Majalah Suara Saking Bali edisi 69 (LXIX)

Page 1

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 2 daging majalah Pamahbahpurasurandai (IGG Djelantik Santha) 3 Lawat lawat Sanggah kamulan (IGA Darma Putra) 5 Satua Cutet tarot, sang semara (Ni Wayan Marti Mégasari) 13 randa tapak (I Wayan Mardana Putra) 34 tatun bungkung (I Wayan Kuntara) 44 jaman canggih (I Komang Wahyu Dinatha) 63 Satua Bali i kidang tekén i cekcek 25 Puisi Bali puisi puisi ni komang déwi juliana 21 puisi puisi komang sujana 40 puisi puisi désak gedé setyaningsih 51 puisi puisi sisia smpn 1 ubud 76 Artikel airiarirairai (I Madé Suarsa) 30 Satua Masambung mlancaran ka sasak (14) Gdé Srawana 55 babad ayu ginanti (1) I Putu Supartika 69 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 10 Isin Gumi sugih (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 8 Gatra 252 guru sd miwah smp nyarengin pelatihan révitalisasi basa daérah bali 83 Kamus kamus 86

Ring tepining wana ukir toyané mumbul, apit batu soring iding patédoh para bakta nangun bakti cekéh sata wana lan paksiné nguci kadi iri, ulam julité polih upeti taluh lan Pakecorcorroti. toyané ening maka tirtha pamunah sarwa mala, pangentas sarwa sakingpapa, payogan Bagawan Sangu Pati nguni pinaka tirta yatra nincapang budi suci.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 3

Tepining wana, palemahan Suranadi sayan asri kadi catur wéda ngentas dasa malaning jatma

Pamahbah IGG Djelantik Santha pura surandai

sami tangkil nunas amerta sanjiwani. baktané ring pura mabakti, sang sujana ring empul masuci, dagangé ring warung nunas bati, montoré wira wiri, petani ring sawah sami teleb ngaci mangda toyané tetep mili, para yuanané malali mapi mapi mabakti, kéwala pinunasé jodoné pang leket kayang mati.

Di Suranadi yéning lascarya wiakti manadi, yéning drowaka sinah béda sayanPuranyalawadiSuranadi,asrimaciri toyané tetep suci baktané sayan bakti. 10 Désémber 2001

Suranadi,

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 4

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 5

IGA Darma Putra

anggah Kamulan, adan palinggih ané ada di merajan, sanggah pumahan, dadia soang soang. Ditu koné malinggih para leluhur ané suba néwata. Diastun tusing taén tepuk para leluhuré nyelebongkot, di Bali anaké jeg yakin sajan ditu ida suba malinggih. Uli ditu ida nyingakin pratisantanané. Pratisantanané subakti sajan ring ida, awinan sabilang ngenem sasih ngaturang bakti piodalan. Kondén buin canang sari nyabran dina. Ento makejang pastika sangkaning bakti, utawi jejeh kapongor.

Lawat lawat kamulansanggah

Unduk Sanggah Kamulan, kasurat di lontar Ardha Smarané. Lontaré ené mabasa Bali. Di lontaré ento, kasurat Sanggah Kamulané marong telu. Awinan Sanggah Kamulan masih orahanga Rong Telu. Kasuksmané wantah ulian manusané malakar uli ané tetelu. Ané tetelu ento tuah yéh, api kalawan angin. Maka telu paragayan Atma, Pitra miwah Déwa. Buka telu macampuh, S

Buin pidan, disubané Manusa Raré ento suba marasa tua, ditu ia buin malaksana buka Raré. Incep ngayasayang raga apang buin dadi cara Raré. Disubané tua buin mabalik cara Raré. Buin tusing magigi. Tusing inget, alias pikun. Tusing ngidang ngudiang padidi padidi. Makejang kejangné musti ayahin. Pokokné buin cara dugasé Raré.

Disubané tua masih Manusa Raré ento buin ipil ipil lakar mayasa. Buin ia ngayasang ajeng ajengan, inem ineman, ajak ngayasang angkihan. Makejang ento tuah pajalan mabalik. Uling tua lakar dadi Raré Ipidan dugasé mara lekad, Raréné masih orahanga cara Déwa nyekala. Apa ngawinang? Tuah ulian ia tondén taén mamati-mati. Lénan tekén ento, masih ulian ia sing taén ngajeng ané mambekan. Buin besik, adi bisa Raréné orahanga Déwa, tuah ulian Raréné kondén taén ngarasang uyah. Kéto mungguh di shastra ané pingit. Ajanian kondén bakat, adi bisa anaké kondén ngarasayang uyah ento orahanga Déwa. Nah, sakéwala ada sesuratan di lontar lontaré ané ngorahang bebratan tusing ngajeng uyah. Mirib ené masih sangkalanga, anaké ané tusing ngajeng uyah tuah orahanga matapa Raré. Cocok suba anaké ané dot buin mayasa

orahanga cara Déwa. Apa ngaranayang buka kéto? Sing ada lén, ulian Raréné demen mayasa. Ditu ia mayasa di garban I Mémé bulan bulanan.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 6

Akudang peteng lemah kadén suba liwat, Raréné tusing kena punapa punapi. Sing taén ia kena pangan kénum. Makejang ento bakatanga uli sarin sarin ajengan I Mémé. Disubane lekad, manusa sing masih med med ngisep sarin sarin I Mémé. Ditu sig I Mémé Pertiwi ia ngisep sari. Ulian ento, sujatiné manusa sing pegat pegat piutangné tekén I Mémé. Yadian ento tekén I Mémé kandung, yadian tekén I Mémé Pertiwi.

sangkalanga ada Manusa. Ento awinan ané madan campuhan tusing ja tuah tukad dogén. Manusa masih paragan campuhan. Campuhan manusané, adanina RaréRaré

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 7 apang cara raré, ngamargiang bebratan tusing ngajeng uyah. Anak ané suba terus mayasa nyalanang ané tetelu ento, orahanga Déwa Jati. Lénan tekén ento, Raré orahanga madasar urip baan Lara. Awinan kruna Raré patuh tegesné ajak Laré. Laré ané kadasarin olih Lara. Anggéna ngentasin Lara, Laréné ngalih timpal. Timpal cara di lontaré, baosanga amertha. Amertha ané ngaenang idupé sayan sayan idup. Amertha ané ngidang ngentasin lara di guminé.Tusing abedik ane dadi orahang Amertha di guminé. Wiréh bebekelan idupé masih tusing abedik. Sakéwala ané paling penting kenehang jani, tuah pamargin idupé ané mapiteh ditu ditu dogén. Uli Raré lekad kanti tua, gegaéné tuah mayasa. Disubané tua apang bisa matapa Raré. Matapa Raré nyak cara anak ngayasang wit, ngayasang kamulan. Wiréh Raréné mawit, makamulan uling ané tetelu. Ané tetelu ento buin dadiang sarana lakar mawali ka kamulan. Di kamulan, Raréné buin mawali ka ané tetelu ento. Kéto incep incepang anaké matapa Raré. Lénan tekén matapa Raré, ada masih tutur unduk Wiku Sangkan Raré. Apa madan kéto? Sssstttttt eda uyut, cara Raré!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra lening... klening... ada chat masuk. Mara buka, das makeplos paningalané mamaca.

Mabaju kaos oblong, macelana kolor, masandal jepit. Tuun di malun gangé K

Yéning saihang ngrédit Onda, suba lunas ban nyicil. Jani ada raosné I Luh lakar pajangkepanga koné. Béh... tiang tusing terima.

Piiih... buka sera mauyeg di penyantokané rasa kenehé nampi raos buka kéto. Beber nyag, lemid nyangkét sing bakat duduk! Sakéwala ulian suba kadung tresna tekén I Luh, beber tetep tiang nyalanin tresna mengkeb mengkeb. Uli rantauan tiang tetep saling télépon, saling chat, saling vidio call. Sing merasa suba limang tiban tiang matunangan di dunia maya dogénan.

“Bli, icang nagih pajangkepanga ngajak mindoné uli Badung. Yéning saja Bli lop ajak icang, alih jani icang mulih. Buktiang jani Bli muani sujati. Yéning Bli sépanan, icang suba di pelaminan!” Mbééé... sing ada ujan sing ada angin sagét I Luh gagélan tiangé lakar pajangkepanga koné. Tiang mula tusing sedenganga matunangan tekén reramané I Luh ulian tiang tuara.

Demi cinta apapun réla aku lakukan. Makidkid lateng ngiu pun akan aku jalani! Beber tusing makeneh buin, tiang numpang ojék online nuju umahné I luh.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 8 Isin Gumi sugih

“Apa lakar baang mantet pianak icangé di umah cainé? Aru? Titisan? Apa kuah entip? Awak tuara eda pangkah lakar nemenin pianak icangé!”

“Bli, yéning menék mobil dadi masandal ae?” Laut ajér tur seroméh pesaja ia nyapa tiang, “Yééé Wayan, tuni suba teka?”

Jani nak sing dadi koné negakin onda masandal jepit.” Méméné I Luh majadengan. Toliha sepatuné I Gedé, laut seréréna batis tiangé masandal jepit. Kisi kisi ia ngajak kurenané, nanging asikut dingeh.

nyerutcut pajalan tiangé tusing matolihan cara pajalan kaung lakar kupahan makundang.Nekeddi jumahné I Luh, beber macaplagan tiang ajak mindoné ané uli Badung. Piiih... nécis pesaja panganggoné. Mabaju keméja, macelana panjang, masepatu pantopel nyeléng malengis cara silapin méong buta. Mesib cara anak lakar ngajuang lamaran magaé kantoran. Mbééé... méméné I Luh beber cara nyambut Pak Jokowi, tiang saru saruna. Cungap kipekan tiangé macelep ka pekarangané ento. “Iiih... Gedé suba teka. Bagus pesaja cara Rejuna. Misi masepatu, resmi pesaja Dé?” Kéto panyapa Méméné I Luh seroméh pesaja. I Gedé mindoné nyautin, “Ah, biasa gén, Mék. Tiang masepatu ulian tiang negakin onda mai.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 9

Mbééé... magrébagan mémé bapané ngaénang kopi matimpal jaja roti. Di bucu, I Gedé ngopi matimpal lungsuran jaja gina (Macangpiing.Rumah Cinta Seribu Jendela) I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

Uli jumahan umah I Luh majeritan, “Lik Yan, Suzuki Pajéronè maba mai, ae?”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 10 Geguritan wétanbangbanggeguritan IBW Widiasa Kenitén /1/Ginanti Rigelis Kinanti matur, daṡa paramārtha ening, sesuluh bantang geguwat, ṡila budhi yaṣa kérthi, kertha idhep banban solah, ulah ayu raṣa tṛepti. /2/ Tapa ṡidha ṡudha nglantur, tapas panes ngeseng branti, tilik telek tekek tikas, muceh muñcal mañcut paling, aling aling ngubet meseh, puun lina tan pageni.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 11 /3/ Katah margi tapa ayu, tapa ngalong wit Subali, nglanting tan péndah lelawah, ṡidha asung Sanghyang Widhi, mawiṡéṣa kukuh kebal, sarwwa ripū nilar mingir. /4/ Duryudhana kebal teguh, tapa danu kamarginin, lwir mina tan kabebekan, kebal ri sarwwaning wṛeni, ngodag odag nguragada, Kunti Putra nyaup nigtig. /5/ Sang Arjuna kukuh tulus, tapa nguleng bhakti ening, waranugraha Hyang Ṥiwa, astra mantra cadhu ṡakti, wibhu prabhu jnyana kriya, ri hṛedaya lwih nunggil.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 12 /6/ Ong Namaṡiwaya putus, uncarakena ri kabantanginNamabudhayaati,ridalem, ṡilayukti, menga kayun menga idhep, ingan ngumbara mamargi. /7/ Brata pamarginé ayu, pūrnama tilem mamutih, aji brata katah munggah, phala gantung sarwwa ubi, kājeng manut sengker dina, bagya angga waras panggih. /8/ Panglong ri Tilem Kapitu, brata kala Ṥiwaratri, jagra mona upawaṣa, Sanghyang Ṥiwa ngalingganin, tyaga budhi galang idhep, Ṥiwa puja kaulengin. (pacang kalanturang....)

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 13 Satua Cutet tarot, semarasang 1 1 Satua cutet puniki kawedar antuk kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Pasautné Luh Maya sahasa nyemak kartuné saka besik, tur rerodanga di méjané. Luh Maya taén nyatuayang indik kartu ané madan kartu tarot ento.

Tiang érang pesan, sawiréh tusing makejang unduké di guminé, nyidaang pastika baan narka. Tiang tusing percaya tekén ramalan.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 14

Ni Wayan Marti Mégasari iang kenal ngajak Luh Maya dugasé ia pindah umah ka samping umah tiangé. Dadiné iraga mapisaga. Dugasé ento, ia enu dadi murid SMP nanging tiang mara kelas satu SMA. Ngawit uli ento, Luh Maya dadi pisaga muah timpal tiangé. Luh Maya ento liu ngelah buku komik wiadin novel, ia liu ngelah timpal di sekolah tur anteng nguopin reramané. Ia masih urati pesan ngajak kulawarganné miwah timpal timpal ané lénan. Sagétan suba makelo matimpal, sai-sai tepukin tiang Luh Maya suba dadi nak luh kelih tur jegég. Makelo kelo, ada masih rasa ané lénan tekén rasa matimpal di keneh tiangé tekéning Luh Maya.

“Cobak tingalin tiang kartuné Bli Adit malu pok néh.”

Kartu tarot ento koné anggona ngramal. Kartu tarot ento liuné pitung dasa T

Tiang wantah marasa érang pesan, ri kala ningalin Luh Maya ngédéngang atumpuk kartu kartu ané misi gambar serem serem ento.

“Di kartu taroté ené, tunangan baru Bli Adit to jegég, jemet, solahné ngetisin keneh Bli Adit. Yéning ngajak ia, keneh Bli Adité setata liang, lega.”

“Béh... Bli Adit kok sing maorahan, yéning Bli Adit ngelah tunangan baru? Maya pasti puikina ba biin,” pasautné Luh Maya sambil nyigit sikun tiangé, paningalanné enu masih ningalin gambar di kartuné.

