Majalah Suara Saking Bali edisi 73 (LXXIII)

Page 1

daging majalah

Pamahbah jukung mabisak uwék (Djelantik Santha) 3 Lawat lawat ngalih gae (IGA Darma Putra) 10

Gatra Balai Bahasa Provinsi Bali Suksés Ngalaksanayang Féstival Tunas Bahasa Ibu 90 Satua Cutet petang satoea kakawian (i madé pasek) 5 endek (Ni Wayan Marti Mégasari) 18 mabalih sundih, ulungin endih (I Wayan Kerti) 45 sing dadi kaku (Gusti Ngurah Gedé Cita Udayana) 58 Satua Bali i empas tekén i asu 38 Puisi Bali puisi puisi stt putra sasana, désa adat séma, désa pering, kecamatan blahbatuh, gianyar 25 puisi puisi i madé suarsa 53 puisi puisi kadék arya darsana 65 puisi puisi sisia smp pgri 8 dénpasar 77

Artikel ngortang seni #3: seni ané paling jani (Déwa Gedé Purwita Sukahet) 43 Satua Masambung mlancaran ka sasak (18) Gdé Srawana 62 babad ayu ginanti (5) I Putu Supartika 82

Geguritan geguritan bangbang wĂ©tan (IBW Widiasa KenitĂ©n) 15 Isin Gumi “surat cinta dari ida batara” (I Gusti Lanang SutĂ©ja NarĂ©ndra) 13 Kamus kamus 93

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 2

Djelantik Santha

jukung mabisak

uwék

Jukung muhmuh maecét pelung aran katulis Putri Duyung bidak uwék dayung elung macangcang dipasisi pelung idung tan bina kadi cicing berung maguyang dibias putih Sanur Agung muat bocah bulé istri kakung kulit soklat rambut jagung. Kadék Ari maranin sang bocah rasa kadaut manah osah kenyem raré ngawé bungah

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 3
Pamahbah

marawat matra saking keliah gélanné lawas né sampun pasah kadi numadi dados sang bocah

“Baby where are you coming from?”

:Tiang uli Belanda tantĂ©.”

“Oh, cening bisa mabasa Bali?”

“Bisa tantĂ©, tiang mula nak Bali, niki papi Nita lan Yoga teka ngaba roti.”

Kadék Ari bengong siep alah dampeh Sadhu laad gélanné kenyem pakeh sang kalih éling ring pakibeh sawindu di Sanur tresnané puceh matemu malih manut paileh jatu karmané tan keni baan nakeh jukung Putri Duyung maecat pelung di Sanur kadi nyambung ladung malayar nrebak pasih pelung bidak uwék dayung elung.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 4
Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan DĂ©npasar lan Don Pasar

petang satoea kakawian i madé pasek

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 5
Satoea Coetet

semengan

Sai sai mara galang kangin I Ketoet soeba bangoen. Mekiré ija toewoen oeli pesaréanné, sapoetné tampiha, toemoeli engsoetanga dipengengsoetanné. Tikeh galengné dabdabanga toer sapoehina, apang da megaboeran, toer apang dadi kedas; soewoed kéto mara ija toewoen, ngampakang gendéla tekén djelanan, laoet njampat djoemahan metén moewah diampiké teked kenatahé. Sesoebanné soewoed metelah telah, lantas ija mandoes.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 6

ajam

Djanmané sané sampoen djenek medoewé tjetjanggahan, setiwas tiwasipoen, bantas asikiné sinah medoewé ajam. Ajamé sané moewani kewastanin manoek; sané loewa pengina wastanipoen. Panak ajamé, pitik. Manoeké sané betjik ring Bali, makéhan kekoeroeng, patjang keadoe rikala kekeletjan; manoeké sane kelébin kewastanin manoek pengeléban, keanggén pengeloembah. Jéning ngerereh ajam patjang pengeloembah, pilih betjika ajam djagoné sané ageng, mangda pitikipoené taler ageng ageng. Ajam poenika tan wénten ngelekadang panak, nanging ngemedalang taloeh. Paksiné samian metaloeh. Ajam poenika soroh paksi, nanging tan wénten oening mekeber tegeh, sekadi pekeber paksiné. Poenapi awinanipoené? Sapa sira oening ring boeron sané metaloeh?

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 7

kélor

Ditengah natah I Njomané ada poenjan kélor apoewoen. Poenjanné gedé. Donné serining-serining. Baan mokoh poenjanné, dadi donné loemboeng loemboeng, nganti ané abidang ada amoen pipis koetjiné abidang loembangné. Boeah kéloré adanina keléntang, dadi anggon djoekoet. Babakanné dadi anggon oebad paa simboeh anak njakitang basang, anggon boréh moewah ané lén lénan. Jén memoela kélor, patoetné ditanahé ané sedeng bas beseg wijadin bas toeh tanahné, ento ngeranaang kéloré toesing melah idoepné, dikénkéné mawanan mati.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 8

njakan

Iméiné teka oeli kajehan njoewoen jéh adjoen, toeroehanga digentongé ané dipaon. Soewoed kéto lantas imémé merérén negtegang bajoe sambilanga naar basé. Sesoebanné naar basé, lantas imémé njemak baas atjatoe dipoeloené, abana kepaon ingsaha wadahina tjoebék; disoebanné kedas, lantas emema.

Doegasé mekiré ngingsah baas, imémé dipaon noenggoehang pengedangan, misi jéh metengah, tekepina baan kekeb, toemoeli toeloekina saang, endihina api. Mara panes jéhé dipengedangané, baasé ané kemem itoeni wadahina koeskoesan, laoet pedjanga doewoer pengedengané ané soeba metoenggoehan, toer tekepina baan kekeb. Soeba sedeng aroena, lantas kearoe. Wiréh jéh angeté dipengedangané soeba toena, déning anggona ngaroe, dadi boewin timpoehina adji jéh njem. Mara jas aroeané, lantas boewin wadahina koeskoesan, pedjanga doewoer pengedangané, boeka doegasé mara moelang baas. Sewetara atengah djam mekelonné, aroeané soeba lebeng, dadi nasi. Doeké imémé njakan, masih mesambilan ngaé daarang nasi, loewiré: djoekoet, sambel, ngoréng bé moewah ané lén lénan.

Catetan: Kaketus saking cakepan Anéka Warna I, Keawi Toer Katoetoepang Antoek I Madé Pasek sane kamedalang warsa 1922.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 9

1

ngalih gae

1

Tiang taen baanga satua, iraga musti magae tur tusing dadi ngedotang hasilne. Iraga harus magae dogen, eda pesan ngitungang buka kenken ja lakar panadin pagaene ento buin pidan. Tutur ento gugun tiang, cara ngesop biu abulih tusing misi makpak. Jani mara tiang makeneh, yen tusing ngedotang hasil, apa ja ane ajap kanti peteng lemah iraga ngayahin gegaen buka kene?

Suba tibanan satua ento sekenang tiang ngincepang, sakewala jani mara pesu patakon ane nyekenang buin pitutur rahayu ento. Mailehan lantas keneh tiange nglelana, ngenehang pituture ento buin. Buka kene isinne.

