Majalah Suara Saking Bali edisi 71 (LXXI)

Page 1

daging majalah

Pamahbah

dang ding dong (IBW Widiasa Kenitén) 3 Lawat lawat aji tattwa jarayu tantra (IGA Darma Putra) 4 Prosa Liris prosa liris ida idéwa nyoman merta semara bawa 19 Satua Cutet intaran (I Ketut Manik Sukadana) 12 ulian sesabukan (I Wayan Kerti) 46 luluh ulian tresna (Sang Ayu Putu Juniantari) 58 ngelestariang alas ring désa puncak sari (Sang Ayu Putu Rahma Giantari) 77 Satua Bali ubad sambu ubud (Nurjaya PM) 28

Puisi Bali puisi puisi ketut suara antara 54 puisi puisi ni wayan marti mégasaria 65 puisi puisi sisia smpn 1 ubud 93

Artikel

“jadi pandu(ng) ibuku” (I Madé Suarsa) 41

Satua Masambung mlancaran ka sasak (16) Gdé Srawana 69 babad ayu ginanti (3) I Putu Supartika 88

Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 9

Isin Gumi antré (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Kamus kamus 99

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 2

IBW Widiasa Kenitén dang ding dong

dang ding dong ang ing ong dong dang ding ong ang ing ding dong dang ing ong ang urip urip urip teka urip urip teka teka urip angungmang ungangmang mangangung ungangmang urip urip urip urip teka teka urip urip teka

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 3
Pamahbah Puisi puniki kaambil saking cakepan Sabdaning Sepi

lawat aji tattwa jarayu tantra

Ada satua unduk dugas manusane mara kareka olih Bhatara kanti ia mabalik ka tanah wayah. Satuane ento mungguh di lontar Tutur

Rare Angon. Kone manusane ada di gumine ulian panunggalan. Ane manunggal ento tuah Kama. Sing ada lenan tuah Kama Bang kalawan Kama Petak. Sarin sarin I Meme kalawan sarin sarin I Bapa. Sari sari ento orahanga aksara. Aksara Meme kalawan aksara Bapa. Buka keto satuan Tutur Rare Angone.

Yen suba mayusa bobote sawatara telung bulan, ditu ada buin upacara ane patut laksang. Saranane misi lawe selem. Ane madan lawe selem, tuah benang mawarna selem. Lawe len raosne ento benang. Awinan yen ada ketekan madan salawe (slae), ento cihnane pipis ketengane kategul baan benang. Liun pipise tuah duang dasa lima keteng. Tetegulane amonto adanina salawe. Tetujon

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 4 Lawat

upakarane dugase mara matuuh 3 bulan, tuah apanga nyamane ane patpat tusing ngarubeda. Tuture ene makilit ajak satuan kanda pate.

Disubane lekad katugtug baan ari ari, patut buin upakarain. Ane upakarain tuah ari arine. Ari ari ento satmaka sawa ane mara lekad, ento awinan patut pendem mawadah kalapa. Kalapa ento misi padma. Jangkepin baan sundih. Makejang upakara ento satmaka upacara pangabenan. Keto ane ajahina di lontar Rare Angone.

Suba keto buin ada unduk dugase mara kepus pungsed. Upakarane ene masih orahanga makakambuhan. Patut ngadegang pralingga di luhur pasirepane. Ngadegang masih sanggar di tongose ananem luhu. Ento tuah katattwan pangleburan sakaluir mala nyamane catur. Awinan upakarane ene masih orahanga ngalepas awon. Disubane roras lemeng, nyamane papat ento buin maganti adan. Adane makejang misi Pati.

Disubane abulan pitung dina, buin ada upakara madan pangluar kakambuh. Upakarane ene tetujone ngalukat mala manut sastra Aji Tattwa Dharma Usadha. Disubane telung bulan, mara manusane malajah mapanganggo utama. Sarwa emas isine. Nyamane papat buin kalukat, tur maganti adan. Ada ane madan I Malipa, I Malipi, I Babu Bajang, lan I Babu Bajang. Nah, ene suba ane mungguh di lontar Aji Tattwa Jarayu Tantra.

Lenan teken ento, ada buin sastra ane madan Aji Tattwa Ampyal Wadi. Ditu misi adan-adan undagan palekadan manusa. Uli mara lekad kanti manusane ento nawang samadhi, nawang guna widya. Dugase mara lekad, ia madan Sang Hyang Kawaspadhana, disubane nawang guna widya, madan Sang Hyang Mahawidya. Magenepan adan manusane disubane lekad ka gumine.

Keto kautaman manusane patuhanga ajak para Sang Hyang. Uli di mara belingane suba ada bebratan ane patut laksananga. Unduke ento ada di Aji Iswara Paridhana. Ada ajeng-ajengan ane patut sediang dugas marane beling,

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 5

marane bobot. Makejang ento musti tetujone apang ngalekadang santana ane utama.

Buka keto liun tattwane maosang manusane uli mara lekad kanti mati. Ento makejang isin sastra ane guguna ajak anak liu di gumine. Sakewala, konden karoan anak ane ngugu taen maca sastrane ento. Keto masih, anake ane taen maca masih konden karoan ngugu.

Dini suba kewehne iraga ngomongang sastra. Apa buin ada omongan, sastra ento gaen gaenan manusa. Bisa misi politik. Bisa misi naya naya ane tusing tawang. Sing kuangan anak ane ngorta buka keto. Apa ada di satuane tokoh tokoh ane ragu ragu ajak isin sastra? Pasti ada sajan. Satuan tokoh ane ragu ragu ento madan raja Pranaraga. Tusing seken ida ngugu isin sastra ane maosang unduk Sunya. Ulian ento ida laut mataken teken gurunidane. Ditu gurunidane, micayang pawarah warah teken ida unduk sastra utama ane maosang Sunya.

Kurang lebih, buka keto isin sastra ane orahanga utama ento. Di tulisane ene, tuah ngorahang mulan ada lontar ane majudul Jarayu Tantra. Lontare ene isine unduk manusane mara lekad kanti mati. Adi bisa lontar ene maosang manusa? Nak Jarayu ento kone len raos ari ari. Jarayuja. [*]

IGA Darma Putra

embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan

“Bulan Sisi Kauh”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 6

antré

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Tokoné ento ramé pesaja. Makejang ngantré, masuuk majujuk peluhné pakritis. Yén saihang, cara dugasé ipidan dadi murid milu upacara bendéra. Kebus ngentak, sakéwala sing bani keluar barisan. Pantang mundur sebelum nirnur!

Tumbén jani ramé buka kéné. Ibi poané besik dadua anaké teka mablanja. Yén tawang lakar ramé cara jani, sing tiang nyak orahina meliang I Luh kurenané susu ngidam.

Mobilé parkirang tiang di sisin jalané, wiréh parkirané di tengah suba kosekan. Mara tuun, iwasin tiang natah tokoné ramé pesaja sing ada selah macelup. Paling tiang kipak kipek ngalih tongos masayuban. Di bucu kauh, betén punyan jepuné ada anak luh mabaju daster bareng ngantré. Ia masayuban ditu, wiréh kebusé tan kadi kadi. Muané maguét guét ulian peluhné nulis tampak di pipiné mapupur tipis. Rasa tiang kenal, rasa taén tepukin. Kéwala dija kadén? Ipidan kadén? Paekin tiang ia nyaru bareng masayuban. Mara telung tindakan maekin, yééé... ia ngelés masker makenyem sroméh pesaja.

“Bli Wayan!” kéto ia nyapa. Badaaah... Prajani ngetug tangkahé mireng panyapané. Kenyemné ento, sujénané ento, gingsulné ento... Ah, enu tekék di keneh tiangé diastu jani suba tusing manis buka ipidané. Suba keriput, tambis mawiron. Tondén tiang nyautin, sagét kenangan masa lalu terputar kembali dalam mémori.

“Ayang, sekarang ada diskon baju mérek ...(sensor)... di toko ...(sensor). Anterin bébéb ya!

“Ayang, sekarang ada diskon sandal mérek ...(sensor)... Di toko ...(sensor). Anterin bébéb ya!

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 7 Isin Gumi

“Ayang, sekarang ada diskon tas mérek ...(sensor) di toko ...(sensor). Anterin ya!”

Ber pragat kéto dogén gaginan tiangé sai sai, dadi tukang ngatehang ngantré. Penampilané dugasé ento ber gaul pesaja. Sarwa ané anggona di awakné bermérek. Mérekné maédéngang, apang anaké pedas ningalin.

“Orang tak akan bertanya ini barang diskon atau tidak. Yang penting bermérek!” Kéto prinsip idupné ipidan. Demi ayang bébéb, tiang ber nyak dogén milu masuuk ngantré, kanti betekan batisé kacicingan! Dompété masi matalang, ulian mayahin barang diskon.

Sakéwala lacur, disubané kulité selem, disubané batisé kacicingan ulian majujuk ngantré, ia ber ngantén ajak muani lénan. Alasané dugasé ento, “Aku memilihnya, karena dia punya selera fashion yang bagus. Ga kaya kamu....”

Ia sing ngelanturang raosné, seréréna baju tiangé warna barak misi gambar partai gagapan pisaga tiangé ané dadi tim suksés kampanye. Mbééé... nyag rasané kenehé dugasé ento. Nangges yéh mata, mulih negakin onda Shogun, mara nyicil pindo. Pengorbananku ngantré tak dihargainya!

Jani, disubané tiang ajak ia suba pada magama tua, waktu mempertemukan kami kembali dalam latar yang sama: antréan!

Adéng adéng tiang nakonin ia jejeh ada anak lén ningeh.

“Ngantré lagi?”

“Ya”

“Ada diskon barang bermérek apalagi?”

Ia makenyem masem, masem pesaja cara buah limoné enu pucil.

“Minyak goréng!”

Tiang mendep. Ia mendep. Bungan jepuné layu ulung ampehang angin.

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 8

Geguritan geguritan bangbang wétan

IBW Widiasa Kenitén

/17/ Santha manutur rahayu, satya wakya ṡadhu budhi, nyujur idhepé masunar, raditya téja mangemit, mangemit marga lakṣaṇa, lakṣaṇa manut seṡanthi.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 9

/18/

Matilar polahé dudu, ngiñcep dharma ṡantha ṡanthi, dasar titi raṣāgama, paramasukhāné kapti, ngempi singid guhya peteng, mekar cittané mūrnami

/19/

Sanmatha margané nuntun, ngulak ngulik polah luwih, patitis patut hredaya, wibuh wicakṣaṇa budhi, bagya pula kerthi kembang, natar idhep arum ṡuci.

/20/

Padma bwana padma kayun, raṣa karuṇa maurip, matéja welas asihé, sang katunan katreṣṇain, éling pangembasé tunggal, manut karmma dangu rihin.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 10

/21/

Iri atiné makebur, kadi mégha kampeh angin, ngedoh ngruruh bongkol tawang, muñcuk langit sawat sepi, linggah tan paswara sipeng, sira sang ngemit tan kākṣi.

/22/

Ratu Sang Nirjñana wibuh, I Pucung nikain mangkin, ipun ngepil ngilgil ngundap, kanten enggang mangundapin, sempyar jangihné mamedal, ngarumin angrumrumin raṣmi.

/23/

Kénkén mirib ṡidha pucung, nglantur paguneman sepi, sepi puyung sanghyang Ṥastra, moghi tedun manglugrain, kakidungan anggén bantang, patitis rahina wengi. (pacang kalanturang....)

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 11

intaran

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 12 Satua Cutet

“Tatas donné! Ampeg carangné! Jangkah akahné! Hu ha! Hu ha! Hu ha…!” Krama désa uyut sing karuan uli joh. Muyinné to jani maek maekang ka pondok aji tiing di samping tukad kaja kauh désa. Di pondok ané paling joh to, idup nak tua lan cucuné. Anak wayah ané suba ngancan ngicir nepuk gumi jani pesu lantas majujuk di natah pondokné.

I Ketut Manik Sukadana

Nak sebenehné makejang ngon tur bagia tekén punyan kayu intaran Kaki Sekenné. Bantang paling bongkol suba petang langkat gedéné.

Koné i pidan, intaranné to katanem olih Jero Sakti ané rauh ka désa pidan. Liu anaké melali kemu tuah mabalih punyan kayuné to.

Jani, Kaki Seken lakar nyadang krama ané suba ngenah majalan ka pondokné. Uli tongosné majujuk, ia suba pedih nepukin punyan punyan kayu ané bah lan kaséngsor aji mesin. Langit cara benyah ulian gerudug mesin séngsor. Angkihanné kanti sing madingehan.

Jani tuah puyan kayu intaran di durin natah pondokné ané nu masisa di désa. Keris ané tusing masaung suba tekek di limanné. Yadiastun suba tua, ia sing jejeh ngadepin krama krama ané nu siteng siteng. Krama désa suba di arepné.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 13
Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 14
Wayan Jengki Sunarta

“Kaki Seken, carah ané suba orahang uling telun. Makejang kayu kayu ané dadi adep jeg adep! Apa buin punyan kayu intaranné jani dadi inceran di mancanegara! Lais tur maaji gedé gati! Dingeh dingeh ada toris Belanda ané nagih meli kayu niki aji 10 milyar! Aidupan i raga magaé sing ngidang ngelah pipis a monto!”

“Suba tiang orahang! Tiang sing lakar ngebah kayu intaranné!”

“Péh! Suba bani sing nyak nuut raos Jero Perbekel Désa? Sabda to! Perbekel désa suba setuju ngadep punyan punyan kayu di wewidangan désa anggon ngwangun Pura Désa ané suba uwug.”

“Pesaut tiang patuh tekén uli telun kanti aidupan. Apang cening nawang, kayu intaran warisan kumpi! Leluhur ceningé masi!”

“Da ja pengkung, Ki! Né suba dadi keputusan sangkep désa! Krama sareng sami tugtug tiang! Tatas donné! Ampeg carangné! Jangkah akahné!”

“Hu ha! Hu ha! Hu ha…!” saut krama désa ané milu ka pondokné Kaki Seken.

Ningeh pasaut kramané ané jengat to, tangkah Kaki Seken pedih. Angkihanné sekadi yéh ané ngrodok. Ia suba sing teteg majujuk. Sambilangan nisiang tangkah, ia nyungkruk ka malu. Krama ané teka makesiab tekén Kaki Seken. Makejang jejeh. Krama ané lakar mejalan jani ngonyong.

“Mih Ratu Bhatara…! Ada apa né? Kénkén kakin tiangé?” Ni Sari, cucun Kaki Seken mara teka uli tukadé. Anak suba menék bajang to negak di samping kakinné.

“Né kakin tiange! Ada apa né?”

“Né kaki I Luhé sing nyak ngadep puyan kayu intaranné.”

“Kan suba orahanga, kaki sing nyak ngadep! Né natah keluargan tiangé! Bani ka laporang polisi?”

Krama ané paling malu jani saling matolihan. Makejang mendep lan nguntul.

“Adi bengong? Papah kakin tiangé ka dipané!”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 15

Krama ané suba ngepung pondok Kaki Seken buung lakar ngebah punyan kayu intaran ané gedé to. Ni Sari nyaputin kakiné.

Kondén a bulan pitung dina suud ngadep punyan punyan kayu to, gumi désané gawat. Gering jani ngaé gelem saka besik kramané. Geringé sing ningalin nak tua, truna, lan cerik cerik. Makejang dadi kena gering ané ngeranayang béntol béntol di lima, batis, kanti tundun. Majalan kéweh, pules masi kéweh. Makejang kramané sengsara.

“Ratu Bhatara Bhatari, adi buka kéné idupé. Pekenné suba sing mabukak. Kanti dagang lengis uli désa lénan suba sing bani mai,” kéto pasaut anaké di prempatanné.

“Ow seken to. I raga makejang di désa suba cara siap di guwunganné. Sing ngidang kija kija.”

“Pah! Né sekenan ba ulian karma i raga nastas lan ngajangkah makejang punyan kayu di désa. Tulah né!”

“Beneh to. Panak pisagan tiangé suba sing ngidang melali. Lek gati koné, bek ngelah béntol béntol ané jani suba neked di muanné.”

Gering suba kanti roras wai. Makejang anaké jejeh pesu. Sampi ajak céléng di tegalan jani berag berag. Tetandurané sing maalap ulian sing ngidang ngadep. Ulian ento, Prajuru désa jani ngerembug ajak perbekel désa. Ngitungang geringané sing suud-suud.

“Jero Perbekel, apa ané jani ngidang laksanayang? Titi jalan ané nyambungang désa i raga tekén Puskésmas ring kecamatan ampun pegat! Benyah! Désa désa ane lénan suba tusing nyak ketularan gering. Ulian titi pegat ento, pemerintahé masi tusing ngidang neked. Polisi masi suba sing bani macelep!”

“Sekadi tutur di désa, niki tulah i raga ulian ngebah punyan punyan kayu. Ngiring sareng sami nunas raos tekén Jero Tapakan ring Alas Tis.”

“Inggih patut.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 16
***

Prajuru désa, perbekel, lan bendésa majalan ring griyan Jero Tapakan. Upacara nunas raos sampun kaaturang.

“Jero Tapakan, gering napi niki?”

“Niki gering ané teka ulian bikas corah krama désa puniki. Ida Bhatara lan Bhatari sampun ngeraosang ubad ané jagi nyegerang tur ngilangang geringné. Nanging, ubad niki marupa loloh lan boréh taru intaran.”

“Aduh! Ampura jero, makejang taru intaranné suba matastas lan majangkah ring wewidangan désa niki.”

“Ten makejang, ring natah pondok Kaki Seken, wénten taru intaran. Donné anggon loloh, kulit taruné anggon boréh.”

“Suksma jero.”

***

Di dipané, Kaki Seken mara makijapan. Teka lantas Ni Sari uli diwangan ngaba piring lan lumur.

“Adi suwung gati désané? Ada apa, Cu?”

“Kené Ki, gering agung suba ngenain désa. Jani krama désa suba sing bani pesu.”