“Penting yén Bli Adit nyatuang ento? Yéning suba gantiné, nyanan orahina men satua indik ento.”

kutus besik, tur misi gambar ané pada malén lénan saka pitung dasa kutus ento. Gambar gambar ané di kartuné ento ngelah tafsiran ané malén lénan masih.

“Yé... Bli Adit, né tarot adané. Tusing ja kartu rémi. Ih, ndén malu nah... Né kok gambar ané pesu The Lovers sih? Ajanian, Bli Adit pasti ada demen ngajak anak luh, ae?” Luh Maya nyemak kartu ané pejanga di duur méjané, lantas édénganga tekén tiang. Ada gambar nak misi kampid sedeng ngamel liman anak luh ajak anak muani. Gambar apa kadén ento. Tusing pesan tiang ngerti. Mingkinang ngaé kenehé érang ngajak Luh Maya.

“Yén ae, Luh Maya kal kénkén? Kan wajar wajar gén Bli Adit ngelah tunangan, apa buin ngelah kurenan...”

“Luh, Bli Adit sedeng kenyel. Madiolas ja, Bli Adit sedeng ngekoh pesan ningehang Luh ngramal. Adénan Luh ngambar komik tekening main kartu rémi, seken tepukin Bli Adit kabisan Luhé.” Saut tiangé enduk ngajak Luh Maya. Nanging, enu masih ia maplalianan kartu di duur méja komputer tiangé.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 15

Ané édengina Luh Maya tekéning tiang, tuah kartu misi gambar anak cerik negakin jaran. Di gambaré ento ada matan ai ané nyunarin anak cerik ané majaranan ento. Uli dija kadén ia bisa maan tutur buka kéto. Hem... Tepukin tiang Luh Maya enu mecil kartu, ada buin makudang kudang kartu jéjéranga di duur méja komputeré. Ada kartu ané misi gambar anak luh ané sedeng ngemaang anak cerik vas bunga, di batis anaké luh ento ada buin limang vas

“Wéé... Luh, suud monto mecil kartu rémi, Luh Maya ngalih naé masih tunangan. Apang sing Bli Adit gén terus ngatehin mablanja, ngatehin lés ngambar, apang sing Bli Adit gén ané ningehang ramalan kartu tarot...” Luh Maya mendep dingehang munyin tiangé, tepukin tiang sebengné ngadésem.

“Bli Adit tusing demen ramalan. Ané nentuang pajalan idup iragné tuah iraga padidi. Tusing ja ramalan.”

bunga ané misi bunga mawarna warni. Ada masih gambar mercusuar ané das empak sander krébék. Lénan tekén ento, ada gambar bulan purnama misi yuyu ajaka dadua sedeng mapalu. Apa kadén suksman gambar gambaré ento.

“Uli dija Luh nawang?” Saut tiangé, nakonang unduké ento tekén Luh Maya. “Uli di kartuné ené. Né ada gambar mercusuar roboh kena krébék. Masalahné sepélé, tunangan Bli Adit nto énggal cemburu, ento suba ané dadi masalah. Né ngenah di kartu ané magambar bulan misi yuyu.” Saurin tiang lantas pasautné Luh Maya sambilang mataki taki lakar pesu ngatehin i mémé mablanja.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 16

“Bin limolas dina, Bli Adit lakar ada masalah ngajak tunangan Bli Adité,” pasautné Luh Maya sinambi ngamel kartu ané misi gambar mercusuar.

“Luh, anak saling cinta ento sing ada ané cemburu. Pasti saling percaya.”

Tiang makita kedék ningeh tutur Luh Mayané. Ané tawang tiang, ia tusing taén ngelah tunangan. Tusing taén tepukin ngajak timpal muani malali ka umahné. Ajanian, sagét ia nuturang indik anak matunangan, nuturang cinta.

“Oh, nah. Luh nawang Bli Adit suba sing nyak matimpal ngajak Luh ulian Bli suba ngelah tunangan baru. Ané jani, Luh kal ngalih masih tunangan pang ada ajak matimpal, apang sing Bli Adit répot ngatehang kija-kija,” sautné

“Yéé... né tunangan Bli Adit cemburu ulian ada nak luh uli masa lalu Bli Adit ané teka ngojog.”

bangras, cara anak mamedih. Ngenah sajan ia ngambul ulian munyin tiangé ané mara busan. Adi kemu dadiné...? Sekaté ento, Luh Maya kapah malali ka umah tiangé. Ia masih kapah tepuk tiang maplalian kartu tarot ngajak pisaga pisagané ané nongos di kompleks perumahan ené. Yéning, alih ka umahné, Luh Maya setata tusing ada jumah. Anak di jumahné setata ngorahang Luh Maya ada kegiatan di kampus, ada lomba di tongos lés komik wiadin sibuk nguopin Pamanné di studio lukisné. Suba masih telpun tiang ia, Luh Maya, nanging tusing taén sautina. SMS, WhatsApp masih tusing taén balesa. Kija ia miriban mengkeb? Apa ia enu pedih ulian unduké ané suba liwat ento? Yéning sekadi tiang padidi, ramalan sing ja pasti nentuang pajalan idup iragané. Tiang adénan nepukin Luh Maya percaya tekén kabisanné padidi, tusing setata ngandelang kartu ramalan ento. Mirib suba makeré pitung dina, tiang tusing matemu ngajak Luh Maya. Rasané ada ané kuang di keneh tiangé. Rasa rasa ané dot pesan ketemu. Luh Maya ento timpal ané luwih. Tusing taén mogbog, setata ada di samping tiang ritatkala tiang sebet wiadin liang. Rasa rasa ané rasayang tiang jani, miriban ené suba ané madan tresna. Sagét suba liwat limolas dina, tiang tusing nepukin miwah matemu ngajak Luh Maya. Kanti med baan tiang malihin layar handphone tiangé, tusing masih Luh Maya males SMS wiadin WhatsApp tiangé. Rasané makelo pesan ngantosang apang nyidang matemu. “Aditya.”

“Yé... né tiang Dit, Komang Puspa. Masa engsap? Kénkén kabaré, Dit?”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 17

Dingeh tiang ada munyin anak luh uli durin tiang nyapatin. Ngénggalang tiang makipekan. Kadén Luh Maya. Tau tau tusing ja ia. Tepukin tiang di durin tiangé ada anak luh mabok lantang mapayas apik. Lantas ia negak di kursi di mukak tiangé. Nyén sih? “Sira ragané?” Saut tiang banban alus.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 18 Wayan Jengki Sunarta

kelo mara tiang inget, ené Komang Puspa Déwi timpalé dugas SMA. Komang Puspa Déwi ané pidan setata nguopin méméné madagang canang di pekenné.

Ipidan Komang Puspa ené dekil sajan, tusing taén mapayas.

Tusing makelo tiang ngajak Komang Puspa ngorta, sagét ia malunan magedi. Ngorahang ada gaé ané lenan. Sedek ento, sagét tepukin tiang Luh Maya liwat di mukak cafetariané, ngaba tas misi piranti ngambar. Matekep botol, ia majalan. Nyrengseng tusing matolihan wiadin macapatan. Ada keneh dot pesan ngraos ngajak Luh Maya. Ento lantas tiang ngadebras, maekin Luh Maya. Nanging pajalané Luh Maya ento becat sajan. Tepukin tiang ia liwat ka gang gang cerik di samping cafetaria. Iseng tiang ngelurin. “Luh, Maya... Antosin Bli Adit!”

Tusing dingeha munyin tiangé, jeg mingkinang becat pajalané.

“Ngudiang sing males SMS wiadin WhatsApp? Ada ané dot orahang Bli tekéning Luh.”

Luh Maya nguntul, barang-barangné mabrarakan di gangé ulian malaiblaiban busan.

“Tiang sing kija, Bli,” pasautné saklek.

“Wéé... Luh...!” Pasaut tiang sambilang ngedeng liman Luh Mayaé. “Duh... Bli Aditné cara nak cerik. Misi nguber-nguber kéto,” bangras munyiné Luh Maya misi sledétanné galak. “Yén sing uber, Luh sing ningehang munyin Bli. Jeg nyrengseng buka kéto. Anak kija sih Luh uli ibi puanné? Sing taén ada jumah.”

“Ih, Mang Puspa né? Malénan sajan ngajak pidan dugas SMA.”

“Tiang magaé di Mega Permata Bank, tongos ané Mang Puspa mara simpangin. Tiang di bagian kreditné.”

Komang Puspa nyén sih? Makelo baan tiang nginget ngingetin. Makelo

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 19

“Ah ento kan ipidan. Jani tiang magaé di luar negeri. Ené mara busan simpang uli bank di samping cafetariané ené. Adit dija magaé jani?” kéta patakon Komang Puspa sambilanga makenyiran.

“Suksma, Bli” Dingeh tiang Luh Maya kisi kisi mamunyi. Paningalané nlektekang muan tiangé, nyujuh saseken munyin tiangé ané mara busan.

“Tunangan ané cénan? Bli Adit tusing ngelah tunangan.” “Nto ané busan di cafetaria ento kan tunangan baru Bli Adit,” pasautné Luh Maya sambilanga munduhang kartu tarotné ané mabrarakann di arep batisné.

Ni Wayan Marti Megasari, embas ring Sanur, 3 Maret 1990. Magenah ring Jalan Pasekan Gang Batu Ngonjol VI No. 22 Batu Bulan Kangin. Makarya dados pegawé kontrak/non

“Ané busan ento timpal dugasé SMA. Sekenné Luh, bli sing mogbog. Bli Adit tresna tuah kapining Luh Maya. Iseng pesan bli dot ketemu Luh Maya uli dugasé ené, nanging Luh mengkeb.” Ningehang munyiné ento, muanné Luh Maya masemu barak biing. Tusing masaut ia Luh Maya, baan lekné.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 20

“Anak nguda Bli Adit dot san ketemu ngajak tiang? Sing perlu Bli ngidih pelih. Tiang sing pedih. Kemu ba malu, Bli runguang tunangan Bliné.” Éh... tunangan? Adi kemu lakuanga?

PNS Dinas Kebudayaan Provinsi Bali

“Yéning Luh nyak, lan majalan ajak dua. Keneh bliné anak seken.”

Angin ngeberang sisan kartu tarot Luh Mayaé ané tusing bakat duduk. Ada kartu abesik ané ulung di arepan iraga ajak dadua. Kartuné ento kartu ané magambar anak makampid sedeng ngamel liman anak luh ajak anak muani, misi tulisan ‘The Lovers’ (Sang Semara).

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 21 puisi-puisi ni komangjulianadéwi 2 2 Puisi Bali puniki kawedar antuk kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali. Wayan Jengki Sunarta

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 22 Bungan Keneh Ulung ulungan munyine Ngaé landuh keneh ané tuh Usud usudan limané Manesin tangkah nagih nyujuh Yén pedasin seken suba gelah Yén éras érasin cara bungan pedeman Kenyumné setata ngetug tur nglalah Geludné sakadi Sang Surya kacunduk ring sasih kapat Tusing ada ané alusan tekén jangkepan witning suara Urip keneh suba magenah dados utang Kaatur karma apanga mabesik Nétrané ngalindeng wantah sampun kaiket Tumbuh biik dados cihna Ring natah ané landuh antuk papolosan

Mapalasan Satmaka tenga uripé kaplaibang Paling tan kadi kadi, tanpa bayu Yéh matané deres melusin isin keneh Keneh ané suba tusing marasa keneh Keneh ané suba tusing ada Keneh ané suba nagih kaicalang Kapetengan inguh Engsek tangkahé tan sida nyuratang Angkihan ngangseh sakit Raosé ngandet di tangkah tan masuara Nyapnyap inget dugas ané suba liwat

Suba pasti kangen ngalangenin pesan Angen ané suba palas Dumadak dumadik isengé kapanggih Malih driki di tongos ané tis

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 23

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 24 Amah! KenehAngkabantan dadi tombang Nigdig tangkah nantang Kocap suba ririh ring sarwa bhuana Bhur bwah swah Ring batis mamanjak kajejek! Tusing ulian iba, tiwasé malebur pertiwi Sebeng kaangkat ageng tan purun ngesor Karirihan ané nénénan ngawisésang gumi Tujuh kema tujuh mai Jemak, entung, kaukin tujuh tujuh Urip ibané di tadahan lima Di jejekan tapak batis karirihan ené Sarwa jelema wanén kawalesang Padem majekjek, ambis, benyah! Ni Komang Déwi Juliana, meneng ring Jalan Gunung Agung Yamuna Dénpasar. Kantun kuliah ring Fakultas Ilmu Budaya, Universitas Udayana

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 25 Satua Bali i itekénkidangcekcek

Duaning kakéto, dadi brangti I Kidang kéné munyinné, “Yéh né iba cekcek, dadi kaliwat langgia pesan iba tekéning kai. Dadi iba ngencehin kai tur bani iba ngungkulin kai masangkepan. Buina budi kénkén ento iba, saking iba mabudi matiang kai. Apa iba mabudi nandingin karirihan kainé. Indaang jani dini pesuang karirihan ibané, apang kai nawang!” Kéto pamunyin I Kidangé, lantas masaut I Cekcek, “nah iba kidang, bas liwat-liwat iba nyakitin kuping pamunyin ibané tekén kai. Kéné sujatin kainé, saking kai mabudi nawang karirihan ibané.”

Mara kéto munyin I Cekceké, lantas masaut I Kidang, “Ih iba Cekcek, lamun iba mabudi nawang karirihan kainé, jalan jani magangsar gangsaran malaib, tur né tampul umah pasangkepané anggon pasuryakan, nyén ja malunan neked di tampulé né, ia menang. Tur yan awaké kalah lautang awaké tampah ajak nyaman ibané makejang!”

Ada tuturan satua I Kidang tekén I Cekcek.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 26

acerita I Kidang nyangkepang timpal-timpalné. Di duurné I Kidang nyangkepang ada cekcek abesik ngepil di langit langit umah pasangkepanné. Di sedek I Kidangé nguntul, laut ngenceh ba duur, kenaina I Kidang baan enceh Cekceké.