Yen mulan saja iraga tusing dadi ngenehang utawi ngedotang hasil ulian pagae, to ngudiang iraga nyabran suud magae pragat ngitungang akuda maan pipis. Apa buin yen tusing beneh itung-itungan papeson ajak panekane, bisa

saking kerjasama

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 10
Lawat lawat Artikel puniki kawedar wantah Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

paling prajani. Sing cocok itung itungan perkalian ajak pembagiane masih keweh. Apa buin ngajakin anak len magae, pasti iraga lakar ubera ajakina ngitung hasil pagaen.

Yen prinsip ane ituni orahang tiang ento anggo, mehmehan bisa anggeta baonge aji klewang teken timpale ane ajak magae ento. Masak suba mkelo ajak magae timpale, jani jeg bayah aji tutur rahayu dogen. Cara iraga tusing ngelah keneh lakar bareng ngitungang isin basang anak len. Keto masih carat using bisa ngenehang kaperluan pianak anak len ane patut mayah SPP, meli pulsa, buku, miwah ane lenan. Sing ngenehang payuk jakan anak ane bisa dogenan matingkeb ulian pitutur rahayun iragane. Disubane payuk jakane matingkeb, bisa neked kulawargane bareng matingkeban. Bisa dogen buka keto panadine yen iraga mayah anak aji pitutur rahayu disubane ajak magae ileh ileh.

Yen mulan saja iraga tusing penting ngenehang hasil, dong ngudiang nyabran ngaturang bakti asebit sari iraga pragat nunas karahayuan teken Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Ane sungsung di linggih pabahan iragane ajak makejang. Disubane iraga ngaturang canang misi roti akebesan, ditu iraga mapinunas teken Ida apanga icena kasalametan, karahayuan, karahajengan. Lenan teken ento, apang icena masih iraga rejeki ane tusing pegat pegat.

Rejeki ane tusing pegat pegat ento ane idep idepang tiang cara naga ane lantang malembat uli muncuk gunung kanti ka tanggun sagara. Naga ento idep-idepang tiang ane nyaga urip manusane di merca pada. Ane ngemang sakaluir ajeng ajengan tur inem ineman. Naga ento ane idepang tiang madan Ananta Boga. Ananta mulan maarti tusing pegat pegat, tusing suud suud, tusing telah telah. Boga tegesin tiang dadi ajengan, ineman, bagia. Ananta Boga patuhang tiang cara bagia ane tusing telah telah baan muponin.

Pokokne iraga iteh nyakupang tangan kalih ngaturang sembah teken Ida Bhatara. Suud keto iraga mapinunas apang icena paica ane tusing pegat pegat ento. Buka keto kenehang tiang, apa tusing ento masih madan ane ngedotang hasil ulian makarma? Liu buin contohne yen ento makejang lakar satuang.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 11

Idep idepang tiang masih, dugase cerik ajahina unduk karma phala ane masanding ajak punarbhawa. Manut teken ajahan agama, iraga ene kone suba icena tetujon ane sing karoan masih ngidang tawang ap amadan keto. Contohne, tetujon ane madan jagat hita. Uling basa, suba jelas basane ento basa asing ane kelusne cara Bali. Sujatine ento suba pastika basa uli joh sawat ane silih, tur dadiang pangantungang idep. Iraga ene kone patut ngalih ane madan jagat hita.

Tiang ngenehang aji babelogan, jagat hita ento ane madan suka sakala. Suka sakala ento ane bakat ulian ngulurin ane dotanga ajak indriane. Yen unduk ngawatesin dot indriya, ento buin len satuane. Cutetne, iraga ene idup sing ja ada lenan teken ulian ngedotang phala ulian sakancan karma ane suba laksanang. Disubane keto, mara lantas ngenehang kamoksan ane cara joh kewala paek ento. Yen iraga jani takonanga teken anake ane uli selat tukad, tusing masih pelud baan ngortang apa ane madan moksa. Pasti ane lekad tuah pangandikan sastra ane orahang iraga utama. Sialne, iraga tusing nawang, dija tongos kautaman sastrane ento ngoyong, tur kenken carane makatang kautamane. Iraga ngalih gae, mulan makatang gae.

embas lan magenah ring Bangli. KakawiannyanĂ© kawedar ring makudang kudang mĂ©dia, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sanĂ© lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 12
IGA Darma Putra

”2

“surat cinta dari ida batara

Deluangné suba buuk pesaja, warna putihné ilang masalin warna coklat tapis, sada bucu bucuné amah ngetnget. Matulis potlot podol, tulisané tusing luungan tekén corétan raré ésdé. Dugas kajeng kliwoné, suraté ento bakatanga nyelekak di palinggih méruné. Sandikalané ento, ia ayat lakar nunas nomer buntut. Kadéna tuah gaén nak iseng, sakéwala dugasé suud mamaca, prajani awakné ngetor: kerauhan!

“Dear my damuh... Dari hati yang paling dalam, harus Manira akui, Manira sebenarnya jatuh cinta padamu. Rasa ini begitu dalam, hingga tak bisa manira abaikan. I LovĂ© you. Bersediakah kau menjadi sahayaku, melayaniku sepanjang hidupmu?”

Béh éwér munyin suraté. Masak betara nganika mabasa inggris lan bernésia? Biasané betara ngenika mabasa kawi, cara raos mantrané. Sada tulisan latin béad béod, biasané nak sastra Bali wayah.... Piiiihhhh... Saja saja éwér! Pelecéhan nénénan!

Sakéwala, ada cihna ané ngaé ia percaya. Suud mamaca, awakné ngetor buka seterum listrik. Bibihné caket, lidahné kaku. Sumingkin kenehné nulak, sumingkin sanget ngetor awakné. Kanti ia lemet, leleh...

Ditu lantas ia masaut, “Inggih titiang nyadia ngiringang pikayun betara!”

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 13
Isin Gumi 2 Satua puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Mara kéto, prajani ilang ngetor awakné, seger buka jati mula. Nyansan percaya ia mula kacatri widhi, kesenengan betara. Nuju déwasa ayu, ia mawinten dadi jro. Maprucut, majenggot, gidatné setata matémplok bija agemel. Ilang I Bagler ané demen mamunyah, matajen, mamitra, majaguran. Masiluman dadi jro, ané anteb abra mawibawa.

SujatinĂ©, liu anakĂ© pati takon unduk suratĂ© ento. Makejang tandruh, tusing percaya. Dija ada unduk betara jatuh cinta tekĂ©n jelema jelĂ© buka I Bagler? SakĂ©wala, nepukin ia masalin bikas, luung masi. Ada pikenoh surat betaranĂ© anĂ© â€œĂ©wĂ©r” ento.

Jani, sayan rajin kramané maturan ka pura. Nyeliksik di palinggihé, ngajap ajap maan surat uli betara. Yén selamet maan suraté ento, suba ngarincik lakar malinggih dadi Jro. Piiih... dadi jro mula luung. Sing ada anak bani éwér. Makejang ngawangiang, bes karoan kasenengin betara. Nyén bani éwér?

