gn g i wa s i na d at a mut e k a , ma r é r o du l i b ad a j an g a j a k p i a n a kl a nk u r e n a n n é . T u mb é ns e me n g a na d a t a mu .T i a n gs u b as a y a g al a k a rn y a n g r a t a mu n é .Ny é nn a wa n gt a mu n él a k a rma p o t r é k . “ OmSwa s t y a s t u ! ” Ma k e l ot i a n gn l e k t e k a n g , a s a n ét a é nt e p u k . Mi mi h De wa Ra t u ,s a g é t a n Ka d é k Su g i h n g a j a kp i a n a kl a nk u r e n a n n é .T e p u k i nt i a n g p i a n a k p i a n a k n és u b ak e l i h .I n g e td u g a s é p i d a n ,s a s a i ma k a d u ap i a n a k n éb a k a te mp u , n éd a p e t a n gs u b ak e l i h . Mi r i b a n gj a n i k u r e n a n n éKa d é kSu g i hs e d e n gmi s i . Ba s a n g n és i n a h n y a n t u n gc a r ak e mp u l . “ I c a n gs u b as u u dd a d i wa r t a wa nT u t !Ap a l a k a rk e p u n g i nl e ma hp e t e n g ?L u u n g a n j u ma h ,ma p u n d u hn g a j a kp i a n a kl a nk u r e n a n é . I c a n gs u b an y é wak i o sd i n i , l a k a r ma d a g a n gn g a j a kk u r e n a n n é .L a na j a k an g e mp i d i n i , b a r e n g b a r e n gn g a l i hk e t e n a n g a ni d u p . ” T i a n gt u s i n gma s a u t .

IGedéPut r aAr i awane mb a sr i n gDé s a Ba n j a rAn y a rKe d i r i , Ta b a n a n , t a n g g a l 1 6J u n i 1 9 8 8 . Da n ému p u t a n gs t u d i S1n ér i n g UNDI KSHASi n g a r a j an g a mb i l J u r u s a nPe n d i d i k a nBa h a s al a nSa s t r aI n d o n e s i awa r s a2 0 1 0l a n r i n gwa r s a2 0 1 4d a n ému p u t a n gs t u d i S2r i n g Pa s c a s a r j a n aUNDI KSHA. Sa n éma n g k i nd a n é ma k a r y ad a d o sg u r uBa h a s aI n d o n é s i ar i n g SMAN1Ke d i r i . Ka k a wi a n n y a n és a n éma r u p a s a t u ac u t e t , o p i n i b a wa k , a r t i k e l l a np u i s i k a mu a t r i n gBa l i Or t i ( Ba l i Po s t ) , Mé d i aSwa r i ( Po sBa l i ) , Ma j a l a hÉk s p r é s i , l a nMa j a l a hSa t u a . Da n é s a mp u nn g a me d a l a n gc a k e p a nma r u p ap u p u l a n s a t u ac u t e t s a n éma mu r d a“ Ng u r u gPa s i h ”wa r s a 2 0 1 4l a nn g a mo l i h a n gh a d i a hSa s t r aRa n c a g é 2 0 1 5 . Ri n gt a n g g a l 3 0J a n u a r i 2 0 1 6d a n éd a d o s p e mb i c a r ar i n ga c a r aSa n d y a k a l a# 4 9s a n é k a l a k s a n a y a n go l i hBe n t a r aBu d a y aBa l i .

Si n g a r a j a , 2 1Ok t o b e r 2 0 1 6

Sua r aSa ki ngBa l i

1 4


Édi s iI| Nové mbe r2016

Pu i s i

Pui si pui siMadéSuar Ti muhun Dénpasar Dé n p a s a rk o t as a n ét a nn a e n i ns u u n g Ég a rk r a ma n ép a d ar a u hp a g r u n y u n g Ng r e r e hs e k a y an g a o n i nk a mp u n g Pa s l i we r a nmo n t o r éu y u t g e r a n g g e r u n g An g k o t éu d us e r i n g a nk a t o np u y u n g Sa wa hma g e n t o sd a d o st o k o , ma l , g e d u n g Ad a t , a g a ma , b u d a y ak a n t u nma ma r g i a d u n g Ri a n t u k a nt e t a mi a np a n g l i n g s i r ét e t e pk a s u n g s u n g Dé n p a s a r , 7Ok t o b e r2 0 1 6

Kl ungkung Ke r t aGo s at u r T a ma nGi l i n g u l a n g u n i nr a s a L u i hl u k i s a nKa ma s a nn y a r e n g i nma c a r i t a Ud i a n ar i n gt e n g a h i n gKo t aSe ma r a p u r a Nu s aCe n i n g a n , L é mb o n g a n , t u rPe n i d a Go aL a wa h , Wa t uKl o t o k , t a s i kKu s a mb a Kl u n g k u n gs a n én u é n a n gs a mi a np u n i k a Ur a bs e r o mb o t a nt a nwé n t e nn y a mé n p a d a Ng a n g o b i np i s a nma s k o t s e k a rc e mp a k a Ge maSh a n t i n g i r i n gma r g i a n gs e t a t a Ba l i , 7Ok t o b e r2 0 1 6

MadéSuar Ti muhune mb a sr i n gBa n j a r T e n g a h , T i mu h u n , Kl u n g k u n g , 1 7J u n i 1 9 8 7 . Ng a wi t n y u r a t s a s t r aBa l i mo d é r e nr i k a l ak a n t u nk u l i a hl a na k t i f n y u r a t wa r s a2 0 1 3 . Pu i s i n n y a n én g a wi t k a we d a rr i n gBa l i Or t i ( Ba l i Po s t )b u l a nAp r i l wa r s a2 0 1 3l a nwa r s a2 0 1 4 s a mp u nk a we d a rr i n gMé d i a s wa r i ( Po sBa l i ) . L i a n a nr i n gn y u r a t p u i s i b a s aBa l i l a nb a s a I n d o n é s i a , d a n ét a l e rn y u r a t s a t u ac u t e t l a né s a i s a n ék a we d a rr i n gBa l i Or t i , Mé d i a s wa r i , l a nMa j a l a hSa t u a . Da n ét a l e rs a mp u nn g a we d a rc a k e p a ns a s t r aBa l i mo d é r e n , l u i r é “ Ml a j a h ”( Pu p u l a nPu i s i Ba l i , 2 0 1 4 ) , l a n“ J a e nI d u pd i Ba l i ”( Sa t u aCu t e t , 2 0 1 5 ) . Sua r aSa ki ngBa l i