“Mimih Ratu Bhatara! Adi kené gumi désané jani.”

“Nah to ba tulah ulian ngebah punyan punyan kayu di désa.”

“Da maraos kéto. Nak i raga masi dadi kena geringé to.”

“Nah da to kenehanga. Suba kagaénang bubuh. Énggalang ajeng, Ki.”

Perbekel lan prajuru désa suba neked di natah pondokné Kaki Seken. Ni Sari pesu lantas macelep ngajak Perbekel lan Bendésa. Kaduané negak di samping dipanné.

“Ada apa né Jero ka pondok tiangé?” petakon Kaki Seken.

“Kéné, Wa, tiang lan prajuru désa suba nunas raos ka Jero Tapakan. Koné, gering niki lakar ilang ulian loloh lan boréh kayu intaran. Tiang mai lakar ngidih don ajak kulit kayuné anggon ubad. Ampura a bulan pidan suba lakar ngebah punyanné to.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 17

“Nah da bes ngenehang ané suba liwat. Nanging ingetang, né ba ulian i raga bes campah tekén gumi.”

“Inggih, Wa, lamen kéto tiang sareng kramané ngaé ubad malu.”

Loloh uli don lan boréh aji kayun intaran suba magaé. Ni Sari masi milu matulung ngintuk lan mejek loloh ubadé. Makejang magarapan. Ubad ento jani suba mabagiang ka umah umah. Gering ilang; désané liang. Sekat ento, krama désané nanem bibit punyan punyan kayu. Uger uger désa suba maatur apang ten dados ngebah punyan kayu di wewediangan désané.

2021

I Ketut Manik Sukadana, embas ring Desa Pinggan, 22 Desember 1995. Makarya dados guru ring SMP Dharma Wiweka Denpasar. Cakepannyane sane pinih anyar marupa novel mamurda Kota Kabut Walli Jing Kang.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 18

prosa liris ida idéwa nyoman merta semara bawa

19
1 1 Prosa liris puniki kawedar wantah
saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa
Provinsi Bali
Manik Sudra

Huang Yue Ying

Stri Sira Sang Naga Reprep

Putrin sang Huang Chengyuan, sajana, susila, subudi, ring China Désa genahné. Dibya ri sajeroning kawagmin tur kapradnyan. Duhita priyahita madutama, satinut subakti ring rerama. Luih ri sajeroning ngwagedin sastra satmaka toya jeroning jun kanggé piranti nyuluhin raga. Wicaksana dibya ring wak satmaka sunaran wulané prasida mucehang kapetengané. Ten wantah luih ri jeroning sastra, nanging luih ring kahayon rupané, swéta madhu rupa, rarasné ayu kulitné putih nyentak patuh kadi sunaran wulané kala wengi sida neduhang sakancan aran. Mapan ento maparab Yue Ying, Yue ngaraning wulan, Ying ngaraning tinggar, risaksat wulan purnamané ninggarang sekatah ambahé ané kaliput peteng. Akéh para lanangé ngedotang nanging tuara ada nyidaang ngranayang luluh sang kanyaka. Sinah inguh tuan Huang Cheng Yuan ngrerehang anak lanang ané idamanga. “Cening kumudan Bapa dong suba makelo cening tusing ngalih angen angenan. Kénkén ning apang dadi rerehang?” “Tuan Cheng guru rupakan titiang ané angenang titiang wantah anaké muani ané pateh cara titiang, dueg nyastra, duwasa, mandala, niti praja, ento ané aptiang.” Makelo Tuan Cheng makeneh rumasa baat sirahné wiréh tusing ada jadma sarwa midep buka kéto di guminé. Wenginé ring pondok Tuang Cheng wulané suba tajeg sampurna imbuh bintang bintangé pada sempyar ring gagana. Ring paglulingané Tuan Cheng tekéning sang putri rerprep pisan. Kancit, ring pangipiané, kanten talaga asri pisan akéh kumuda pada kembang ngambang di duur toyané, imbuh selantang margi madubrata reng reng ngungreng awinan kamerikan sekar kumudané.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 20

Sarwa paksi sekadi drakuku, kitiran tur cilalongan pada mapupul manguci ngalimurang ati. Taler banyaké ané mapunduh di talaga pada masuara girang nyihnayang leng leng, nyambrama sang sané nyumpena. Tan dumadé Tuan Cheng kacunduk tekéning rabin dané swabawané nyalang pisan tur dengél. Kagawok Tuan Cheng mapan luih pesan pakantenan rabin dané, raris metu piteket “Kakanda Cheng, bli bagus eda sangsaya tekén ceningé I nanak jegég, mapan suba galaha kacunduk ajaka Sira Sang Naga Reprep uli negari Longzhong, buin pitung dinané uli jani.” Nadaksara enten Tuang Cheng tan mari mangen mangen pangipianné, “Sira Naga Rep Rep” kéto di kenehné. Rikenjekan Tuan Cheng ngungsi ka negari Longzhong sagét kakantenang talaga asri tur jimbar. Irika raris Dané kacunduk sareng anak lanang anom bagus, tegeh, paliatné luih rarasné nyalang nyihnayang kautaman. Katampekin anaké lanang. “Swasti, Gongxi cening bagus, luih pesan paragayan cening wiréh cening mula anak sujana, uling dija cening ené?” Anaké lanang bagus ento laut makenyem rarasné matéja buka téja suryané rikala tajeg. Priyahita madhu wakya. Kacawis raris olih anaké lanang bagus antuk panyawis sané alep, manis tur nglangenin ati. “Gongzi, swasti, swasti, Dané pastika Tuan Cheng sira nénten uning ring Dané, pinaka sujana sané pageh mayasa ring Han kulawangsa. Tulus ayahan Dané ring Ratu Han. Titiang Kong Ming saking Long Zhong putran Zhuge Qui, minab Dané uning ring ajin titiang. “Masku, apang nawang ané ngranayang Bapa mai tusing lémpas uli pabesen swargi rabin bapa. Sayuakti cening dadi marabian ajak putri Bapa Sang Yue Ying. Kapradnyanané pateh buka cening bagus sakéwala kangguang nyen cening mapan putrin Bapa tusing rupawan kaon ring raras. Nah, jani tututin pajalan Bapa nuju jero Huang.” Disubané renga tuturné Tuan Huang ngranayang Sang Naga Yuwana Longzhong nututin pamargi Tuan Huang mapan penasaran. Teked ring jero Huang kalangengan Sang Kong Ming ngatonang sarwa tumuwuhé pada nyurampiak kéto masi sekar sekar jepuné tur

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 21

bunga komalané. Kedis kedis cilalongané pada manguci nyihnayang kasmaran. Daweg ento suryané ten polih makedipan. Tusing mamanah sué lantas ngranjing Sang Sujana nuju ka jeroan, dapetanga anaké istri suba mahias sarwa kanaka, amboné merik, samerik bunga jempiringé kala mekar. Naging rarasné ten tampek awinan makrudung baan kereb barak ngérab. “Uduh putri ayu, minab luih paragayan Idéwané tiang Chu Ke Kung Ming saking Negari Longzhong marek ring I déwa mapan luih kaadnyanan I déwa. Yén dados apang tiang uning raras I déwa. Sang sané katunasin lantas ngebitang kerebné sakabedik, ngawit lelentek kantos ka pipi. Duh! Nyalang buka pangarasan wulané kala purnama. “Kadén Bli idéwa marupa jelé, nanging sayuakti lén tekén tutur ajin idéwané. Yukti kagawok tiang nolih raras idéwa. Bli bagus, mula saja Bli kasengguh Sira Sang Naga Rep Rep, Bli tusing taén ngitungang ané madan kajegégan tuah kawicaksanan miwah widya sané utamayang ento ané ngaranayang tiang katiba tresna tekéning Bli. Yén unduk I Aji ngorahang tiang mamua jelé tuah naya wiwéka apang tusing ada anak corah ané demen tekén tiang. Liu anak bagus tepukin tiang kéwala tusing mabudi laksanané tur tuah Bli ané sida ngranayang tiang lulut. Tiang misadia marabian ajak Bli nyalanang satya patibrata saidup semati. ”

Bangli, Anggara Pahing Tolu 26 April 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 22

Zhuge Kong Ming Sira Sang Naga Rep-Rep

Sang Juru Idep

Longzhong, genah asri mawa citta rasmi, irika sakancan tumuwuhé pada ngrembun. Sarwa Puspa Manohara. Genah-genah sekar-sekar pada ngédéngang kaluihané antuk miik ngalubné. Napi malih bungan kumudané setata kembang di tengah yéh talagané ngambang sakadi nyambrama sekancan saisi alas. Genah sarwa paksiné maduang cita, sekadi cilalongané setata ngajumang gending mapandung gending sareng paksi lianan. Wiréh tusing ada tukang boros lakar glenjar glenjir irika. Longzhong genah asri, sané setata kabandreng baan sunaran suryané. Tusing wénten ané madan biut napi malih ané madan momo angkara. Inargamayang sekadi Nirwana linggih Sang Hyang Shri Jina Pati Buddha Wajrajnana, kalikub baan suka makamiwah dirgahayu. Sajjana Tapaswina Grahah. Genah sang maraga tapaswi kalih sang sujana sang sané lungid jeroning idep. Ngranayang Longzhong setata gumawang tulya candrané manyunarin. Longzhong buka adané yén wénten sané mireng pastika pacang angob. Irika sang sané kaparabin Sira Sang Naga Rep Rep makolem, irika taler pagulingan Ida. Ida pinaka Mahaguru ring sakancan sang sané madué idep, Ida taler maka pandita pantaraning sang sané midep jeroning niskala, Ida pinaka surya ring sakancan sang sané wicaksana tur maduwé wibawa.

Ida kaparabin Chu Ke Kong Ming, Chu Ke Jiang Shi purohitaning negari Shu sané kamangku olih Liu Bei putran Sang Raja Liu Sheng tosning Liu Bang, Pangeran Hanzhong saking Han kulawangsa. Ida taler kaparabin Liang mapan Ida Sang Naga sané ngawinang jagaté gonjang tat kala metangi saking pagulingané. Mawit saking rencana Longzhong inggian Han pacang mapasah pasah dados tiga, “Duh, Prabhu Liu Bei putra Sang Liu Sheng sané agung ring galah sané pacang rauh panegara druén lelangit I Ratu pacang magentos dados

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 23

tiga kedatuan ageng. Sané mangkin patut idéwa nyumingkinang antuk ngwangun panegara anggén nyandingin sané lianan. Patut idéwa pikamkamin ngawit mangkin.” Yukti Han dados tigang kedatuan, Shu Han, Dong Wu, Cao Wei. Pinaka bukti kawisésan idep Ida. Ida sané ngranayang para sujana ring negari Dong Wu caket tan metu tutur. Santukan kaluihan idep Idané sida ngamolihang ayuta sara mapiranti jukung miwah gong bendé tur ngranayang sakatah sajana Wu nguntul tur baosné puntul.

Ida sané ngawinang Zhou Yu Si Ulam Midep ngungsi ka genahé wayah, wantah masanjata baos guyu. “Duh, Langit! Nguda idéwa ngadakang naga masanding ajak bé, yén dadi eda ada naga di guminé patuh buka matan ainé ngentér nyurnyanin jagaté tuah abesik. To nguda idéwa bebéki ngadakang Kong Ming di gumi. Kong Ming, kai masumpah tusing lakar idup di betén langité ané patuh tekén ko!” Mojar si Zhou Yu sinambi ngutahang getih raris padem.

Ida taler sané ngawinang meseh babuyutan Ida Si Sima Zhong Da edas ngamasin padem mapan kaluihan idep Idané. “Duh di guminé ténénan tusing ada ané jejehin kai lénan tekén Kong Ming. Ulian ia kai edas ngemasin mati.” Raos Sima Yi sinambi ngetor bibihné caket giginé tusing siep siep ngrotok mapan jerih kalintang. Marawat rawat setata Sang Kong Ming tat kala mapangen lan nyumpena. Santukan sida mandi sidi ucap lambén Idané sida antuk nedunang bayu geni ngeseng sakancan wadua bala Si Cao Cao corah.

Ida kaparabin Huo Long, Sira Sang Naga Rep Rep mapan sida nglangkungin kapradnyanan Sun Tzu, sida nglurug Pa Gua asta dwara Si Cao Ren antuk nitahang Si Zhao Zilong. Parab Ida setata kaélingang olih para jana tur para sujana nymertiang Ida, muah parab Ida setata ngranayang sang sané corah ajerih kabrebehan. Antuk parab sida ngranayang jagaté gumeter.

Chu Ke Kong Ming sajana sujana susrusa susrama, sané setata mabusana sarwa petak maimbuh kipas mabulu kedis cangak. Rambutné dawa, rarasné masunar mawibawa, panyingakané setata nyalang tulya surya candrané nyunarin jagat.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 24

Sané kajangkepin antuk rasa tabah, anut ring swadharma bela nagara, paliatné tajep sida ngantonang sané pacang rauh. Chu Ke Kong Ming parab Ida, sang rumaga pandita, tuturné sadu gumawang setata ngranayang galang apadang. Bendu ring sakancan parilaksana sané corah napi malih sané demen mamirat. Priyahitah praja. Setata ngutamayang kasukertan miwah kalanduhan jagat. Satya bhakti ring para lelangit Han tur sang sané setata ngincepang swadharma. Ida sang sané kasungsung natuk sakancang jana sané uning ring kaluihan Ida. Wantah nyaga patitah saking gustinyané misadia las nadosang anggan Idané manadi caru nyalanang swadharma ring nagara. Maha bhaya durlabha. Sakatah baya setata nyantosang Ida nanging boya punika pacang ngranayang pangaptin Idané surud, muguhang mawali kedatuan Han Kulawangsa. Ring Wu Zhang pinaka saksi yasan Idané ring rananggana, nénten ngitungang mangan wiadin inum, selantang angkihané wantah mamunyi “Han mangda mawalik Jaya!”

Ring Wu Zhang pinaka saksi yéh panon, rah taler peluh Idané macucuran ring duur pertiwi. Sumangdangsaya mapan ayusa, gering tan pa élingin sampun ngruyung angganyané. Sinarengan ulungan bintangé nyalang raris Ida mantuk ring Nirwana sinarengan sareng rabin Ida. Marquis Han Zhuge Kong Ming

Sira Sang Naga Rep Rep.

Bangli, Redité Kliwon Gumbreg 1 Mei 2

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 25

Ring Sukawana

Daweg kasiuran anginé uling purwa, kala ento masi awan awan ané setata masliweran baan tempuh angin Sasih Kapaté. Mapupul satmaka aon ngempetin jélanan agung Ida Sang Hyang Surya. Yéh damuh pakatitis, ulung di selagan boké tuh ané setata kebus baan panes suryané. Pakrédég suaran tatité sakabedik rinengga kahanané pajalan sayan nuju nganginang? Punyan punyan bunut di sisin jalané nyempyarang don doné sarasa takut tekén gerehané.

Murid murid SD né pada majalan di sisin margané sambilanga matembang juru pencar, semuné pada nyalang kenyem sumringah giginé putih-putih. Masuka cita lakar mulih nuju pakubonané, kadirasa gerehan tatité tusing malakar sida ngulurug suka citané. Di sisin margané ada masi anak odah ijuk madagang sambilanga nyigsig, yadiapin ririsé suba pada labuh imbuh gerehan tatité suba sayan ngregeh. Nanging tusing patirungua sakadi maningehang suaran tabuan sirahé umung.

Paliaté nutut pajalan anginé ané ngaba pakatitisé sané sayan nganginang nyusup ka tengah alasé. Mangungsi sarwa kedisé ka tongos ané endang, munyiné mamedih ulian pulesané lakar belus. Dadi I kedis perit ngajang sebuné mapan panak-panakné pada ngeling kabelusan yéh ujané ngadribis. Sayongé sayan maluket ngranayang ambahé tusing tepuk, rarasné Ki Gunung Batur sakabedik katekepin baan sayongé. Ring jaban Pura Luhur Pucak Panulisan maundagan margi nuju jeroan, saka bedik kasambehin don don taru jati. Ulungan bungan jepuné ané ngrempyak di jeroan pura nyihnayang kasungsutan ipun.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 26

Salantang pajalané ané kaliputin ujan imbuh sayongé, nadak madesir angin ngranayang gulémé sayan ngauhang. Uli kaja kangin di duur danu Batur lantas pesu yanglalah mawarna warni. Suryané sayan kedat, sunarané sayan najepang. Uli Sukawana tiang ngrasayang kaluihan Gunung Batur, Abang lan Danu Batur ané yéhné nututin warnin langité. Di Sukawana selantang ambahé ané malikuk likuk, buka pawakan nagané sedeng majalan tur Kahyangan Pucak Panulisan maka ulu nagané. Satmaka pancer ing jagat, linggih Hyang Shiwa Buddha. Desiran angin tis Sukawana ngaba gatra indik lampah lawat pitresna ané tusing surud surud ngranayang seksek belasak imbuh tangis. Nanging kagingsirang baan angina pakatitisé satmaka tamba sida nambakin roga maranané

Bangli, Saniscara Pahing Langkir 17 Januari 2019

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 27

Satua Bali ubad sambu ubud

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 28
2 2 Satua Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Dugasé malu ada katuturan satua raja sakti ngrajeg di Ubud. Rajané punika mapeséngan Gusti Ngurah Lémpod. Wibawané tusing ada nandingin. Panjak Ubudé pada bakti. Sedek Ida ngadeg nata ring Puri Batur Sari, panjaké uli catur désa rauh nangkil makta atur aturan. Genep sajaan aturané; ada ngaba baas... liiuuu pesannn..., mapikul pikulan; ada ngaba woh wohan, semaga, sotong, blimbing, nyuh, kesela; kejukut kebasa sarwa genep; jeg bek kanti puriné. Nurjaya PM

Ida kasub sakti ring jagaté. Kesaktiané ngégérang langit, ngejerang gumi. Sedek dina anu, Turah masayuban ring balé gedé puriné, sagét ada anak rauh nangkilin, madan I Nyuntang ngajak I Nyantung. “Sugra Ratu, tiang panjak iratu sané katitahin majaga ring tanggun désa, titiang Nyuntang sareng Nyantung tangkil ka puri.”