Ibi sandikala tiang maturan ka pura. Tiang tusing milu milu lakar ngalih surat cinta ida betara. Sakéwala keneh tiangé tulus lakar nunas pangampura tekén betara.

Tondén pragat pula pali pamuspaan tiangé tekén betara, sagét cekceké mabriuk, ramé mamunyi di gedong meruné. Béh, cihna apa yé ento? Tiang ngedat, nelektek ka méruné. Sagét ngenah deluang malepit, nyelekak di jelanan méruné. Gagésonan tiang nyagjagin, nyemak suraté ento.

“Dear damuh... Kenapa kau tak menulis surat lagi?”

Kéto dogén isiné, lantas tiang ngetor buka seterum listrik... kerauhan!

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 14
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

Geguritan geguritan bangbang wétan

IBW Widiasa Kenitén

Pucung /10/ Patut rungu, ri sang tuna belog jugul, patutĂ© limbakang, tĂ©ja sĆ«ryya galang ati, pilah kayun, dharmma áčĄadhunĂ© uripang.

/11/ Manah patut, mudita rumrum kagelut, budhi degdeg bagya, tegul seet galak branti, tlusuk ipun, talin Ă©ling jangkep tyaga.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 15

/12/ Swéccha Ratu, ngicénin galang pawungu, kapat polih sabeh, buk manah liyep manyilib, etis kayun, kedék pakenyung uripang.

/13/ Nunas tutur, gegamelan kantos nglantur, marga Sanghyang Atma, marganing mulih manyepi, margi suwung, wantah karmma ngatujuhang.

/14/ Kantun idup, becikang malampah laku, suáčĄila pucukang, dasarin solah subhakti, mogi rauh, galah becik kapolihang.

/15/ Tegul ripƫ, tyagané anggén manuntun, semeng tejeg sañja, tepet éling ring Hyang Widhi,

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 16

lampah laku, wruh ring jati sujana.

/16/ Brangti lebur, kala katuturin patut, swĂ©ccha krama táč›eáčŁáč‡a, ngicĂ©nin margi uttami, patut gugu, anggĂ©n kanti kawekasan. /17/ WĂ©ntĂ©n tutur, munyinĂ© makada biur, maitri telebang, i lidah lambȇ tamtamin, becik patut, ilehang jroning háč›edaya.

/18/ Bantang atur, manemu lakáčŁemi ayu, bagya sawitranĂ©, kedĂ©k pakenyung manampi, kendel nglantur, kadang warga nemu sukhā. (pacang kalanturang....)

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 17

endek3

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 18
Satua
Cutet
3Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Ni Luh Suarti ento suba makéré enem bulan magaé di Kantor Kelurahan Mertasari. Ia magaé dadi staf di kantor kelurahan ento. Sawai wai, gaginané ngwantu Ibu Kasi ngaryanin surat lan laporan, lénan tekén ento ia masih ngwantu para kramané nyangkepin saparindik ngaryanin KTP, surat surat tur ané lénan.

LNi Wayan Marti Mégasari ega pesan kenehné Ni Luh Suarti magaé ditu, sawiréh ia mula jemet wiadin dueg nganggon mesin tik kantos komputer. Umah Ni Luh Suartiné tusing ja joh tongosné uli Kantor Lurah Mertasariné. Wantah duang kilometer uli Kantor Lurah Mertasariné. Ento mawinan Ni Luh Suarti marasa demen magaé ditu.

Ané jani, ada koné tata titi rikalaning pegawainé masuk kantor. Para pegawai Kantor Lurahé patut nganggon baju endek yéning nuju dina Anggara. Ni Luh Suarti ento wantah pegawai baru, tusing koné ia maan duman seragam endek uli kantor tongosné magaé. Apang patuh satinut tekening pegawai ané lénan, ia madaya lakar meli kain endek apanga nuutin tata titi pegawainé di Kantor. Suba uli limang dina ia ngraos ngajak tunanganné lakar melali sambilanga meli kain endek di toko.

“Beli GedĂ©..., payu ngatehin Luh meli kain endek?”

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 19

Patakon Luh Suartiné tekéning Gedé Suanané liwat video call. Tepukina Gedé Suana sedeng mecil laptop. Gedé Suana ento magaé di perusahaan desain grafis. Ia dueg ngaé desain magenepan di komputeré. Ia masih dueg ngambar di komputeré. Gedé Suana ento pangadegné bagus tur alep, dueg, jemet magaé, pasautné setata alus banban tur ia liu ngelah timpal. Timpalné muani wiadin luh. Ento makada Ni Luh Suarti tresna pesan ngajak tunanganné ento.

“EndĂ©n nakĂ© malu Luh, beli enu ada gaĂ©. EnĂ© enu ada proyek. Nyanan yĂ©n suba suud, ajaka men meli kain endek,” kĂ©to pasautnĂ© GedĂ© Suana alus banban.

“Nah. Lamun kĂ©to Ă©nggalang pragatang gaĂ©nĂ©, Beli. Tiang sayaga ngantosang,” kĂ©to munyinĂ© Ni Luh Suarti sambilanga nyuudang video call ngajak tunangannĂ©.

Suba makudang kudang dina sekaté ento, kanti med Ni Luh Suarti ngantiang Gedé Suana apanga ngatehin meli kain endek. Sabilang telpun, WhatsApp, pasti pasautné sibuk, ada gaé mendadak miwah ané lénan. Ningeh pasautné Gedé Suana ané buka kéto, marasa sangsaya kenehné Ni Luh Suarti. Ané jani buin ia nyekenang Gedé Suana.

“Beli GedĂ© enu sibuk?” patakon Ni Luh SuartinĂ© liwat telpun sambilanga makĂ©rĂ© mragatang gaĂ© milpilang arsip surat surat.

“Nah, buin pitung rahina, Beli ada galah. Atehina men meli kain endek ka toko. Nyanan paak-paakan ento, ingetang masih beli nah, Luh...,” kĂ©to pasaut GedĂ© SuananĂ© tekĂ©ning Luh Suarti.

“OkĂ©, Bli,” Luh Suarti lantas nyaurin cendek.

Ané jani, suba koné tusing sangsaya kenehné Ni Luh Suarti tekéning Gedé Suana. Luh Suari ento anak luh polos, ia setata percaya kapining munyin tunanganné ento. Kalané Luh Suarti suud milpilang arsip, lantas teka Putu Ratni. Putu Ratni ento masih pegawé di Kantor Lurah Mertasari. Nanging Putu Ratni durinan buin telung bulan magaé ditu tekéning Luh Suarti. Masaih tekéning Luh Suarti, Putu Ratni ento masih dadi staf di Kantor Lurah Mertasari.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 20
Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 21

“Luh suba ngaĂ© baju endek?” patakon Putu Ratni kapining Luh Suarti sambilanga negak di samping Luh SuartinĂ©.