Déning kéto munyinné I Kidang, lantas masaut I Cekcek, “nah Kidang yén bantas kéto, kai nandingin karirihan ibané nanging da jani, ané buin mani K

Masaut I Cekcek ané di tampulé, “Kai dini di tampulé Kidang.”

kawitin patandinganné.” Kéto munyin I Cekceké lantas I Kidang nyak ajaka buin maninné matanding. Kacrita jani déning suba pada pragat pasubayanné, lantas I Cekcek makenéh kenéh, kéné kenéhné. “Béh jani kénkénang nayanang, déning ia mula gancang mlaib. Ah melah jani kéné abeté madaya, alih timpalé, kumpulang ajak makejang, ditu lantas i déwék mapitungan ngajak timpalé.” Disubané suud makenéh I Cekcek, lantas ataga timpalné makejang. Buin kejepné teka lantas timpalné makejang, lantas ngomong I Cekcek tekén timpalné. “Ih cai pada jani beli kéné tekén cai, sawiréh beli ané buin mani lakar matanding ngajak I Kidang malomba, mapasuryakan tampul umah pasangkepé, nyén ja malunan teked di tampul umahé, ento ané menang. Déning I Kidang mula gancang mlaib, yén jani tusing indrajalaang, janten beli kalahanga, yén kalah baan I Kidang, jalan tampah ajak makejang, déning ia I Kidang masubaya kéto. Cendekné, jani kéné dayan beliné, cai Cekcek dini nongos di tampulé beli nongos, di punyan kayuné di lakar tongosé nyumunin mlaib. Yan pradé I Kidang makaukan lantas cai masaut. Kéto masi di mlipetané beli nyautin pakaukanné I Kidang.” Kéto parembugné I Cekcek.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 27

Gelisin tuturan satua, jani teka dina pasubayanné, tusing makelo lantas teka I Kidang tur ngomong, “Ih Cekcek, jani suba payu muber uberan.”

Masaut I Cekcek, “nah payu, sakéwala jalan ngawitin uli di punyan kayuné!”“Jalan,” kéto I Kidang. Déning kéto madabdaban lantas I Cekcek tur ngingetang parembugné ané ibiné. Jani malaib lantas I Kidang tur kauk kauk, “suba“Suba,Cekcek?”janipayu,” kéto I Cekcek. Béh palaibné I Kidang masepuk baana buké. Jani crita das nganteg di tampulé I Kidang mlaib lantas makaukan, “ih, Cekcek cai dija?”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 28 Wayan Jengki Sunarta

Kéto pasobayan I Kidange tekén I Cekcek krana I Cekcek sing ja payu nampah I Kidang dugase ento.

Satua Bali puniki kaketus saking Kembang Rampé Kasusastraan Bali Purwa sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

Kéto katuturan siapé biing kalahanga baan siap buik kuning rajah kebek kala di patajénan. Don klampuak don kunyit, satua bawak buin kincit.

Masaut I Kidang, “Nah cai Cekcek, kai inget pesan tekén janji, déning kai saja kalah baan iba, da iba nampah kai. Cendekné kai ngidih témpo tekén iba. Nah Cekcek, mani puan kai mati, dinumitis kainé buin acepok, kai manadi siap biing selem miananan, tur yan cai mati disubané cai numitis, manadi siap buik kuning rajah kebek, ditu mara patut cai ngalap jiwan kainé.”

Mara kéto ngomong I Kidang, “béh, saja ririh cai Cekcek. Nah jani buin mlaib mlipetan.” Ngulahang pesan I Kidang mlaib kanti bungkut bungkut déwékné. Kéto masih mara das neked di punyan kayuné, makaukan lantas I Kidang, “neked dija cai Cekcek?” Masaut I Cekcek di punyan kayuné, “Kai suba dini di punyan kayuné.” Di subané neked di punyan kayuné ngomong lantas I Cekcek, “ih iba Kidang, jani sawiréh makapindo iba kalah malomba, men kénkén iba inget tekén pasobaya?”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 29

3 I Madé Suarsa

alelebnyané Émmeril Kahn Mumtadz (Éril) kantos ngemasin

Padem sangkaning ér/air, toya, ambuh, apah, apas, apya, banyu, duh, jahni, jala, kalaka, meda, nara, nira, payas, ranu, salika, tirtha, udaka, wway,

3 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali K

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 30 Artikel airiarirairai

padem ring Tukad Aare Swiss 26 Méi 2022 (sesampun kalih wuku, 9 Juni 2022 wawu layuannyané kapanggih ngengsut ring empelan engehalde, olih Ibu Guru Geraldin Beldi), silih tunggil cihna toya ér air paragayan rwa bhinéda. Kala ya déwa ya Déwa ya, pradé becik antuk niténin ér air lamakana mawiguna. Kala ya, yéning iwang antuk ngembanin ér air matemahan mawighna. Seger anggané manjus, tis duuré mambuh, bersih panganggéné manting, seneng atiné manglangi, adem manah mamememan. Sép ausap malah kelem. Durung banjir, banjir lahar dingin, banjir bandang, banjir rob. Sép sakedap, padem.

Iwang antuk ngembanin, air matemahan kala, kasusupin kali pikayunan kalu, mata air dados air mata. Ring Mosala Parwa, Jagat Dwarawati, panjak katekaning ratunyané ké sapisanan keleb kaleleb kalancah toyan segara.

Nanging tan sandang bimbangang malih kahanan, kawigunan, kautaman air ring buana agung, ér ing buana alit. Ing buana alit, ér, air, tan sida pasah ring kramanusa. Buana alit, 70 persén marupa air, nglancarang pailehan rah ngédarang merta/nutrisi ka saluir angga sarira, 7 masanding 3. Ér air tan sida pisah ring kramaloka. Buana agung, apah malinggah 361 yuta km2 (71 persén), pretiwi 149 yuta km2 (29 persén), taler 7 masanding 3. Sang ksépania, air toya ika pwa ya, déwa ya kala ya, rahat patut.

Tsunami Acéh 26 Désémber 2004, tsunami Palu 28 Septémber 2018, panyatustalian manusa padem katadah dé apah, kaluluh dé luah luh, kapati dé jahni. Tan akedik buron (sampi, jaran, kambing, kijang, lutung, céléng, katekaning mregapati sapisanan ratuning buron singa, macan), ngemasin padem kala mamrih air ring tukadé, kabaksa dé pangawasa tukad, ula, buaya, kakia, kala masa masan.

Masan sabeh kadi katéngkogang toyané sangkéng biomantara, bingung ipun i toya air tukad ngrereh genah membah, mrika mriki mangumbara sadurung tibéng segara. Drika driki mamudra sadéréng nepék ring samudra.

Patut antuk niténin, air sida paragayan déwa déwi, Déwa Wisnu Déwi Danu, déwaning toya, déwining banyu. Micayang karahayuan santa santi santun jroning kauripan. Kadi kahanan Catur Kumba, patpat pawilangan hulunikang banyu (Danu Batur, Beratan, Buyan, Tamblingan) kakawasa dé Sri Ratu Ayu Mas Membah, ngembahang toya hayu. Sangkan hulu maran pupu, sangkéng danu mamrih sindhu, wit wukir nguntit pasir, saking parwata kantos samudra, purwa utara temaha daksina, nénten iwang.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 31

waras, warih, baspa, luh, napi ko jua malih dasa namannyané, sampun akéh.

Ring margi-margi lala-lulu, sangkan tukad ngébek toya, kébek luu.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 32

Luu lala lulu sagenah genah. Genah genah pangisepan toya tan kari katon, telas katandurin besi beton. Air mangulilir ngecir ngacir genah tios umilir. Tan pasisa, wastu sami magebagan ring greha, magubugan ring désa, malah magébogan ring marga. Ring bengang makubuk wastu tan paunduk, ring sawah makébék kantos pantun nylepék. Sang mamengkung mamondok sisin tukad, tepining segara, ngéngkéng ngangkangin galah, gelah, lan genah toya, tan wurungan pacang kabaya, doning nyemerin kautaman toya. Kautaman toya, kawigunan air, wastu patut kasungkemin kasekain gumanti sida mangembanin. Raris wénten subak seka air. Ring awig awig subak, katiténin indik pah pahan toya manut linggah sawah, kasikutin antuk sekat linggah lan dalem temuku taru. Awig awig rahat mautama mangda krama subak tan ngawag awag ngétangang air ngranayang paguyubané uwug. Mangda air ngawetuang ria seneng sareng sami sagilik saguluk, paras paropa sarpana ya, sangkan air.

Ri kanjekan patani sané asawaha wénten parikrama nyilih yéh. Patani sané akéh muatan air toya, upami sedek matekap utawi mametengan. Sering nyilih yéh ring patani makebat sawah ring tebén lén huluanan. Wénten taler patani nakal, tan purun terang terangan nyilih yéh, malah maling yéh nuju rahina wengi. Siang, kala patani sané kapalingin tan wénten ring sawah krama.

Aor patut uratiang, mangda tan aur. Aur, ieg, pagerengan, pajugjag. sangkan sami sarwa murip mamrih air. Sangkan air matemahan aor taler aur.

Krama mBali patut nyuksemayang pisan paican Ida Sang Hyang Parama Kawi sané ngawa, ngawi, ngawasa, ngawisésa, lan ngawiwenang jagat tiga lan sadagingnyané. Punapiang tan kénten, Bali Pulina wantah malinggah 5.780

Sangkan air paraning air, saking air mawali ka air. Air sida ngwangun aor, macampuh, masikian, saluungluung sabayaantaka, gilik saguluk, briuk sapanggul. Para angga subak subak aor masikian ngiket raga ngempon nyungsung pura mascéti, sakénan, jeran déwa, ulun sui, ulun carik, nyiwi Ida Bhatari Sri, déwi kemakmuran matemahan aor.

kilométer persegi kémanten, madué laut selat sané linggah nyatur désa amekul ameluk bhumi, catur kumba danu, 246 tukad ageng alit. Pitu sané ageng (telaga waja, yéh sungi, petanu, pakerisan, nyuling, badung, lan Tukad Ayung pinih panjang 68,5 km nglintangin Kabupatén Bangli, Gianyar, Badung, lan Dénpasar). Pantes pisan kahanan air ring Bali Pulina kanggén Visi Pamerintah Daérah Provinsi Bali.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 33

Visi Pamerintah Daérah Bali nangun sat kerthi loka bali (atma, segara, danu, wana, jana, jagat kerthi), unteng/téma PKB ke 44 2022 danu kerthi: huluning amretha, sami punika langsung utawi tan langsung mapaiketan ring toya, air, ér. Ér air sida angwangun ria, tusta seneng bagia santa santi sandi, pradé becik antuk niténin. Air sida jua matemahan ari, musuh, bhaya toya, ngamaténin. Ér air rumaket ring sahananing ira, si sarwa bhawa sarwi murip jroning lokantara. Ér air pinaka pangikut ring rai (lan raka), niasa kulawarga ageng. Sangkan paraning air, saking air mawali ka air. Air, sajabana matemahan ria, ari, ira, rai, taler sida ngwangun aor, macampuh, masikian, saluungluung sabayaantaka. Para angga subak subak aor masikian ngiket raga ngempon nyungsung pura mascéti, sakénan, ulun sui, ulun carik. Matioswalikan ring aor, air malah matemahan aur ieg, pagerengan, parebat, pajugjag. sangkan sami sarwa murip mamrih air. Air, satenga lebih ngwangun jagat ageng jagat alit. Ikanang rat inangun dé ér air. Ér air sida angwangun ria, tusta lédang seneng. Awas waspada, sida jua matemahan ari, meseh, musuh, baya rakat nyerihin. Kaon becik, hala hayu, ganal alit, sami rumaket ring sahananing ira sang murip ri lokantara. Air sarana pangiket rai ( raka); air, ria, ari, ira, air, rai neket rumaket kadi engket maSIKIan airiarirairai 170622

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 34 Satua Cutet tapakranda4 4 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Idupé mula tuah amunnéan doén, tileh doén masih semeng jak petengé teka magilihan. Yadiastun idupé tileh amunéan, tresna gelahé tekéning Tifany tusing lakar ngidayang palasang. Kadirasa suba neket gati di ati, suba neket gati di keneh, suba neket gati di otak. Kadirasa buka virus HIV ané ngeranayang gelahé kena AIDS, makejang awaké asané suba kaiket tresna tekéning Tifany, bulé jegég asal Australia.

D

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 35

I Wayan Mardana Putra ugasé ento déwéké dadi guide di Kuta, mula yén di objek wisata yén sing di hotél jemak gaéné, di résto, yén tusing ka kapal, yén sing kéto dadi guide. Kéto gén di kenehé. Apa buin gelahé tusing taén masuk, otaké kuang sajan lakar dadi PNS apa buin pegawé pegawé administrasi ané sesai mabaju luung, negak di ruangan ma AC, kopi, nasi, apa meledang suba ada ngabaang. Dini déwéké tuah mamodal jengah apang ngidayang makan, uli cenik suba malali ka Pantai, ditu malajah basa padidi, kén kén ja carané apang kanti bisa kanti jani suba dadi guide. Nah pipisné, mantas beliang bénsin, anggo makan, mablanja, jeg genep. Idupé karasayang kéto down sawai wai. Nanging dugas Tifany teka malali ka Kuta, makejang asané lén gati. Guminé asané jeg bek misi bunga, kadirasa seken anaké tua ngorahang yén suba tresna tai méong kecapné cara coklat.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 36 Wayan Jengki Sunarta

“Really? Thank you very much. I’m Tifany.” (Seken? Suksma. Tiang Tifany) “I’m Ketut. So when we start?” (Tiang Ketut. Pidan lakar mulai?)

“Oh so that’s all your problem? I can be your guide. It’s easy. And you will sfae with me.” (Oh nika makejang pikobeté? Tiang ngidayang dadi guide ragané. Aluh. Lan ragané aman jak tiang.)

“Uhm, are you a guide?” (Ragané guide?)

“I guest, tomorrow. Today I’m to tired.” (Buin mani jenenga. Mangkin tiang kari Matepukleleh.)ngajak céwék bulé di pasisi Kuta mula suba biasa, nanging ané ngaé tusing biasa ento, nepukin céwék bulé di pasisi Kuta ané ngaénang atiné kesemsem, ngaénang kenehé liang, ngaénang gelahé mudi naar tain méong ané mabrarakan ditu di sisin jalané. Jaen asané, coklat!

“Hello.” (Helo) “Hello, Ma’am. What’s wrong? Are you okay?” (Halo Nyonya. Kenapi?)