Matangi Turah mirengang panangkilané rauh laut Ida mapajar, “Yéhhhh Beli ngajak dadua... munggah Beli.”

“Men kéngkén adi tumbén Beli tangkil ka purian? Apa ada ané patut baosang?”

Mara kéto laut matur I Nyuntang ajak I Nyantung, “Uduh Ratu... titiang miragi orti kaon, Puri Payangané sampun sayaga jaga ngébog jagat duéné, jagi mayuda. Nika mawinan tiang digelis tangkil ka purian.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 29

“Mangkin dumun, sampunang Beli dedroponan matur! Uli dija bakat Beli ortané totonan?” Turah nyantenang malih.

“Sugra Ratu... titiang tan purun nglintangin matur, gatrané punika polihang titiang saking para wadwa sané katitahang ngemit wates ring Kedéwatan,” I Nyantung matur.

“Mangda majanten, mangkin jagi wéhin tiang wadwané tangkil ka puri,” I Nyuntang nyambungin matur. Tusing ada apakpakan basé, énggal sajan wadwané rauh ka puri. Ditu lantas matur sareng Turah Lémpod indik jagi wénten yuda ring tanggun guminé.

Anaké ring Payangan kasub prawira, teguh, miwah madué pusaka pusaka sakti. Pusakané akéh kapolihang saking paican Ida Ratu Lingsir. Ida Anak Agung Payangan taler madué kesaktian "Bima Rampag" saking kaluhuranné, mawinan Ida kapungkusin Ngurah Angkus Prana. Lian ring punika, para wadwa Payangané taler kasihin antuk Ida Déwi Danu, sangkaning punika samian wadwané teguh tur sakti. Ratuné sakti, wadwané prawira, nika mawinan mijil rasa ajerih saking Ngurah Lémpod.

Gelisang satua, parum raris para patih puriné ngindikang gatra payudané.

“Ratu yéning jakti wénten yuda, pastika sampun akeh panjaké sané jagi keni lara, napi malih Ngurah Angkus Prana wantah anak wikan, kawisesané nénten wénten nyandingin,” Ngurah Jambé punggawan puriné matur ring paseban genahe parum.

“Sayuwakti sakadi asapunika ratu... boya ja titiang jerih jagi melanin gumi, nénten... tiang sayaga jagi mabela,” I Kandel pepatih puriné nyantenang.

“Nahhh yén suba kéto, gelah patut ngidih tulung ajak naben gelahé, Nini Gambring. Apang icena gelah ajah ajahan anggon nungkulin Bima Rampagé. Beli Nyuntang Nyantung ngajak dadua, né aba daluangé kemu ka padukuan naben gelahé di Bukit Buwung, Kedéwatan,” punika baos Turah Lémpodé.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 30

Tan kaceritayang ring margi, rauh raris I Nyuntang ngajak I Nyantung ring ambal ambal umah Dadong Gambringé. Mara sajan majedog, saget ada munyi anaké makaukan uli paumahan.

“Macelep suba, Ning, né dadong nu mabanten saiban,” uli tengah natahné kanti di lebuhé ngilis munyin Dadong Gambringé. Tuah I Dadong anak mula wikan, telung balé agung yén suba mageluran pastika dingeha ken anaké.

Suba pada negak di balené, raris matur I Nyantung, “Dong, titiang nikaina ngaturang daluang pipil ken Ida anaké agung.”

“Nah, Ning, dadong suba nawang isin pipilé, dibisanja Dadong polih kemu ka purian,” kéto abet Dong Gambringé, I Nyuntang ngajak Nyantung jering bulun kalongné ningehang. Dibi lemeng anak ada goak melincer di duwur puriné, cicingé pada ngulun saling sautin di jaba, makada nyeh saisin Puri Batur Sariné, mirib ento cirin I Dadongé rauh.

“Nikain Turah, kayang kajeng kliwon enyitané nangkil ka Pura Gunung Lebah, majalan tengah lemengé, da pesan ngajak iringan, nah!” kéto pabesen Dong Gambringé, laut I Nyuntang Nyantung mapamit.

Gelisang satua, jani suba dina kajeng kliwon enyitan. Turah sampun sayaga jagi mamargi kadi pituduh Dong Gambringé.

“Aji Agung, Biang Agung... i nanak jagi mamargi, ledang swecanin,” Ida anaké agung nunas pamargi ring biang miwah ajiné.

“Beli Ngurah, Beli ngemit jebos puriané. Yéning lascarya pamarginé titiang lakar ngaturang cihna, nanging yéning niskarya, Beli jebos ngupapira sentanan gelahé di purian,” Ida anaké agung mapajar ring rakan idané, Ngurah Jambé. Sampun kenten, mamargi raris Turah tan pairingan, niti di tengah bukit ambengan tuah mabekel prapak anggena nyundihin.

Tan caritayang ring margi, Ida anaké agung sampun rauh ring sisin Tukad Campuhané. Dugasé ento yeh tukadé sedeng suluk. Tukadé sedek blabar gedé. Ida anaké agung raris nunas tulung ngajak Ki Masula, rangsasa ané ngijeng di goa sisin Tukad Campuhané.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 31

“Ki Masula... Ki Masula... tulungin gelah!” Punika Turah mapajar ring sisin goané.

“Wééééé... nyén ento mageluran tengah lemeng kéné?! Lakar jambal nasné... éh..éh.. oh.. éh..” Ngelur munyin Ki Masulané uli tengah goané.

“Wéh né gelah, Ngurah Lémpod ratun Ubudé!”

Tusing makelo laut pesu ia Ki Masula, raris matur, “Yéh Ratu Anak Agung... kadén tiang jelema bobab teka mai ngusak asik tukad tongos tiangé masayuban. Wénten napi nembé I Ratu tedun meriki?”

“Kené, Pa... gelah lakar tangkil ka Pura Gunung Lebah, kewala yeh tukadé suluk, gelah tusing ngidang liwat, tulungin nyelat!” Turah nitahin Ki Masula. Mara kéto, raris kaambil anggan Turahé kagenahang ring palané I Rangsasa. Ki Masula laut mamargi nyelat Tukad Campuhané.

Cokor Turahé sampun napak ring jaba Pura Gunung Lebahé.

“Mimihhh Bapa Masula, suksema aturang gelah, aget ada Bapa ané nulungin gelah,” kéto Turah éling ngaturang suksema. Mamargi raris Turah ka jeroan. Candi purané teguh. Kayu kayuné tegeh tegeh.

“Krikk.. krikkk... kriikk...krikk...” suaran jangkriké ngebekin peteng.

“Meriki!” suaran Dadong Gambring uli jeroan.

“Melinggih Tu! Niki burat wangi, lenga wangi, sekar, sareng pasepan,” Dadong nyiagang sarana lakar muspa. Tusing engsap ungkabanga keben tongos bantené.

“Ulengang kayuné ri kala muspa, mangda Ida Betara sweca,” kéto piteket Dadongé.

Maka kalih raris maburat miwah malenga wangi.

“Malih jebos, nunas ica ring Betari Gunung Lebah, apang sida polih paica utama,” ajak dadua raris muspa.

Jani suba suud muspa, I Dadong ngajak Turah nunas banyun cokor. Tis.. tis.. tis.. tirtané ketisanga. Bulun kalongné jering-jering. Awakné mabuah-buah.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 32

Anginé makuus baret. Bon menyan pasepané ngebekin jeroan purané. Ento nyiriang ada ané lakar rauh.

“Kreoooottt...” pintu Gedong Pura Gunung Lebahé maampakan. Uli tengah gedongé tedun déwi. Tan lian wantah Déwi Danu. Dong Gambring sareng Turah nyembah.

“Sugraaa... Hyang Betari Danu, titiang sisian Betari ngaturang sembah,” kéto Dadong Gambring matur.

“Cening ngajak dadua, sajan cening bakti, Nira asungkerta waranugraha,” baos Hyang Betari mapajar. Suarané angalun ngebekin buana.

“Sugra Hyang Betari, niki damuh Hyang Betari jagi nunas ica,” Dong Gambring ngiring baos Hyang Betari.

Wus asapunika raris matur Turah parindikan pinunasné. Ida nunas mangda kapicayang kesaktian. Kesaktiané jagi anggena nyaga jagat Ubudé. Ida Betari suweca, duaning pinunasné wantah utama. Ida anaké agung kapica panugrahan Aji Amangku Bumi. Ida prasida mamurti dados Tintya Alit. Turah taler kapicayang Tambangan Badeng anggen ngwawa jagaté. Tambangané wantah marupa mangkok tembaga. Wus asapunika, budal malih Hyang Betari Danu ring gedong Idané. Buka bedak suginin, napi pinunas Turahé kapicayang ntuk Hyang Betari. Turah ledang pisan. Dadong Gambring miwah Turah mawali budal ka puri.

Gelisang satua, suba ada neng telung bulan kewala tusing ada masé ciri-ciri Payangané lakar mayuda. Puri Payangané anak mula tan wénten arsa jagi mayuda. Satuané ento tuah gegaen I Nyuntang ngajak Nyantung apang liu maan meli godél aji mudah mudah. Godel godel kramané di tanggun Ubudé suba telah adepa. Ento ulian kramané jejeh kena jarah. Turah kirang pelapan mirengang gatra, mawinan gatra sané tan sujati kapirengang.

“Buin manian gelah patut seken seken ningehang orta di jalané, apang tusing kena uluk-uluk satua bogbog,” kéto Turah maseselan tau ken ragané belogina.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 33

“Paman, juk laut plangka I Nyuntang ngajak I Nyantung, mapan suba bani nguluk nguluk gelah!” Turah ngenikain I Kandel ngejuk anaké demen mrogbog ento.

Dina anu raris Ida Anaké Agung malancaran ka pakubon Dadong Gambringé. Liu anaké ngaba pejati kemu lakar nunas tamba. Liu masé anaké lakar nunas ajah kadi Turah Lémpod. Daweg Turah masayuban ring pakubon Dadong Gambringé, raris ada anak luh bajang rauh. Anak bajang ento madan Luh Rawit. Luh Rawit wantah cucun Dadong Gambringé ané mara menék bajang. Ia jemet sajaan magaé. Makejang gegaen dadongné barengina. Anaké ané nangkil masé ayahina. Ngaksi ada anak bajang anteng buka kéto raris Turah makayunan nganggen Luh Rawit penyeroan.

“Sinampura Turah, titiang tan misadia ngiring titah keratu,” Luh Rawit ten misadia. Ia demenang ngayhin dadongné di pakubon, sawireh tau ken dadongné ané suba sanget tua.

Turah bendu, tan ledang ngajeng rayunan sané sampun kaaturang. Wanci rayunané tengkobanga. Jaja klepon miwah lempogé pada ngeluluk di natahé.

“Kenapi nika, Tu?” I Dadong nyagjag.

“Sing... sing éngkén! Gelah tusing ja idih idih teka mai,” Turah suba kadung bendu. Nepukin unduké ento Luh Rawit masé nyagjag nuduk jajané.

“Kwesss... plokkk....” kleponé ané ulung tunian anggona nimpug Turah ané nyengking di natahé.

“Wéhhhhh... apa né? Adi bani nyai?” tangan Turahé nagih nampok Luh Rawit, maénggalan Dong Gambring nambakin. Turah raris budal tan papamit. Penangkilané tuah bengong dogen nepukin laksanan Turahé.

“Beh yén suba tusing nyaka anaké, sing dadi iraga mamaksa, apabuin Ia mula seleg jumahné,” penangkilané ngrimik.

“Sajan to, sing beneh kéto. Apabuin anak dadi tamiu mai, sing dadi campah ajak ané ngelah umahe,” seka bedik panangkilané bani mesuang penampen. Luh Rawit oraina negak negtegang bayu.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 34
Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 35 Nurjaya PM

“Beneh Luh, da I Luh jejeh! Yén ada tamiu ané campah ngajak natah iragané, mula beneh patut capatin,” Dong Gambring ngusap usap sirah Luh Rawité.

“Dija dija dogen tamiuné patut pajiang, kewala yén tamuné suba campah iraga tusing beneh ngoyong,” Dong Gambring nyambungin. Panangkilané enu nyerung Luh Rawit ada né ngusapin lengené ada masé ané ngusapin tundunné, liu anaké olas ulian Luh Rawit beneh. Dinané ento marasa len, tumben buka borehin sugiya tangkah Dadong Gambringé, ngaap. Mangkin sampun di purian, Turah raris ngregepang. Ring ajengné sampun sayaga dulang madaging paso. Di tengah pasoné madaging batu bolong. Uli batuné Turah nyorong gumi Kedéwatanné. Drika marawat tingkah kramané di kubun Dadong Gambringé. Ngaksi anaké ané olas ngajak Luh Rawit, Turah sumingkin bendu. Raja sakti miwah kuasa ring jagat Ubudé marasa kacampahin. Eling ring ragané wikan, raris mijil manahné jagi nguwug gumi Kedéwatanné.

“Apang tusing kadung campah jelemané ditu, jani lakar grubugang gelah guminé,” kéto baos Turahé. Raris Ida nedunang pusaka Tambangan Badeng paican Ida Betari Danuh. Tambangan Badengé raris kacelepang ring pasoné punika. Toyané sané wawu ening, magentos dados tirta gadang. Raris Ida anaké agung nguncarang japa mantra. Ajian sané kaanggen kawastanin Aji Ula Sambu. Saking batu bolong punika Ida anaké agung niwakang gerubug, sasab, miwah merana ring jagat Kedéwatanné.

Gelisang satua, rusak sakancan entik entikané ring Kedéwatan. Ingon ingon, sampi, celeng, siap, miwah bebek pada mati. Kramané liu kesakitan kantos seda. Jagat Kedéwatanné katiben bencana. Kramané kasengsaran.

“Mih yén kené unduké, padi di jinengé suba telah, pamulan mulan di cariké sing ada mupu, apa lakar daar jani.”

“Mimih celeng miwah sampiné makejangan mati, mara tunian parus ngamah.” Ada masé ané ngeling sigsigan ulian kalina mati baan pianakné,

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 36

“Mmimih mara tuni mémé ngempu cening, adi dadi ati Widiné nyemak cening, da... kalaina mémé mati, Ning!”

Guminé sehasa ngeb, gulem tan pasurya. Liu anaké nunas tulung ngajak I Dadong Gambring, kewala tusing ngidang. I Dadong nawang, nyén sujatiné ané niwakang sakit grubugé. I Dadong tusing ngidang matulung, sawireh ento tuah wisya saking pusaka paican Betari.

Jengah I Dadong Gambring nepukin panyamané pada mati. Ento makada I Dadong Gambring makeneh nangkilin Ratu Gunung Rata. Ida Gunung Rata wantah panyiwian saking Gunung Batur. Anaké tangkil tuah nuju karya dogen. Kramané takut ngugul paumahan Wong Samar, Gamang, miwah Memedi panjak niskala Pura Gunung Ratané.

Gelisang satua, sampun mamargi Dong Gambring ngajak Luh Rawit. Guminé peteng dedet. Tuah prapak ané anggona nyundihin ragané tangkil. Suba negak ajaka dadua di jeroan purané. Banten daksinané ayabanga saking tajuk ratuné. Ujané ngawit ngeribis ri kala Dong Gambring maatur atur. Mara lakar muspa, saget uli dija kaden tekané angin makuus ngaba ujan bales tan parerenan. Prapak ané nyundihin mati.

“Dongggg... apiné mati.. apiné mati.. tiang takut..” Luh Rawit jejeh. Dong Gambring tusing masaut. Ujané sumingkin bales.

“Dongggggg....” Luh Rawit makraik. Mara kéto saget ada tatit duwur purané. Mara ngenah lawat Dong Gambringé gedé tegeh asahing punyan nyuh. Luh Rawit nyangetang takut kanti nekep peningalané.

“Ning, tusing kéngkén...” munyin dadongé ngebekin peteng. Tatité buin nyander, ané sandera muncuk Bebaturan Suci sané wénten ring Puncak Luhur. Di muncukné raris wénten kunang kunang klepit klepit. Sayan makelo sayan ngedénang kunang kuangé ento. Sunarné makada galang saisin purané. I Dadong suba matimpuh buin di samping Luh Rawité. Kunang kunangé raris tedun sunarné pelung miwah gadang cara bianglalah. Mara nganteg tanah saget makebyar sunarné. Wénten anak lanang lingsir ngadeg ring ajeng.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 37

Pengrangsukné utama, pangadegné selem acreng, ketuné ngamijilang sunar. Ida wantah Ratu Gunung Rata, Betara Siwa Bhujangga.

“Sugra pakulun Betara ratu, idamuh Betara tangkil,” kéto Dong Gambring nyembah.

Ida Betara raris mapajar, “Cening, Nira sampun uning napi sané jagi tunas cening. Benjang pungkuran patut cening milih milihin orti ring marginé apang tusing sangkaning cening salah ngugu orti, cening lakar katiben baya kadi I Ngurah. Piteketin taler I Ngurah yaning sampun kapica kabisan, tusing dadi nyapa kadi aku, nyombongang raga, apabuin nyakitin anak tusing ngelah pelih.” Wus mapajar kadi punika, Ida Betara raris mawali dados kunang kunang nuju linggih bebaturanné.

“Cetiggg...” buka suaran embidan ulung di aepan Dadong Gambringé. Ento tusing ada len wantah Ida Ratu Bagus, putun Ratu Gunung Ratané. Anggan Idané alit kadi raré, nanging kasidiané tan wénten sané nyaihang.

“Nira katitah ngicen I Ngurah danda, Iring Nira,” kénten pajar Idané. Bangun raris Dong Gambring ngajak Luh Rawit, nyembah cokor Ida Ratu Bagusé. Wawu ketebanga cokorné saget suba makisid ka paempatan gumin Kedéwatanné.