“TondĂ©n, Tu,” pasaut Luh Suarti sambilangan kituk kituk

“Tiang masih tondĂ©n. Tiang ada keneh lakar sibarengan meli baju endek ngajak tunangan tiang. Ia masih lakar ngalih kain endek anggona kostim di kantor tongosnĂ© magaĂ©,” Putu Ratni masaut sambilanga makenyem.

“Dingeh tiang di Toko Cahaya Busana anĂ© di paak pekennĂ©, ditu liu konĂ© ada makudang kudang kain endek tur ajinĂ© tusing maal maal. Uli endek sutra, endek katun, endek rang rang muah anĂ© lĂ©nan ada ditu,” Ni Luh Suarti nimpalin munyin Putu RatninĂ©.

“Lan kemu nyanan bareng bareng, Luh...”

“Ampura, tiang suba majanji ngajak tunangan tiang bin pitung dina lakar bareng bareng mablanja,” Luh Suarti nulak raos Putu RatninĂ©, sawireh ia suba kadung majanji ngajak GedĂ© Suana.

Suba liwat pitung dina sakadi munyinné Gedé Suana, tusing masih I Gedé Suana nyidayang ngatehang Luh Suarti. Marasa sebet kenehné Luh Suarti. Tepukina Putu Ratni suba ngangon baju endek mawarna tangi masawang motif patra di rahina Anggarané ento. Luung pesan tepukina pangadegné Putu Ratni nganggon baju endeké ento, sawiréh Putu Ratni pangadegné langsing lanjar, kulitné masih putih kedas. Jegég ia ngenah nganggon baju endek mawarna buka kéto.

“Luung gati bajunĂ© Putu Ratni,” pasaut Ni Luh SuartinĂ©, nyunjung kajegĂ©gan Putu RatninĂ© anĂ© sedeng mabaju endek.

“Aduh... suksma Luh. EnĂ© tiang meli di Toko Cahaya Busana ento, Luh. AjinĂ© tusing ja maal, tiang meli petang mĂ©ter kuang langkung, dum ajak dua. Ajak tunangan tiang, apang pada patuh warna lan motifnĂ©. YĂ©ning meli liu, maan diskon ditu,” pasaut Putu Ratni, saha kimud.

Nepukin Putu Ratni ané mabaju endek, marasa kenehné Luh Suarti dot nyekenang Gedé Suana malih. Gedé Suana ento setata sibuk, ané ngaé Luh

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 22

Suarti mingkinang sangsaya tekéning Gedé Suana, ada koné orta ané ngorahang Gedé Suana dugasé ené mablanja di pekenné ngajak anak luh jegég. Ada ané nepukin Gedé Suana pesu uli Toko Cahaya Busana, dagang endeké ento.

“Bli GedĂ© sibuk terus... bin pidan men maan ngatehang tiang? YĂ©n keto tiang mablanja pedidi dogĂ©n,” Luh Suarti suba makinkin ngambul tekĂ©ning GedĂ© Suana.

“Nah, nah... Bin mani teka uli magaĂ© atehanga men mablanja, Ă©da nakĂ© ngambul kĂ©to Luh,” GedĂ© Suana ngapul apul Luh Suarti di selat telpun, apanga demen gĂ©n keneh Luh SuartinĂ©. Apanga suud ia ngambul. Sekadi munyin GedĂ© SuananĂ©, satekannĂ© uli magaĂ© ia lantas ngatehang Luh Suarti ka Toko Cahaya Busana. AnĂ© jani, demen pesan kenehnĂ© Luh Suarti mablanja. Tepukina liu ada makudang kudang kain endek anĂ© luung luung tur liu maan diskon. KalanĂ© ento dingeha gigis gigis, pramuniaganĂ© matakon tekĂ©ning GedĂ© Suana.

“Sama siapa itu, Beli?”

“Oh, itu adik saya,” pasautnĂ© GedĂ© Suana.

Ningeh munyi buka kéto, buin Luh Suarti marasa sangsaya tekéning Gedé Suana. Wiréh dugasé ené ia masih ningeh orta ané ngorahang Gedé Suana mablanja di pekenné ngajak anak luh jegég. Ané jani, pangakuné Gedé Suana tekéning pegawé tokoné, ia wantah mablanja ajaka adiné. Makita énggalénggal Luh Suarti neked jumah.

Di subané Luh Suarti maan kain endek ané demenina, lantas ajaka dadua ento marérén di warung nasi paak pekenné. Ditu Gedé Suana ajak Luh Suarti mablanja dedaaran. Sabilang ajaka ngorta, Gedé Suana setata nolih handphoné. Mirib suba nasibné, engsap miriban Gedé Suana ngaba telpuné. Kalina kejep nyelang toilet di warung nasiné ento. Nanging smartphone Gedé Suanané pejanga di duur méjané. Pesu dayané Luh Suarti lakar nelokin isin telpun Gedé Suanané. Nah, ditu suba tepukina ada liu chatné Gedé Suana ngajak Putu Ratni,

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 23

timpal Luh Suarti ané masih magaé di Kantor Lurah Mertasari. Chat WhatsApp ané mesra gati, sakadi anak matunangan. Ada masih fotoné ajaka dadua. Foto ané misi Gedé Suana ajaka Putu Ratni mabaju endek ané warna lan motifné patuh, baju endek warna tangi masawang motifné patra.

Ané jani suba tatas tawanga tekéning Luh Suarti. Gedé Suana suba mogbog. Ia lakar mapineh pineh apanga Gedé Suana nyak ngomong ané seken. Apanga nyak ia ngaku, suba naduanin Luh Suarti ngajak Putu Ratni. Sedek malihin telpunné Gedé Suana, sagét teka I Gedé Suana uli toilet. Luh Suarti nyaruang apanga tusing ketara malihin telpuné Gedé Suana.

“Endek anĂ© jemak Luh ento, luung. Cocok sajan yĂ©ning Luh anĂ© nganggon. JegĂ©g Luh ngenah.”

Dingeha tekén Luh Suarti, Gedé Suana nyunjung paraganné. Munyiné alus, kemikanné manis.

Luh Suarti tusing nyaurin munyin Gedé Suana, ia wantah makenyem akejepan. Di kenehné ia marasa sebet, gedeg, kuciwa tekéning Gedé Suana. Ulian endek, ia dadiné nawang bikas Gedé Suanané ané sujatiné.