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 37

“Yes, why?” (Nggih, punapi?) “I’m really confused. I go to Bali after search on Google the fantastic tourism object. And I fall in love with Kuta. So that’s why I come here, but I’m too fool. I don’t know what I can do here, and where should I go, because this is my first time take a holyday in Bali.” (Tiang seken seken bingung. Tiang ka Bali sasukat tiang ngalih di Google objék wisata luar biasa. Lan tiang demen gati jak Kuta. Nika ngaranayang tiang teka mriki, nanging belog tiangé. Tiang ten nawang napi lakar gaé driki, lan kija lakar laku, krana niki kapertama tiang liburan ka Bali.)

Yén suba kéto nak aluh gati pipisné ngecor, apa buin jani ngajak tamu jegég,

Sasukat matepuk ané tusing karencanaang ento, iraga suba saling tukar nomor WA. Sabilang wai iraga pesu kemu mai. Nak mula ento gagaén gelahé, ngatehang tamu kemu mai, ngaénang atiné lega, ngaénang atin tamuné liang.

“Me too Ketut. What is that?” (Tiang masih Ketut. Napi nika?)

“I want to tell you something.” (Tiang lakar ngorahang.)

“I think this place so amazing. I’m happy here.” (Tiang marasa tongosé niki becik gati. Tiang demen driki). “I’m glad to hear that.” (Tiag demen masih)

“Do you remember when we meet each other here? But not with sunset.” (Ingetké dugas pidan iraga matepuk driki? Nanging tan pa sunset.)

“Yes, I remember.” (Nggih, tiang inget.)

Sabilang peteng ento doén bakat kenehang, tumbén jani kéné awaké, buduh paling tekéning bulé, yén alihangté begeh ané jegégan tekén buléné nénéan, nanging kénkén kadén jeg pang Tifany ané nyangkét di otaké.

“Thanks Ketut.” (Suksma Ketut.)

“Hi, Tifany. I’m glad to see you today. And you know what?” (Hay Tifany. Tiang bagia ningalin ragané mangkin. Ragané nawang?)

Galahé majalan becat pesan sasukat ento, krana gelahé marasa suba baanga kode tekén Tifany jeg baniang gelahé nembak Tifany ditu, di tongos iraga matepuk ipidan di pasisi Kuta matimpalin baan sunset ané ngulangunin manah. Duh, kadirasa suba cara film film FTV ané begeh di TVné. Yén suba kéné minab té Tifany nyak dadi tunangan gelahé, suba kéto ngantén, tur disubané ngantén pasti begeh anaké ngob, “Ketut yadiastun kulitné sawo puun, maimbuh tattoo, bok kriwil bin pesak masemir warna barak ngeprak. Maan masih jodo jegég, putih tur cunguhné mancung.” Buih, yén kenehang jeg lega pesan kenehé.

Disubané ia ngorahang terima kasih, gidaté kena ané madan dimanan céwék bulé Australi, méméhhh. Liang tan kodag kodag baan kenehé. Kadirasa makeber ka langité, duuran kén Swarga Loka, tegehan tekén genahné Déwa Indra malinggih, pokokné tegeh sajan. Duh kebing kebing bolong cunguhé.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 38

cunguhné mancung, bajang, mara pertama liburan di Bali bes jeg suba aéng legané, aluh pesan pipisné ngecor kanti ngebekin kantong.

“I LOVE YOU. I can stop thinking about you. Will you be my girlfriend?” (Tiang demen jak ragané. Tiang ten ngidayang suud ngenehang ragané Nyakké ragané dadi tunangan tiangé?) Suudan gelahé ngorahang kéto, inget sajan és kelapa muda ané nu sedota makebrus ngenain mua gelahé ané puek idek kanti belus licitan.

Kéto yén inget ingetang ané pidan sambilang negak dini di pasisi Kutané.

“Buka bunga randa tapaké ané makebur yén kaampehang angin, mailehan ngiterin gumi. Kéto masih tresnan gelahé tekéning Tiffany, baang suba kaampehang angin kanti neked di Australi. Amlapura, 13 Oktober 2018

“No, no Tifany. I’m serious.” (Ten, ten Tifany, tiang seken seken)

“What is?” (Napi)

Cara kena tebekan pengutik di tangkahé. Kéto asané tolaka tekén céwék, apabuin ané nolak bulé Australi, ambat té sautané pasti lakar abana kemu. Buung suba jani pisagané ngob ninghang kabar I Ketut ngelah kurenan bulé Australi. Méméh, sakit gati tangkahé. Idupé mula tuah amonéan doén, tileh doén masih semeng jak petengé teka magilihan. Yadiastun idupé tileh amonéan, tresna gelahé tekéning Tifany tusing lakar ngidayang palasang. Kadirasa suba neket gati di ati, suba neket gati di keneh, suba neket gati di otak. Kadirasa buka virus HIV ané ngeranayang gelahé kena AIDS, makejang awaké asané suba kaiket tresna tekéning Tifany, bulé jegég asal Australia.

“Thank you but sorry I already have boyfriend. He can’t join me because he can’t take holyday for this month. Sorry, but now I think I should go, and tomorrow I will back to my country.” (Suksma nanging ampura tiang ampun ngelah tunangan. Ia ten ngidayang bareng jak tiang krana ia ten ngidayang libur bulan niki. Ampura, nanging mangkin tiang lakar magedi, lan mani tiang lakar mawali ka negaran tiangé.)

“Wait! What? Are kidding me?” (Ragané macanda?)

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 39

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 40 komangpuisi-puisisujana 5 5 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa ProvinsiWayanBali Jengki Sunarta

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 41 I Tambulilingan Lingsir sanja Ri kala ujan riris blabur kapat Ditu di tungtung I Sekar Gadung I Tambulilingan magelut rumrum Tan ngétang jagaté nedeng gempung Ajum ring I Kupu kupu muani Ané nedeng sedih ngungun Kélangan bungan ati Kadaut tepis kuning I Kekawa pelung I Tambulilingan nyansan kasemaran Matemuang kamané ngungkung Ngigel ngisep sarin sarin I Sekar Gadung Miik I Sekar Gadung telas Patemon semarané panelas Matilar ngindang I Tambulilingan Kairing kaipolasan suaran I Kedasih kalaran Paling ngalih genah pakaeman I Sekar Gadung mangkin ludus Katempuh anginé ngasirsir jalir Runtuh nempuh don cengkéhé latuh Dadi kesiab I Paksi Puuh

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 42 Nyilib di betén don candungé tuh Kimud katinggal ané luh Buin pidan tiang cara I Tambulilingan Ngisep sekaré tan palarangan Ngolég siang latri sakita ati Tajun, 1 Oktober 2021 Dén Bukit Danu Buyan lan Tamblingan para janané masliahan Égar masraya kanti madasar basa aké cai nani Ngréka smara ring Gitgit rauh Pasisi Lovina para torisé masesanjan Buléléng genah malajah kaloktah Kota Pendidikan Utara Bali dwipa genah Gedong Kirtia kauparengga sakancan susastra Ki Barak Panji Sakti kairing Bala Goak mélanin gumi matoh pati Igelan Truna Jaya lan Gong Kebyar maka wit nyangkepin seni budaya Bali Tajun ring Pura Bukit Sinunggal ngruruh Sang Hyang Tunggal 16 Maret 2022

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 43 Lovina Ri kala galang kangin Mapag sunar bingar matanai Sakadi kenyung adi Satia ngantosang di pasisi Kondén telah baan nuturang Semayané lintang ané lakar jalanang Kapapag doosan ombaké Dados pakesiab I Yuyu gadang Kimud diNgintipketarairagalepitanakah akah ketapang Jukungé Mamelahmajalanombak segara jimbar Ri angin saling makabar Ri i kedis kokokan ngedum égar Jukungé pajalané banban Kapapag igelan lumba lumba maruyuan Ané suba sadia ngantonang Beli lan adi bagia magisang tangan Pasisiné nyansan marawat rawat Bukité katon joh sawat I Bendéga mamargi sayan jambat Cara tresnan iragané kaliwat

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 44 Satua Cutet bungkungtatun6 6 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 45 “

Tusing ada ané nyidang ngentosin I Luh di atin bliné. Tuah I Luh pangijeng keneh bliné, sing ada né lén. Tuah abesik, neked buin pidan tuah I Luh.” I Wayan Kuntara uh Astini makenyem klingas klingus. Liang kenehné tusing nyidang katanggehang. Munyiné Gedé Subawa, kurenané, setata ngaé kupingne tis. Uli mara kenal kanti makurenan, Gedé Subawa mula romantis, tusing ada malénan. Ento ngaénang Luh Astini jatuh ati, mabunga layu ngajak Gedé Subawa. Gedé Subawa mula saja dueg nglemesin anak luh. Munyi munyiné setata nganyudang keneh. Ngaé anak luh mangulayang ka langit tegeh. Ngaé sing med med ningehang. Nyak masaih ngajak semuné ané bagus. Awakné berag tegeh, kulitné putih kedas, bokné selem lurus, sasuahané encep, cunguhné mancung, paningalané sipit, bibihné tipis. Yén tlektekang nyak mesib cara nak Korea. Di kenehné Luh Astini sing suud-suud nyerit. Bli, bli bagus ané nruénang isin keneh tiangé. Tegul ja tiang, Bli. Tegul tiang saurip, Bliné. Ajak tiang makeber ngindang nganggén kampid tresnan, Bliné.

Tusing ada ané nyidang nyaihin tresnan bliné kapining I Luh.

Tusing taén Luh Astini ngasanin sebet sasukaté makurenan ngajak Gedé Subawa. Apa buin ri kala ia ningalin bungkung emas makilit di jeriji limané, ngaénang ngancan bagia kenehné. Kéwala, makelo kelo ada ané ngentukin.

L

Soléh. Rasané tawah. Ngancan makelo ia nlektekin bungkungné ento, ngancan sakit jeriji limané. Makilit ampet. Sakit.***

“Bli Gedé.” “Kénkén, Luh?” “Apa saja Bli tuah tresna tekén tiang?” “Eda I Luh sumanangsaya tekén ragan bliné. Tuah I Luh jiwatman bli. Tan pailuh bli tuara nyidang idup.”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 46

“Seken, Bli?” “Seken, Luh. Tegarang tingalin langité. Ditu ada matanai, ambu, bulan lan bintang. Yén I Luh dadi matanai, bli dadi ambuné. Yén I Luh dadi bulan, bli dadi bintangné. Yadiapin lemah utawi peteng, iraga setata madampingan. Bli tuah dot masanding ngajak I Luh. Tuah I Luh. Sing nyak ngajak ané lénan.” “Saja naké Bli nah. Eda kanti ngaénang tiang sebet.”

Gedé Subawa ngwales aji kenyeman maimbuh kecupan di gidatné Luh Astini. Luh Astini makenyem nglantas ngiwasin Gedé Subawa. Makadadua saling tlektekang. Ditu lantas Luh Astini seken seken ngasanin tresnan kurenané enu patuh cara ipidan. Tusing maganti. Enu ngendih makobaran. Abedik tusing makuang. Sing pocol rasané Luh Astini nuutin pangidih reramané ipidan. Apang ngantén ngajak Gedé Subawa lan ngalain tunangané ané madan Putu Sutresna. “Suudin Putu Sutresna! Apa koné luungné Putu Sutresna? Tuah dadi guru ngabdi. Gajihné sing karoan, pepesan telat mabayah. Apa kal daar buin mani? Dadi baan cinta gén amah? Adanan suba ngantén ngajak Gedé Subawa, pianak timpalné I Bapa. Pejabat muda. Anggota déwan. Idupné terjamin. Ditu ngoyong di umahné ané bungah, ané linggah. Reramané nak merantau ka Sulawesi. Sing namping matua di jumahan. Sinah aluh ibané idup ditu.” Kéto méméne Luh Astini sesai nuturin.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 47 Wayan Jengki Sunarta

Kéto masih di peteng petengé ané lénan, dikénkéné Gedé Subawa nuturang yén ia ngelah pianak ngajak Luh Astini buin pidan.

“Yén buin pidan pianaké muani, bli dot ia dadi manggala praja. Anggota déwan cara bli. Apang nyidang ngisiang gumi, apang makejang kramané pada nyinggihang.”“Menyénluh pianaké?”

“Ah, sing. Dorinan. Bli dot apang simalu pianak bliné muani.”

Ulian sesai maan munyi manis uli Gedé Subawa lan adok adokan reramané, ngaénang Luh Astini nyidang ngisidang kenehné. Tusing makelo makelo, tuah abulan matunangan, Luh Astini nglantas nuutin pangidih reramané, ngantén ngajak Gedé Subawa. Sasukatné ngantén, Luh Astini ngoyong di umahné Gedé Subawa ané bungah tur linggah kadi hotél bintang lima. Liu anaké ngorahang Luh Astini aget pesan nyidang ngantén ngajak Gedé Subawa.

Nanging ento makejang suba joh liwat. Dugas tresnané enu anget, enu nedeng manis-manisné. Né jani munyi-munyi manis ané sesai pesu uli bibihné Gedé Subawa tusing buin madingehan di kupingné Luh Astini. Anak muani

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 48

“Astungkara, Bli.”

“Disubané suud dadi gubernur, yén suéca Widhiné, bli lakar nyalon dadi présidén. Yén mapilih, sinah ditu I Luh lakar dadi Ibu Negara. Kénkén ja lakaran pajalan bliné, bli ngidih apang I Luh ané satya nampingin bli.”

“Buin pidan yén telah masa jabatan bli dadi anggota déwan, bli lakar nyalon dadi gubernur. Sinah ditu I Luh lakar dadi Bu Gubernur.”

***

“Nah, Bli. Apa ja buin pidan pianak iragané dumadak nyidang ngisinin keneh iraga. Ané penting ia lekad selamet tur seger.”

Gedé Subawa mula seken seken sayang ngajak kurenané. Sabilang wai, sabilang peteng dilakaran masaré, ia pepes nutur nuturang ipiané.

“Nah, Bli. Tiang misadia setata nampingin, Bli, suka wiadin duka.”

***

Sepi tan pasaut, Luh Astini tusing ada buin matakon. Gedé Subawa masih tusing ada mamunyi. Luh Astini nyimpen sebetné. Pidan mula saja kurenané sesai jumah nimpalin déwékné. Ané jani matungkalikan, kapah ada di jumah.