“Ngoyong dini! Jani lakar arad Nira, I Ngurah mai.”

Petengé ento guminé sepi, tusing ada munyin jangkrik, apabuin jelema liwat.

“Klebit... klebit...” ada sunaran kuning rauh saking kangin. Ento tusing lén wantah pamurtian Turahé dados Tintya Raré.

“Ngurah tangkilin manira,” pajar Ratu Bagus ring Turah Lémpod.

“Sugra Ratu, napi minab sané ngawinang iratu tedun?” Turah mataken.

“Ngurah, bena kapica panugran anggen ngwawa gumi, dadi mabalik dini ngusak asik? Gumi nénénan boya bena ané ngelah, ené anak duen Désa Simanné,” mabaosan raris makakalih, nanging Turah tan cumpu ring

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 38

pangarsan Ratu Bagusé. Turah merasa ken ragané sidhi, raris matantang yudha ring Ida Ratu Bagus.

“Nah yén suba bena tusing dadi tuturin, jani edengin suba kesaktian benané, contoin Manira!”

Anginé mapiteh, ambuné nangkeb gumi Kedéwatanné. Maka kalih pada sidhi. Turah ngagem pecut emas duen puriné, Ida Ratu Bagus ngangem sungga tiying gading. Pusakané katempurang, pecut miwah sunggané leketik mesuang api. Rambut Turahé geseng kantos gundul.

“Ahahahaha...” Ratu Bagus ica raris matembang ngwalék, “Nglak nglak I bonglak, benang selem benang putih... nyén nasné bonglak caplok Delem pesu getih.”

Turah sumingkin bendu, raris nguncarang japa nedunang Tambangan Badeng pican Dewi Danu. Saking tambangané punika medal sakancan upas panyakit. Ngaksi asapunika, raris Ida Ratu Bagus nedunang pepinggel mapinda tengkorak anggen ngiket tangan miwah cokor Turah. Sesampuné kaiket raris Turah kaarad baktana ka jaba Pura Gunung Ratané.

Tan kacaritayang ring margi, mangkin sampun rauh ring jaba Pura Gunung Ratané.

“Nunas iwang tiang ratu... nunas iwang,” Turah matetangisan.

“Mendep bena, jani suba lakar anggon sambleh dini,” pajar Ida Ratu Bagusé. Wawu jagi sambleha antuk arug pajenengané, raris katambakin antuk Ida Betara Gunung Rata.

“Nanak Bagus, jantos dumun, Kakiang jagi nyantenang I Ngurah.”

“Ngurah, dadi bena mamati mati damuh Manirané?” Ida Gunung Rata mataken.

“Nunas iwang Ratu... nunas iwang... titiang lipia, ulian kaluputin rasa pedih titiang tan eling ring raga,” Turah nunas pangampura. Sakancan piteket kautaman dados ratu ngwawa gumi raris kapicayang antuk Ida Gunung Rata.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 39

“Ngewawa jagat patut Ngurah malakon pertiwi, tan nyumbungang raga, ngicen urip, ngicen kasungkertan ring panjak panjaké, miara palemahané, nika sané kabaos laku ratu mautama.” Kedalon Turah ajak Dadong Gambring miragi baos Ida Betara.

“Bé kuah kecicang bayem... I Ngurah ya bengong nganyem. Adi cai bengong?” Ida Ratu Bagus magending ngentenang.

“Ratuuu... ratu sesuhunan titiangé, sampunang pademanga titiang... sampunang ratu... titiang misadya ngayahin iratu driki, titiang misadya dados pepatih ngemit kahyangan Idané, nunas ajah ring Ida Betara,” Turah matetangisan.

Ngaksi pinunas Turahé kadi punika, raris Ida Gunung Rata asungkerta mapica panugrahan. Ida Ratu Bagus tan kapicayang mademang malih. Sangkaning asapunika raris Turah ngayah dados patih kantos sakayang kayang.

Ida Hyang Gunung Ratha raris marisudha gering, sasab, maranané sami. Upas Ula Sambuné kapralina. Panjak Kedéwatanné sané ketibén lara raris kapicayang juwuk linglang sané mentik sangkaning pecut miwah sungga sané katancebang ring natar Pura Gunung Ratané. Tambangan Badené raris kapicayang ring para panjak Samar Gamang Gunung Ratané mangda kaanggen danu genah pabejian Ida Betara. Jagaté kaparisudha, mawali kertha kadi jati mula. Kéto yén iraga ngelah kabisan benehang ngaba, apang tusing sangkaning pelih ngaba kebisané iraga lakar nyakitin déwéké padidi kéto masé lakar nyakitin anak lén.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 40

“jadi pandu(ng) ibuku”3

I Madé Suarsa

Yén kantunké Bapak Wagé Rudolf Supratman nyeneng mangkin mangkin puniki, pastika dané pacang banget bungah, sapisanan jengah. Rahat éman sapisanan érang. Lintang lila sapisanan lala. Krida sapisanan kroda. Kosala sapisanan kociwa. Mangguh susuka sapisanan menggah piduka. Bungah, éman, lila, krida, kosala lan susuka, doning mangkin sampun ngawit kaincepang malih olih makuéh krama, pangoneng seni suara, alit alité,

3 Artikel puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 41 Artikel

lagu reriptan dané Indonesia Raya jangkep telung seet, tigang palet (tiga stanza). Arang sané uning Indonésia Raya wénten tigang palet. Wantah apalet sarahina rahina kapireng, kagendingang nuju wénten upacara upacara bendéra. Jengah, érang, lala, krodha, kociwa, lan menggah piduka, doning (1) reriptan dané kasléndorang (dilecehkan/diparodikan) olih Faiz Rahman Simalungun/MDF (11 warsa) jenek ring Cianjur/Jawi Kulon, lan NJ (16) jenek ring Malaysia; lan (2) silih tunggil unteng pikayunan dané sakadi kasurat ring lagu kebangsaan punika, akéh tan manut ring panglaksana ring Jagat Indonésia.

Ring baris ke 3 palet 1 wénten lengkara, di sanalah aku berdiri, kalanturang baris ke 4 jadi pandu ibuku. Yén kaparafrasayang/kaungkap ingkupang tetegesannyané, derika ring panegara Indonésia titiang sayaga kukuh ngemit nyaga jagat Indonésiané, mangda nénten kausak asik olih i meseh. Pamekas parilaksana tetuek lengkara jadi pandu ibuku (jagi ngemit nyaga ibu pertiwi, Jagat Indonésia), akéh sané maboya, nyléndor, nyaplir, mapapas, matiosan, nyungsang jroning panglaksana ring pajagatan.

Pandu nyaplir dados pandung. Ring Kamus Besar Bahasa Indonesia, silih tunggil teges kruna pandu inggih punika paguyuban sang ksatria. Dadosnyané, jadi pandu ibuku, warga negara Indonesia patut masikian sangkaning manah ksatria purusa ngemit Jagat Indonésia, mangda nénten kausak asik kapaling kapandung karampok kajarah kajajah olih i meseh. Meseh saking panegara padidi miwah meseh saking dura negara.

Ring Kamus Bali Indonésia, kruna pandung mateges curi, rampok, utawi maling. Ring sesolahan Calonarang, Ki Pandung, andel andel/pangabih utama Naténg Kediri mawasta Patih Maling/Taskara Maguna. Maling (taskara) nanging mawiguna, “maling” angkihan Walunaténg Dirah, mapan sampun ngerugang ngrisak ngrusak Jagat Kediri.

Mangkin, yén miragiang orti ngwacénin wreta, sarahina rahina wénten kémanten orti koruptor-koruptor sané mandung, maling, ngrampok jinah duén negara katangkep, keni OTT, kabui. Wénten menteri, gubernur, bupati,

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 42

perbekel, manggala partai, angga DPR, DPRD I lan II, polisi, jaksa, katekaning hakim sané patut ngajegang hukum.

Rinasa tan kirang 11 (solas) diri menteri sané kabui doning ketara korupsi, maling, mandung padruén negara. Manggala manggala punika sapatutnyané ngemit, malah nglamit druén jagat. Sané wawu wawu puniki, Menteri Kelautan lan Perikanan Edhy Prabowo, lan ninut pungkuran Menteri Sosial Juliari Peter Batubara. Sadurungnyané saking riin Suyudi, Hari Sabarno, Rahman Dahuri, Bachtiar Chamsyah, Siti Fadilah Supari, Suryadharma Ali, A.A. Malarangeng, Idrus Marham, lan Imam Nahrawi. Minab ring Kementrian Sosial tegak pinih élah aluh antuka mandung ibuku, nilep dué tengah, kantos tetiga menteri sosial kabui (Bachtiar Chamyah, Idrus Marham, lan JP Batubara).

Sané banget nyakitin ati pisan, parisolah Mensos Juliari Peter Batubara daweg jagaté kenin grubug korona. Polih amongan nyregepang pakét bansos kapaica ring 1,9 yuta krama sané patut nrima. Krama sampun méweh nandang sakit ring kauripan, keni PHK, tan sida mapléngkasan gebug gering covid 19, malah malih kapandungin, kapalingin, kaporotin, kasakitin.

Soang soang pakét bansos sapatutnyané mapangarga Rp.300.000, , nanging katrima olih krama wantah Rp. 218.000, (ngatut tas lan prabéa angkut), kaceled Rp.82.000, Manut Ketua MAKI (Masyarakat Anti Korupsi Indonésia) Boyamin Saiman, Rp. 82.000,- sané kapandung sabilang pakét saking 1,9 yuta pakét mapangarga Rp. 5,9 trilyun. Saking Rp. 82.000, soang pakét punika, mensos ngangkangin Rp 10.000 soang pakét. Wastu Rp. 17 milyard ngranjing ring képé utawi kompék Juliari P Batubara. Sampun wénten KPK, korupsi nénten empah empah; sampun akéh keni OTT, nénten taler kapok kapok.

Wénten sawetara 30 wewatesan korupsi, minakadinnyané saking Robert Klitgaard, Jeremy Pape, Huntington, Kartini Kartono, R. Subekti, lan Nurdjana, untengnyané pateh. Korupsi punika parilaksana krama sané ngwéhin

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 43

keuntungan néwék, anak tios, utawi paguyuban, migunayang selah antuk pamargi tan patut, nilar dharma wastu ngranayang kerugian negara.

Juliari bes juari. Pongah ngorupsi jinah jagi kawéhin krama miskin, keni bancana, katibénin pakéwuh, kamangsa grubug. Manggala KPK Firli Bahuri dahat brahmantia, wastu asesuak jagi nibakang hukuman mati ring koruptor kadi puniki. Makudang kudang tokoh masyarakat ring acara pabligbagan silih tunggil tv nasional makadi Dr. Mardani Ali Sera, maosang ambek mensos puniki boya extra ordinary crime kémanten, nanging sampun super extra ordinary crime, saksat menari di atas menara bangkai orang lain, wastu patut katibakin hukuman mati

Makudang imba sampun kasobiahang, makadi hukuman mati ring Cina, ngetep tangan ring Timur Tengah, pakibeh korupsi tan empah empah, malah sayan sayan munggah. Jadma sané ten wénten manah korupsi, antuk wénten selah, wastu metu manahnyané korupsi. Selah, opportunities, kesempatan punika patut icalang.

Ring krama éksekutif sané patut nata pamerintahan, législatif sané patut niténin pengawasan pamerintah, yudikatif sané patut nuréksain lantur nibakang pamidanda ring sang malaksana corah korupsi. Aduh déwa ratu, mangkin katekaning réktor, sané patut namtamin alit alit mahasiswa ngruruh kawruh ring perguruan tinggi, taler sareng dados pandung, mamandung duén ibu pertiwi, korupsi

Réktor Universitas Lampung (Unila) Karomani, Wakilnyané sané patut namtamin widang akademik (Wakil Réktor 1) Héryandi, Ketua Sénat Unila Muhammad Basri, sareng tetiga moncol moncol widang pendidikan sané patut ngicénin conto becik bawahan, malah, malaksana kadi punika.

Rinasa pecak akéh para réktor sané keni kasus kadi puniki. Yén tan iwang, tahun 2020 Réktor Universtas Islam Negeri Sumatera Utara, Saidurrahman katarka korupsi pembangunan gedung kuliah terpadu UIN. Réktor Universitas airlangga Surabaya Fasichul Lisan taler katarka korupsi pembangunan Rumah

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 44

Sakit Pendidikan Unair tahun 2016. Réktor Universitas Negeri Jember katarka nyerahang jinah Rp 27,5 juta lan 1.200 US Dollar, ring manggala Manggala Kementrian Pendidikan Kebudayaan. Rektor Institut Hindu Dharma Negeri Prof.Dr. U Made Titib kanui 2,5 tahun penjara proyék pengadaan 14 item barang lan jasa ring kampus inucap. Minab puniki kabaos fénoména gunung és. Tegesnyané wénten malih akéh tiosan sané keni kasus kadi puniki.

Sadurungé puniki, ngawé bengong sajagat Indonésia, méh kantos ka dura negara taler miragiang indik labuh gresiuh Kerajaan Durén 3 saha Geguat 303 nyané. Macem macem séh sumeléh sampun carita carita orta wreta sané sambeh ring masyarakat, pradé kaprucutang mapuara ring tri ta, tahta, harta, wanita, suap manyuap, muah sakancannyané.

Angga Véteran Pejuang Kemerdékaan Républik Indonésia sané kantun nyeneng, sering nyinahang gregetan nampénin pakibeh jagaté mangkin. Riin dané bergerilya ngemit ngajegang kemerdékaan tan ngétang pamrih, mangkin risampun merdéka, sami malaksana sangkaning pamrih (jinah lan genah). Boya ngemit ngwangun ngamiikang jagaté sané sampun sida kamahardikayang. Boya ngemit ibu pertiwi, malah nglemit ibu pertiwi. Boya jadi pandu ibuku, malah jadi pandung ibuku

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 45
. 220822

Satua Cutet ulian sesabukan4

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 46
4 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Remrem wewenganné dugas petengé ento. Balé banjaré tuara malistrik sawiréh program listrik masuk désa kondén neked ka désa tiangé. Sakéwala, tiang biasa ngajak timpalé paturu teruna mapalalian di balé banjar masundih bulan, prakpak, dikénkéné ngango oncor.

I Wayan Kerti

Ditu tiang ngorta kangin kauh ajak timpal timpalé kanti sawatara jam 10 peteng, sabilang dina Saniscara. Tusing ada hiburan lénan. Tuah kéto setata hiburané sabilang peteng, sekondén pules mameteng. Tatujoné apang iritan, apang bedikan mémé tiangé meli lengis gas anggo ngalengisin sentir. Hiburané paling duét mamunyah Bli Tambun ngajak Bli Gedagan ané biasa ngundang léak di balé banjar, disubané punyah. Bli Gedagan biasané misi mamérang sesabukan ané biasa lilitanga di bancangné. Lantas, ajak dadua ya guar guar cara dagang ubad, misi ngundang léak. Jeg prajani pesu wanén yéning suba punyah. Mapi sakti, mapi ririh. Ento biasa maanggo kakedékan ajak timpal timpal tiangé ané tuara demen mamunyah. Dinané jani, nuju dina Saniscara Kliwon Wariga, tumbén balé banjaré sepi. Makejang minab pada kumpul di jumahné soang soang. Dinané ento kabaos dina tenget, pas rahinan Kajeng Kliwon. Tiang capatiné tekén I Mémé lan I Bapa apang tusing pesu peteng. Minab kéto masi timpal timpal tiangé tuara baanga pesu tekén reramané.

Rahina Saniscara Kliwon Wariga ento kabaos rerahinan Tumpek Wariga, Tumpek Bubuh, wiadin Tumpek Ngatag. Dinané ento kramané makejang mantenin abian wiadin tegalan. Ané ngelahang biasané mabanten pangatag misi guling kucit, ané tuaraan kanggoanga bantenné mabé siap mapanggang.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 47

Tuara ada krama ané tusing numpek, sawiréh rahinané ento misi ngatag ngorahang buin selaé dina lakar nemu rahina Galungan.

Bli Madé Tambun ajak Bli Gedagan masi tumbén tuara ada ka banjar. Kabaré Bli Tambun ajak Bli Gedagan kundangan matuakan di jumah sawitrané di Désa Macang, sandingan Désa Kuncara Giri, désa tiangé. Ajaka dadua ya majalan batis kundangan uli mara suryané ngeséng kauh. Kabaré timpalné nguling tatelu ulian mayah sesangi yaning pabiané mupu hasil.

Galahé suba tengah lemeng. Makejang suba pada punyah. Kéto masi Bli Madé Tambun ajak Bli Wayan Gedagan.

“Yan Gedagan, tiang suba sing kuat minum. Suba nagih ngutah. Mun Yan nu lakar minum, tiang malunan mulih.” Wayan Tambun metari ajak kanténané kisi kisi.

“Dadi malunin lamun bani mulih padidian. Ingetang, jani rahinan Kajeng Kliwon. Pajalan Madé mulih misi ngentasin sema. Seken wanén Madé?” kéto patakoné Bli Wayan Gedagan tekén Bli Made Tambun.

Ningeh munyi buka kéto, reres masi bayuné Bli Madé Tambun, yadiastun suba punyah. Inget tekén rahinan, inget kar ngentasin setra Ganda Mayu di wates Désa Macang ngajak Désa Kuncara Giri. Inget ia tekén orta ané serem serem.

Buin ia kisi kisi, “Yén kéto, baang tiang nyilih sesabukan Bliné apang bani tiang mulih.”

“Men, yéning sesabukan icangé pasilihang, icang ya nyanan tuara bani ngaliwat lakar mulih,” Bli Wayan Gedagan nimpalin.

Bli Madé Tambun lantas nyaurin, “Bli lanturang minum kanti das lemah. Né paling aman, Bli Nginep dini. Lemah mara naé mulih.”