Ni Wayan Marti Mégasari, embas ring Sanur, 3 Maret 1990. Magenah ring Jalan Pasekan Gang Batu Ngonjol VI Batu Bulan Kangin. Sané mangkin makarya dados pegawé kontrak/non PNS Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 24
Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 25 puisi-puisi stt putra sasana, dĂ©sa adat sĂ©ma, dĂ©sa pering, kecamatan blahbatuh, gianyar (Pinaka pikolih pelatihan nyurat puisi Bali anyar sanĂ© kalaksanayang olih Penyuluh Bahasa Bali Kecamatan Blahbatuh, KabupatĂ©n Gianyar)

Diah Gandari

Tan Patandingan Tan Papegatan

Nresnain angin

Apang bisa ngetisin Nresnain yéh Apang bisa ngamertanin

Kadi ngidu ring tengahing latri Ngingetang tiang anget gelutan beli Tisné I Tukad Tan bina cara nepuk kenying beliné

Padaduanan ajak beli kadi mangipi Matatah di keneh tanpa tandingan Tuah ngidang ngrasayang sebeté tan papegatan Ada pangrastiti di bungkahing hati

Suksma suba taén majalan bareng Patinget ané tusing ngidang ngengsapin Yadiastun ento pamuputné lara Depang suba tuah dadi gegambaran ngelangunin ati

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 26

Bintang Patmawati Tresna Tuara Teked

Ngelah batis, kéwala tuara ngidang majalan

Ngelah lima, kéwala tuara ngidang magisian

Ngelah paningalan, kéwala tuara ngidang matolihan

Ngelah keneh, kéwala tuara teked

Yadiastun iraga ngenjek gumi ané patuh

Yadiapin iraga ningalin langit ané patuh

Tresnané tuara ngidang matemu

Sakancan lengkara ané suba kasurat Sakadi baju tan palima, makejang makutang Satmaka luih I Bunga Mawané kembang Miik, kéwala natuin

Pamuputné iraga tuara ngidang matemu, Ring umah rindu

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 27

Meyda Silvia Lestari Kangen Mémé

Tan wénten angin, Tan wénten ujan, Anak alit ngadeg . . . . . Bengong mapangenan . . . . .

Ngantosang semaya I MÉMÉ Lakar mawali ka BALI

SakĂ©wala limang tiban suba liwat MÉMÉ nongos ditu

Tusing magatra

Tusing inget tekĂ©n pianak somah MÉMÉ . . . . . . .

Tusing kĂ© MÉMÉ kangen tekĂ©n titiang?

Sapatekan MÉMÉ mulih setata bakat antiang titiang Munyin MÉMÉ . . . . . . . Gelutan MÉMÉ . . . . . . .

Ento sanĂ© setata antiang titiang Dumogi MÉMÉ gelis mawali.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 28

Sri Ayu

Sakit Ati

Petengé karasa sepi

Ngenehang unduké padidi

Ngenehang dinané dibi Bagia setata ingetang

NĂ© jani tiang bengong padidi

Nyingakin langité ané gulem

Pateh sakadi keneh tiangé ané peteng Keneh tiangé ané sebet

Tiang ngeling sigsigan

Ngrasayang keneh tiangé ané sakit

Karasa tusing maguna hidup tiangé ané jani

Tanpa ragan beli tiang karasa mati

Né ané madan sakit ati

Pait karasayang tan bina sakadi kopi tan pagula

Tan bina kebus bara sakadi api

Dong kéné rasané sakit ati

Sakit sajan sing ngidang ben ngorang apa

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 29

Guru Sané Kagugu

Nyén ento guru?

Guru ngajahin di sekolah

Ngajahin mamaca

Ngajahin magending Ngajahin nulis

Pinaka sundih ri kala kapetengan

Pinaka bintang ngiasin langit peteng Ngaénang galang Galang apadang Makada liang

Kasengguh pahlawan tanpa tanda jasa

Patut kagugu lan pinaka conto Élingan . . . .

Puntul puntulan tiuk, yéning sangihin pasti magan Tusing ada belog wiadin dueg Ada adan tuah nyak kalawan tusing

Dinané wengi ring Séma, 27 September 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 30

Ni Kadék Dwi Anggarum Guru Pangajian

Pinaka prawira di keneh titiang

Sané nuntun pajalan titiang

Setata mimbing tur ngicén ilmu tekén titiang

Guru . . . .

Sané pinaka sundih Tusing taén pedih

Yadiastun titiang pelih Nanging setata ngicén ajah-ajah sané luwih

Guru

Tan surud surud titiang ngaturang suksma

Awanan guru titiang maan pangweruh

Suksma guru suksma guru

Anggara, 27, 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 31

Ni Putu Éka Lestari Dwiyana

Tresna Tekén Guru Pangajian

Rikala ngajahin

Boya ja ulian dot malajah KĂ©wala.... Tuah dot ngajiang

Ritatkala marepan Tiang tusing kanti makijapan Boya ja tusing nawang carané matolihan Kéwala ené ané madan tresna

Boya ja tusing demen malajah Kéwala.... Tiang demen tekén carané ngajiang Guru Pangajian Kéto anak ngorahang

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 32

Ardinayanti

Tresna Sujati

Tresna ring ati

Tresna sané rasayang tiang kapining beli Risedek beli ngrasayang sungsut ring kayun

Ritatkala beli jagi ngerereh anggén ngalimurang manah

Tresnan tiangé tulus sayaga ngatonang beli Tresnan tiangé cutet kapining beli Maliang liang

Tur pakedék pakenyung

Beli satmaka sundih ané nyunarin keneh tiangé Tresnan tiangé wantah kapining beli Yadiastun sapetekan beliné wantah singgah di hatin tiangé

Beli tetep sundih ané antiang tiang

Rikala sundihé ento ilang Karasa remrem keneh tiangé Kéwala tresnan tiangé setata satya ngatosang sapetekan beli.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 33

Ni Putu Ayu Viola Masekolah

Siapé suba pada makruyuk

Sang Hyang Surya nyinarain jagaté sami Nyihnayang jagaté sampun semeng

Kedis kedisé manguci Sarasa nundun uling pangipian Bagia pesan keneh tiangé

Dinané jani

Tiang pakedék pakenyem masekolah Apang polih kaweruhan, apang dadi jadma maguna Nénten lali

Mapamit ring Guru Rupaka Apang bagia, kénak lan rahayu.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 34

Marriané Gracia Guru

Sabilang wai ngajahin

Di mukak kelas

Pinaka modél ngamaang conto

Ngajahin di sekolah

Ngajahin iraga magending Ngajahin mamaca tur Ngajahin nulis

Dumogi prasida ngawetuang murid sané maguna

Guru pinaka pahlawan tanpa tanda jasa Sané ngranayang iraga dados sisiané Prasida uning sakancan sané kaajahin

Guru sané tulus ngajahin titiang

Ngicénin titiang kaweruhan Sané banget maguna Maguna antuk riwekasan

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 35

Katinggal

Mémé Luas

Pakruyuk siapé

Macihna sampun semengan Mémé mataki taki

Jagi ngrereh pagupa jiwa

Umahé suwung mangmung

Kitak kituk tusing ada gaé Manah tiang nulungin mémé Jagi ngrereh pangupa jiwa

Galahé sampun tengai

Titiang nugtug mémé ka carik Tiang sebet nepukin mémé

Mauap tanah peluhné ngecor Mangda gelis mararian

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 36

Ni Komang Ratih Ananda DĂ©wi Tarian

Igel igelané ento lemuh pesan

Analep sané nyingakin igelan ento dot pesan nyarengin maigelan Akéh pesan para yoanané miwah alit alité sareng malajah ngigel

Igel igelané ento pinaka pamungkah upacara agama

Panglilacita ring Bali

Duaning asapunika

Titiang seneng pesan maigel igelan malajah sakancan igel igelan Bali

Minakadi: igelan Péndét, igelan Puspanjali, igelan Sekar Jagat, miwah sané lianan