1 5


Édi s iI| Nové mbe r2016

Pu i s i Pui si pui siAl i tJul i ar t ha Pengl i puran Pe n g l i p u r a ng e n a hn g l i p u r a n gl a r aa t i Ma s l i a h a nn y i n g a kk a l u i h a nWi d h i Al a st i i n gk a l e rk a u h J a r a n éb a n b a nma j a l a nma n g i t e r i n , d u mu n Pe n a t a r a np u r a Pa ma r g i a d a t , Pu r wad r e s t a Ny i r i a n gk u n a , d e s a Kr a mas u t r e p t i Ka r a n gma ma d up i n a k ab u k t i Pu r wa Se p i p r a l a g i Me r d e k ag u ma n t i Ku n a Ny a n g k e p i ns a h a n a n i n gp a ma r g i , n g u n i Ma ma r g i Ka p t e nMu d i t ap a d e mi r i k i Sa d i n a d i n a Ri n gt e n g a h i n gr a n a T a ns e p i Bi n g i n én y a k s i a n g Up a k a r a Ke s i r a na n g i nn g a mp e h a n gs a mi a n Wa r n a wa r n i Un d u ki n d i kp a y u d a n Up a c a r a J e n g i sma s i a t , p u p u t a n Br i u gma k a s a mi Kr a ma Da d o ss i k i 2 0 1 4 De s a Ni t i

Tradi si Jakart a

( Sadur ungpi l kada) Na mb u n gs a t u a Ma l i a hma k r u n a Ma t a p e l a g a ma Sa d us u d a T u a r as a j a Ka c a n gAp i t , Ok t o b e r2 0 1 6

Se s e t a n , 2 0 1 6 IKomangAl i tJul i ar t hae mb a sr i n gBe k a s i , 1 5J u l i 1 9 9 1 . Da n éa l u mn i s a k i n gp r o g r a ms t u d i Pe n d i d i k a nBa h a s aBa l i I HDNDé n p a s a rl a nme n e n gr i n gBa n j a rKu b u , Ke l u r a h a n Ku b u , Ka b u p a t é nBa n g l i . Ka k a wi a n k a k a wi a n n y a n éma r u p ap u i s i , s a t u ac u t e t , l a né s a i k a mu a t r i n gs u r a t k a b a rs a k a d i Ba l i Or t i ( Ba l i Po s t ) , l a nMé d i aSwa r i ( Po sBa l i ) . Ca k e p a n é s a n és a mp u nk a we d a rma r u p ap u p u l a ns a t u ac u t e t s a n éma mu r d a“ Swé c a nWi d h i ”wa r s a 2 0 1 5l a nn g a mo l i h a n gh a d i a hSa s t r aRa n c a g éwa r s a2 0 1 6t u r“ Sa t y a n i n gAt i ”( n o v e l 2 0 1 6 ) . Sua r aSa ki ngBa l i

1 6


Édi s iI| Nové mbe r2016

Pu i s i

Pui si pui siINyomanAgusSudi pt a SuaranSuung Ni r g a ma y a n gk a d i p e t e n gt a n p as e l e m Ka d i l e ma ht a n p ag a l a n g Ni r n o rk e n e h ép u y u n gl a ns u u n g Ng a r e p a n gd a mu ht e n g a i u l u n g

Ka d i t o y a n és a n ép u e kl a n t a se n i n g L a n t a r a nma d e g d e g a na n t u kk a s u j a t i a n Su a r a ns u u n gn u n d u n i nma n a hp u y u n g Pa n g é l i n g é l i n gma n g d an é n t e np a l i n g

Ri n gt e n g a h i n gma n a hs u u n g Su a r a ns u u n gma t u é l i n gr i n gs a n gs u j a t i Ka d i s a ma d h i s a n és a mp u ns i d h i Sa n éma l i n g g ar i n gt e n g a h i n ga t i Ka p i r e n gwé n t e ns u a r an u n d u n i nr a s a Ka d a u t ma n a hma n g d aé l i n gl a ns u b h a k t i Ny a n s a nd o hn y a n s a nt i n g l i sn a n g i n gg i g i s Ma l a r a p a na n t u ks r a d d h ab h a k t i r i n gHy a n gWi d h i

Bal i Si r an é n t e na n g o ba n t u kk a l i s t u a y u a ni p u n Su a r g an y a k a l ar i n gma r c a p a d a Ka l o k t a hn g a n t o sk a d u r aNe g a r a Ge n a hn a n g u nt a p ab r a t ama j e n gr i n gp a r aDé wa J a g a t a s r i l a ns u t r e p t i Ge n a hj a d mama n u s as t a t aé l i n gl a nb h a k t i Na n g u ny a d n y ama d a s a rl a n c a r y a An g g é nn g u p a p i r as u k e r t al a nj a g a d h i t a Ba l i . . . . g e n a hp a r ad é wa d é wi Ng u n c a r a n gb h a k t i l a ns a ma d h i Ma n g d ame t un a p i s a n ék a b a o st a k s u Ng a p t i r a h a y uma wi t s a k i n gp a n c ad a t u

INyomanAgusSudi pt ae mb a sr i n g Ka r a n g a s e m, 2 9Sé p t é mb e r1 9 8 4 . Ka k a wi a n n y a n é k a we d a rr i n gBa l i Po s t ( Ba l i Or t i )mi wa hPo sBa l i ( Mé d i a s wa r i ) Sua r aSa ki ngBa l i

Ba l i s a n éma n g k i n Wa n t a hBa l i s a n ét a mi s t a mi sb e n y a h Kr a ma n és a mi p a d an g é n d a h Ng a d o l t a n a hn g a n t o st e l a h Ba l i s a mp u nn é n t e nma l i hBa l i Kr a maBa l i s a mp u na k é hl a l i Ne n t e né l i n gr i n gi b up e r t i wi Pu n i k ac i h n as a mp u nr a u hj a ma nk a l i 1 7


Édi s iI| Nové mbe r2016

A r t i ke l

Pot r é ka ns a ki ng :ht t ps : / / me na r a ke r t a s . wor dpr e s s . c om/ t a g / l a mpu/

Ma b a l i hI g e l a nK u n a n g k u n a n g Ol i h: IKe t utSa ndi ya s a Nadaks ar ar umas awé nt e ns anénunduni nr as as anéme ngke bne ngs i l r i ngt unggt ungi nghat i .Lamis ampunr as al anr agapuni kat ur u,l ami s ampunr agat anpas at mar i ngj i wa.Pi s ar att i t i angpac angme l al ung ngl al ungi n dé wé ké l i ng r i ng kawé nt e nan dadosj at ma mat ah r i ng gumi néwayah.Ngwac é ns é wal apat r apangawiI DKRakaKus umami r e ngangs ul i ngGusTé j as akadipol i ht i t ipanganc ant i angpac angnunduni nr as apuni ki . Sakadipol i hdamuhe ni ngr i ngmunc ukambe ngané . Mi nabs uwér as al anj i wapuni kit ur umanadost i t i angmaki t amal i h kadunduni n.Kadunduni ns e s ol ahan i ge l i ge l an t awah.I ge l i ge l an t anpagong, i ge l i ge l ant anpamunyi , t anpakupahl as c ar yai l é ni l é nr i ng gumi né . Sua r aSa ki ngBa l i