Mireng usul buka kéto, Bli Wayan Gedagan kenehné cumpu. Ditu lantas ia matari lakar manyuh ka sisi pakarangan ajak timpal timalné. Bli Madé Tambun nututin lampahné. Neked di sisi, ditu lantas Bli Wayan Gedagan ngelés sesabukan, nyuina Bli Madé Tambun.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 48
Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 49
Nurjaya PM

Bli Madé Tambun lantas ngacurut budal tan pa pamit, sambila aik aik mataag. Samar samar sunaran sénterné ilang. Bli Wayan Gedagan lantas buin mabalik ka kalangan anaké matuakan.

“Adi makelo gati ngenceh? Éngkén timpalé?” kéto patakon timpalné ané nu teg teg di patuakan.

Bli Wayan Gedagan masaut, “I Tambun? Ia suba mulih. Ngorahang suba sing nyidaang ngelawan.”

“Miih! Maan cundang aukud.” Kéto ada pesaut sekaha petuakané ané nyalélég di tampul kaja kangin sakepaté. Makejang pada kedék ngak kak tekén unduké ené.

Ané negak di bucu kaja kauh matengkuluk kain poléng, milu nimpalin, “Buin jepan bisa I Gedagan lakar dadi bé cundang.”

“Yéning buin maan cundang, lan lantasang anggo timpal tuak.” Kéto ada nimpalin. Makejang buin kedék ngakkak. Ada ané ingkel ingkel kanti pesu yéh paninggalan, ada ané uli bibih poesné mabrusbasan.

Patuakané kalanturang, gending genjék buin kakawitin. Siurané nyansan lumah cara aki suak. Munyiné cara rocker serak serak basah. Minab ulian suba pada leleh, bisa masih kakolongané nyangkét lebihan lengis bé guling.

Bli Madé Tambun ané ngamalunin budal, pajalané suba nyansan joh. Suba kantos paek di beténan Setra Ganda Mayu, ia merasa jejeh. Cikutné masrieng. Nadak anginé malilus. Di telabahé, kataké saling sautin. Bli Madé Tambun mategtegan. Inget ia ngaba sesabukan, gedénanga bayuné. Ia lantas buin ngalanturang pajalan. Mara limang lampah pajalané, makesyur mebo nangka tasak. Sunaran sénterné maidehan ngalihin. “Minab ada nangka tasak ulung,” kéto di kenehné.

Di sélokan telabahé, sangkét carang kayu, cadangin batu, marawat ngenah ulungan nangka. “Minab ento ané mebo,” kéto Bli Madé Tambun ngarémon padidian. Ia lantas masandekan, tuun ka telabahé nyemak ulungan nangkané. Penékanga nagkané ka sisin jalané, lantas puraka. Sedeng melaha basangné

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 50

seduk suud matuakan, jeg nyantep sajan ia naar nagka. Minab telah baan Bli Madé Tambun apempatan naar nangkané.

“Jaen pesan rasa nangkané, ulian melah tasakné,” kéto ya makrimik ajaka didian. Sisané, lantas kaengkebang di betén pagehané karurubin don kayu teep tuh. Ulian kawaregan misi punyah, ngekoh ia ngaba mulihné. “Buin mani lakar lipetin sambil nguliang barangné Bli Gedagan,” kéto pikenohné. Bli Madé Tambun lantas ngalanturang pajalan mulih.

Galahé sawatara jam 02.15, Bli Madé Tambun neked jumahné. Ia lantas nogdog jelanan tur majeritan, “Tut… Tut… Tut…, agagin Bli. Di sisi dingin pesan.” Kanti pang lima ia nogdog, mara adiné, I Ketut Mentik bangun tur nyagjag misi ngaremon, “Gaginané paragat mamunyah, kala jani mara mulih. Tusing nawang mata kiap. Demen ngarépotang nyama adana Bli.”

Jelanan maagangan, Bli Tambun macelep ka tengah umahné. Bo andih, pengit nadak ngelikubin umah. Makejang pada énga tekén paundukané. Saisin umah pada éwa.

“Ija ada bikul mati, Bli? Indayang alihin. Jeg andih alid bakat adek tiang,” kéto Mén Tambun matakon tekén kurenané.

“Mata kiap, mani itungang. Mun sing nyidaang ngadek, sengsengin cunguhé. Pan Tambun masaut sambilanga menahin saput terus buin ngerok.

I Ketut Mentik, adiné Madé Tambun lantas nyautin patakon méméné, “Né sekat teka Bliné uli matuakan, umahé jeg mobo pengit. Minab ulian ia tusing maan manjus, yén sing kéto darang tuakné be guling pengit,” méméné kapenga tan parungu.

“Manjus malu, Bli. Icang sing nyak ngajak pules mun Bli nu mebo pengit. Mun tusing nyak manjus, di sisi Bli pules,” kéto adiné mapangidih tekén bliné, sakéwala omongané tan karesepang. Bli Made Tambun jeg ngeluluk makrubung kamben di natah kamarné, tuara rengu tekén omongan méméné, omongan adiné.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 51

Sawatara jam 9 semeng Madé Tambun bangun. Milu ia ngadek bo pengit. “Saputé ya pengit?” kéto ya makeneh terus ngenggalang majalan manjus ka pancuran né delod umahné. Teka uli manjus, ia lantas ngaé kopi matimpal roko akatih. Negak ngalebus di ampik umahné.

“Dé, tulungin ngalihin minab di tengah umah ada bangkén bikul. Ibi sanja sepetekan Madé jeg pengit sajan bon kamaré,” kéto méméné ngidih tulung ajak Madé Tambun.

Suud ngopi Madé Tambun lantas nyeliksik ngalihin bangkén bikul ajak adiné. Menék tuun, pesu mulih alihina. Tuara ada tepukina bangkén bikulé. “Mé, tusing ada tepuk bangkéné. Nu mebo pengit? Tiang tusing ada ngadek bo pengit buin.” Madé Tambun matakon tekén méméné. Lantas méméné masut, “Tusing Dé. Ibi sanja mara ya mebo pengit sajan.” Bli Madé Tambun lantas ngaluntarang ngopi nyambi ngaroko, negak maplimunan di ampik umahné.

Galahé sagét suba tengai. Matan ai suba ngaliwat jeg jeg. Basangné makréok. Ia lantas macelep ka paon madaar. Nyantep pesan kinyukané, yadiastun darangné tuna, matimpal jukut urab, gerang mapalalah. Suud madaar, ia lantas buin negak di ampik umahné. Limané ané belus kasasadang di batisné. Ia inget pitutur bapané dugasné cerik, “Dé, yén suud madaar tur suba ngumbahin lima, sasadang di betekan batisé. Buin pidan yéning Madé makurenan apang sayanganga tekén matuané.”

Madé Tambun lantas ngenjit roko. Nyantep pesan kalebusan rokoné, sambilanga masadah di adegan ampiké. Ditu lantas ia inget unduké ibi petengné. Ia inget maan nuduk nangka tasak jaen pesan. Sisané kaengkebang di betén pagehané marurub don kayu teep. Ulian ento, ia lantas inget masi lakar ngulihang sesabukané Bli Wayan Gedagan.

Bli Madé Tambun lantas matari tekén mémé bapané lakar malali ka umah timpalné, tur majanji lakar ngapgapin nangka di mulihné. Éncol pesan pajalané apang énggal teked di tongos ngengkebang nangka. Girang kenehné sawiréh nyanan nyidaang magibung nangka jaen ajak keluargané.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 52

Teked di tebén dangin Sétra Ganda Mayu, ngénggalang ngalihin tumpukan don kayu teep ané anggona ngarurubin sisan nangkané dina ibi petengné. Ngojog pagehan, ia muka kasugihan. Makesiab Bli Madé Tambun. Mara bukaka rurubé, sagét tepukina bangkén kuluk berek ané suba mapurak. Boné andih alid. Madé Tambun nekep cunguh, uwék uwék mekita ngutah.

Ditu lantas makeneh unduké dinané ibi peteng. “Apaké bangkén kuluké né ané bakat daar ibi. Yéning ento bakat daar, minab ento ngeranaang ibi sanja makejang ngorahang mebo pengit jumah.” Kéto ia makeneh sambila uwék uwék ngadek bo andih alid. Buin tatasanga, alih alihina tumpukan don kayu ané lénan. Tuara ada buin tepuknina. Ditu lantas ia nyelé keneh. Minab saja ia ibi petengné bangkén kuluk bereké ento bakat daara. Bli Madé Tambun terus uwék uwék negak di sisin telabahé. Ia ngutah ngutah. Jukut urab, sambel gerang mabrarakan di telabahé. Nyaliané marebut nuduk dedaran gratis.

Madé Tambun terus ngutah ngutah. Isin basangné telah pesu. Muané pakritis pesu peluh nguda nguda. “Jro… Jro… ngujang diriki sirep? Bangun Jro. Niki pun peteng guminé.”

Samar samar Bli Madé Tambun ningeh munyi, tur awakné marasa kocoka. Ia lantas ngingetang déwék, ngusap peninggalan. Di sampingné ada anak muani suba tua nikul tambah, nyelet arit nyeleg.

Sibetan, Juni 2022

I Wayan Kerti, embas ring Sibetan, 29 Juni 1967. Makarya dados guru ring SMP Negeri 1 Bebandem. Magenah ring Jalan Raya Sibetan Jungutan, Desa Jungutan, Kecamatan Bebandem. Dados Ketua MGMP Bahasa Indonesia Kab. Karangasem, pengurus Komunitas Literasi Karangasem, pengurus Komunitas Penulis Karangasem, miwah pembina Komunitas Lingkar Pena SMPN 1 Abang.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 53

puisi-puisi ketut suara antara

Suara Saking Bali 54
5
5 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali Wayan Jengki Sunarta

Pitulas lan Pitu Welas

Pastika karebut antuk rasa ati

Idup kalawan mati

Tindihin ibu pertiwi

Ujan mimbis juga pacang basmi

Lanang istri alit sami nadi

Anantang manusa jelé ati

Sida kayun mahardika mawali

Lan éling pikobet jagat

Akweh parajana mlarat

Ngungkungin sané tan lumihat

Punika Sapta Timira ngrebéda

Ia nyusup saking rasa

Tan tinut saking agama

Ugi usak asik raga

Wantah kulina, surupa, dhana

Eda lali juga kasuran lan sura punika

Liu sengsara nemu sengkala

Antuk sapta timira umpama

Sangkaning momo manusa

Sane mangkin

Sastra pinaka dharma laksana utama

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 55

Eda Kadéna Belog

eda kadéna belog élah dini melog melog negak buka togog olog olog tur mogbog

eda kadéna anak alit ngidang melog malaib bintit uli joh jumprat jumprit kedék ngékék jelema pait sujatiné wantah ngungkit betén ngomong bedik keni sepit krama kumpul pada makilit nyujuh lurung tongos cupit pesu mulih sami sulit

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 56

keneh-keneh padidi rumasa kuasa padidi élah aluh mesu munyi tan nolih unduk di sisi né lung polih sasari anggon malali tan purun terus terang bedik-bedik ngandang pelih bedik kabuletang kuang bedik misi magarang tegakan melah jegjeg tan gawat tan ngredeg tan malih tegteg maka tan ajeg

Ketut Suara Antara, embas ring Kubutambahan, 30 Januari 1999. Magenah ring desa kubutambahan. makarya dados guru ring SMP PGRI 8 Denpasar. Kakawiannyané kawedar ring Suara Saking Bali. “Yan sing nulis sing nyak jaan tur lemuh limané.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 57

luluh ulian tresna

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 58 Satua Cutet
6 6 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Rahina somané jani murid muridé nyumunin buin masuk masekolah sangkaning suba duang bulan libur semésteran, kéto masih Luh

Ayu ané jani suba kelas 2 SMA. Luh Ayu iseng pesan ngajak timpal timpalné, majalan ia maénggalan karasa tusing sabar masekolah. Neked di sekolah ia majalan ka kelas, neked ditu liang apadang kenehné wiréh matemu ngajak sawitrané makejang, ditu ia numpahang rasa rinduné ngajak timpal timpal.

Sang Ayu Putu Juniantari

“K

ringggggg... kringgg...”

Suba mamunyi bél istirahaté, makejang murid muridé kasisi nuju ka kantin sekolah. Luh Ayu ngajak timpal timpalné masih majalan nuju ka kantin sekolah meli nasi tur amikan. Dijalan ka kantin ia nepukin anak muani ané nolih nolih uling daja ngantos badelod, Luh Ayu tusing demen toliha buka kéto lantas ia ngorin timpalné énggal majalan.

Suba suud makan di kantin, Luh Ayu ngajak timpalné makejang makeneh bakal ka kelas wiréh suba jam masuk kelas. Di jalan nuju ka kelas ia nepukin anak muani ané nolihin buka né tunian, anak muani ento sing ada lén patuh

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 59

anak muaniné busan nolih pas nedeng majalan ka kantin. Bél mulih suba mamunyi Luh Ayu ngajak timpalné suba sayaga lakar majalan mulih. Neked jumah, Luh Ayu ningeh Hpné mamunyi.

Ditu kadelokin antuk ia wiréh takut ada ané penting. Suba kéto katolih baan ia WhatsApp né ada anak muani ané tusing ia kenal chat kanti pang liu, kawales olih Luh Ayu nyén anaké muani ento. Ditu anak muaniné ngewales ngorahang, “Tiang nak muani ané tunian nyingak ragané ka kantin, tiang Putu Wira timpal kelas sebelah ragané,” kéto walesan anak muaniné ento.

Luh Ayu makesiab wiréh ia tusing sanget rungu tekén anak di kelas lénan. Ditu demen pesan atiné wiréh ia ngenehang anak muaniné ento maparas putih, bagus turin manut kritéria keneh Luh Ayuné ngelantas ia chat kanti das tengah lemeng ngajak anak muani ento.

Buin maniné Luh Ayu masuk masekolah kadi biasané, neked di kelas ia negak tur ngorta ngajak timpalné bareng negak. Di kala ngorta ngajak timpalné sagét ada anak muani gedé, mokoh, kulitné selem, makaca mata nyapatin dimuka tongosné negak, Luh Ayu matakon apa tetujuon anak muaniné ento nyapatin.

“Éehh, nyén ragané? Adi ngempetin jalan dini nak kal ngudyang?” patakon Luh Ayu, “Tiang Putu Wira né dibi Luh,” saut anak muaniné ento sambilang makenyem. Luh Ayu makesiab wiréh anak muaniné ento boya ja nyak kadi kenehné ané dibi.

“Hah? Ragané Putu Wira ané ajak tiang chatingan dibi? Seken?” Luh Ayu makesiab.

“Nggih tiang suba to. Luh ada né bakal tiang orahang, sujatiné uling mara nepukin iluh tiang ba demén. Nyak Luh dadi tunangan tiangé? Tiang tulus tresna ngajak iluh.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 60
Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 61
Wayan Jengki Sunarta

Luh Ayu katémbak ajak nak muaniné ento, makejang timpalné di kelas pada ngedékin tur ngéjék, Luh Ayu merasa lek pesan atiné boya ja lék tembaka wiréh lek ajak nak muani ané némbak.

“Éhh, Bli Wira adan ragané kan? Ampura nah, Bli, wiréh tiang kondén siap matunangan apa buin matunangan ngajak anak cara ragané sama sekali sing masuk kritéria keneh tiangé, suluhin malu ragané di banyu ané berek.” Ditu Luh Ayu nahan Gedég tur lek atiné sambil ngorahang buka kéto.

“Nah, Luh tiang bakal ngantos I Luh kanti siap matunangan ngajak tiang, tiang bakal muktiang tresnan tiangé ngajak I Luh,” saut nak muaniné ento, lantas majalan pesu uling kelasné Luh Ayu sambilanga masebeng sedih.

Dinané jani Luh Ayu bakal masuk masekolah ngaba motor padidi, dijalané Luh Ayu maénggalan turin ngebut wiréh suba nuju jam 8 semeng, ia marasa bakal terlambat masuk sekolah. Kadirasa mula kena lepetan jelék nasibné dina ento ia buka tusing nepukin apa, kuluk ané sedeng mentas di jalané katabrak olih Luh Ayu.

“Gedrebruakkkkkk...”

Ulung lantas Luh Ayu di jalané kanti tusing inget tekén unduk padéwékan. Liu anaké nyagjag tur marengin ngatehang Luh Ayu ané suba kalenger ka rumah sakit. Neked di rumah sakit ajam suba Luh Ayu kalenger tusing inget apa ngantos jam dindingé nuju jam 10 semeng. Makejang keluargané panik tur takut tekén paundukan ané nibénin Luh Ayu.

Jam dindingé jani suba nuju jam roras tengai tepet, ditu lantas mara Luh Ayu sadar tur ngidang ngedatang paninggalané. Ia sahasa bingung wiréh mara kedat suba ada di rumah sakit nepukin keluargané makumpul ditu. Ia masih makesiab wiréh Putu Wira ada ditu nongosin ditu di rumah sakit ngantos ia bangun. Di kala suba bangun makejang keluargané Luh Ayu lega nyingak pianakné suba sadar, ditu Luh Ayu matakon ajak Putu Wira ngudiang undukné ia bisa tau Luh Ayu ada di rumah sakit.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 62

“Bli Wira, adi bli ada dini? Nyén mirib ané ngorahin bli tiang ulung lan ada di rumah sakit? Mirib tusing masekolah Bli jani?”

“Bli ningeh orta dijalan Luh dugasé majalan lakar masuk sekolah, ada ané nyambatang anak Luh ulung pangawakanné patuh cara iluh, orahanga ulung nabrak kuluk. Ditu beli langsung nyagjag anaké ané ngorta ento tur nakonang unduk anaké ané ulung to. Orahanga di rumah sakit langsung beli mai dong ternyata Luh Ayu seken ané ulung, lantas beli ngantos dini luh sahasa nélponin keluargan I Luhé mai,” saut Putu Wira. Ningeh ortan Putu Wira né buka kéto, Luh Ayu marasa lek tur ngucapang suksema. Putu Wira satata sayaga ngantosin Luh Ayu ditu dirumah sakit.