Duaning asapunika

Ngiring iraga ngajegang

Seni lan budaya Baliné

Mangda krama miwah tamiu saking dura negara

Seneng tur angob sareng kabudayaan iraga

Utamanyané ring Bali.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 37

i empas tekén i asu

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 38
Satua Bali

Kacrita wénten reké empas kekalih lua muani. Ané muani mawasta

I Durbudi miwah ané luanan mawasta Ni Kacapa. Munggwing genah ipuné irika ring telagané sané mauparengga sekancan sekar tur sami pada neda kembang, luir ipun sekar tunjung minakadi tunjung bang, tunjung putih, tunjung biru, lar sekar angasana, sekar jempiring kalih sané lian lian. elaga genah ipun i empas punika mawasta taman Kumuda Wati. Tiosan ring i empas irika taler wénten angsa akéh ipun kekalih luh muani, irika ipun melali lali sarwi manjus. Sané lua mawasta Ni Cenkrenggi sané muani I Cengkrengga. Riantukan sampun sué pisan I Angsa sareng I Empas ring telagané punika, raris mekakalih ipun punika sampun rumaket pisan makekasihan miwah makakanténan. Asapunika kauripan sadina dina, ulung tinulung, beriak beriuk, salung lung sabayantaka.

TKasuén suén rauh reka masanin panes ngentak, ngantos toyan telaga Kumuda Watiné punika tambis tambis asat utawi luh. Duaning asapunika I Angsa marasa kakéwehan raris ipun lua muani mamanah jaga matinggal saking irika, matulak kagenahnyané riing. Duk punika semunnyané I Angsa ngunngun sedih, santukan ipun irika anggén ring sawitrannyané I Empas sané jagi tinggal ipun. Irika raris I Angsa lué muani masesambatan tur ngorahang kapining I Empas makakalih.

“Uduh cai nyai makarua, DĂ©wĂ©kĂ© ngidih tekĂ©ning cai nyai ajak dadua, melah-melah dini, wirĂ©h i dĂ©wĂ©k lakar ngalain anakĂ© buka cai nyai uli dini.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 39

SawirĂ©h buka kĂ©to eda pesan cai nyai sebet, banĂ© mabelasan ngajak i dĂ©wĂ©k uli jani, mani puan kĂ©wala enu pada idup, dumadak apang buin pada kacunduk. Nah, apang cai nyai tatas nawang apa awanan dĂ©wĂ©kĂ© ninggalin cai nyai? Wireh i dĂ©wĂ©k tusing pesan dadi pasah tekĂ©n yĂ©hĂ©. Pangungsin dĂ©wĂ©kĂ© jani lakar ka Gunung Imawan. Ditu ada telaga melah madan Manasar, yĂ©hnĂ© ening pesan. Yan kapritiwimbayang telaganĂ© ento tan bina kadi taman NarmadanĂ©, pesiraman Ida Bhatara Indra. Buina telaganĂ© ento yĂ©hnĂ© tusing taĂ©n asat apitui masan panes ngentak apa buin masan ujan jeg tetep kebek.”

Asapunika pajar I Angsa, I Empas luh muani merasa sedih pesan duaning jagi katinggal sawitra, solah ipun amelas kayun, matedoh ipun ring buntut angsanĂ© raris mapajar, sapuniki pajar ipun, “Inggih Ratu, kalintang pisan tan swĂ©can I RatunĂ© ngwawulayang titiang kaliwat nista. YĂ©n I Ratu nilar dĂ©wĂ©k titiang irika sapunapi dados titiangĂ©, tan pariwangdĂ© titiang pacang padem antuk sedih manah titiang tilar I Ratu. Yang ten iwang antuk titiang narka, I Ratu wantah ngardinin kĂ©nak pekayunang I Ratu kĂ©wanten, tan wĂ©nten nyaksi kesaktian miwah kabayaparan titiang. Napi mawinan titiang matur sekadi punika, wirĂ©h titiang taler ngamertayang toya tan bina ring I Ratu. Cendek ipun, titiang pacang ngiring I Ratu mangda titiang polih muponin kadarmaning sawitra.”

Sapunika mungguwing aturné I Empas. Sangkaning kapiwelasannyané I Angsa miragi baos ipun I Empas, raris mabaos I Angsa.

“Nah yan abuka kĂ©to, nĂ© ada baan i dĂ©wĂ©k naya upaya melah. NĂ© kayu atugel dangal, basatengaanĂ©, sabilang tanggu i dĂ©wĂ©k nanggal ajak dadua. KĂ©walĂ© ada pabesen kainĂ© kapin cai, selantang lantang jalan eda pesan cai nyai mamunyi japituwi ada anak matakon, ada anak nyacad utawi mariceda cai nyai, eda sautina. Ingetang pesan pabesen kainĂ©, eda nyen cai linyok utawi ima tekĂ©n pangarah dĂ©wĂ©kĂ©. Yan cai nyai ima, sing urungan cai nyai lakar ngemasin mati, mawastu tan prasida amun pengaptinĂ©.” DĂ©ning asapunika, lega pesan manahnya I Empas pacang ngiring sapangarah angsanĂ© punika.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 40
Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 41

Gelisang satua, I Empas sampun kekeberang olih I Angsa ngalérang. Tambis rauh reké ring tegal wirajénggala, irika wénten asu kakalih lua muani masayuban ring sor taruné. Sané muani mawasta I Angsang, sané lua Ni Angsing. Asapunika kabaos praya ngarereh teda, nanging lacur sué nénten polih punapa punapi. Kabatek antuk layah kalih bedak ipun, raris nyongkok ipun sinambi manyonyoin panak ipuné, sané kantun malit.

Kala punika Ni Angsing makita nulĂ©ngĂ©k ka ambaranĂ©, kakantenang wĂ©nten angsa ngeberang empas ngaja kanginang. Ni Angsing tangkejut miwah kagawok ngantenang. SawirĂ©h sanĂ© sampun sampun tan naenin ipun manggihin indik sakadi punika. Raris ipun mapiorahan ring muanin ipun: “Ih Beli Angsang, tingalin ja baduur ada empas kakeberang baan angsa. Kija mirib lakar abana?”

I Angsang masaur, “Sing ja buka munyin nyainĂ©, dija ada perah empas kakeberang baan angsa. Kenengang awakĂ© ento tidong ja empas, tatwinyanĂ© tain sampi tuh, anĂ© umahin bekutis. Ento keberangĂ© baan I Angsa.”

Wawu asapunika I Empas miragi déwék ipun kakungguh tain sampi tuh, kénginan metu brangtinyané tur gregetan raris bungut ipuné enggang jagi nyander I Asu. Wiréh bungut ipuné enggang, dados ipun ulung ka tanahé. Tan pawingdé padem I Empas makakalih. Disampuné I Empas padem kala irika lega pesan manah I Angsang kalih Ni Angsing maka miwah pianak-pianak ipuné duaning mapikolih taledan becik marupa empas.