1 8


Édi s iI| Nové mbe r2016 Mé we hn g a k s i i g e l i g e l a ns a k a d i p u n i k an a n g i n gr a s ap u n i k i t a nd a d o st a mb a k i n . Ma i d e r a np a ma r g i n é . Sa n és e r i n g a np a p a si g e l a nj o g é dj a r u h . Ri n gwa n a , u k i r s e g a r at a nk e c u n d u k . L a u t a n gp a j a l a n éc e n i n g ma r e pk a j ak a n g i n .Sa p u n i k awé n t e ns a n ék i s i k i s i p i r a g i t i t i a n g .L a n t u r a n gt i t i a n g ma l i hp a ma r g i n ék a j ak a n g i np i r a g i t i t i a n gt o y ae n i n gd i s e l a g a nb a t u n é , wé n t e nt u k a dma t o y ae n i n g . Pa ma r g i nt o y ad i s e l a g a nb a t u n én g a r a dt i t i a n g .Ri n gy é ht u k a d és a n ée n i n gp u n i k at i t i a n gn g a k s i p a d é wé k a ns a n ék e l i p u t ma y a. J a n t o sc e n i n gd i n i l a k a r a d ai g e l i g e l a na n éa l i hc e n i n gma l i hwé n t e n s a n ék i s i k i s i ! Su wéma t a t a k a nb a t ut i t i a n gn y a n t o ss e s o l a h a ni g e l i g e l a nn g a n t o ss a n d i k a l ama p a g i n . Sa g é t wé n t e np a k e n y i t n y i t d u u rt u k a d é . Ap a c e kk u n a n g k u n a n g én g é l o gd u u rb a t u n é . Bo y aj aa p a c e kk é ma n t e nr a r i sr a wu hma l i hma k u d a n gk u n a n g k u n a n g én g é l o gd u u rb a t u n é .El o g a n éme c a n d e t a n t e k é nmu n y i ny é ht u k a d é . El o g a n én g a él a wa t –l a wa t d u u r y é h é , l a wa t l a wa t a k s a r al a wa t l a wa t s a n é s i d ak a a k s i s a n t u k a nt o y a n ée n i n g . Pa k e n y i n y i t s u n d i hk u n a n g k u n a n g én a n g i n gn g a l a h a n gk e n y e m i b u l a n é . Pa k e n y i t n y i t k u n a n g k u n a n g ég a l a n gn g e l a l u n g i nd é wé kt i t i a n g é , n g e l a l u n g i nr a s as a n él a mi t u r u . I g e l a nk u n a n g k u n a n gma s e s i mb i n gt e k é nma n a hs a n ét u a r at a é nl a s c a r a y as a n én g a r e p a n g p a l ak a r mar i n gg u mi n éwa y a h . Su wéi g e l a nk u n a n g k u n a n g én g l i mu r a n gma n a ht i t i a n g émi n a b a n g i p u nu n i n gp i s a r a tt i t i a n gt e k é ni g e l a nk u n a n g k u n a n g é .Mi n a b a n gi p u nu n i n gt i t i a n gs a mp u n me l a l u n gn g e l a l u n g i nma n a h . Mi n a b a n gi p u ns a mp u nu n i n gt i t i a n gs a mp u np a c a n gma t a n g i , wi r a s a l a nwi r a g at i t i a n gp a c a n gs a t mat u n g g a l n y a l a n i np a a y a hd a d o sj a t mama t a h . Ng r a r i sp u p u t i g e l a n k u n a n g k u n a n g éb u d a lt a n p ap a mi t ,t a n p ak u p a h .Su k s mak u n a n g k u n a n gma l i hp i d a nt i t i a n g p a c a n gn g a k s i ma l i hi g e l a n én g é l o gma s u n d i hp a k e n y i t n y i t .Ti t i a n gp a c a n gn u l a ds e s o l a h a n éé l o g a n ép a k e n y i t n y i ta n g g é nt i t ip a n g a n c a nn g a t u r a n ga y a hma n a d o sj a t mama t a hd ig u mi n éwa y a h l i n g g a h .

Gat raPacent okan

IKet utSandi yasae mb a sr i n gDé s aNg i s , Ke c a ma t a nMa n g g i s , Ka r a n g a s e m, p i n a n g g a l 2 9Mé i 1 9 8 3 . Ka k a wi a n d a n ék a we d a rr i n g Ba l i Po s t ( Ba l i Or t i )mi wa h Po sBa l i ( Mé d i a s wa r i ) .

Syarat : Mi n i ma l1 0c e r p é n Né n t e nSARA Sua r aSa ki ngBa l i

1 9


S a t u aMa s a mb u n g

Édi s iI| Nové mbe r2016

Rast i( 1) Ol i h: I DKRa kaKus uma BUSANbus anKe t utSudi as i h,anénawangnawangngauki nSudi as i h, ngé wé r i ndé wé kné .Put uAyuRas t i ,t i mpalake l as néngauki nRas t i ,s as i dans i dannal e sge de gbas ang.Saké wal adi nanée nt o,Put uAyuRas t i ge de ggat i gat i .Anéngr anaang,Ke t utSudi as i hdiae pt i mpalake l as né nyambatdé wé knépanak Ge r wani .Baan ge de gné ,Ras t inyagj agi n Ke t utSudi as i hanémaj uj ukmaj e ngki ngdimal unke l as é . T e k e dd i a r e p n éSu d i a s i h , Ra s t i n e n g k i k . Si n gma k e n e hb u i n , Ra s t i ma k e c o ss a h an y a m“ Ap ao r a h a n gn y a i ? ” b a kb o k n éKe t u t Su d i a s i h . L a n t a s , l i mak e n a wa n é “ Ra s t i p a n a kGe r wa n i i i i i i i i ! ”Su d i a s i hn y a u - me l i n t e n g .L i mak é b o t n én o k t o k .Bu k ami n c e r a n g t i n .Ba a ns a n g e tr a o s éa n éa n g g o n an y a u t i nk a r é tp l a y a n a nma s a mb u n g ,Su d i a s i hu y e n g a . n g r a n a a n gmu r i d mu r i d éa n éa d ad ik e l a s é Me dn g u y e n g ,s a r wi n u l u d a n g ,Su d i a s i hl é b a n g a . ma k e s i a b . Bu k ak a s u a g a n g ,Su d i a s i hma n t e p a ns i gt é m“ Ma r ap e n e p p e n e p i ns a y a nb a n i n y a i .Ul ib o k é . Ag e t g u r u n ét e k a . Yé ns i n gk é t o , s i n gb u u n l é nk e l a sb a n in y a it e k ama in g a d a n i nc a n gg a nb e s a k b e s u ka wa k n éSu d i a s i hk e n ab e n a l a n . p a n a kGe r wa n i . Ny a i n a n g t a n gn é ! ” Ma k a d a d u aa j a k as i gk e p a l as e k o l a h é . Ma k a “ Éb a s o n g . Awa ka mu nk e p e l é . Ge d ég e r a kd a d u at e g a k a n g a .Pa n y u muk e p a l as e k o l a h én a n y a i n é ! ” k o n a n gu n d u ka n én g r a n a a n gRa s t i l a nSu d i a s i h Sua r aSa ki ngBa l i