Uling sekat unduké ané nibénin Luh Ayu to, sadina dina Putu Wira satata ada di sisin Luh Ayuné. Putu Wira satata nulungin uling ngemang obat nganti ia seger, nelokin kaumahné, tur nganter jemput ka sekolah. Miriban Putu Wira masih kal muktiang tresnané ané tulus ento, marasa buka anak suba matunangan nanging tusing ada status ané pasti. Nolih unduké Putu Wira ané satata sayaga buka kéto mekada Luh Ayu merasa lek, pelih tur jelé maan nolak tresnan Putu Wirané maimbuh kasar wantah ulian nolih goba utawi jeneng, ditu ia ngidih pelih ngajak Putu Wira.

“Bli Wira, ampurayang tiang nggih wiréh ané malu tyang suba nyacadin beli kéné kéto nanging bli tetep polos nulungin titiang,” munyi Luh Ayu né sedih

“Tusing éngkén Luh, bli masih pelih sing sepantesné bli ngalih iluh ané maparas jegég, putih ayu yén nirgamayang kadi Rahwana ngalih Déwi Sita men Luh. Yén sing kéto buka Lutungé ngantosan I Bulan.”

“Baihhh Bli jeg sing ja buka kéto,” saut Luh Ayu.

Ngangsan makelo ngancan rakét ajak dadua yén nirgamayang kadi lém ajak kertas, wiréh baan polos tur tulus tresna Putu Wira suba kabuktiang limang bulan satata bareng-bareng, satya mangantos turin kemu mai ngajak dadua. Ento ané mawinan makelo kelo ngangsan luluh hati Luh Ayuné tur

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 63

metu rasa demen ngajak I Putu Wira. Dikala Putu Wira ngajakin Luh Ayu melali ditu buin ia ngorahang rasa tresnané ané malu kaaptiang.

“Luh, bli buin maniang raga bakal ngungkapang rasa tresnané wiréh tresnan bliné tusing taén maubah buat I Luh uling malu. Ané jani buin cepok bli matakon nyak I Luh dadi gagélan Bliné? Bli tusing nyangetang jawaban I Luhné tur tusing maksa.”

“Bli, ané jani mara tiang sadar. Tiang masih tresna ngajak bli ulian tulus bliné ngajak titiang uling malu. Tiang misadia dadi gagélan beliné,” saut Luh Ayuné

Ningeh pasaut Luh Ayuné buka kéto liang apadang keneh Putu Wirané, pamuputné tresna ané kaaptiang suba kawales. Jani ngajak daduané ento suba dadi gagélan. Matunangan ngajak Putu Wira ngaé Luh Ayu marasa tresna tusing wedar uling goba jelék wiadin putih bagus, nanging tresna sujati kesisi uling dasar hati lan tulus. Buka anaké ngorahang “Cinta Tidak Memandang Fisik”. Seken koné kéto semeton?

Tampaksiring, 09 Maret 2022 Sang Ayu Putu Juniantari, embas ring Manukaya, 13 Juni 2001. Magenah ring Banjar Manukaya

Anyar, Desa Manukaya, Kec. Tampaksiring, Gianyar, Bali. Mangkin kuliah ring Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Denpasar.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 64

puisi-puisi ni wayan marti mégasaria

Suara Saking Bali 65
7
7 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali. Wayan Jengki Sunarta

Ulap

Tan bina kadi nyingakin I Surya Kembar, Dumilah ring akasa, Angabar ngabar tengahing peteng, Ngalih endih ring tengahing déwék, Majalan ngentasin rurung rurung gading, Nyujur manunggal nuju Siwa Dwara, Nto né madan Siwa Tattwa ring raga, Patemon Siwa kalawan Uma, Ngaé galang i déwék sané dudu.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 66

Kajeng Kliwon

Jengahé baan muponin, Tan bina kadi api kaupinin, I Bhuta Karang Kijang, I Bhuta Karang Suwung kasambat, Reratusanné kasiagayang, Acepanné karegep, Ratuning bebainé kauntap, Mangéncol mangalih pateluan, Mangadeg nairiti désa, Gincepang sarwa destiné, Duh Sang Sinuhun Padmi, Ingsun manembah, Wong manusa pada jerih ring Sang Sinuhun, Né mangisi uripé makejang, Stawa Pamungu Durgané kauncarang, Satru pejah kaidepang, Atma kaaturang, Kéto buat manyalanang jengah, Kadi mepes Gedég ia Ni Rarung, Manylisik peteng.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 67

Tungkas

Mula ngadén awak bisa, Depang déwéké ngadanin, Geginané ngilonin momo, Singsal laku singsal ucap, Kadi petapanné I Cangak, Nguncarang wéda, Nanging maboya, Ngumbar boya ring sawitra, Tuah Kali Sanghara guminé, Lén pamineh, Lén bikas, Lén ucap.

Ni Wayan Marti Mégasari,

embas ring Sanur, 3 Maret 1990. Magenah ring Jalan Pasekan Batu Bulan Kangin. Makarya dados pegawé kontrak/non PNS ring Dinas Kebudayaan

Provinsi Bali

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 68

mlancaran ka sasak (16)

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 69 Satua Masambung

Aag dadan anaké ayu punika, mangkin sinah sampun, I Madé tuwi saking gening manahnya bakti tresna, ring Ida. Yadiapin uning ipun ring parindikanida sampun manué pepacangan, taler ipun kantun tresna; sinah ipun tan mambuatang pala, bakti, tan nyaratang pangawales. Sungsut kadi katuek, kanin rahat Ida ring angen; kangen. Ida makayunin tresnan anaké muani punika, tuwi gening tan mangulah pala; waspané nrétcét érang ring angga, kabugbugin tresnan jantos bekbekan ida.

...Bin apa, Dé? Lantasang, Dé, matiang san Yang, Dé? Sangkal nengil, Dé, adi suudang?” Nangis ida ngepes, jag seret medal pawacananida. Sungsut idané karangkung, yéning wénten makéling Ida, indikidané sakadi ‘katarimenang’ ring Ida Kadé Ngurah pernah mingsikidan ida. “Aduh, Dé! Yang... Yang adianan ukuh dadi ukun paon, tawang! Med dadi kutun pawaregan. Sangkal nawang, Dé, nyén ngorahin Madé? Amonto baan yang nyekeb, sangkal masih Madé nawang? Suba tawang Madé, yang bakal dadi kutun pawaregan, sing... sing...”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 70
Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 71
Wayan Jengki Sunarta

Malih jantos seret wacananida, kabatek antuk duhkitanida, sleguk sleguk ida nangis.

“Sing... ja bakal dadi kutun paon! Suba tawa Madé yang bakal dadi kutun pawaregan, sangkal nu, buka né malu, sing tuna, sing wahwah tresnan Madéné?”

I Madé masahur kedék awor sedih, “Kagunané né tuwi...”

“Aduh, Madééééé, magedi! Mo! Madé, sangkal sing Madé gedeg kén yang? Kéné yang tan pangrasa. Yang tuwi mrabotang dogén Madé, sajaan Madé iju, tuyuh, gisu, ngencanin yang... Anak lanang bakal makatang yang. Pantes sing yang bugbugin Madé tresna buka kéné, makada yang kéweh ngrasaang... adénan yang... suud... mangkin...”

“Ratu, ndaweg sampunang ugi Ratu sapunika. Jati, yan sida antuk titiang ngregepang tuturé né ndikaang Ratu i wau ambat luihipun! Nanging sotaning titiang jadma... aduh, Ratuuuuu... usan ja, usan ngrawesang indiké puniki. Napi pikenohnya? I Ratu nyungkaning angga, titiang nyakitin sikian. Med, Tu! Titiang kadi geguritané, kudang tahun magelang galeng yéh mata? Nasiné mampo mrasa nasi, mampo mrasa batu. Mangkin ko wau titiang purun matur. Yan tan palungguh Ratu... ngan...”

“Madé, puikin buin ooo? Palungguh, kéto buin cepok! Dé da ajum batak tekén yang!”

“Iwang titiang Tu, sampura Tu.......!”

Anaké istri tan pasahur, I Madé bengong. Wénten rupa amenit Ida tan pangandika.

“Malih pidan, Tu?”

“Apa malih pidan, Dé… Oo, yang lakar ambil ida? Bin pidan ja ajin yangé ngandikaang yang maman jak ka Geria Sunia. Yang ngasén déwék luh, apa ajin anaké luh di Bali, oo Dé? Yang sing bani langgia tekén ajin yangé. Aduh, Dé, sapalaan yang dadi jelma lacur di paundukan. Nasi ada gamgam, pipis ada gamgam, paundukané nyitsit ati. Pupusuh yang satata buka émpos, Dé! Yang

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 72

ukuh sing nyak, tawang Dé! Ukana yang macebur uli kapalé, ugasé ajak Madé apa? Ugasé yang sing maan kamar apa, makasur di deg... masih Madé ngebag yang. Mara ibiné yang pakilingida.

“Dayu, ipuan ada atura I Ngurah tekén Aji. Sangkal Madé sing las ngalain yang dugas ento? Sangkal ngintu Madé dugas ento, Dé?”

“Ajinida ngandikaang titiang ngebag Ida!”

“Madé!” Jag malih nangis I Dayu. “Mimi, Madé! Dong uli limang tiban Madé nawang yang bakal... bakal ambilida?”

Ida manteg pupu. I Madé tan sida antuka masahur. Wantah manggutan kéwanten. Sagét, geblag geblag. Dayu Priya nigtig dadanida. I Madé sahasa ngambil tangan Ida, gisinipun makekalih tur ipun taler ngeling.

“Dayu, usanang Tu! Jaga napi mangkin Ratu malih nyungkaning kayun? Napi pikenohaya? Icén titiang kéwanten nandingin sungsut (Idané), usan Tu, sampun Ratu tulak ring pituduh Widi. Api Ratu tan pacang manjakang titiang, masa wah pacanga sih titiangé? Ipun wau ngelésang tanganida.

“Sampura Tu, tan éling titiang ring sikian, purun titiang ngambil tangan Ratu.”

“Sing Dé! Yang sing ngitungang kéto! Bih... pidan ja Madé buin maan ngisi liman yangé?” Asapunika Ida nrugtugang wacanida ring kayun.

“Sampunang Ratu nyelsel angga, Tu. Pituduh Kawi sapunika. Yan Ida tan ngiring kayun Ajinida... napi to, rawesang Ida i ketuni...? Mitiawacana Ajanida. Ida ngawinang Ida mitiawacana.”

“Lacur sajaan i raga dadi jelma luh di Bali, oo, Dé! Anggona gagendingin sangkala, sangkal lacur dadi jalema luh. I mémé nyayangang... i bapa medpedang mati...!”

“Aruh, Tu! Gagendingan nika né dabdab. Yakti Tu, masa Ratu tan wénten pawikan, dumun, dumunan ring dumun, ilu, ring Hindu taler asapunika. Anaké istri tan paaji irika. Atap pangked anaké istri irika yadiapi Brahmana istri,

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 73

satria istri ring sané Hindu mawesin wéda, kalingké mayoga, matitis muksa kéngin!”

“Saja, Dé...”

Sebeng I Madéné getar. Lega manahnya saantukan sida antuknya ipun nglipurang wiadin nyapuh kaduhkitanida antuk tutur... ajahan...!

“Sangkal kenyem, Dé. Seneng, oo Dé?”

“Seneeeeng, biiiih, mluab seneng titiangé, Tu. Tanjain? Niki Tu, numbas seneng. Kanti ngadepin I Madé Sarati seneng!”

“Aduh Dé, Da ja kéto, Dé! Ituni Madé ngasihin yang, jani Madé kéto!”

“Da sangkala Ida nyengguhang titiang seneng! Usan ja Ida ngrawesang indiké punika. Kangkat Tu, sakit titangé, Tu!”

“Aduh, Dééé! Nguda kéné iraga?”

Tan medal pewacananida malih. Latinida cakup, pasuryané sawat, membah waspanida. Sasad tangané lecig... wénten rasa langkungan ring kalih menit ida meneng. I Madé taler bengong, atmannya yan sawangang makebur sampun. Kubun inan limanipun sisilipun, nyinahang manahnya paling, tan sida antukipun nuptupang. I Dayu rarais ngandika.

“Nah, Dé jani... suba... Yang nélahang keneh ngeling. Dong madaaaak, ja apang ada anak mati ngeliiiiiiiiing. Bakal ulurin yang keneh yangé mepes yéh mata jani. Nyak buta apa yang, baan ngeling, bagianang yang.”

“Ratu. Usan ja Ratuuu, nadian Ida nyelsel anggan Ratu... masa ajinida pacang masirik? Taler tan wénten! Samaliha kadung sampun runtuh wacananida, kadi pangandikanida ring titiang, né sampun limang masa mangkin. Inggih Tu, pagehang angganatu, pakardiné mangda sida Ajinatu sakadi Prabu Dasarata. Boyaké Ida sat mundung putranida Sang Rama, mangda ka alasé? Ida Sang Rama yadiapi kalemesin antuk ariné, Sang Brata, taler tan kayun Ida mawali... pisarat boyaké mangda tan wénten i putra ngardinin kekaonan I Aji? Kadén Ida ngicén titiang nyelang buku, né madaging satuan Prabu sané maparab Hariscandra? Éling titiang ring

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 74

pemungun prami suaranida daweg Ida Sang Prabu gunjih, tambihan tulus tindih ring wacana, rasa asapunika Tu, “Sampun Ratu Beli Agung, usanang makayunin. Tindihin wacanan Ratu! Sapasira ugi néné tindih ring wacana, kéngin kaupamaang kadi pagenahan sawa, papupulan banges, nyandang impasin. Sané encén patut kadarmané kautamaang pisan antuk i janma. Beli Agung? Taler nindihin (tuwon ring) wacana runtuh. Yan tan madagin wacanané (tan tuwon ring wacana), nirguna pacang bebantené luih (inggihan ja luih sakadi agnihotra), nirguna manguncarang suaran daging pustakane luih luih, nirguna laksanané dana. Sapunapi wacanan Bagawan Wiswamitra ring Prabu Hariscandra? Yan Ida nimbangin (wacana) jati (tuwoné ring wacana), ring pangargan bantené luih, sakadi aswaméda, katurang ainggihan ping siu, janten kantun lintang pangargan wacanané jati.” Men, Tu, Ida pacang ngardinin karahayon Geria Sirikané... sampunang langgia, Tu...!

Ida anaké ayu meneng tan pawacana, nanging Ida sigsigan. I Madé taler tan purun ngrawes. Nanging, wénten rupa malih amenitné, ipun matur malih.

“Napi ngawinang Ida sungsut, Tu? Napi rupa kirang? Ayu Ida, alah Batari Ratih! Pradnyan Ida, alah Batari Saraswati! Ring Geria napi kirang Ida? Sira purun mamada mada akéh arta branan Ajin Ratu? Samaliha né pacang maminang Ida, boyaké Batara Smara mangindarat, yan turah ring lontaré? Adeg agung, carma ngenyudin, Tu! Prarai tulén Smara yéning ring suargan. Sira Panji yéning ring Malaté, Sang Parta yéning ring Pandawa...”

Saget I Dayu megat rawesnya.

“Buin kénkén, Dé? Madé med pesané miribné matimpal kén yang! Oo, Madé ngajum I Ngurah, apang yang énggal nyak ngadirdir ka Sunia? Da ko Madé nundungin yang, tawang! Da koné Madé joari... pongah kéto ngrawes... kanti... nundungin Madé

“Ida iwang sengguh, Tu! Ajinida, yéning antuk mastiang sasihé pacang pawiwahan Ratu, Ida tan pisan kayun, taler Ratu kapitelas mastiang!”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 75

“Aduh, Dééééé, makejang kejangné tawang Madé! Ija maan sutra tukel tukelan kadut Madé, Déééééé! Aruh sing jani janian sing, Dé. Yang nu jugul kéné. Madé ngagen apang yang dadi kutun pawaregan? Kema ja Madé maluan mabuncing... Yang ékananga ja...”

“Yakti Tu, ten uning ten Ida ring dedemenan titiangé! Sugih, Tu, dengel Tu, nanging joh, nanging pahek!”

Ida tan masahur.

“Napi Tu? Napi kobetang Ida marabi ring Ida Kadé?”

“Ada sing kobetang yang! Saking yang nu mlajahang déwék. Ngaru sing ndén bisa, ngaé basa sing ndén tawang yang; begbeg ngamasak gén, dija gamgam pipis! Dé!” Jag meneng Ida.

“Napi Tu? Rarisang Ratu! Ida nyengguhang titiang kantun idup? Majelegan yakti titiang. Titiang sampun sué madem, Tu. Sawa, titiang majalan! Napi Tu, pikenohnya kari mangkihan yéning tan wénten pacang matitis malih?”

Sagét nampekang I Dayu, madesek Ida mlinggih.

“Dé, yang besenina tekén dedemenan Madéné,” wacananida makisi kisi.

“Inggih, Tu!” I Madé nrugtag ring ati.

“...Dé, kéné koné Dé! Suud koné demenina anaké luh to, anak suba mati, mati sajaané.”

“Dipidan, Tu?” (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 76

ngelestariang alas ring désa puncak sari

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 77 Satua Cutet

Kadék lakar mamargi ka Jerone Bli Gedé Ketua STT Ciung Wanara, Banjar Griya, Désa Puncak Sari, sawiréh jagi nunas saran sareng persetujuan antuk ngalaksanayang kegiatan nanem bibit punyan punyanan. Sasubané neked ditu, lantas Kadék nguncarang salam panganjali.

Sang Ayu Putu Rahma Giantari

Kadék: “Om Swastiastu, Bli.”

Bli Gedé: “Om Swastiastu, Dék. Ngiring malinggih dumun. Kanggiang umah bliné nénten luung sajan Dék. Nak wénten napi niki, Dék?”

Kadék: “Nika Bli Dé, tiang sareng semeton tiang sané sareng organisai Pecinta Alam, nika jagi ngadain kegiatan nika Bli Dé.”

Bli Gedé: “Kegiatan napi nika jagi kalaksanayang nggih?”