Risepadem I Empas né mangkin I Angsa lua muani makakalih kalintang sedih tur masemu kangen mapan sawitrané tan pisan satia ring semaya mawastu ngemasin padem. Tumuli raris I Angsa ngalanturang pakeberannyané angulayang ring ambarané ngalerang.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 42

ngortang seni #3: seni ané paling jani4

Cén ané madan seni Bali ané jani? Yén sing ada ané ibi puan sing ada né jani kekéto masih yén sing ada ané buin mani yén sing ada ané jani. Yén ngortang seni ané jani ada nak agak absurd, sawiréh ané jani to kontéksné waktu, sedangkan ané gaéné di seni Bali ané jani to gaéné dugas ibi, puan, telun, petang dina, atau mungkin joh sebelumné sube gaéne, suud kéto mare jani pamérange. Yén kéto undukné ané cén madan ané jani?

YĂ©n kenehang kruna “anĂ© jani” to maksudnĂ© “kontemporĂ©r” artinĂ© anĂ© ada jani. YĂ©n suba kĂ©nĂ© maksudnĂ© tusing nyandang memandang seni to uling di satu sisi doĂ©n, mawinan seni anĂ© jani suba melĂ©nan ajak anĂ© pidan, ada prosĂ©s Ă©volution uling seniman ajak krama seninĂ©. YĂ©n di Bali, yĂ©n ada modĂ©l acara gedĂ© misi tĂ©ma tertentu, anĂ© suba pasti harus ada di lukisan utawi patung utawi instalasi seni, dll anĂ© ngerĂ©spon tĂ©manĂ© ento. TĂ©ma to hanya framĂ©, petitis anggon senimanĂ© berkarya, ngawit mekeneh ngaĂ© karya seni, tusing je harus (misalnĂ©) tĂ©ma yĂ©h apang lukisanĂ© misi yĂ©h. HarusnĂ© kĂ©nkĂ©n baan apang uling tema to iraga kritis menanggapi, nampĂ©n situasi guminĂ© jani, yĂ©n cara kĂ©to lantas nyak suba masuk ajak modĂ©l seni anĂ© cara jani. YĂ©n seni anĂ© cara jani nu pemikirnĂ© cara contoh tĂ©ma acara yĂ©h dan karyanĂ© harus ada unsur yĂ©h tepuk, bĂ©hh sing nyak cara jani, kolot adanĂ© berpikir.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 43
Artikel 4 Artikel puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Yén ngortang seni Bali ané jani anak suba ngalintangin sajaan perkembangané, tusing nyidang memaca karya ané jani uling di téma acara dogén. Seni Bali ané jani harusné nyidang mengakomodir perkembangan pemikiran, perluasan cara berpikir, nakonang hal hal ané ésénsial ané ada di hidupé ajak situasi guminé, ngemasukang téknologi, ngerumusang pemikiran. Yén nu berpikir seni Bali ané jani nto sebuah warisan hébat leluhuré pidan, jeg sing lakar neked kija seni Baliné, artiné boya ja tusing menghormati, menghargai karya hébat lelingsiré ipidan, kéwala kéngkén carané jani iraga iraga ané ngewarisang totonang apang hébat masih ngaé seni ané cara jani uling di téknis ajak di pemikiran.

Coba je metolihan ke dura negara, guminĂ© medauh, Éropa, AmĂ©rika, kĂ©ngkĂ©n iya mewarisi pemikiran I Plato, Aristoteles, sampai dadi pemikiran pemikiran baru anĂ© iraga anggon jani di Bali, Emanuel Kant, Derrida, Deleuze, Hume, Locke, konyanhan uling satu sumber tekane, uling I Socrates. Uling di ngortang seni (filsafat seni) dadi Ă©stĂ©tika, berkembang buin, ada anĂ© setuju ada anĂ© tusing, kĂ©wala anĂ© setuju tetap mengembangkan pemikiranĂ© apa buin anĂ© sing setuju ngaĂ© pemikiran baru tentang membaca seni utawi Ă©stĂ©tika anĂ© medasar baan pemikiran anĂ© tusing setujuinĂ©. ModĂ©l ento anĂ© dadi seni care jani di guminĂ© kauh, luungnĂ© nyak ah guminĂ© nganggo.

Seni Bali ané jani harusné sing lek nyeledétang modél kekéto, apang tusing terus meguyang di lango doén tusing nepukin apa, bes romantis dadi anak cara janian, padahal ané perlu jani pemikiran kritis, nanggapin pekibeh guminé, jalan idupé dadi karya seni. Kéto yén rasayang. Lantas ané cen madan seni Bali ané jani? Seni Bali ané jani ya ané tepukin jani, ané nyidang maca kualitasné uling dicaran senimané berpikir ané ada di tengah karyané, intiné tusing bersyukur cara ané viral di média sosial, kéwala baca seniné uling di karya seni ané ada di paméran paméran, di studio seniman, yén nu ngadokang rasa cara janiné artiné awaké kuang memaca.

Pohmanis, 29 Oktober 2022

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 44

Satua Cutet mabalih sundih, ulungin endih5

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 45
5 Satua
cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Wenginé punika, damuhé ngetél ngribis mispis, melusin don don punyan salaké sané seléag seléog nutug ampehan angin. Kosodan don salaké sané madui punika kapiragi sakadi jagaté makidung bandung, sungsut ring kayun. Dinginé nulang pisan. Titiang bengong negak ngil gilang. Sasihé kabaos sasih karo. Sasih nedeng dingin. Bulané maengkeb katangkeb antuk gulem. Rem rem pisan langité. Bintangé taler mangilang kagentosin antuk kunang kunang. Amung, i kunang kunang sané pakenyit nyit nyunarin langit.

WI Wayan Kerti enginé punika, sareng pitung diri titiang mameteng negakin empagan papah jaka sané sampun tuh ring tengahin abian salak. Sareng pitu majéjér ajér, marep kelod ngurati saksi wenginé ring Delod Bukit. Wenginé punika titiang sareng pitu nyantos kajaba sunaran sundih sané makeber ring langité wanengan Delod Bukit. Anaké lingsir lingsir ring désan titiangé maosang sundihé punika sundih léak. Daweg punika, ring Delod Bukit wénten anak ngaonin. Sawané kantun karaksa ring jeroné, tur nénten kasuntik antuk formalin. Minabang, punika sané ngarabda kajaba endihan soléh punika sabilang wengi. Bukité punika, pinaka wates desan tiangé, Désa Kuncara Giri sareng Desa Selumbung. Kawéntenané ring delod bukit tinggar pisan saking genah titiangé. Galah sampun jam solas wengi, dina kaping kalih titiang ngarereh iburan wengi. Wenginé sane teeb tur ngawinang manah kedeh. Aab jagaté sepi pisan. Ring désan titiangé durung wénten listrik. Nadak, wénten raris marawat sunaran sudih kajaba saking kauh, kasarengin lampah anak sané mamargi ring

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 46

rurungé. Lampahnyané nyansan nampek, sampunika taler endihan sundihé nyunarin wengi.