“Nu ké Bli sayang tekén tiang?”

“Tusing, Luh. Bli ada rapat kerja partai ka luar kota.” “Makelo, Bli? Buin pidan mulih?” “Mirib aminggu.”

“Dibi sanja tiang ngipi. Ada blabar gedé ané nganyudang tur malasang iraga.”“ILuh bes lebay!”

“Bli sing ada ngéndah di sisi kan, Bli?” “Apa sih, Luh?! Bedikin mesuang patakon ané tidong-tidong!” Gedé Subawa magedi ngambrés. Anak muani ané pidan tepukina alus banban, ané sayangné kaliwat, ané dueg nglemesin, né jani masalin dadi anak muani soléh. Jengat. Apaké ada ané engkebanga? Apaké ada paiketané ngajak ané kaasanin? Ngajak ané kaipiang? To nguda kurenané masalin tingkah buka kéné? Miribké ada pelih idéwék? Suba pepes Gedé Subawa tusing taén jumah. Petengné jani Gedé Subawa masi tusing ada di sampingné Luh Astini. Umahné ané bungah, linggah, buka hotel bintang lima suba sesai kaasanin sepi. Suung mangmung. Tusing ada

“Bli, satondén Bli magedi. Ada ané lakar takonang tiang.”

“Tiang masih maan ngipi bungkung pawiwahan di jeriji liman tiangé ené, ilang! Jerijin tiangé matatu. Magetih.” “I Luh bes manying! Lebian mabalih drama Korea!”

bagus ané ngelah munyi manis, jani suba masalin dadi anak muani ané ngamanesin. Anak muani ané soléh. Anak muani ané tawah. Bedik mamunyi.

“Petengé ené, Bli masaré jumah kan nimpalin tiang?”

“Apa? Énggalang! Bli sing ngelah waktu liu.”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 49

“Aruh, patakon ané sing nyandang buin takonang.”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 50

angin, tusing ada ujan, sagétan ulung potrékané ngajak Gedé Subawa dugasé prawédding di Puri Ubud. Kelés uli temboké. Potrékané belah dadi dadua. Potrékan déwékné ané sedeng magelut ngajak Gedé Subawa dadi palas. Kenehné ngancan inguh, ngancan tawah. Tingalina buin bungkung di jeriji limané maklélaman. Kéwala makelo kelo masalin dadi warna selem denges. Maboo pengit. Makudus. Pesu andus.***

Buin maniné, ada tamiu nekain umahné. Tamiuné ento anak luh jegég. Yén tlektekang paukudané, asané anak luh ento cara bajang cenik mara tamat SMA. Anak luh ento nganggo daster warna gadang masawang kuning. Anak luh ento masih ngaku ngaku kenal ngajak Gedé Subawa, kurenané. “Ampura, Mbok, wénten Bli Gedé Subawa nggih?” “Bli Gedé enu luas. Wénten napi nggih gég?”

Luh Astini tengkejut. Bibihné caket. Tangkahné nrugtug. Paliatné ulung di bungkung ané makilit di jeriji limané. Ia ngasanin sakit. Rasané makilit ampet. Bungkung emasné ané maklélaman masalin dadi warna selem denges. Maboo pengit. Makudus. Pesu andus. Makelo-kelo bungkungné ilang uli jeriji limané. Ané masisa tuah cedek tatun bungkung. Magetih. Sakit. Pedih. Ngaap.

buin munyi munyi manis ané ipidan sesai ngisinin umahné. Ané jani, sabilang peteng, tuah munyin jangkrik kaimbuhin munyin dongkangé saling sautin. Dingin kesiran angin petengé, sarasa ngicén pawisik. Luh Astini ngasanin ada ané entuk di kenehné. Suba ping kuda kadén ia pesu mulihan uli kamarné. Sing ngoyong ngoyong cara lindung uyahin. Disubané mareren, Ia mangsegan. Buin ia makeneh lantang. Tingalina buin bungkung ané makilit di jeriji limané. Ngancan makelo ia nlektekin, ngancan puyung kenehné. Bungkung di jeriji limané sarasa ilang. Ané masisa tuah cedek bungkungé ané nyakitin. Ah, sakit. Pedih.TusingNgaap.ada

“Tiang mriki nagih janjiné Bli Gedé Subawa, lakar nganténin tiang. Wiréh basang tiangé suba ngancan ngedénang.”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 51 setyaningsihdésakpuisi-puisigedé 7 7 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali Wayan Jengki Sunarta

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 52 Sat Kerthi Loka Bali Surya ring pasisi kangin medal Matangi sami panjak ida Ngiring mangkin cakupang tangan Bakti ring Sang Hyang Widi Wasa Alus adung kidung lan gamelan Rejang Déwa Baris Gedé mesolah Suara genta ngiring wirama mantra Nunas ica ring Parama Kawi Nyujur Atma Kerthi Danu Kerthi Wana Kerthi segara Kerthi Jana Kerthi Jagat Kerthi Malarapan antuk Gema Santi Nangun Sat Kerthi Loka Bali Sikiang manah suci subakti Semeton sami rahayu santi Dumogi jagat Bali lestari

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 53 Satra Kintamani Duur langit bintang mekenyir Nongcrét magending pada sautin Dingin ngasirin makukup saput Luung bayu payu makenyem Sayong di Satra Kintamani Kembangsari pinaka saksi Bubuh macampur waluh Dugasé enu alih alihané aluh Séla togog matambus arang Masisir sisir kikihanga nyuh Kasiratin baan gula juruh Nyanggluh manis mara kinyukang Ngidu di paon tiing sulut Ngopi selem pait Banyuatis Mawadah lumur cékot ngaduk Prajani jaen idupé, Luh

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 54 Mabasa Bali Numitis lekad di Bali Tiang idup di Bali Demen atiné mabasa Bali Ngajak rerama mabasa Bali Sabilang wraspati mabasa Bali Ngajak timpal mabasa Bali Ngajak guru guru mabasa Bali Kola eda patuh mabasa Bali Anggén ngiket pasawitran sami Kaloktah dura negara mabasa Bali Mawinan turisé akéh rauh ka Bali Sareng malajah mabasa Bali Ngiring sareng sami mabasa Bali Mabasa Bali punika budaya Bali Nénten iwang raga mabasa Bali Jagat Bali mangda ajeg lan lestari Désak Gedé Setyaningsih, makarya ring SD Negeri 2 Pesinggahan, Klungkung

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 55 Satua Masambung (kamlancaransasak14)

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 56

“Aruh sami nyengguhang titiang aget, baané ngiring Ida. Mandoré ngadén titian Tuan, Ida 'Nyonyah’ titiangé.”

“Kebaang yang maca, Dé?” “Suba ja aturin; éwér pesané Ida!” Ida raris mawesin suraté. “Apa artinné…?” Mendep I Madé, “Dé?”

Swabawanida kadi égar égaran belané. Icanida aor érang. Gdé Srawana Ba, napi Tu?” I Madé nampekang, tur nyambungin cunuhnya antuk jerijinipun ring tengan kebat. “Ba, pangus Ida! Data sengguhan makirin ring tetani. Sira nyen kayun nangkidang tetani Tu? Tetaniné ngamahin kéwanten sira purun nuduk tetani? Kalingké makiriman ring titiang… Niki aturan saking Mataram. Mandoré i wau makta. Puniki sané makaput dluang taluh, Ida madué. Niki napi surat embok Putuné. Ipun ngaturang Ida suraté saking Mataram.

“Gagah sepedah, Ganteng baan angin, Tangkah titiangé bedah, Tulus masih dingin.” “Apa ja rawesanga I Madé,” ngrikgik Ida ica… Nang cicipin dik, Dé!” “

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 57

“Madé kondén kayeh? Yang ka kamar mandi malu! Dé, Dé, da ja yang kalahina nah! Buin Yang ceeng ceenga, tekén tamiuné ibi sanja tawang.”

“Usan punika?”

“Selada misi ketimun, misi bé siap goreng... bé, jajanné bulung, Dé!” “Pudding, Tu?” “Ngundap yang nyanan, yan onyang nahar dedaharan né né!”

I Dayu ngambil karcisé, sané madaging wastan sop, miwah saruntutannya... “Béh, sop bé penyu, Dé!”

“Sajaa, apang Madé ngonyang? Pangus I Madé!”

I Madé ngaturin Ida, Ida ngambil sesanganané asiki... raris ayunangida.

“Aruh, jahen sajaané, Dé!” “Luh, Luh! Né aba ka kamar!”

“Inggih, Tu. Titiang tan doh napi. Ida madué iwangé. Nang mriki...!”

“Siiiiing, sing sela, cungik. Apa anggon yang ngéwérin Madé!” Raris Ida ngéwérin ipun. I Madé Kedék tur nganggar gemelan.

“Anak ayu, dadi sing liu ngayunang. Nyari kéwanten!”

“Pak, ingat Pak? Bukan daging sapi?”

“Pak, Pak! Mengapa dalam bahasa Perancis tertulis menu ini? Dimana pernah bekerja, Pak?” “Saya lama pernah di kapal, turut jongos dan turut masak, jadi kenal sedikit kan namanya!”

“Bukan, Tuan! Mémang menu sekarang lain. Ini Tuan, silahkan! Baca sendiri...!” “Pawesin ja Tu! Basa Perancis, sangkal uning ipun nulis menu mabasa Perancis? Bé, ganteng pesané, mandoré, ring Suranadi uning menu cara Perancis.”

Rupa wénten pukul pitu langkung, tamiuné sewesan asan madahar, wau I Dayu kayun ngayunang, kairing antuk I Madé.

“Titiang teleh matur ring Ida. Nyanan rerehanga batu, nika suun; makayun bocok, apang pédél prabunidané…?”

I Madé kedék, nanging anaké ayu panyingakané ngedep, tur latihé cakup... Ida mandreng I Madé, jantos ipun nguntul.

“Ratu, pantes panjaké dumunan ngambil? Masih lungsuranida tunas titiang!”“Aruh, suud ja, Dé! Magulgulan dogén gagaénné!”

“Dé, Dé! Yang ada takonang buat, musti apang Madé ngisinin pangidih yangé... nah Dé?”

“Kebetulan! Sudah, Pak, silahkan! Rarisang Tu sladané!”

I Made Sarati tan masahut. Pliatipun magatik ring panyingak Ida, nanging ipun sakadi nunas ledang kayunida, mangda sampunang ugi Ida durus matakén. Ipun maha ring patakénida... jejep ipun tan sapira.

“Nah, lautang Madé suba malu.”

I Madé mlegerang; ipun nganengneng garpu tiuknya ring piringé putih ngempor, kasundarin damar gasolin.

“Terima kasih, Tuan. Kebetulan ada yang saya perlukan sekarang.”

“Oo, begitu? Sudah, Pak, tinggal saja, Pak! Kami berdua makan pelahan pelahan. Bapak boleh menguruskan pekerjaan lain.”

I Dayu sawat penyingakida. Sakadi tan iteh ngayunang, sakadi tan mambuatang Ida ngayunang aturan mandor pasanggrahan becik.

“Lamun Ida kedek nyuun néné abot, nyanan aturina batu, nika tikul!”

“Nah, Dé, jani édéngang tulus tresnan Madéné. Madé sing taén tulus ngortain yang. Ajak ja nandingin kaduhkitan yangé, nyak Dé, rasa Madé nikul sabahat-bahatné, nimbalin yang, apang gigisan yang nandangin sedih, pakéweh. Yan yang nagih ngawales, nulungin nyuun...”

“Sangkal nengil, Madé?”

“Apa karawesang?” asapunika I Madé megat wecanah ida.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 58

“Sing, Dé! Yang sing guyu sing ngrawes!”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 59 Wayan Jengki Sunarta

“Da sih lén-lénanga! Nyak? Nyak ngortain?’ I Madé tan masahur nanging manggutan.

“Kopi, Nyonya? Tuan juga?” Saget asapunika atur mandoré. I Madé makesiar bayunnya, aget kaselag parindikané teleb tur kikuk antuk i mandor, nakénang kopi. “Cuma sebentar, Pak?” “Saya! Untunglah beres urusan saya!” “Selamat, Pak!” “Saya, terima kasih, Tuan!”

Langkungan ring tigang menit I Dayu tan pawecana. “Sapunapi, Tu? Kangkat?” “Apa kangkat? Yan kondén Madé ngortain yang, sing kangkat tawang!” “Aruh, Ratu... Inggih, titiang aturina sané nyanan. Ida ngrereh pinungkan? Yan icén ja titiang kéwanten nadangin?” “O... Yang kadén sing...” “Suba tawang! Aruh, Ratu, sampurna Tu! Sangkal purun titiang jabag matur ring Ida?”

Teleb tembang wacananida medal. I Madé nguntul “Napi pikenohnya, Tu?”

“Sampun titiang tan pacang ngaturang pakencan banges, Ida marikedeh titiang!”“Nah, Dé... lamun kéto nahhhhhh! Yang nyanan diwang, ditu di bangkuné pules ajak I Luh. Madé melah melah ja di kamaré, suba ja yang jelé, sing pantes. Madé ngugu yang; yan pantes yang gugun Madé, sinah ngorta Madé!”

“Da liu liu rawes, cendetang, Dé!”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 60

“Yan Madé sing nyak ngaku, yang diwang pules ajak I Luh. Pin pang sangkola yang tekén tamiuné ento apang adepa, kija ja patutné. Melah baan ningalin yan kéto?” I Madé maklatang déwéknya malih apisan.

“Inggih, nyanan masa ngapung pakayunida! Pak, susu ada? Untuk Nyonya!” “Selalu sedia, Tuan! Apa lagi kalau ada tamu banyak.” “Banyak untung, Pak?” “Saya Tuan, adalah sedikit.” “Sudah sudah cukup, Pak!” “Nyonya, silahkan!” Raris makaon Mandoré ka dapur. “Ten duka Ida neldel Nyonyahanga?” “Lacur yang tua, sing Nyonyahanga!” “Teen, ten ja santukan Ida lingsir ring prarai. Kadenipun titiang memarekan ring Ida. Gagah sepedah titiang, nggih, Tu?”

“Madak apang arip, dong buung Ida matakén data data!” kénten ipun ring manahnya. “Babu saya sudah dibawakan makan, Pak?” Asapuni I Dayu mawacana ring Mandoré. “Sudah, Nyonya, Anak saya membawakan dia ke kamar.”