20


Édi s iI| Nové mbe r2016 k a n t i mi e g a n . l a u t n u n a sp a n g a mp u r a . “ T i a n go r a h a n g ap a n a kGe r wa n i ,Pa k , ” An g i nb u l a nSé p t é mb e r1 9 8 2 n éb a r e tg a t i . Ra s t i ma s a u t s a mb i l a n g an g u s a p i np e l u hd i g i - Pa n e s én g e n t a k .Bu kma k u p u k a n .Ru y uma k a l é . d a t n éa j i s a p u t a n g a n . Wa r n a nl a n g i t ép e l u n g .Na n g i n gs i n gp e l u n g “ Or a h a n g aa p a ? ! ” Ke p a l as e k o l a h én e n g -i k u n g . Wa r n a nl a n g i t ép e l u n gu c e m. Na n g i n gt o t o k i k . n a ns i n gr u n g u a n g at e k é nRa s t i . I ama t i n d a k a nd i “ T i a n go r a h a n g ap a n a kGe r wa n i , Pa k . ” s a l a n t a n gr u r u n g és i n gb u k aa n és u b a s u b a . Me n é kt u u nk e p a l as e k o l a h én l e k t e k a n g Ga n c a n g . I ama t i n d a k a n , a d é n gp e s a n . Ta n g k a h Su d i a s i h . T a ut e k é nd é wé kt l e k t e k a n g ame n é k n én g a h n g a hr a s a a n g a . Ge d e gmu a hi n g u hma k u t u u n ,Su d i a s i hk a b i l b i l .T o n d é nt e l a hk a b i l b i l -l e k a nd i k e n e h n é . Ta np é n d a hb u kp i n c e r a n gl i l u s n é , k e p a l as e k o l a h éme s u a n gp a t a k o n . s a n g e tt a nk a d i .An én g r a n a a n g ,k r u n a n éa n é “ Sa j aSu d i a s i hn g o r a h a n gIRa s t ip a n a k d a d u aa n éma k u l e k k u l e k a nd i k e n e h n é . Kr u n a n é Ge r wa n i ? ” e n t o: p a n a kGe r wa n i . Su d i a s i hme n d e p . Bu k aj a n g k r i kk e t e b i n . Te k e dd i r u r u n gd a u ha l u n a l u n é , n a d a k s a r ai a “ Sa j aa p as i n g ? ! ”Ke p a l as e k o l a h én e n -i n g e tt e k é na d i nb a p a n n é ,L u hL a n d r i ,a n é g é n gt u rn e n g k i k i nKe t u tSu d i a s i h .“ Yé ns i n g n g a n t é na j a kp e g a wéKa n t o rPe r t a n i a n .Uma h n é ma s a u t l a k a r s k o r a mi n g g u ! ” k e l o dk a u ha l u n a l u n é .Si n gk é n és i n gk é t o Ny e hd é wé k n ék e n as k o r p r a j a n i Su d i a s i h n g a n c a n g a n gi ama t i n d a k a n . Te k e dd i t a n g g u nr u ma n g g u t a n . r u n g éi as i n gma b i k u kk a n g i n ,i ama b i k u kk a u h . “ Ma s a u t ! Daa n g g u t a na n g g o n an y a u t i n ! ” Ng o j o gg a n ga n és e d e k a ns u u n gma n g mu n g . “ J a k t i , Pa k . ” Mi r i gg a n g , Ra s t i e n g s a pt e k é na n éma a nma “ Da d iSu d i a s i hb a n in g o r a h a n gIRa s t ik u l e k a nd i k e n e h n é .An éi n g e t a n g a :p a t a k o na n é p a n a kGe r wa n i , a p ab u k t i n n é ? ” l a k a rp e s u a n g a .Pe s u a n g ad ia r e pa d i nb a p a n é . Ke t u t Su d i a s i hn g u n t u l . Pa t a k o nk é n é :Bi k ,s a j at i a n gp a n a kGe r wa n i ? “ Ng u d i a n gn g u n t u l ?Or a h a n g ,a p ab u k t i n - Ap a n gs e k e nt a wa n g ,o r a h i nj at i a n g .Pa t a k o n é n é ! ? ”Ke p a l as e k o l a h é ,s u u dn g r a o sk é t o ,e n t o , d i k é n k é n éma c l e p e hd i b i b i h n é . ma n t e gmé j a . Su d i a s i hs a y a nn g u n t u l . Yé hp a L u hL a n d r is a l i n gt o l i ha j a kk u r e n a n é ,Ge d é n i n g a l a n én g e t é l k ab a t a r a nr u a n gk e p a l as e - Pa r wa t a ,d u g a s éRa s t in a k o n a n gs a j ad é wé k n é k o l a h é . p a n a kGe r wa n i . Si n gs a p a t a uRa s t i , Ge d éPa r wa “ T a k o n i n , n g u d i a n gy é hma t aa n g g o nn y a u -t an u n d i k i nL u hL a n d r i .Nu n d i k i np i n a k awa n g s i t , t i n ! ? ”Nun e n g k i kk e p a l as e k o l a h ét u rma n t e g a p a n gL u hL a n d r i n y a u t i n .Sa k é wa l as i n gp a s a u t mé j a . Su d i a s i hs a y a n s a y a nn g u n t u l . Yé hp a -a n ép e s u a n g at e k é nL u hL a n d r i . Pa t a k o na n ép e n i n g a l a n én y a n g e t a n gn g e t é l . s u a n g a . Ra s t i a n éi t e hn l e k t e k a n gSu d i a s i h , ma k e “ An én g o r a h i nRa s t i k é t on y é n ? ” s i a bd u g a sk e p a l as e k o l a h én a d a k s a r an o l i h Ra s t i n i mb a l i n . d é wé k n é .T o n d é ni l a n gma k e s i a b n é ,k e p a l a “ Si n ga d an g o r a h i ns a k é wa l aa d aa n én g o r a s e k o l a h én u t u r i nd é wé k n é . h a n g . ” “ Ma n i a ny é na d aa n a kn y a mb a tk é t o ,d a “ Ny é nn g o r a h a n g ? ” n y a j a a n gb u k ad ik e l a s éi t u n i .Én g g a l a n g “ Ke t u t Su d i a s i h . ” l a p o r a n gt e k é nb a p a k . Ng e r t i , Ra s t i ?Ng e r t i ? ” “ Ke t u t Su d i a s i hn y é n ? ” Ra s t i n y a u t i na j i a n g g u t a ns e k e ng a t i l a u t “ Yé ns i n gp e l i h ,mé mé n n éa j a k Bi kL u h Sua r aSa ki ngBa l i