Kadék: “Niki jagi ngajakin alit-alit, sareng muda mudi ring banjar iriki antuk sareng sareng nanem punyan punyan di alasé.”

Bli Gedé: “Inggih, napi niki mawinan Kadék sareng sawitra Kadék né ngelaksanayang kegiatané puniki?”

Kadék: “Sawiréh alas ring Baliné puniki sampun nénten asri nika, telas gundul, punyan punyan telas kaabas, padalem beburon sané wénten ring alasé nika Bli Dé.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 78

Bli Gedé: “Ohh kénten, nggih bli setuju nika, yéning kegiatané niki positif nika, sambilang alit alit iriki samian nika malajah indik alam. Kadék sampun ka Jero Bendésa, Kelian Dinas sareng adat nika?

Kadék: “Durung nika, Bli Dé, niki tiang nakénin Bli Dé dumunan, nunas idé nika, napi patutné dados kalaksanayang napi nénten.”

Bli Gedé: “Yéning Bli, napi manten sané sampun kegiatané positif, pasti nika setuju, Dék. Nah, lamen kénten, mangkin ajaka ka Jero Bendésa, ka Kelian Dinas sareng Kelian Adat, mangda kegiatané niki mamargi antar tur wénten nika persetujuan ring pengurus désané nika.”

Kadék: “Inggih Bli Dé, matur suksma nika antuk saran nyané.”

Lantas Ketua STT Ciung Wanara ring Banjar Griya, Désa Puncak Sari sané madan Bli Gedé sareng Kadék jagi ka jeroné Jero Bendésa, Kelian Dinas lan Kelian Adat. Neked né ditu, Kadék Bayu né ngetug wiadin jejeh yéning nénten polih persetujuan sareng prajuru adatné punika. Nanging Bli Gedé setata ngaénang Kadék tetep optimis lan tenang.

Bli Gedé: “Sampun neked Dék!”

Kadék: “Inggih Bli Dé.”

Bli Gedé: “Adi jek! Jejeh sajan né Kadék, ten kenapi nika dék, polih ten polih né persetujuan nika kanggiang manten, sawiréh niki nyingakin situasiné mangkin wénten virus coronané puniki.”

Kadék: “Inggih Bli Dé, tiang ngerti nika. Mogi wénten nika solusiné becik nika.”

Lantas Bli Gedé lan Kadék, macelep ka jeroné jero bendésané.

Bli Gedé lan kadék: (subarengan) “Om Swastiastu.”

Jero Bendésa: “Om Swastiastu, yéh ada anak truna bagus, mriki mriki malinggih dumun. Karyanin tiang téh nika?”

Bli Gedé lan Kadék: “Nénten nika Jero, sampunang répot répot nika.”

Jero Bendésa: “Inggih yéning kénten, nak wénten napi niki, tumbén trunatruna tiangé mriki?”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 79
Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 80
Wayan Jengki Sunarta

Bli Gedé: “Niki Jero, Kadék sareng sawitrané jagi ngajakin alit alit sareng muda mudi ring Banjar Griya jagi nanem punyan punyan ring alas banjar griya nika. Punapi nika jero, antuk saran sareng persetujuannyané?”

Jero Bendésa: “Ohh kénten, jani jero matakén sareng Kadék, ados Kadék ngelaksanayang kegiatan sakadi nika? Napi sané mawinan nika?”

Kadék: “Kénten Jero, ampurayang dumun, yéning napi sané tiang nikain mangkin nika nénten manut ring Jero, sawiréh hati tiang tergerak nika Jero, tiang dados truna Bali nyingakin alasé sakadi nika, jek sebet gati nika Jero, tiang nénten mrasidayang nulungin napi napi, nanging tiang dot sajan nika ngaénang alasé asri nika malih Jero, cara dinané pidan. Manut nika tiang jagi ngelaksanayang kegiatan sakadi nika, sambilang nika alit alité malajah mencintai alam nika Jero.”

Jero Bendésa: “Wihh, niki wau truna Bali, sané sayaga lan semangat nyaga alam Baliné, nggih lamen kénten, jero setuju nika asalkan kegiatan nyané positif sakadi nika, dados kémanten, nanging kondisi sakadi mangkin, Corona merajalela maileh ilehan, punapi niki patut ne yening jero mataken sareng Kadék lan Gedé?”

Bli Gedé: “Yéning tiang nika saran kidik nika Jero, kalaksanayang kemanten, nanging tetep nika nyaga protokol kesehatan sane nganut ring pemerintah. Perwakilan manten nika ring masing masing banjar, jaga jarak, anggen masker lan anggen hand sanitizer.”

Kadék: “Yéning tiang, pateh nika sakadi napi sane sampun katelatarang olih Bli Dé nika Jero, dadosnyané tiang jagi ngatur nika genahné nanem, sareng kuda nika sané mrasidayang sareng.”

Jero Bendésa: “Nggih, niki patut nika saran saranné Gedé sareng Kadék, jero setuju nika, apang sida tur mamargi antar, uusan ring niki, langsung nika ka jeroné Kelian Dinas lan Kelian Adat nggih, apang samian nika mamargi.”

Bli Gedé lan Kadék: “Inggih nika Jero Bendésa, matur suksma niki antuk persetujuan sareng saran saran nyané.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 81

Jero Bendésa: “Inggih mawali nika, jero seneng lan bangga nika yening wénten anak muda sane semangat sakadi niki.”

Bli Kadék: “Inggih, matur suksma nika Jero, sawireh tiang sareng Kadék jagi ka jeroné Kelian Dinas lan Kelian Adat, tiang sareng Kadék mapamit nika.”

Jero Bendésa: “Inggih inggih, durusang, alon alon ring margi nggih Gedé sareng Kadék.”

Kadék : “Ngiring Jero, tiang dumunan nika.”

Uusan ring jeroné Jero Bendésa, lantas Kadék ajak Bli Gedé jagi ka jeroné Kelian Dinas, sawireh jeroné nampek nika sareng Jero Bendésa. Neked ditu, Kadék nepukin ada motor Kelian Adatné ring jeroné Kelian Dinasé.

Kadék: “(Kadék bengong ngomong ring atine) dumogi Bapak Kelian Dinas sareng Kelian Adat samian wénten iriki.”

Lantas macelep ka jerone Kelian Dinas, Kadék ajak Bli Gedé tengkejut, sajan Kelian Adat wénten iriki, nanging kari ngorta nika sareng Kelian Dinasé. Bli Gedé lan Kadék: “Om Swastiastu.”

Kelian Dinas lan Adat: “Om Swastiastu, mriki Gus malinggih dumun. Niki karyanin tiang sanganan nika?”

Bli Gedé lan Kadék : “Nenten nika, Jero, sampunang repot repot nika.”

Kelian Dinas : “Inggih, Gus, wénten napi niki nggih?”

Bli Gedé: “Ampura dumun Jero Kelian Adat tiang jagi nikain indik kegiatan sané jagi kalaksanayang nika ring Désa Puncak Sari, nunas saran sareng persetujuan nika Jero.”

Kelian Dinas: “Mangkin dumun, jagi wénten kegiatan napi niki nggih Gus?”

Bli Gedé: “Kenten Jero, jagi ngelaksanayang kegiatan nanem punyan punyan nika di alas Désa Puncak Sari niki. Punapi nika Jero? Niki mumpung wénten nika Kelian Adat iriki, punapi nika saran nya nggih Jero?”

Kelian Dinas: “Ohh wénten kegiatan sakadi nika, becik nika, wiadin niki alasé ring iriki sampun kausak asik, tiang uli pidan nika jagi ngelaksanayang kegiatan sakadi nika, nanging ten bani nika ngambil kegiatan nika dumun,

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 82

sawiréh kondisi kari Covid sakadi niki. Ring jero Kelian Adat, punapi niki, becik pisan nika aspirasi gus e niki, wénten saran nika jero?”

Kelian Adat: “Sadurungnyané, napi niki mawinan gus sareng kalih niki, jagi ngelaksanayang kegiatan sakadi niki? Apang wénten nika argumen sane becik nika tiang terima, apang prasida mamargi nika kegiatanné niki”.

Kadék: “Kénten Jero Kelian Dinas lan Adat, tiang perwakilan nika saking organisasi pecinta alam, nyingakin alas ring iriki sakadi nika, pateh nika sakadi napi sane sampun telatarang olih jero Kelian Dinasne punika, ten luung keneh tiangé nika Jero, hati tiang tergerak nika mangda ngelaksanayang kegiatan ne punika.”

Jero Kelian Adat: “Niki Gusé sareng kalih, sampun mataken nika ring Jero Bendésa?”

Bli Gedé: “Sampun nika Jero, sampun disetujui nika, nanging kegiatanne niki tetep nganutin protokol kesehatan sane nganut ring pemerintah. Nyaga jarak, anggen masker, anggen handsanitizer, miwah nika niki perwakilan ring masing masing banjar nika kaambil, pang ten rame nika.”

Jero Kelian Dinas: “Nggih yening sakadi nika, sampun wénten persetujuan sareng akeh nika saran saran, lanturang margiang sampun kegiatanne punika. Mogi niki tiang sareng Jero Kelian Adatne prasida hadir nika.”

Bli Gedé: “Inggih, matur suksma nika saran sareng persetujuan nyane nika Jero.”

Jero Kelian Adat: “Inggih Gus sareng kalih, niki jero jagi mataken kidik, ring dija nika ngerereh bibit utawi punyanne nika?”

Kadék: “Ring organisasi tiang nika sampun akeh nika wénten Jero, sawireh organisasi tiang niki, polih nika ring Dinas Kehutanan sareng numbas nika ring petani petani di daerah Bali nika. Inggih punika, tiang hanya nunas saran sareng persetujuan manten nika, apang prasida kegiatan ne puniki, mamargi antar nika.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 83

Jero kelian Adat: “Wihh, becik becik nika, kenten wau ja truna Bali niki, semangatnyané becik pisan, patut katuutin olih, muda mudi ring Bali niki.”

Jero Kelian Dinas: “Nggih, yéning kenten margiang ampun nggih, tentuang nika dina sareng galah ne jagi kalaksanayang.”

Bli Gedé lan Kadék: “Inggih, matur suksma ping banget nika Jero Kelian Dinas lan Kelian Adat, yening kenten tiang mapamit nika nggih.”

Jero kelian Dinas: “Inggih alon alon ring margi, Gus!”

Sasampuné Bli Gedé sareng Kadék budal, ka jeroné soang soang, Jero Kelian Dinas lan Kelian Adat, malih mebabaosan.

Sasubané di jumah, Kadék lantas ngemaang infomarsi sareng sawitrané sareng organisasi nika, bahwa sampun wénten persetujuan lan saran. Uusan nika, Kadék lan sawitrané ajak dasa lantas ngaryanin stratégi sareng nyiapin samian kegiatanné nika. Wénten sané sibuk, wénten sané pakadék pakenyung, wénten sané seleg ngaryanin persiapanné nika, nanging Kadék sané kari bingung.

Kusuma: “Wehh, Dek nak kenapa ragane ento?”

Kadék: “(tengkejut ningehang munyine kusuma) Ehh, napi kusuma?”

Kusuma: “Nak kenapi niki Dék? Jek adi cara anak bingung sajan tepuk tiangé?”

Bayu: “Nak nu mikir tunangné nika Kusuma (sambilanga kedek).”

Kadék: “Ahh, tusing ja kéto yu, raga nak bingung né pok, apa kadén niki bakat pikir !?”

Kusuma: “Yéh ados kénten né, tenang dumun, nginum yeh dumun Dék.”

Teka lantas Windi, sawitrané sané paek sareng Kadék, suba sakadi anak matunangan.

Windi: “Bli Dék, tiang dados matakon? Orahin nika surat napi manten sane jagi kaanggen niki? Bingung tiang Bli Dék.”

Bayu: “Pelih Windi mataken nika, hahaha.”

Windi: “Ados pelih nika, Yu?”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 84

Bayu: “Bli Dék, ne Windi nu bingung kone to, kangen rasane ajak windi ragane hahaha.”

Kusuma: “Badah! Tusing dadi keto Yu, timpalne anak matakon beneh beneh nika.”

Bayu: “Nggih Kusuma, tiang anak macanda nika, ampurayang.”

Kadék: “Aduhh.. Sampunang niki miyegan, indik surat nika karyanin 4 manten nika.”

Windi: “Ring dija manten niki suratnyane Bli Dék?”

Kadék: “Ring Jero Bendésa, Kelian Dinas, Kelian Adat miwah sane tiosan nika dadiang siki, lan ring masing masing Ketua STT banjar nika, banjar kauh, kaja, kangin lan kelod, nika manten Windi, suksma.”

Windi: “Inggih bli dek, suksma nika, mangkin tiang karyanin nika.”

Kadék: “Inggih mawali Windi.”

Lantas Kadék matakén sareng sané polih tugas ring penanaman nika.

Kadék: “Semeton sané polih tugas ring penanam, mriki dumun merapat, wénten sane tiang takenin kidik. Antuk bibit ne nika punapi nika? Sampun wénten nika sane becik?”

Arya : “Sampun Dék, sampun samian nika.”

Kadék: “Inggih suksma, wénten sane kirang utawi wénten sané jagi takenin?”

Chika: “Durung wénten nika Dek, yening wénten malih jebos tiang utawi semeton sane lianan nika sane mataken dek, suksma.”

Kadék: “Inggih yening kenten, larisang kembali nika ring tugas masing masing. Semangat semeton tiange sami.”

Semeton: “Siap Bapak Ketua cager!!”

Dinané mangkin, Kadék, sareng masing masing Ketua STT ring Désa

Puncak Sari sareng prajuru adatné samian jagi mamungkah acara ring dinané mangkin. Sasubané mamungkah acarané punika, lantas semeton pecinta alam jagi ngebagi genah sané jagi katanemin bibit punyan punyanané punika.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 85

Réza: “Kadék, mriki dumun!”

Kadék: “Wénten napi Za?”

Réza: “Niki bibit nyane sampun kebagiang nika, lantas langsung kemanten niki?”

Kadék: “Nggih Za, langsung kemanten!”

Réza: “Nggih Dék!”

Kadék: “Swastiastu semeton lan prajuru adat maka sami, indik dudonan acarane puniki, langsung kemanten nika, ngambil genah sane sampun kapolih.”

Sareng sami: “Nggih ngiring..!”

Bli Gedé: “Dék, Bli polih nanem driki nggih?”

Kadék: “Nggih Bli Dé, iriki pun polih.”

Bli Gedé: “Inggih suksma Dek!”

Acara nanem bibit punyan punyan sampun kamargi. Wénten sané seleg nanem, wénten sane macanda, wénten sané saling tundak tundik, malih wénten sané semangat. Sesampuné uusan nanem punika, maka sami jagi malinggih sareng nginum wewidangan sané kakaryanin olih semeton pecinta alam.

Kadék: “Putri! Mriki dumun.”

Putri: “Nggih Dek, wénten napi nika?”

Kadék: “Tulungin nika karyanin wewedingan kopi utawi teh nika, icenin sareng sami.”

Putri: “Sampun nika Dek, nika Putu, Dina, Anggi lan Gusde kari ngaryanin nika Dek.”

Kadék: “Ohh nggih Putri, matur suksma nggih.”

Putri: “Nggih Dek, mawali.”

Uusan nika Kadék , Bli Gedé sareng prajuru désa sami mabebaosan sareng pakedék pakenyung. Rauh semeton pecinta alam maktayang wewidangan. Sareng sami: “Suksma Gék.”

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 86

Selanturnyané, uusan istirahat, mangkin wénten acara sané kaping untat nggih punika pamuput acara. Kapuput olih Jero Bendésa Puncak Sari.

Bli Gedé: “Inggih, sadurungnyané, Om Swastiastu. Acara selanturnyané jagi pamuput acara, matur suksma sareng Prajuru Adat, Ketua STT ring Désa Puncak Sariné puniki sampun prasida hadir nika ring rahinané mangkin, acara nyané sampun mamargi antar, lan dumogi wénten manfaatnyané sané becik. Nunas sinangpura yéning wénten iwang lan nénten manut ring pikenoh ipun maka sami. Antuk nika tiang serahkan sareng Jero Bendésa jagi mamuput acarané puniki.”

Jero Bendésa: “Inggih, matur suksma nika sareng organisasi pecinta alam, sareng STT ring Désa Puncak Sari sané sampun semangat memeriahkan acarané puniki, tiang dados Jero Bendésa wiakti bangga lan seneng nika yéning wénten muda mudi sané sakadi niki. Dumogi wénten arsa jagi matemu malih lan tiang langsung manten muput acarané puniki.”

Kadi asapunika carita péndek sané karyanin titiang, nunas sinampura yéning wénten salah kata kata utawi nama ring caritané punika, mogi caritané niki wénten manfaat lan mawiguna antuk jadma Bali sareng muda mudi ring daérah Baliné puniki, satata éling nyaga lan ngalestariang wana ring Bali.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 87

babad ayu ginanti (3)

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 88 Satua Masambung

Kijap kijap anaké luh totonan ngedatang peningalan. Tepukina

Madé Ripeg suba ngidu di malun jalikané sambilanga ngaé yéh anget. Ia nlektekang anaké muani ane nyongkok di malun jalikane ngelut entud totonan. Janyuh ane anggona tatakan pules masadahang di samping pintune. Bidene masi suba magulung lan sangketanga di bedeg dinding balene.

I Putu Supartika

Disubane yéh angeté ngerodok, Madé Ripeg nyemak gelas tiing dadua ané masangkétang di duur kayuné ané matajerang di paak jalikané. Ia nyéndok kopi mawadah bungbung lantas témborina yéh anget. Tusing misi gula. Tuah kopi pait.

Madé Ripeg ngipekin anaké luh totonan, lan tepukina suba bangun. Kopiné enjuhanga tekén anaké luh totonan.

“Tiang ten ngopi,” anaké luh mamunyi ngamalunin sambilangan bangun kisah kisah tur negak di duur baléné.