Raris ngadeg Ida, tur njujur ka kamar Ida. Kantun pianak Mandoré ring kamar, mapaomongan sareng I Sari.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 61

“Nah, nyanan sing dogén ja. Ati ati!” “Api titiang tani kelen, uning titiang taler tindih ring munyi!” “Nah, Dé, buktiang nyanan!”

“Ganteng baan angin, Dé!” “Tangkah titiangé bedah, Tu!” “Nyak, sing nglanturang, yé, yé… kabilbil I Madé!” I Madé kedék, wiakti kabilbil ipun. “Ngiring Tu, kangkat!” “Lan, Dé, aruh ngundap yang bin sep.”

“Siapa namamu, dik?” “Yasminah, Nyonya!” “Sudah kenal baik pada gadis itu, Ni Sari?”

“Ada sing ia jani, né jaja patitip uli Mataram nu, sing onyanga tekén I Madé!”“

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 62

“Kenal, Nyonya. Permisi Nyonya.” “Nanti dulu, dik! Sibuk di dapur? Seneng diam di sini?” “Sunyi Nyonya. Tidak kerasan saya di sini!” Raris kairing Ida antuk Siti Yasminah marerawesan tani kangin tani kauh. I Madé makelid, tur ical ipun, mesuang! Ipun njujur genahipun Lu’ Ali, praya ngudal rawesnya; ipun ukuh nginep ring mantri pasaré punika mumpung sami uning, nanging némangkin janten tan wénten durus, santuakan ipun sampun pasti masengkéta ring I Dayu, ipun pacang nelatarang déwék. Wau matulak saking pagenahan I Lu’ Ali punika, kadi kabatonin jinah domas sepatunipuné, tambis tan sida antuknya pacang rauh ring kamar anaké istri. Ipun miragi I Dayu mawacana ring panjeroanida asapuniki, “Luh, dini suba malu yang ngetis malu diwang, kebus, ongkeb pesané dini. I Madé kija sangkal sing ada, kija ya Luh?”

“Sisip, Tu! I wau Ratu iringangipun saking kamar makan!”

Sasihé rebreb, tan purun ipun ngalangin jagaté; jejep ipun ring I Kala Rau. Doning gulemé kaampehang angin beneng kangin, pakatonannya i sasih kadi ngudiding ipun malaib ngawangang. Kénging I Kala Rau rauh mirib saking kangin, tur mambuatang mangda sida antuknya neda sasihé, néné sakadi ngadampal ngauhang, malaib tulung-tulung ring i gulem, néné olas nyungkemin ipun, mangda ilid tur mangda tan durus ipun kapangan antuk mesehnya. (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 63 Satua Cutet canggihjaman

“Jaman jani téknologi suba canggih, ngelah TV, kulkas, mesin cuci lan AC to suba biasa, kondén jangkep rasané yén sing ada ané madan HP lan laptop, yén suba ngelah ané dadua ento kadirasa nengil dogén jumah nawang sakancan informasi kanti ka dura negara. Yén sing tuutin ilehan jamané sinah iraga dadi jelema tungap, apabuin di éra globalisasi buka jani. Cerik cerik jani yén dueg di wewengan akademik dogén pocol, perlu masi isin téknologi, to makrana tiang ngamang Dé Agus meli sakancan barang éléktronik,” kéto raosné Mén Jempiring kurenan Pak Perbekelé nutur di diep umahné. Né lénan bengong ningehang Mén Jempiring nutur, prajani makejang dot meliang pianakné HP tekén laptop apang dueg cara panak Perbekelé. Makejang suba makeneh keneh lakar ngadep sampi lan céléng anggon meli laptop tekén HP.

Tua tuané ngorahang, dugas nu cenik, kalingké TV ket gelahang, radio gén ningehang ka pisaga. Baan dotné nawang, kanti menék témbok ka pisaga. Jaman jani lén suba sengaran jagaté, makejang sarwa modérn. Makejang nganggo listrik, uli nyakan, nerik kanti ngumbah penganggo masih nganggo listrik.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 64

“Yén pianak tiangé tuturin tiang kanggoang malu ka warnét, kenehné dong suba ngelah laptop apang aluh panaké ngaé tugas nanging kejokan pipisé,” kéto pesautné Mén Luh Cempaka marep tekén Mén Jempiring.

I Komang Wahyu Dinatha

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 65 Wayan Jengki Sunarta

“Beneh masih kéto, nanging yén di warnét ramé sing ngidang maénggal énggalan ngaé tugas, apa buin Dé Agus tugas kuliahné liu kanti magadang ngaé tugasné, nak sing ada warnét mabukak kanti kapeteng,” penimbal Mén Jempiring tekén Mén Luh Cempaka. Sing kuangan ané ajumanga tekén Mén Jempiring, apa buin yén nuturang Dé Agus ané kuliah di Dénpasar. Né lénan suba ngerunyuk ulun atinné ningehang, pragat nyombongang awak miwah panak né. Dé Agus kuliah ka Dénpasar nganggo celana jéans selem, jakét selem, negakin motor baru lan ngaba HP baru né mara belianga ajak bapanné. Né makada truna trunané setata iri tekén ia, nanging liu anaké luh bajang di désa dot mademenan tekén Dé Agus.

“Cening, ngudiang cening sing ngelah pangrasa dadi pianak! Awak lacur, petilesang ibané! Mémé masogsag ngalih gaé dini ditu! Mémé ajak padidi dini ngedénang Ketut. I Bapa suba makelo ngalahin mati. Mémé tekén bapanné Dé Agus ngelah ya arta brana anggon nuutin kenehné Dé Agus. Nah, apang cening sing sanget maselselan lakar kaadep céléngé! Beliang mémé laptop gén malu nanging ketut suud kuliah! To pakpak laptopé di jumah!” pesautné Mén Luh Cempaka tekén pianakné Ketut Sempol. Ketut Sémpol bengong di mukak koriné, kijap kijap peningalanné ningehang Méménné ngomong. Tusing bani ngemikang bibih apabuin mamunyiDéAgus masekeb di kosné ngajak timpal timpalné, ada né sibuk di diep laptopé ajak mecik HP, adé né main gamé, mukak Instagram miwah ané lianan.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 66

“Mé, tegarang to tingalin Dé Agus, sing kuangan entut magenep ngidang gelahanga, jani koné ngelah laptop tekén HP baru. Adep céléngé, Mé, beliang tiang laptop apang aluh ngaé tugas ajak beliang tiang HP pang ngidang update story di Instagram pang ngidang dadi sélebgram,” kéto munyiné Ketut Sempol marep méménné.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 67

“To madan nak cenik tumbén ngedat, asing toliha apang gelahang. Kanti dot makpak narkoba. Bes lebihan bakat ngulurin pianak. Kondén kénkén suba

Potokan roko mabrarakan, gelas kopi kondén masutsut, kasurné mabrarakan sing karuan. “Mani teka suba pakété!” kéto raosné Dé Agus.

“Né mara madan hidup,” kéto raosné Dé Agus iteh mapésta narkoba ngajak timpal timpal di kosné.

“Dija maan Dé Agus?” pesautné Wayan dot nawang.

“Sajan ba, yén sesai kéné sing lakar ngarasanin kéwehné idup, apa buin strés ngitungang tugas tugas di kampus,” kéto pasautné Wayan.

Uli semengan Dé Agus ngajak timpal timpalné majujuk di mukak kori kosné, ngantiang pakétné. Disubané bakatanga pakété, ngadébras Dé Agus ngajak timpal timpalné macelep ka kamar kos.

“Ajan ba, ané jani, jani gén itungan, ané mani, mani ja itungan masé,” panimbal pesautné Dikcy.

“Lek suba tiang jani Pak, lakar ngédéngang mua apabuin lakar ngorta ajak timpalé. Ané tawang tiang Dé Agus pianak tiangé ané bagus lan dueg,” kéto abetné Mén Jempiring nyeléntod di samping kurenanné sambilanga ngeling.

Sedek iteh ajaka telu ngisinin lega sambil makedékan, sing tawanga polisi suba di malun kori kosné. Dé Wisnu, Wayan lan Dicky makesyab ningalin polisi naldalan pistol. Ia abana ka kantor polisi limané mabergol. Maniné korané liu ngortiang indik pajalanné ané katangkep polisi sawiréh mengkonsumsi narkoba.

Pak Perbekel bengong maca berita, ketug ketug ulun atiné lan jelék bayuné. Nlektekang foto pianakné di koranné. Mén Jempiring ping telu ping pat nyelé bayu dasdasan ngalimuh.

“Pih nyampain sajan Wayan! Tiang sing kuangan timpal, tiang suba mesen di luar negeri. Buin mani antiang gén di mukak kori kosé, petengné jeg mapésta ba,” pesautné Dé Agus.

telah uyut di sisin marginé ngomongan Dé Agus. Ada ané ngorang lakar mapenjara, ada masi ané kondén ngugu.

Makejang ngaba orta ané anyar. Ada ané meli Koran, ada ané mabalih di TV né, ada masih ané inceg ngalih berita di internét.

“Kéné pianakné ané sai ajumanga tekén Mén Jempiring, kéné solahné di gumin anak. Jani jelék adan désané ulian Dé Agus,” kéto abetné Mén Luh Cempaka marep tekén timpalné miwah pisagané ri kala matemu di marginé.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 68

lebihan ngajumang pianak di sisin marginé miwah di pisaga, né jani apa lakar ajumang yén suba kanti tangkep polisi,” kéto pitutur Pak Perbekelé tekén kurenanné.Kramané

ngakuin pianakné pelih ring ajeng kramané, tur nunas pangampura sawiréh Dé Agus suba nyelékang adan désa. Adan désanné jelék ulian pianak Perbekelé. Kadirasa telah suba munyiné Pak Perbekel mapidarta di banjar marep krama désanné.

“Jani tingalin Dé Agus, apa buin lakar iriang Ketut, suba tangkep polisi. Mémé tekén bapanné masi lek ngédéngang mua. Jani Ketut melahang ngaba awak, kanggoang apa ja né gelahang amonto gén anggon. Da ngameledang ané tusing ngidang lakar meli apabuin né tuara tuara. Ngaé tugas kanggoang malu ka warnét. Pang sing cara Dé Agus, kudu-kudu ngelah laptop ajak HP ané baru to, méménné ngorang ja pang énggal koné maan informasi, tusing tawanga ya masih ngalih informasi ané sing sing,” kéto pitutur Mén Luh Cempaka tekén pianakné.PakPerbekel

“Ada dingeh di beritané anak ulian onliné koné meli barang totonan. Pih guminé suba ngancan canggih, kayang barang ané sing sing masih ngidang meli ulian negak duén. Né sanget ngranaang héran, kénkén undukné sangkan nyidaang lolos barang totonan di bandara. Jeg ngancan canggih jani guminé. Nasi ajak lawar darin, wareg! Kakéto dadaran ané sing sing koné daar,” kéto munyinné Ketut Sempol.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 69 Satua Masambung ginantiayubabad (1)

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 70

Ujan bales, angin nglinus, klepég tatit nyander saling sautin.

BelinganéSlegentinyén?truna désané nganggurin. Slegenti truna désané nundikin. Slegenti truna désané nimanin. Slegenti truna désané mulesin. Slegenti truna désané ngalahin. Tusing ada ngakuin. Luh Ayu, Luh Ayu Ginanti, Ayu Ginanti. Katundung rerama. Méméné, Ni Rampyak ngeling sig sigan nyesel déwék nglekadang kembang désa ané polos mamolos nanjaang awak. Bapané, Pan Kobar, nuding nyicing misuh nemah paukudan pianakné. Pianak luh adiri, Ayu Ginanti, nyelémpoh ngidih pelih. Yéh paningalan membah melusin pipi kadi tukad masepak ngembahang blabur kapitu. Méméné ngeling, tusing pesu munyi. Tusing nerima kapelihanné Ayu Ginanti, tusing ngakiun déwékné dadi pianak. Bapané nanjung, nyépak paukudan Ayu Ginanti saha nundung. T

Kedis kedis nengsil, masiksikan di tengah sebunné. Lampu lampu témplék, mati, idup, mati, uyeng angin. Di jalané, sepi jampi, peteng dedet, dugas petengé totonan, tusing ada anak maléngkas, mentas, sajabaning bajang ceniké ené I Putu Supartika uah ada anak luh aukud, bajang cenik, kembang désa ané layu, kadi wijayakusuma, kembang di tengah leméngé lan semengané suba layu. Miik ngalub ngaliput petengé, maniné layu, ilang miikné, ilang jegégné. Luh Ayu adané Luh Ayu Ginanti adan pabaan reramané. Ayu Ginanti kramané ngaukin. Ia tuah bajang désa, kembang désa, bajang idaman. Nanging lacur ia layu satondén kembang melah. Ulian tusing bisa ngaba raga, tusing tau jalan beneh, tusing tau jalan melah. Lima bulan jani ia ngadut manik. Ngadut belingan.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 71 Wayan Jengki Sunarta

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 72

Dugasé totonan ia mara matuwuh molas tiban. Ia sing taén negak di bangku sekolah. Dugasé totonan, tusing ada anak ané nyekolahang anak luh di désané. Anak luh lakar juang pisaga. Anak luh sing perlu masekolah. Ia perlu malajah dadi kurenan ané duweg magarapan di paon tur ngaé banten. Bisa nyakan, cacep majejaitan, duweg ngaé banten. Tuah ento koné modal anaké luh apang katerima olih matuané rikala suba ngantén. Yén anak luh tusing cacep nyemak gagaéné totonan, suba pasti katundung matua. Kapisuh matua.

Sawai wai ia nulungin méméné di peken désané madagang kopi jaja Bali. Uli matuwuh telung tiban ia suba milu madagang ngajak méméné. Kanti satondéné katundung, kanti awai satondéné katundung ulian ketara beling, ia enu nutug méméné ka peken madagang jaja.