21


Édi s iI| Nové mbe r2016 n g a j a h i nb a r e n g . Yé ns i n gp e l i h , Bi kL u ht a é n i ame n d e pd u g a st a k o n i n at e k é nk e p a l as e k o l a h é , n g o r a h i nt i a n g ,mé mé n n é ma mu s u ha j a k p a n t e si ak é t o .Mi r i bi an y e h .Ny e hu r u s a n éd a d i r a g a nb i b i n é . ” l a n t a n g . ” “ Oo . Yé nk é t o , g e l a hNy o ma nSr i wa t i . ” Su u dn g r a o s , Ra s t i ma k e s i a b . Ma k e s i a b , k r a n a “ T os u b a . ” s i n gma r a s ai ame s u a n gr a o sk é t o .Tu rs i n g Si n gs a p a t a uRa s t i ,b u i nGe d éPa r wa t a n a wa n ga p aa n én g r a n a a n g . Pr a j a n i n y e hn g l i k u b n u n d i k i nL u hL a n d r i .Pi n a k awa n g s i ta p a n g d é wé k n é .Ny e hy é nL u hL a n d r is a l a ht a mp it u r L u hL a n d r in g a é n a n gRa s t it é h .L u hL a n d r ig e d e g . Wi r é hr a o sa n ép e s ue n t or a o sn u n g k a s i n . p e l i hn a mp é n i n .L u hL a n d r i n a mp é n i na p a n g Ra s t i n a wa n g , L u hL a n d r i s i n gp e s a nd a d i t u n g k a n g o r a h i ns a k é wa l as i n ga mu l s a j a n é . s i n . Sa t o n d é nn g o r a h i nL u hL a n d r in g r a g r a g s a t u a . Di s u b a n éma g i l i h a nb u ns a t u a n é , L u h L a n d r i ,b u k at u k a db l a b a rd u g a su j a n éb a l e s , n e l a t a r a n g . “ Ul i i l up a n y a ma a ni r a g a n ému l ama mu s u h a j a kp a n y a ma a n éISu d i a s i h .An én g r a n a a n g ma mu s u h , t a wa n gRa s t i ?Pa n y a ma a n éI Su d i I DKRakaKusumae mb a sr i n gGe t a k a n , a s i hi r i t e k é np a n y a ma a ni r a g a n é .An én g r a - Kl u n g k u n g , 2 1No v é mb e r1 9 5 7 . Se n e n gn y u r a t n a a n gi r i t a wa n gRa s t i ?Pa n y a ma a ni r a g a n é , s a s t r as a k i n gn g a wi t i nd a d o sg u r ur i n gs e k o l a h u l ip a g e l a h a nk a n t ij a b a t a nu l ii l us i n gt a é n d a s a r . Ka k a wi a n k a k a wi a nd a n é n és a n éma b a s a k a l a ht e k é np a n y a ma a n éISu d i a s i h .L é n a n Ba l i k a we d a rr i n gBa l i Or t i ( Ba l i Po s t ) , Mé d i a s wa r i t e k é ni r i ,p a n y a ma a n é ISu d i a s i hd e me n ( Po sBa l i ) , Ba l i Ag a , J u r n a l Ka wi , mi wa hCa n a n g p e s a nn y e l é k n y e l é k a n gp a n y a ma a ni r a g a n é . Sa r i . L a nk a k a wi a nd a n és a n éma b a s aI n d o n é s i a Ma b u k t i a p at u s i n g , s i n gp e n t i n g , a n ép e n t i n g k a we d a rr i n gBa l i Po s t , Nu s aTe n g g a r a , Ka r y a ma a nn y e l é k n y e l é k a n g . ” Ba k t i , Wa r t aBa l i , Na f i r i , Wa r t aHi n d uDh a r ma , “ Me n ,y é nISu d i a s i hb a n i n y a mb a ta wa k Mi n g g uPa g i , Ke d a u l a t a nRa k y a t , Mi mb a r t i a n g ép a n a kGe r wa n i ,ma n u tt e t a mp é nBi k I n d o n é s i a , Su a r aNu s a , Pi k i r a nRa k y a t , Su a r a L u h éd a s a r n éu l ii r i n éa n éu l ip i d a ne n t o Ka r y a , Si n a rHa r a p a n , Be r i t aBu a n a , Ré p u b l i k a , ma s i ? ” Ra s t i n y e l a g . Si n g g a l a n g , An a l i s a , Ca k , Ko l o n g , “ Be n e h . ” mi wa hRo ma n s a . Ri n gwa r s a2 0 0 2d a n é “ Yé nk e n e h k e n e h a n gt i a n g , ma d a s a r i r i n é n g a mo l i h a n gSa s t r aRa n c a g éa n t u kb a k t i ni p u n e n t o .Wi r é ht i a n gu l ik e l a ss a t us e t a t aj u a r a r i n gs a s t r aBa l i ma l a r a p a na n t u k Ma j a l a hBu r a t wa n g i l a nt a l e r2 0 1 1a n t u kk a u mu mn o me rs a t u .ISu d i a s i hs e t a t an o me r k a wi a n n y a n és a n ema mu r d a“ Sa n gL e l a n a ” . d u a . Sa k é wa l a…” Ng a mo l i h a n gPe n g h a r g a a nWi d y aPa t a k as a k i n g “ Sa k é wa l ak é n k é n ? ” b e r n u rBa l i wa r s a2 0 1 2a n t u kc a k e p a n és a n é “ Ka k e n e hb a a nt i a n g , y é ns i n gn g e l a hb u k t i , Gu ma mu r d a“ Bé g a l ” . s i n gI Su d i a s i hn y a mb a t t i a n gp a n a kGe r wa n i . An éma k r a n at i a n gn g r a s a a n gb u k ai b u s a n ,I Su d i a s i h ,k a p i ni as o mb o n gt u rb e l o ga j u m, t o n d é nt a é nd i n g e ht i a n gn g a wa g a wa gme s u a n gr a o sy é na n ér a o s a n g as i n gs a j a . Yé ni t u n i Sua r aSa ki ngBa l i

22


Édi s iI| Nové mbe r2016

Pa n g a wi

INyomanManda

Pa n g a wiS a s t r aBa l iMo d é r e nPr o d u k t i f

Po t r é k a ns a k i n g : h t t p : / / n y o ma n ma n d a . b l o g s p o t . c o . i d / 2 0 0 8 / 0 9 / g e l i a t s a s t r a n y o ma n ma n d a . h t ml