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 89
Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 90
Wayan Jengki Sunarta

Kopin anaké luh totonan pejanga di waton baléné tekén Madé Ripeg. Ia lantas nyiup kopiné ané buin besikan.

“Sampun galang guminé?”

“Déréng. Antosang malih akejep. Ragané jagi kija?”

“Ten uning, tiang jagi mamargi ka genah sané doh.”

“Driki manten ngoyong.”

“Tiang ten juari tekén pisagané.”

“Nguda kénten? Iriki tiang ten madué sandingan, lan ten wénten anak sané nglalinin tiang. Déwék tiangé kadi manusa sepékang désa.”

“Nyaman Jroné dija?”

“Tiang ubuh. Rerama lan nyaman tiangé sampun mati. Tiang idup pedidi.”

Madé Ripeg bengong sambil ngarawatang idupné ané suba liwat. Uli cenik ia idup kalunta lunta. Bapané matiang tameng, méméné ngantung iba, beliné mati nguda. Ia idup ngajak dadongné, nanging dadongné masih ngalahin mati dugasé ia matuwuh dasa tiban. Baan kénkén ja carané apang nyidaang idup, ia ngarap tanah katos di gunungé gelah leluhurné. Ngurusang sampi ané kalahina tekén dadongné

“Nasin iraga pateh. Nanging nasib tiangé kari luungan,” anaké luh totonan nimpalin.

“Idup tuah paduman.”

“Yén tiang nongos driki, pasti Jroné sayan kéweh.”

“Kéweh kenapi?”

“Kéweh ngayahin tiang. Napi malih tiang beling.”

“Uli makelo tiang idup padidian. Sepi. Yén wénten sané ajak tiang idup, tiang pasti demen.”

“Yén wénten pisagané sane nawang tiang idup driki, napi lakar orahang, Jro?”

“Tiang manusa kasepékin désa. Umah tiangé di tengah beté, lan ten wénten sané nawang sira tiang. Yén tiang tuun ka désa, tiang nyelehseh kadi cicing

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 91

berung. Ten wénten sané nawang sira tiang, sira reraman tiangé, lan dija tiang nongos.”

“Nggih yén kénten.”

“Sakéwala, napiké kurenan ragané ten ker ngalih ragané?”

“Tiang taler sakadi cicing gudig sané katundung uli jumah. Kurenan tiangé kantun truna. Ia tusing lakar marasa kélangan tiang. Kari liu wénten anak luh.”

“Yén kénten ragané jagi dadosang tiang adi.”

“Nggih, dumogi tiang ten ngarepotin. Malih pidan yén sampun pianak tiangé niki lekad, minab tiang lakar mapamit saking iriki.”

“Durinan kenehang indiké nika. Sané pinih utama, sira adan ragané?”

Anaké luh totonan bengong lan adéng adéng ia mamunyi.

“Kaukin manten tiang Ruti. Adan tiangé Luh Ruti.”

Tindakan batisné ané ngaba Luh Ruti kampih di Bukit Sinunggal. Di bancang bukité ia ngelut tanah, nyelémpoh, sakéwala tusing mati. Ia enu mangkihan, leleh, seduk, bedak, peluhné ngecah. Suba awai tengah ia majalan ngalahin umahné. Untung ada anak truna tua, Madé Ripeg ané nuduk. Yén sing ada ané nuduk, mirib ia mati, mirib bangkéné tusing lakar ada ané nepuk lan dadi amah amahan uled utawi amah amahan cicing layahan. (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 92

puisi-puisi sisia smpn 1 ubud

Suara Saking Bali 93

I Gusti Ngurah Gia Nanda Prasetya Guru Rupaka

Guru rupaka

Ngajin tiang di jero

Ngajin tiang melajah

Ngajarin mamaca

Ngajain nulis

Guru rupaka sabilang semeng ngajain

Di jero

Pinaka ibu guru Ngamaang cara Guru rupaka

Ngajain tiang tulus

Apang dados murid

Ané maguna

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 94

Pandé Kadék Tio Sadéwa

Pak Tani

Ritatkala Sang Surya

Endag di langité...

Éncol pejalané

Makta tambah lan arit

Lakar magarapan di cariké

Yadiastun...

Awakné suba keris

Kulitné keriput ulian panes

Sinar Surya Nanging...

Semangatnyané nénten surut

Mangda wénten anggén

Pangupa jiwa

Pak Tani.... Pak Tani

Kénten perjuanganyané

Mamula padi

Mangda wénten beras

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 95

I Ketut Angga Wirawan Negaran Tiangé

Nyawang gumi katon

Idep ngincepang rasa

Pemudané makarya ala Bhaskara nyunarin jenana Mangda sang matéja jaya Kang ala samaya mangda sirna

Ni Putu Atha Ordeliaa Sarasvati Bintang

Ambuné gelis gelis matilar Candrané elek jagi mapajar

Bintangé makenyung

Makenyir manis Ngampehang angin ngasirsir

Don don damuhan nyantosang wengi Mangda sida kacunduk sareng Sang Tranggana

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 96

Ni Putu Délta Indah Sari

Masekolah

Melajah ngaénang iraga bisa Melajah ngaénang iraga maguna Melajah ngaaénang iraga dueg Melajah ngaénang iraga makatan cita cita

Uliang melajah iraga nawang cén beneh cén pelih Uliang melajah iraga nawang artin hidupé Sampunang engsap melajah

Krana melajah ngaénang iraga maguna urip di guminé

Ida Ayu Cinta Tilem Tirta Wangi

Ngamulihan

Sané mangkin titiang sida maangkihan Sané mangkin titiang jagi mausaha Ngawangun kasukertan sané titiang aptiang

Ten wénten raos bénjang utawi malih jebos

Sawiréh padem tan pastika

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 97

Ni Kadék Senja Pertiwi

Ujan

Ritatkala toyan langité ngusud gumi Langité ané masemu pelung magentos dados mendung

Pinaka ia lakar ngaba rawat rawat ipidan léwat ané manis di kenehé

Kedis kedisé ngepur nyatur désa Kataké suba sayaga lakar matembang gerong

Entikané suba ngaba bodag anggon wadah mertané Makesami sampun jangkep

Mangkin picané sampun tedun Langité teduh Guminé landuh Jagat Baliné pada gemuh

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 98

kamus bali

indonesia

bin.cang → incang

bin.cuh a sangat sibuk; sangat repot bin.deng → indeng

1bin.der, ma.bin.der v berputar; berkeliling; bin.der.ang v putarkan; bawa berkeliling; bin.der.anga v diputarkannya; dibawanya berkeliling; ka.bin.der.ang v diputarkan (oleh); min.der.ang v memutarkan; membawa berkeliling

2bin.der n sajen untuk penentuan kurban bi.ngar a gembira; cerah (tt wajah); bi.ngar.ang v gembirakan; cerahkan bi.ngas n pelepah kelapa yg masih ada lidinya dan dihiasi dg beraneka bunga (untuk dekorasi) bing.bang a bimbang bing.grut Jbr a kerdil; bentuknya tidak rapi (tt buah) bi.ngin n beringin bing.ket → biket bing.kih a dg sekuat tenaga (mengerjakan sst) bing.kit n bengkel bing.krut a bungkuk

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 99 Kamus

bing.seng a suara ke hidung

bi.ngung a bingung; bi.ngung.ang v bingungkan; buat bingung; bi.ngung.anga v dibingungkannya; dibuatnya bingung; bi.ngung-bi.ngung.an a sering bingung; mi.ngung.ang v membingungkan; mi.ngung.in v menyebabkan bingung bi.ngut a lekas tersinggung

1bi.nih n benih; bibit

2bi.nih → 2pinih bin.jat → bebinjat bin.jul → bénjul

1bin.tak n gumpalan tanah yg pipih yg masih berumput (biasanya sengaja dibentuk dg jalan mengikis tanah yg berumput)

2bin.tak a gembira; riang bin.tan 1 v baru sembuh; 2a gembira bin.tang n bintang: kartika bintang mars; kelas juara dl kelas, kudus bintang berekor; tenggala bintang waluku; buka metékin di langit, pb pekerjaan sia sia; -- danu desa desa yg terletak di sekitar Danau Batur, yaitu Desa Buahan, Desa Kedisan, Desa Songan, Desa Trunyan, dan Desa Abang; ma.bin.tang v berbintang; ma.min.tang min.tang n tanaman yg jarang tumbuhnya bin.ta.wan n sj pohon bin.ta.was → bentawas bin.té → bénté bin.te.nu n sj pohon bin.til n bisul kecil bin.tit a keadaan (lari) dg cepat; tunggang langgang: baan takutné ia malaib krn takut, dia lari tunggang langgang

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 100

1bin.tul n bentol; bengkak kecil pd kulit bekas digigit serangga:i adi sing gencer nyawan adik tidak bengkak disengat lebah; min.tul.in v menyebabkan bengkak kecil 2bin.tul, tan bin.tul v tidak terlukai (oleh senjata); kebal: sing anaké totonan tusuka baan tumbak orang itu tidak terluka ditusuk dg tombak; min.tul.in, tan min.tul.in v tidak mempan; tidak terlukai (oleh senjata); tidak melukai: perukpaké puniki ~ anggén nugel tiing parang ini tidak mempan dipakai memotong bambu bin.tu.lu → bentulu bi.ok v tuang, curah; bi.ok.ang v tuangkan: ~ kuah jukuté ka piringé tuangkan kuah sayur itu ke piring; bi.ok.anga v dituangkannya; bi.ok.in v tuangi; bi.ok.ina v dituanginya; ka.bi.ok.ang v dituangkan (oleh); ka.bi.ok.in v dituangi (oleh); ma.bi.ok v tertuang; mi.ok.ang v menuangkan: adéng adéng yén ~ yéh ka jedingé pelan pelanlah jika menuangkan air ke gentong; mi.ok.in v menuangi bi.os.kup n gedung pertunjukan film bi.ota a ribut; gaduh: ia mula demen ngaé dia memang suka bikin ribut; ka.bi.ot.an n keributan; kegaduhan bir n 1 bir; 2 rujak dr kelapa muda dikukur, dicampur dg air dan gula, serta diisi perasan air jeruk nipis bi.rat, mi.rat v tidak mau membayar (tt hutang); ~ dana melupakan pertolongan orang; bi.rata v tidak mau dibayarnya (tt hutang); bi.rat.ina v tidak mau dibayarnya (tt hutang);

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 101

ka.bi.rat v tidak mau dibayar (oleh) (tt hutang); ka.bi.rat.an a rugi krn piutangnya tidak dibayar sso; ka.bi.rat.in v tidak mendapat pembayaran hutang (dr); ma.mi.rat v tidak mau membayar (tt hutang); mi.rat.in v tidak mau membayar hutang (kpd); bi.ri bi.ri n sj kambing yg berbulu ikal dan tebal; domba bi.ring n nama keris bi.ru a biru

1bis n bus

2bis n saluran air dibuat dr beton bi.sa a bisa; mampu; dapat; pandai; cakap; bi.sa.ang v pandai pandailah: ~ déwéké ngaba awak di parantauan pandai pandailah kamu membawa diri di perantuan; ka.bi.san n kepandaian; ma.bi.sa bi.san v menurut kepandaian sso; mi.sa-mi.sa.ang v melaksanakan sst tanpa disuruh: ~ raga ia nyemak nasi dia mengambil nasi tanpa disuruh

1bi.sah n tanda bunyi /h/ di akhir kata

2bi.sah n pohon kayu sj kendal bi.sa.kan n penyakit gatal pd tapak kaki atau sela sela jari kaki krn jamur, kutu air, dsb

bi.sa.ma Asi n 1 kaul: naur membayar kaul; 2 fatwa bi.san.ja n kp dari ibi sanja ‘kemarin malam’ bis.bis → bésbés

1bi.sé.ka Asi n gelar; ka.bi.sé.ka.ang v dinobatkan: ida ~ dados raja ring Ayodia Pura beliau dinobatkan menjadi raja di Ayodia Pura; ka.bi.sé.ka.in v digelari (oleh); ma.bi.sé.ka v bergelar

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 102

2bi.sé.ka n bencana; bi.sé.ka.ang v bencanai; bi.sé.ka.anga v dibencanainya; bi.sé.ka.in v bencanai; ka.bi.sé.ka v dibencanai (oleh); ka.bi.sé.ka.ang v dibencanakan (oleh); ka.bi.sé.ka.in v dibencanai (oleh); mi.sé.ka.ang v membencanakan; mi.sé.ka.in v membencanai bi.sén, mi.sén v menyerang dr belakang dg tiba tiba (dl perkelahian); membokong bi.su Asi a bisu bit.bit v buka dg jari sedikit demi sedikit; diambil sedikit demi sedikit; bit.bita v dibukanya sedikit demi sedikit; diambilnya sedikit demi sedikit; bit bit.ang v ambilkan sedikit demi sedikit; bit.bit.anga v diambilkannya sedikit demi sedikit; ka.bit.bit v dibuka (oleh); diambil sedikit demi sedikit (oleh); ka.bit.bit.ang v dibukakan (oleh); diambilkan sedikit demi sedikit (oleh); ma.bit-bit v terbuka; terambil sedikit demi sedikit; mit.bit v membuka sedikit demi sedikit; mit.bit.ang v membukakan sedikit demi sedikit

1bi.ting Asi n semat dr bambu 2bi.ting a jijik biu n pisang: abulih pisang sebuah; aijas pisang sesisir; aijeng pisang setandan; batu pisang batu (pisang biji); dak raja pisang raja, emas pisang yg bentuknya kecil, setelah masak warnanya kuning emas; gancan pisang jari; gedang saba pisang yg biasanya dipakai pisang goreng atau kolak; ketip pisang ketip; lalung pohon pisang lengkap dg jantung dan daunnya dipancangkan di sanggah pd saat upacara adat; lumut pisang

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 103

ambon; sabit pisang yg enak dimakan setelah direbus; susu pisang susu; tanduk pisang tanduk; -- kukung upacara di sawah menjelang padi diketam; bi.u.nin v isi pisang; bi.u.nina v diisinya pisang; ka.bi.u.nin v diisi pisang (oleh); ma.biu v berisi pisang; mi.u.in v memberi berpisang bi.uk, ma.bi.uk v bersama; serempak: ~ masaut serempak menjawab; ma.bi.uk.an v bersama sama; serempak bi.ul.an a keram; be.bi.ul.an a penyakit keram bi.un.an → biulan bi.ur v bubar hingga menimbulkan kegaduhan: tajénné sabung ayam itu bubar; bi.ur.ang v bubarkan; bi.ur.anga v dibubarkannya; ka.bi.ur.ang v dibubarkan (oleh); mi.ur.ang v membubarkan bi.us n obat untuk membuat orang kehilangan rasa kesadarannya (spt pd waktu akan dioperasi supaya tidak merasa sakit); bius; bi.usa v dibiusnya; ka.bi.us v dibius (oleh); ma.bi.us v terbius; mi.us v membius bi.ut a ribut; kacau; ma.bi.ut.an v berselisih paham bi.uta → biota

1bla.bar v banjir: buka tomplok agung, ki kedatangan sst yg banyak dg tiba tiba; tukadé sungai itu banjir; anyudang dihanyutkan banjir; lancah dilanda banjir

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 104

2bla.bar, bla.bar.an n sj sajen yg dipakai dl upacara buta yadnya, terdiri atas nira, arak, dan brem; ma.bla.bar.an v mempersembahkan blabaran

3bla.bar n tempat nira dr buah labu bla.bur n 1 hujan pd musim kemarau; 2 hujan lebat dan banjir besar bla.cak a kehitam hitaman: tiang ngelah siap saya mempunyai ayam yg sampai tulang tulangnya berwarna hitam bla.cu n kain belacu bla.cuk → bracuk blad.ba.dan n peribahasa yg memainkan kesamaan bunyi dl kata kata yg berlainan artinya: da té kereng mabawang putih, pb jangan suka memfitnah bla.do a 1 masa bodoh; 2 lambat jalan pikirannya bla.gan.jur n seperangkat gamelan yg biasanya dipakai untuk mengiringi arakarakan blag.bag n pasung; blag.baga v dipasungnya; blag.bag.in v pasangi pasung; blag.bag.ina v dipasanginya pasung; ka.blag.bag v dipasung (oleh); ma.blag.bag v terpasung; mlag.bag v memasung; pa.mlag.bag.an n 1 pasungan; 2 alat penggulung benang bla.kas n parang: ngentungang matali, pb untung untungan; mangan di pisaga, pb sso yg rajin di rumah orang lain; be.bla.kas.an v ki 1 berterus terang; 2 tanpa hiasan bla.lak n sj jagung bla.lu n pohon kayu baik untuk jukung blam.ba n daun enau yg sudah dibuang lidinya; mlam.ba v membuang lidi daun enau

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 105

1bla.nak n ikan belanak; Mugil cephalus

2bla.nak n sj penyakit

1blan.cuh a sinting

2blan.cuh a rasa hambar (tt gulai) blan.cuk a sinting; suka guyon; sembrono blan.dang n bandar; kepala gelanggang dl judi; bandar judi; mlan.dang.in v bertindak menjadi kepala gelanggang dl judi blan.dar v tabrak; tubruk; blan.dara v ditabraknya; blan.dar.ang v tabrakkan; blan.dar.anga v ditabrakkannya; ka.blan.dar v ditabrak (oleh); ka.blan.dar.ang v ditabrakkan (oleh); ma.blan.dar v tertabrak; mlan.dar v menabrak blan.ding.an n petai blan.dong.an n palung dr kayu

1blang.sah a gelisah (tt tidur): pulesné tidurnya gelisah

2blang.sah n tongkol bunga pinang; mayang

3blang.sah a hambar; kurang garam

4blang.sah a mimisan; keluar darah dr hidung

1blang.sé n karung goni

2blang.sé, ablang.sé num tidak terbilang banyaknya

(masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali Indonésia Édisi Ke 3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

Suara Saking Bali Édisi LXXI | Séptémber 2022 106

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.