“Ayu adan nyainé, nanging bikas nyainé sing pesan masaih cara adan nyainé. Gediang iban nyainé. Uli jani, mémé lan bapa lakar ngengsapang Ayu Ginanti. Ayu Ginanti suba mati. Ayu Ginanti pianak bapané suba mati!” Ayu Ginanti maid raga saha tangis. Paningalané barak, bok magambahan, rasa sebet di tangkah kapondong. Kisah kisah ia magedi. Masesambat: mémé lan bapa, ené tuah pelih tiangé. Tiang mapamit. Ayu Ginanti sampun mati sakadi munyin bapané. Engsapang tiang, depang tiang nuutin tindakan batis tiangé.Atindakan, duang tindakan, Ayu Ginanti majalan. Guminé peteng dedet, langité ucem, gulem. Ujané tan mua tuun bales. Ayu Ginanti majalan di betén ujané. Ketélan ujané macandetan, ia lepég, belus, kanti nyusup ka awak. Kija ia majalan? Kija tindakan batisné, kemu ia majalan. Kija ia ngojog? Dija ada umah ané lakar nerima déwékné, ditu ia ngojog. ***

“Nyai apang bisa melebengan, matanding, pelajahain uli jani,” kéto méméné mamunyi dugasé ia mara matuwuh limang tiban, rikala nulungin méméné nanding canang lan banten lakar anggona magalung.

Mamolos ia ngadu tekén méméné, indik padagangané ané sepi. Indik trunané ané demen nganggur ngilang saka ukud, indik déwékné ané marasa basangné nyansan ngedénang.

Neked masi ia di wates désané, lan ujané ondén masi nget. Yéhé di jalané nyansan gedé, magombangan. Ia majalan ngobok gombangan yéh.

Ayu Ginanti ketara, ia ketara beling. Bapané galak, méméné ngeling. Laut ia katundung. Kakutang. Kalunta lunta.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 73

Ayu Ginanti majalan di betén ujané beneng kangin. Ngalahin umah lan reramané ané ngedénang déwékné. Tuah penganggo ané neket di awak ané nimpalin pajalané. Tusing nawang kija jani ia lakar ngojog. Budi ngalih pamané ané ada di dangin désané, petengé suba nyansan wayah. Neked ditu mirib pamané suba aris pules, lan ia sing nyak ngerépotin peteng peteng.

Dugasé kasub kajegégané ka sajebag désané, slegenti truna trunané nekain, slegenti nganggurin. Dugasé totonan ia bajang cenik, dasa tiban tuuhné. Ia bajang cenik polos. Tundikina nengil, usuda nengsil, gisina masi nengil.

Ia lekad kutus tiban suud Gunung Agungé macedar. Limang tiban suud guminé génjong ulian nyama parté baraké liu matianga. Rikala guminé ngawit tegteg lan ainé mara ngencrong di bedangin. Nanging jani ia suba mati.

Nanging jani, méméné pepesan ngalahin ia krana méméné di jumahné

Luh Ayu Ginanti, Ayu Ginanti kramané ngaukin, jani suba mati. Ia boya ja Ayu Ginanti. Ayu Ginanti suba mati.

***

Kanti matuwuh molas tiban, Ayu Ginanti beling. Sabilang truna ané teka nganggurin, ia ngaduang unduké totonan, basangné ngedénang lan saka besik trunané ané nganggurin magedi, pakleskes. Lan tusing ada trunané ané nyak nganggurin lan padagangané ané lais maseluk dadi sepi.

nyambil dadi tukang jait. Ia madagang padidiana, lan méméné teka ri kala suba sanja, ri kala lakar nutup dagangan. Dikénkéné méméné tusing teka, lan ia padidian nutup padagangan.

“Dongkang.. cai ngedékin sebet awaké? Lautang suba cai kedék, depang awaké padidi ané naanang sebeté ené,” Ayu Ginanti mamunyi tekén dongkangé. Dongkangé tusing ngarunguang munyiné Ayu Ginanti. Dongkangé ngongkék, saling candetin.

“Nyén “Tiangnyai?”tuahdéwék tiangé padidi, ané boya ja Ayu Ginanti.”

“Tiang boya ja Ayu Ginanti. Keneh tiangé, boya ja Ayu Ginanti. Tindakan, sledétan, tayungan, munyi, awak, getih jani boya ja Ayu Ginanti.”

Di wates désané ada carik linggah. Ia nuut pundukan cariké, majalan beneng kaja kanti ngaliwatin wates désané. Sing buungan masi batisné maclegos ka tengah cariké ané katanemin kacang tanah ulian padangé di pundukané belig. Ia nepukin ada rompyok cenik di tengah cariké, ditu ia ngojog. Negak, ngantiang petengé bencah. Tusing ada bulan, tuah kesiran angin lan ujané ané ngenyil ngaénang dingin nyluksuk ka tulangné. Tusing ada rasa takut petengé totonan di awakné Ayu Ginanti.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 74

“Petengé suba nyansan wayah,” kenehné Ayu Ginanti mamunyi.

“Peteng dedet sapeteng keneh tiangé jani. Guminé sebet, karasa nimpalin rasa sebet tiangé,” kéto Ayu Ginanti nyautin munyin kenehné. Munyin dongkangé saling candetin di tengah cariké. Ujané sayan nget, tuah ngribis. Munyin yéhé ané membah ngarudug di tukadé ané tusing ja joh uli rompyoké. Blabur ulian ujané ané bales.

“Ayu Ginanti suba mati,” kenehné mamunyi. “Ia suba mati,” Ayu Ginanti nimpalin kenehné.

***

“Men nyén déwék nyainé jani?”

“Nyén “Tiangnyai?”boya ja Ayu Ginanti. Tiang boya ja pianakné I Rampyak lan I Kobar. Ayu Ginanti suba mati.”

“Diapin kénkén nyai tetep Ayu Ginanti.” “Apaké perlu tiang makules apang awak tiangé masalin rupa?” “Keneh nyainé enu Ayu Ginanti.”

“Apa perlu tiang ngamatiang keneh tiangé apang tusing enu kasambat Ayu Ginanti?” “Nyai tetep Ayu Ginanti. Kembang désa ané kasub ngaénang truna trunané pati grépé, maseluk nganggurin nyai.”

“Awak nyainé enu awakné Ayu Ginanti, keneh nyainé nu kenehné Ayu Ginanti. Makejang di awak nyainé enu Ayu Ginanti.”

“Tiang boya ja Ayu Ginanti. Uli jani adan tiangé Luh Ruti.” Luh Ruti. Uajané nget, gulemé kembak, lan langité galang. Bintangé ngencorot saka besik di langit. Munyin dongkangé sayan ramé, sakadi dadi saksi yéning Ayu Ginanti suba mati, lan lekad Luh Ruti. Luh Ruti nyemak ambengan ané tuh di malun rompyoké. Muané sodéta baan ambengané totonan. Getih ngepah uli muané. “Anginé nyaksiang, langité nyaksiang, embahan yéhé nyaksiang, gumatat gumitité nyaksiang, bintangé nyaksiang, Luh Ruti lekad.” Luh Ruti lekad, Ayu Ginanti mati. (masambung....)

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 75

“Tiang boya ja Ayu Ginanti. Cara munyinné I Kobar, Ayu Ginanti suba mati.”“I Rampyak lan I Kobar tuah reramannyainé. Ayu Ginanti lekad ulian pagaéné I Rampyak lan I Kobar. Nyai lekad uli basangné I Rampyak, nyai panakné I Kobar, nyai Ayu Ginanti.” “Nanging jani? Jani suba malénan.”

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 76 puisi-puisi sisia smpn 1 ubud Wayan Jengki Sunarta

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 77 Ni Wayan Jescia Sekar Pucuk Warnané barak dumilah Ngayutin hati titiang Sekar sané mentik sareng dharma Solahné sakadi Sang Surya Nyinarin jagaté sami Sareng asih lan bhakti Sariné sané kuning gading Pengejukan sarwa prani Sekar sané kaanggén muspa Antuk nunas kerahayuan, ring Ida Bhatara Lan solah kebijaksana Niki wénten ring sekar pucuk

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 78

I Kadék Kertiyasa Manusa Manusa ngelah sabda, bayu, idep Patut nawang ané kén beneh ané kén pelih. Manusa séng ngidang idup pedidi, patut bisa matimpal Patut saling tulungin.

Sawiréh bisané malénan Manusané nglimbak manut aab Ada ané lakar sugih, ada ané lakar tiwas, ada ané lakar seger, ada masé ané lakar gelem, ané pasti apa ané lekat ento ane lakar mati manusa

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 79 Gusti Ayu Putu Aristya Dévi Gering Agung Inguh manahé éling kawéntenan virus. Virus sané ngeranayang sebet sungkan Liu manusané lara Virus makada kageringan Mangkin wantah sida ngamargiang protokol Joh, tusing dadi paek Camoké anggon Umabah limané Liu masé ané tusing tinuut Élah ngajak protokol Mawinan liu ané sungkan Kaencegin baan I Virus

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 80 Déwa Ayu Julian Tari Bali Sira sané nénten uning Bali Jagat raya paican Hyang Widhi Jagat sané asri lan sutrepti Kaajengan olih para warga sami PulauBali seribu pura Wénten bukti, gunung, alas, danau, segara Miwah seni lan budaya Sané sampun kalokatah kadura negara Ngiring pemuda lan pemudi sami Sikiang kayuné ngajengan gumi Bali Mangda setara asri lan lestari Tur Shanti ring jagate puniki

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 81

Ni Putu Anggi Setia Déwi Canang Sari Canang sari maarti “can” indah “nang” tujuan lan sari inti. Canang sari inggih punika sarana jagi kaanggén memohon kekuatan widya ring ajeng Sang Hyang Widhi sareng maniféstasinyané Canang sari pinaka sarana sané kaangen wujud bhakti: rasa syukur umat Hindu ring CanangBalisari malakar antuk janur lan sekar sané mawarna warni.

I Putu Andika Wira Suputra Corona I Covid siangolas Ya teka nyakitin Tusing ngidang nyambatang Geringé ngaé bingung Takut ngalih liang Apang éngal nemu galang Mogi gelis kaicalang Covid siangolas.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 82 I Kadék Dipa Januarta Dwi Saputra Siap Keceritayang ada siap madan i barak I barak ia beler telah jagungé cotola kanti mati tekén i barak Bin maniané ia teka ka alasé ngalihin panak panakné Kanti peteng panak panakné tusing mulih lantas ia ngeling di betén punyan beringinné sambilanga majalan mulih ternyata ia ningehang kabar uli timpalné panak panakné suba caploka tekén lipiné I Putu Wima Saena Rainan Nyepi Sasih kasanga sampun ngawit Maciri jagaté mangkin Nyangra rainan sané tenget Apisan JagatPenyepianawarsaramétankatandingin Keneh girang sané mangkin Lakar malali kema mai Jagat sepi buka jampi Dresta jagat baliné Awai sané kajantos Mapuasa cara iraga

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 83 Gatra 252 guru sd miwah smp nyarengin révitalisasipelatihanbasadaérah bali ementerian Pendidikan, Kebudayaan, Riset, lan Téknologi (Kemendikbudristék) ngalaksanayang parikrama Merdéka Belajar épisode 17: Révitalisasi Bahasa Daérah. Révitalisasi puniki kalaksanayang olih Badan Bahasa antuk makudang kudang paletan. Silih tunggilipun Pelatihan Révitalisasi Bahasa Daérah majeng ring guru SD miwah K

Parikrama puniki taler pinaka jalaran anggén nincapang kawéntenan para angga penutur aném basa daérah.

program Révitalisasi Bahasa Daérah maduwé tatujon sumangdané kramané sayan akéh sané mabasa daérah sarahina rahina.

“Pewarisan basa miwah sastra daérah punika patut kalaksanayang, utaminnyané majeng ring génerasi milénial sumangdané ipun setata ngajegang tur nganggén basa daérah puniki. Mangda nénten kantos ical," Hérawati ngawewehin.Manutipun, pelindungan basa daérah sané kalaksanayang antuk parikrama Révitalisasi Bahasa Daérah puniki sujatinnyané maduwé kutus paletan.

Risampuné rapat koordinasi, kalaksanayang Training of Trainers (ToT) sané kamiletin antuk guru utama, guru utama raris nuladang majeng ring guru/komunitas, pembelajaran ring kelas/komunitas, pemantauan, Féstival Bahasa Ibu Tingkat Kabupatén/Kota, Féstival Bahasa Ibu Tingkat Provinsi, miwahHafidzpublikasi.Muksin nganikaang, kebijakan Merdéka Belajar épisode 17 sampun sapatutnyané kadukung olih pemangku kepentingan miwah ékosistem

Parikrama punika kapungkah antuk Asistén Pemerintah miwah Késra Setda Provinsi Bali, I Gedé Indra Déwa Putra. Taler karauhin angga uleman minakadi Sékretaris Badan Bahasa Kemendikbudristék, Hafidz Muksin; lan Pelaksana Tugas (Plt.) Kepala Biro Perencanaan Kemendikbudristék, Fahturahman.Hérawatinganikaang,

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 84 SMP pinaka tunas bahasa ibu ring 12 provinsi. Provinsi Bali wantah silih tunggil provinsi sané kajudi.

“Pelatihan Révitalisasi Bahasa Daérah Bali warsa 2022 puniki kasarengin antuk 252 pamilet saking kepala sekolah, pengawas, guru SD miwah SMP ring Provinsi Bali. Parikrama puniki kalaksanayang limang rahina, 26 30 Juni 2022 ring Prime Plaza Hotel, Sanur, Dénpasar,” baos Kepala Balai Bahasa Provinsi Bali, Hérawati, ring acara pamungkah pelatihan, Redité (26/6/2022).

Pemerintah Provinsi Bali sané kaangganin antuk Asistén Pemerintah lan Késra, Gedé Indra ngicénin aprésiasi marep ring Kemendikbudristék sané sampun ngalaksanayang révitalisasi basa daérah puniki. “Dumogi prasida mawiguna ring kramané sami. Parikrama puniki mangda kadadosang galah ngamedalang daging pikayun tur katuladang majeng ring para sisiané sami. Iraga sareng sami patut bangga dados krama Bali," sapunika pabesen ipun. (*)

Lianan ring punika, Fahturahman nganikaang, révitalisasi basa daérah patut kalaksanayang duwaning saking 718 basa daérah ring Indonésia, akéhan sampun kritis tur tambis tambis ical. Sangkaning indiké punika, révitalisasi basa daérah puniki dados uratian Kemendikbudristék. Warsané puniki, basa daérah sané ka révitalisasi ring 12 provinsi luiripun Sumatera Utara, Jawa Barat, Jawa Tengah, Bali, NTT, NTB, Sulawesi Selatan, Kalimantan Timur, Kalimantan Tengah, Maluku, Maluku Utara, miwah Papua.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 85

Hafidz taler mapangapti mangda pemangku kepentingan prasida saling dukung, saling ngicénin stratégi, miwah inspirasi rikalaning nuldulin aném anémé mangda malajahin tur nganggén basa daérah.