INy o ma nMa n d awa n t a ho k as a k i n gI Wa y a nDa d il a nNiKe t u tPu r i( ma k e k a l i h s a mp u ns e d a ) . Da n ée mb a sr i n gBa n j a rPa s d a l e m,Gi a n y a rp i n a n g g a l 1 4Ap r i l 1 9 3 8 .Ba p a n n y a n é , I Wa y a nDa d i d u mu nwa n t a hp o l i s i Be l a n d al a n mé mé n n y a n é NiKe t u tPu r i ma a s a ls a k i n g Ce me n g g a o n , Gi a n y a r .I Ny o ma nMa n d ama n y a mas a r e n gk u t u sl a n d a n éwa n t a hp i a n a ks a n ék a p i n gt i g a .Ri k a l a k a n t u na l i tINy o ma nMa n d ame n e n gs a r e n g k u l a wa r g a n ér i n gd é s ap a l e k a d a n éPa s d a l e m. Da we gp u n i k ad a n és e n e n gma p l a l i a nr i n g c a r i k és a r e n gs a wi t r a n é .Pu n i k at a l e rd a n é s e n e n gk a y e hk at u k a d é , n g r u r u hc a p u n g , l a n n g a n g o n a n gb é b é k . Pa j a l a ni d u p n y a n ér i k a l a Sua r aSa ki ngBa l i

c e r i kd a n és u r a t r i n gn o v é l s a n éma mu r d a“ I Ke n t u n gUl i n gL o d t u n g k a n g ” . I Ny o ma nMa n d ama s e k o l a hr i n gSRI I Ca n g k i r Te g a lTu g uGi a n y a rwa r s a1 9 4 6k a n t o swa r s a 1 9 5 2 .Ri s a mp u n ét a ma t ,d a n én g e l a n t u r a n gma s e k o l a hr i n gSMNGi a n y a r( ma n g k i nSMPNe g e r i 1Gi a n y a r )k a n t o swa r s a1 9 5 5 .Sa u s a np u n i k a d a n én g e l a n t u r a n gma s e k o l a hr i n gSMANe g e r i Si n g a r a j a ,n y a r e n g i nb a p a n n y a n és a n ép i n d a h t u g a sk aSi n g a r a j a .Ta ma tSMASi n g a r a j ad a n é n g e l a n t u r a n gk aB1Ba h a s aI n d o n é s i ad i Si n g a r a j al a nt a ma t wa r s a1 9 6 1l a nd a d o sg u r ur i n gSGA Ne g e r id iSe l o n g ,L o mb o kTi mu rk a n t o swa r s a 1 9 6 4 .Wa r s a1 9 9 0INy o ma nMa n d ap o l i hg e l a r s a r j a n aS1s a k i n gUn i v e r s i t a sTe r b u k a . Ti g a n gwa r s an g a b d i d a d o sg u r ur i n gL o mb o k , d a n éma wa l ik aBa l il a nma r a b i a ns a r e n gMa d é Se r u t i .Da n éma d u wép i a n a kt e t i g ai n g g i hp u n i k a Ge d éPa l g u n a d i ,Ka d é kPr a me s t iDé wi ,l a nNi Ko ma n gTr i An g g r é n i . Wa r s a1 9 6 4I Ny o ma nMa n d ad a d o sg u r ur i n g SMA1Gi a n y a rk a n t o swa r s a1 9 8 6 ,l a nk e d a d o s a n gk e p a l as e k o l a hr i n g SMA 3 Su k a wa t i . Wa r s a1 9 9 5d a n éma wa l ik aSMA 1Gi a n y a r d a d o sk e p a l as e k o l a h ,l a nd a n ép e n s i u nwa r s a 1 9 9 8r i s a mp u n éd a d o sg u r u3 8t i b a n . Wa r s a1 9 6 6k a n t o swa r s a1 9 7 7INy o ma n Ma n d an a a n i nd a d o sa n g g o t aDPRD t i n g k a tI I Gi a n y a r ,p u n i k at a l e rwa r s a1 9 7 1k a n t o swa r s a 1 9 7 7d a n éd a d o sk e t u aKNPIGi a n y a r .Wa r s a 1 9 7 4n a a n i nma k a r y ad a d o sk o r é s p o n d é ns u r a t k a b a rSu a r aKa r y al a nn y u r a tr i n gSu r a tKa b a r Me r d e k a ,An g k a t a nBe r s e n j a t a ,Ba l iPo s tmi wa h Si mp o n i . Ri k a l ap é n s i u n , I Ny o ma nMa n d ak a n t u n 23