Rikala ngalaksanayang révitalisasi basa daérah puniki, Balai Bahasa Provinsi Bali taler kasarengin antuk Dinas Pendidikan kabupatén/kota sa Provinsi Bali, Dinas Kebudayaan, para pakar/maéstro, Ketua Musyawarah Guru Mata Pelajaran (MGMP) basa daérah, miwah Kelompok Kerja Guru (KKG) basa daérah.

“Sangkaning punika, titiang mapangapti sumangdané pemerintah daérah prasida ngalaksanayang modél pelindungan basa daerah sané manut ring kahanan genahnyané soang soang,” baosipun.

pendidikan. Sumangdané para penutur aném prasida manados penutur aktif mabasa daérah. Salanturnyané penutur aném puniki pacang maduwé pikayunan malajah basa daérah tur ngalimbakang antuk média sané kasenengin.

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 86

Kamus balikamus – indonesia bé.rang Ami n pedang be.ras n beras; be.be.ras.an n telur cacing pita dl daging, tampak spt butir butir beras be.rat Ami a berat; be.rat.ang v beratkan; be.rat.anga v diberatkannya; be.rat.in v berati; bebani (tt kewajiban); be.rat.ina v diberatinya; dibebaninya (tt kewajiban); ka.be.rat.an 1 v berkeberatan; 2 a enggan; ka.be.rat.in v diberati; dibebani (tt kewajiban); ma.be.rat v berberat; ma.me.rat v membengkak; bertambah parah; me.rat.in v memberati; membebani (tt kewajiban) Bé.ra.wa n aliran agama Bairawa; mé.ra.wa v menganut aliran Bairawa bér.bér, mér.bér.ang v menyebarluaskan (tt hal yg jelek): tusing dadi ~ kajelékan nyama tidak boleh menyebarluaskan kejelekan saudara; bér.bér.ang v sebar luaskan; bér.bér.anga v disebarluaskannya; ka.bér.bér.ang v disebarluaskan (oleh); ma.bér.bér v tersebar luas bé.ré, ma.bé.ré v berbondong bondong

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 87

bé.ré bé.ré, ka.bé.ré bé.ré a terlunta lunta bé.réd → beréd be.réd n lecet; luka tergores; be.réd-be.réd n lecet lecet; tergoresgores; me.réd.in v menggores; melukai be.red, ma.be.red v berbondong bondong; berbaris panjang: ~ anaké teka mabalih berbondong bondong orang datang menonton; abe.red num banyak sekali; ka.be.red.ang v dibariskan (oleh) be.rek a busuk: buah nangkané di punyanné buah nangka itu busuk di pohon; kenehné , ki hatinya jahat; be.be.rek.an n 1 sst yg busuk; 2 pupuk kandang/hijau; be.rek.an n sst yg busuk: bapa ngalih~gedebong anggon ubad ayah mencari batang pisang yg busuk untuk obat; be.rek.ang v busukkan; be.rek.anga v dibusukkannya; be.rek.in v biarkan agar busuk; be.rek.ina v dibiarkannya agar busuk; me.rek.ang v makin busuk bé.rem n kain hitam be.rem n minuman keras yg terbuat dr air tapai; brem; be.rem.in v isi dg brem; be.rem.ina v diisinya dg brem; ka.be.rem.in v diisi dg brem (oleh); ma.be.rem v berisi brem; me.rem.in v mengisi brem bé.rés a beres be.rés → beris bé.ri → gong

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 88 be.rig → berag be.ris n cambang: kalés cambang bauk cambang dr dagu sampai ke pipi be.rit a keriting dan kering (tt rambut) bé.ro a sumbang; tidak padu (tt bunyi); ma.mé.ro v menjadi sumbang (tt bunyi): gendingné ~ lagunya dibuat sumbang; mé.ro.ang v membuat menjadi sumbang bé.rok.an n 1 bendera dg tangkainya; 2 galah penggembala itik be.rok a lapuk di bagian dalam; be.rok.an n bagian yg lapuk di bagian dalam be.ron n 1 lampu minyak tanah, biasa ditaruh di atas meja; 2 pusat mata air be.ros n bros; perhiasan terbuat dr emas, perak, dsb, bermatakan intan, berlian, mutiara, dsb yg disematkan pd pakaian (biasanya di bagian dada); be.ros.in v beri berbros; be.ros.ina v diberinya berbros; ka.be.ros.in v diberi berbros (oleh); ma.be.ros v memakai bros; berbros; me.ros.in v memberi berbros (pd) ber.sih a bebas dari kotoran; bersih; ber.sih.ang v bersihkan; ber.sih.anga v dibersihkannya; ber.sih.in v bersihi; ber.sih.ina v dibersihi; ka.ber.sih.ang v dibersihkan (oleh); ka.ber.sih.in v dibersihi (oleh); ma.ber.sih v menjadikan bersih; mer.sih.ang v membersihkan; mer.sih.in v membersihi be.ru a kusam

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 89 be.rud a terkelupas kulitnya be.ruk n sj kendi dr tempurung kelapa: buka é silemang, pb suaranya tidak jelas; me.ruk v menyerupai beruk: ~ takil, ki kelihatannya gembung, tp kosong be.rung n luka; borok; ma.me.rung v memborok bes adv terlalu: sepatuné gedé sepatunya terlalu besar; bes.bes adv keterlaluan be.sah, be.sah.ang v cucikan; be.be.sah.an n sst yg dicuci; hasil cucian; be.sah.an n cucian; be.sah.anga v dicucikannya; be.sah.in v cuci: ~ bajun adiné cuci baju adikmu; be.sah.ina v dicucinya; ka.be.sah.ang v dicucikan (oleh); ka.be.sah.in v dicuci (oleh); me.sah.ang v mencucikan; me.sah.in v mencuci: ia ~ di tukadé dia mencuci di sungai; pa.be.sah.an n tempat mencuci 1be.sar n pohon murbai 2be.sar n sj kartu ceki bés.bés a robek-robek; cabik-cabik; bés.bésa v dirobek robeknya; dicabikcabiknya; bés.bés.ang v robekkan; cabikkan (berkali kali); bés.bés.anga v dirobekkannya; dicabikkannya (berkali kali); bés.bés.in v robeki (berkali kali); cabiki (berkali kali); bés.bés.ina v dirobekinya (berkali kali); dicabikinya (berkali kali); ka.bés.bés v dirobek robek (oleh); dicabik cabik (oleh); ka.bés.bés.ang v dirobek-robekkan (oleh); dicabik-cabikkan (oleh); ka.bés.bés.in v dirobeki (berkali kali) (oleh); dicabiki (berkali kali) (oleh);

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 90 ma.bés.bés v terobek robek; tercabikcabik; més.bés v merobek robek; mencabik cabik; més.bés.ang v merobek robekkan; més.bés.in v merobek robeki; mencabikcabiki bes.bes Asi,abes.bes a sebentar be.seg a lembap; basah, tp tidak sampai tergenang air (tt tanah, pekarangan, lantai, tembok); be.seg.ang v lembapkan; basahkan; be.seg.anga v dilembapkannya; dibasahkannya; be.seg.in v sirami air agar basah; basahi; lembapi; be.seg.ina v disiraminya air agar lembab; dibasahinya; ka.be.seg.ang v dilembapkan (oleh); dibasahkan (oleh); ka.be.seg.in v dibasahi (oleh); dilembapkan (oleh); me.seg.ang v membasahkan; melembapkan; me.seg.in v membasahi; melembapi bé.séh v berkali kali kencing tanpa terasa be.seh a bengkak; ma.me.seh v membengkak; me.seh.ang v makin/bertambah bengkak; yg menyebabkan bengkak; nga.me.seh.ang v semakin/bertambah bengkak bé.sék n tempat yg terbuat dr anyaman bambu, bertutup, bentuknya segi empat be.sen, ma.be.sen v berpesan (untuk disampaikan kpd seseorang); be.be.sen n pesan; be.be.sen.an n pesanan; be.sen.an n pesanan; be.sen.ang v pesankan; be.sen.anga v dipesankannya; be.sen.in v pesani (untuk disampaikan kpd seseorang); be.sen.ina v dipesaninya;

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 91 ka.be.sen.ang v dipesankan (oleh); ka.be.sen.in v dipesani (oleh); dititipi pesan (oleh); ma.be.sen v berpesan; ma.be.sen-be.sen v berpesan pesan; me.sen.ang v memesankan; me.sen.in v memesani; pa.be.sen n pesan; nasihat; petuah: kéto~ bapané demikian petuah ayahnya bé.sér v bocor: timbané ené suba timba ini sudah bocor; munyinné , ki suaranya tidak nyaring, pecah; bé.sér.ang v bocorkan; bé.sér.anga v dibocorkannya; ka.bé.sér.ang v dibocorkan (oleh); mé.sér.ang v membocorkan be.si n besi: mauat kawat mabalung , ki kuat bagaikan baja dan berumur panjang; berani magnit; be.si.nin v beri berbesi; be.si.nina v diberinya berbesi; ka.be.si.nin v diberi berbesi (oleh); ma.be.si v memakai besi; me.si.nin v memberi berbesi be.sik num satu: a satu; sebuah; be.sik.an n bijian; be.sik.ang v satukan; be.sik.anga v disatukannya; dijadikannya satu; be.sik be.sik.in num satu demi satu; ka.be.sik.ang v disatukan (oleh); ka.be.sik-be.sik.in v dijadikan satu demi satu (oleh); ma.be.sik.an v 1 menjadi satu; 2 utuh; ma.be.sik-be.sik.an n utuh berbiji-biji;

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 92 ma.me.sik v menyatu: paitunganné suba~ pertimbangannya sudah menjadi satu (bulat); me.sik.ang v menyatukan; pa.be.sik.an n persatuan dl hubungan kekeluargaan; sa.ka.be.sik num satu per satu be.sil n bintil atau bengkak kecil (pd bibir, hidung, dan bibir mata) krn digigit serangga: bibihné gugut semut bibirnya bengkak (kecil) digigit semut bé.sog n sj bakul be.sus a lekas marah: polo pemarah; be.sus.in v marahi; be.sus.ina v dimarahinya; ka.be.sus.in v dimarahi (oleh); ma.me.sus v marah marah saja: uli semengan ia ~ dogén drpagi dia marahmarah saja bét v cabut (tumbuhan berumbi); bongkar (untuk mengambil sst dl tanah); béta v dibongkarnya; dicabutnya; bét.an n hasil membongkar; hasil mencabut; bét.ang v bongkarkan; cabutkan; bét.anga v dibongkarkannya; dicabutkannya; bét.bét.an n hasil mencabut; bét.in v coba bongkar; cabuti; bét.ina v dicobanya membongkar; dicabutinya; ka.bét v dibongkar (oleh); dicabut (oleh); ka.bét.ang v dibongkarkan (oleh); dicabutkan (oleh); ma.bét.an v (bekas) terbongkar; sedang mencabut umbi umbian; ma.bét-bét.an v mencabut umbi umbian; nge.bét v mencabut; membongkar: ~ ubi di abian mencabut ketela di kebun; nge.bét.ang v membongkarkan; mencabutkan

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 93

bet n semak: ngriung menyemak: natahé ~ halamannya menyemak; buka nylampar , pb mengerjakan sst dg mencoba coba; nge.bet v masuk ke semak semak be.tah a nakal bé.tak a sehat; gembira; lincah; lancar bicara be.ta.la Asi n roh suci leluhur be.ta.ra n 1 dewa; 2 roh suci leluhur be.tas v lewati; lintasi; be.tasa v dilewatinya; dilintasinya; ka.be.tas v dilewati (oleh); dilintasi (oleh); me.tas v melewati; melintasi Be.ta.wi n Jakarta bét.bét v buka dg tangan secara saksama; bét-béta v dibukanya; bét bét.ang v bukakan (dg); bét-bét.anga v dibukakannya (dg); ka.bét bét v dibuka (oleh); ka.bét bét.ang v dibukakan (oleh); ma.bét-bét v dibuka buka (dg); mét.bét v membuka; mét.bét.ang v membukakan be.teg a lembap (tt tanah): tanahé tanahnya lembap; be.teg.ang v lembapkan; be.teg.anga v dilembapkannya; be.teg.in v basahi; beri air supaya lembap; be.teg.ina v diberinya air supaya lembap; ka.be.teg.ang v dilembapkan (oleh); dibasahkan (oleh); ka.be.teg.in v dibasahi (oleh); diberi air supaya lembap (oleh); me.teg.ang v melembapkan;

Suara Saking Bali Édisi LXIX | Juli 2022 94

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali Indonésia Édisi Ke 3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

me.teg.in v memberi air supaya lembap2be.teg n sj penyakit beri beri be.tek Ks a kenyang; a.be.tek.an v makan secukupnya; sekenyangnya makan; be.tek.an a terlalu kenyang; be.tek.ang v kenyangkan; be.tek.anga v dikenyangkannya; ka.be.tek.ang v dikenyangkan; me.tek.ang v mengenyangkan be.tek.an, --ba.tis n betis bé.ték.an n kotak tempat bekal dan perlengkapan bé.tél v tembus: tingal,ki mampu melihat sst yg jauh krn memiliki kekuatan supranatural; bé.tél.an n pintu (tembus) samping; bé.tél.ang v tembuskan; ka.bé.tél.ang v ditembuskan (oleh); ma.mé.tél v sampai tembus: tatuné ~ lukanya sampai tembus; mé.tél v menembus be.tén n bawah; be.tén.an n 1 di bawah; lebih di bawah; 2 halaman rumah; be.tén.ang v kebawahkan; be.tén.anga v dikebawahkannya; be.tén.in v kebawahkan; ka.be.tén.ang v dikebawahkan (oleh); ka.be.tén.in v dikebawahkan (oleh); ma.be.tén.in v merendahkan diri; pa.be.tén.in v 1 rendahkan; 2 merendahkan diri (masambung...)

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.