Édi s iI| Nové mbe r2016 n y u r a tl a ns a r e n gp a n g a wil i a n a ns a k a d i Ma b u n g a ”p o l i hj u a r ak a p e r t a mar i k a l as a y e mDj e l a n t i kSa n t h a ,Ma d éSu a r s a ,Sa ma rGa n -b a r ap e n u l i s a nd r a mas a n ék a a d a a n go l i hL i s t i t a n g , Ma d éSa n g g r a( a l ma r h u m)mi wa hs a n é b i y aBa l i wa r s a1 9 7 8 , mi wa hn o v é l “ L a nJ a n i ” p o l i h l i a n a nd a d o sr e d a k t u rma j a l a hCa n a n gSa r i .j u a r ak a l i hr i k a l as a y e mb a r as a n ék e l a k s a n a y a n g L i a n a nr i n gp u n i k ad a n ét a l e r d a d o sp a n g r e m- o l i hL e mb a g aBa h a s aSi n g a r a j awa r s a1 9 7 4 ,l a n b aMa j a l a hSa t u as a n én g a we d a rs a t u ac u t e tk a we d a rd a d o sc a k e p a nwa r s a2 0 0 2 .L i a n a nr i n g ma b a s aBa l i . p u n i k a ,d a n ét a l e rn e r j e ma h a n gma k u d a n g k u I Ny o ma nMa n d awa n t a hp a n g a wis a s t r a d a n gk a k a wi a ns a s t r a wa nI n d o n é s i ak ab a s aBa l i . Ba l i mo d é r e ns a n ép r o d u k t i f . Da n én g a we d a r“ Ge l i a tSa s t r aNy o ma nMa n d a ”wa n t a ha u t o b i o k i r a n gl e b i hk a l i hk a n t o sl i ma n gc a k e p a ns a n é g r a f i n g e n e n i ni n d i kk a p e n g a r a n g a n , k a k a wi a n k a awa r s an a p i k éma r u p ap u p u l a ns a t u ac u t e t ,k a wi a n ,l a np e n g h a r g a a ns a n és a mp u nk a p a n g n o v é l , wi a d i np u i s i . Ba k a t d a n én y u r a t e mb a s g i h . s a k i n gSMA, l a nr i k a l ap u n i k aa k é hk a k a wi a n Pe n g h a r g a a nl i a n a ns a n és a mp u nn a a n i nk a n y a n ék a we d a rr i n gma j a l a hd i n d i n gs e k o l a h .p a n g g i hmi n a k a d ij u a r ah a r a p a nr i n gs a y e mb a r a Ri k a l ad a d o sg u r u SGA Ne g e r iSe l o n g p e n u l i s a nn a s k a hd r a mamo d é r e nma b a s aBa l i L o mb o kT i mu r ,n a a n i nme n t a s a n gd r a mak a -s a n ék e l a k s a n a y a n gwa r s a1 9 8 1 , d a d o sj u a r ah a k a wi a n n y a n ér i n gs e k o l a hl a nr i k a l awa n t ir a p a nr i k a l as a y e mb a r ap e n u l i s a nn a s k a hd r a ma wa r s ak a b u p a t é nL o mb o kT i mu r . ma b a s aI n d o n é s i awa r s a1 9 9 1 . Pu n i k at a l e rd a n é Ri k a l ap i n d a hk aSMANe g e r i 1Gi a n y a rp o l i hp e n g h a r g a a nd a d o sg u r ut e l a d a nwa r s a s a s u r a t a nd a n én y a n s a nn g l i mb a k .Da n é 1 9 8 4 ,p e n g h a r g a a nWi j a y aKu s u mawa r s a1 9 9 4 n g a wi tn y u r a tc e r p é nma b a s aI n d o n é s i ar i n g s a k i n gPe me r i n t a hTi n g k a tI IKa b u p a t é nGi a n y a r ma j a l a hwi a d i ns u r a tk a b a rs a k a d iSi mp o n i ,s a n g k a n i n g p e n g a b d i a n n y a n é me mb i n a l a n Ba l i Po s t , Ha r i a nNu s aT e n g g a r a , Me d i aMu d a n g e mb a n g a n gs a s t r ad a é r a h ,wa r s a1 9 9 9p o l i h Ba l a iPu s t a k a .Da n ét a l e ra k t i fn y u r a ta r t i k e lk a l i hp e n g h a r g a a ni n g g i hp u n i k aSa s t r aRa n c a g é b u d a y ar i n gMi n g g u a nMe r d e k aZ a ma n , Su l u h l a np e n g h a r g a a ns a k i n gYa y a s a nSa b as a s t r a Ma r h a e n , l a nSu a r aKa r y a . Ba l i ,wa r s a2 0 0 3d a n éma l i hp o l i hp e n g h a r g a a n Pa n g a wi s e n i o r p u n i k i t a l e r s e r i n gn g l a k -s a s t r a Ra n c a g éa n t u kn o v é ls a n é ma mu r d a s a n a y a n gp e mé n t a s a ns e n ir i n gBa l a iSe n i“ Bu n g a nGa d u n gUl u n gAb a n c a n g ”,l a nwa r s a T o y aBu n g k a hDa n a uBa t u r d u wé ns a s t r a wa n 2 0 0 8d a n é ma l i hn g e mo l i h a n gp e n g h a r g a a n Su l t a nT a k d i r Al i s y a h b a n a . Ng a wi t wa r s a1 9 7 4 s a s t r a Ra n c a g éa n t u kn o v é l“ De p a n g Ti a n g ma l a r a p a na n t u ke mb a s n y a n éT VRI ,d a n é Ba j a n gKa y a n g Ka y a n g ” . me n t a s a n gk a k a wi a n n y a n és a r e n gSa n g g a r Ng e n é n i ni n d i kk a k a wi a ns a n és a mp u nk a we Pu r n a mal a nSa n g g a r Ma l i n i . d a rk a c a r c ar i n gu n g k u rp u n i k i . Ri n gPKBwa r s a1 9 9 5s a t u ac u t e t n y a n é A. Ka k a wi a nma r u p an o v é l s a n éma mu r d a“ Gu r uMa d é ” p o l i hj u a r ak a p e r Ka s i hBe r s e mi d i Da n a uBa t u r( 1 9 8 1 ) t a mal o mb ap e n u l i s a nc e r p é nma b a s aBa l i . Sa y o n g( 1 9 9 9 ) Sa t u ac u t e t n y a n és a n é ma mu r d a“ T o g o g ” Ke n a n gI n d a hd i To y aBu n g k a h( 2 0 0 2 ) p o l i hj u a r ak a l i hr i k a l as a y e mb a r ame n g a r a n g Ma n a hBu n g a hd i To y aBu n g k a h( 2 0 0 6 ) c e r p é nBa l is a n ék e l a k s a n a y a n go l i hBa l a i Bu n g aGa d u n gUl u n gAb a n c a n gI , I I , l a nI I I Ba h a s aSi n g a r a j awa r s a1 9 7 7 .Na s k a hd r a ( 2 0 0 1 ) ma n y a n és a n éma mu r d a“ Ma s a nCe n g k é h é I Ke n t u n gUl i n gL o d t u n g k a n g( 2 0 0 2 ) Sua r aSa ki ngBa l i

24


Édi s iI| Nové mbe r2016 Ge n d i n gPe n g a l u( 2 0 0 7 ) Ne mb a n g a n gSa y a n g( 2 0 0 7 ) . De p a n gT i a n gBa j a n gKa y a n g Ka y a n g ( 2 0 0 7 ) Ng a b i hKa s i hr i n gPa s i s i L e b i h( 2 0 0 8 ) Sa wa n g s a wa n gGa ma n g( 2 0 0 8 ) T r e s n a n éL e k e t L e k e t r i n gDa n uBa t u r ( 2 0 1 5 ) Bi y a r Bi y u r r i n gPe s i s i Sa n u r ( 2 0 1 0 ) Ku l k u l Bu l u s( 2 0 1 0 ) T y a g aWa n i Ma t i ( 2 0 1 0 ) Ge n d i n gPe n g a l u( 2 0 1 0 ) Su a r aSa k i n gBa t u k a r u( 2 0 1 0 ) Gu s t i Ay uKe d a n g a n( 2 0 1 0 ) Dr . Ra t i n i ( 2 0 1 2 ) Ng r e s t i t i At i ( 2 0 1 2 )

Hi l a n g( 2 0 0 1 ) Ta l i Ra p i a h( 2 0 0 2 ) I Ke n t u n gUl i n gL o d t u n g k a n g( 2 0 0 2 ) Me me d i ( 2 0 0 4 ) Hé l i k o p t e r( 2 0 0 4 ) Al i k a nGu mi ( 2 0 0 4 ) Ke n a n g a nI n d a hd i To y a b u n g k a h( 2 0 0 4 ) L a r a n i n gCa r i t ar i n gKu t a( 2 0 0 2 ) Po n g a h( 2 0 0 5 ) Se p e d aBa r u( 2 0 0 5 ) Sa n gNa n d a k a( 2 0 0 7 )

D. Ka k a wi a nma r u p ap u i s i Ga n d aSa r i ( 1 9 7 3 , s a r e n gMa d éSa n g g r a ) J o g é dBu mb u n g( 1 9 7 5 ) Pa n t a i ( 1 9 7 8 ) Ma r a ma r a( 1 9 9 4 ) B. Ka k a wi a nma r u p ad r a ma Ti a n g( 1 9 9 5 ) Br a n t a k a n( 1 9 7 8 ) Ka l a n g e nr i n gBa t u r Ma s a nCe n g k é h éNe d e n gMa b u n g a SAB( Si n g g a hd i Be n c i n g a hWa y a h )( 2 0 0 0 ) ( 1 9 7 8 ) Pu p u t a nBa d u n g( 2 0 0 0 ) Ku u k( 1 9 7 8 ) Ni t i Ti t i Pu t t a p a r t h i ( 2 0 0 0 ) L e l a k u t ( 1 9 9 9 ) Su u n gL u u n g( 2 0 0 3 ) Du k a n aPu j a n g g a( 2 0 0 2 ) Ti a n g( 2 0 0 4 ) Sa a t T e r a k h i r ( 2 0 0 2 ) Yé n( 2 0 0 4 ) Dé mo( 2 0 0 3 ) Ny o n g k o kd i Bu c u( 2 0 0 6 ) Se p a s r a hKi s a hd i Go aGa j a h( 2 0 0 4 ) Ku u k( 2 0 0 6 ) Ki r a n a( 2 0 0 5 ) Ka b a r k a b a rSu r a t Ka b a r( 2 0 0 6 ) Dé wi Sa k u n t a l a Swa r aCa k r aKu r u s h e t r a( 2 0 0 6 ) Ne mb a n gGi r a n gd i Bu k i t Ge r s a n g( 2 0 0 8 ) Pu i s i r i n gma j a l a hCa n a n gSa r i No . 2 4mi n a k a Ma b é l aPa t i ( 2 0 1 3 ) d iTo p é n gKe r a s , Ad aSi n a rGa l a n g , Se t a t aMe Ku u k( 2 0 1 3 ) g o n j a k a nr i n gAn g i n ,Amp u r a y a n gTi t i a n gl a n J e p u nPu t i hAk a t i h( 2 0 1 3 ) Ma n a h éMa b e s i k a n( 2 0 0 6 ) Mu l i h( 2 0 1 3 ) Ge r i pMa u r i pGr i d i pMa k e d i pNg i n t i p Du k a n aPu j a n g g a( 2 0 1 3 ) Pe n g g a k ( 2 0 1 3 ) E. Ka k a wi a ns a s t r at e r j e ma h a nk ab a s aBa l i Da d i At i ( 2 0 1 3 ) Di Te n g a hKe l u a r g a , c e r p é nAj i pRo s i d i ( 1 9 9 9 ) J a y a p r a n aL a y o n s a r i ( 2 0 1 3 ) Su k r é n iGa d i sBa l i ,n o v é lA. A.Pa n d j iTi s n a ( 1 9 9 9 ) C. Ka k a wi a nma r u p as a t u ac u t e t De r uCa mp u rDe b u , p u p u l a np u i s i Ch a i r i l An wa r T o g o g( 1 9 7 7 ) ( 2 0 0 0 ) Sua r aSa ki ngBa l i

25


Édi s iI| Nové mbe r2016 Ba wu k ,p u p u l a nc e r p e np i l i h a nma j a l a h Ho r i s o n( 2 0 0 2 ) Ku l iKo n t r a k ,p u p u l a nc e r p é nMo c h t a r L u b i s( 2 0 0 2 ) J a l u r j a l u r Me mb e n a m, p u p u l a nc e r p é n Wi l d a mYa t i m( 2 0 0 2 ) Ga u h a t i , c e r p e nBu d i d a r ma( 2 0 0 2 ) T i r a n i d a nBé n t é n g , p u p u l a np u i s i T a u f i k I s ma i l ( 2 0 0 2 ) DiBa wa hL i n d u n g a n Ka ’ b a h ,n o v é l Ha mk a( 2 0 0 4 ) Ko t aHa r mo n i ,c e r p é n c e r p é np a n g a wi I n d o n é s i as a k a d i I d r u sl a nYBMa n g u n wi j a y a( 2 0 1 3 )

J a n t r aTi r t aYa t r a , c a t e t a nr i k a l aTi r t aYa t r a ( 2 0 0 2 ) Pe r a n i Ka n t i ,c a k e p a nn g e n é n i ni n d i k d é d i k a s i s a s t r a wa nBa l i ( 2 0 0 2 ) Ti r t aYa t r ak aI n d i a , c a t e t a nTi r t aYa t r ak a I n d i a( 2 0 0 5 ) Ri wa y a tGe l i a tSa s t r a Ny o ma n Ma n d a , a u t o b i o g r a f i ( 2 0 0 5 ) Me n g e n a n g Ba y a n g b a y a n gI l a l a n g ,b i o g r a f ip e r b a n k a ns a k i n g Ub u n g ,Pe n e b e l Ta b a n a n( 2 0 0 6 ) Ng o n a n g , p u p u l a nc a t e t a nr i n g k e s( 2 0 0 6 ) Ba s al a nSa s t r aBa l i , Ki s a h k i s a hJ u ma h , p u p u l a né s a i b a s al a ns a s t r aBa l i ( 2 0 0 6 ) Ma j a l a hCa n a n gSa r i Ma j a l a hSa t u a

F . Ka k a wi a nL i a n a n J a n t r a n i n gT i r t aYa t r a , c a t a t a nr i k a l aT i r t a Kaambi ll an kabasabal i ang ol i h r édaksi Ya t r a( 1 9 9 8 ) ( ngbl ogDRSNyomanMandal anPondok Pa d i Bu u n g , p u p u l a nf r a g mé nd r a map e r -saki Tebawut u) t u n j u k a nT V( 2 0 0 0 )

Paké l i ng soempahpemoeda pertama:kamipoetradanpoetrii ndonesi amengakoe bertoempahdarahjangsatoe, tanahi ndonesi a kedoea :kamipoetradanpoetrii ndonesi amengakoe berbangsajangsatoe, bangsai ndonesi a keti ga :kamipoetradanpoetrii ndonesi a

mendjoendjoengbahasapersatoean, bahasai ndonesi a Sua r aSa ki ngBa l i

26


Édi s iI| Nové mbe r2016

C a ke p a nA n y a r

Bal iBenyahBal iMel ah

Kakawi an :IKet utAr yawanKenc eng T ebel :vi i+117 Pener bi t :Pel awaSar i

Sat yani ngAt i

Kakawi an :IKomangAl i tJ ul i ar t ha T ebel :170 Pener bi t :Pus t akaÉks pr és i

Ngant i angUj an

Kakawi an :IKet utSandi yas a,dkk. T ebel :163 Pener bi t :Pus t akaÉks pr és i

Sua r aSa ki ngBa l i

27


Sua r aSa ki ngBa l i

NangunYas a, Ni ndi hi nSas t r aBal i ModĂŠr en


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.