“Huhuuuuk
 huhuuuukk
 huhuuuk!” suaran anak makokohan punika, ngentenin titiang sareng timpal timpal titiangĂ©, wĂ©nten anak ngalintangin margi masundih sĂ©nter.

“KuruĂ©k
 kruĂ©k... kruĂ©Ă©Ă©kkk,” misan titiangĂ© sagĂ©t masuara sakadi suaran bojog. Minawi ipun dot macadĂ©n anakĂ© sanĂ© ngalintang punika, utawi dot ngĂ©dĂ©ngang wani ritatkala wengi.

Lampahnyané punika nadak mararian, pas ring wanengan genah tiang negak sareng sami. Lampu sénterné kasunarang ke arep titiangé, maklébat lawat anak lanang sané wani mamargi wengi. Anaké lanang punika majujuk landung lan jangkung makamben sarung. Ipun raris mabanyu ring pinggir marginé.

Misan titiangé sujatiné mula jail. Padéwékané alit, nanging akéh maduwé daya. Ipun nénten surud surud masuara sekadi bojog. Anaké lanang punika lantas nyénterin titiang sareng sami ring tengahin abian salaké.

“He
 hem
! Ngujangin drika?” AnakĂ© lanang sanĂ© sampun lingsir punika raris matakĂ©n nyambi nyedot lanjaran. Yadiastun peteng dedet wenginĂ© punika, titiang tatas pisan ring sang maduwĂ© suara. Sang maduwĂ© suara sampun katah ring kuping titiang, taler timpal timpal tiangĂ©.

“Ento pasti Wa Tantra,” sakadi punika titiang mamanah. Wa Tantra ring dĂ©san titiangĂ© sampun kaloktah. Anak lingsir puniki biasa mabusana rapi, sakadi madĂ©wĂ©k sangsangan. Ipun taler ngamargiang usada utawi dados jro balian. Mawinan ipun manawi nĂ©nten madwĂ© rasa kedeh ritatkala kapacĂ©dain antuk misan titiangĂ©.

“Mabalih sundih, Wa!” sinarengan titiang nyaurin pitakĂ©nĂ© Wa Tantra. Minab ipun taler sampun tatas uning ring titiang sareng sami, sanĂ© madamuh ring tengahin abian salak wenginĂ© punika.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 47
Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022

Miragi pisaur titiangé sakadi punika, ipun lantas ngalanturang pamargi. Minab ipun sampun tatas uning tatujon titiang, tengahin wengi misadia makumpul ring tengahin abian salak. Ipun raris ngalintang masunar séntér. Minab jagi mantukné.

Galahé nyansan wengi. Jangkriké saling saurin, balangé taler pakrékkék ring carang kayuné sakadi tembang purnaning jagat. Asuné nyalung, i kunang kunang taler kedap kedip. Aab wenginé nyansan serem. Titiang sami kantun teg teg nyantos kajaba endihan sundih sané soleh punika.

“KondĂ©n masi pesu,” titiang ngarĂ©mon. Rahina dibi, sawatara jam solas wengi sampun medal endihan sundih punika. Ia seliak seliuk makebyar sakadi pĂ©sta kembang api ring duur genah anakĂ© ngaraksa punika. Lampu strongking sanĂ© anggĂ©na sunar ring genah ngaraksa punika lantas rem rem. SunaranĂ© sagĂ©t kanten, sagĂ©t nĂ©nten. Manawi sangkaning sundih lĂ©ak punika?

Sawatara tigang dasa menit sampun Wa Tantra ngalintang, kajaba malih endihan sundih saking kauh. Sunarané kabur, sakadi warna témbok macét putih sané sampun luntur. Sunarané nyansan nampek. Sapa sira malih manawi ngalintang wengi? Nénten wénten kapiragi suara anak mamargi san nyarengin. Amung sunaran kémanten sané nyansan nganampekang.

Sayongé ngalilus keras pisan, nyaliksik padéwékan titiangé. Déwék titiangé merasa dingin pisan ngarasaang iusan damuh wengi. Nadak, bulun cikut titiangé masrieg jering, ritatkala sunaran sundih punika majadengan abos-bos ring arep titiangé. Titiang mautsaha mangda satata tenang tur ngengkebang rasa jejeh ring timpal titiangé sané sareng mabalih wenginé punika. Malih jebosné, sagét sunaran sundih punika mamargi nganginang saking arep titiangé negak sareng pitung diri. Pamarginé punika taler kapangihin olih timpal timpal titiangé.

“Melaib
!” Sira kapa sanĂ© nundĂ©n, sagĂ©t titiang sareng pitu cumpu malaib saking pabian salak genahĂ© mabalih sundih. NĂ©nten wĂ©nten rasa jerih ring padĂ©wĂ©kan pacang tusuk duin salak. SanĂ© utama, gelis malaib nyalametang

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 49

padéwékan soang soang, raris ka kamar tur maubet jelanan. Timpal titiangé sareng limang diri mantuk ka umahné soang soang. Titiang nginep ring umah misan titiangé. Ipun ngidih olas mangda titing nginepin.

“

Yan, da mulih. Iang tusing bani pules didian. Lan nginep dini.” Ngejer misan titiangĂ© mamunyi. KawanĂ©nan ipunĂ© ritatkala micadĂ©nin Wa Tantra nĂ©nten mabukti. YuktinĂ©, ipun getap pisan, tan panyali.

Galah nyansan wengi, sunaran sundih nyansan ngalitang. Manawi minyak tanahnyané sampun nyansan ngedikang, jagi telas. Titiang magulung saput, ngindayang ngidemang peningalan, ngengsapang napi sané wawu kapanggihin. Ajirigén sajeng sané sareng sareng tunas titiang kawit wengi ring pinggir margi di ajeng balai banjar, nénten prasida ngardi wanén ring sajeroning nampénin pamargi nadak lan sénglad punika.

Nemoning sasih Karo ring warsa 1989 punika, akéh krama Baliné pacang ngamargiang Pitra Yadnya, Ngabén. Daweg punika, wénten pangarsa saking Parisada Hindu Darma Indonesia, mangdéné keramané sané kantun maduwé sawa ngamargiang pangabénan, riantukan pacang wénten upacara Déwa Yadnya, Panca Bali Krama ring Pura Besakih.

Krama banjaran titiangé ring Désa Kuncara Giri taler akéh sané pacang ngamargiang yadnyané punika. Aab pamargin yadnyané kabaos sorogan. Sané nénten sida pisan pacang nangun yadnya, kakarsaang mangda ngamargiang yadnya Nyengker Sawa ring sétra.

Sinalih tunggil, krama sané pacang nangun yadnya, kulawarga I Nyoman Dangin. Kulawarga puniki kaloktah kulawarga madwé ring désan titiangé. Ritatkala ngamargiang upacara ngabén sorogan, kulawarga puniki katibén baya. Pamargi yadnyané kaon pisan, tur dadaos pabaos krama désa. Baya punika kakeniang kalih rahina sadurung rahina karya kamargiang. Krama tamiu, sekaa gong, kantos Ida Pedanda taler tan luput keni baya. Bayané punika kabaos gering agung. Yéning sekadi mangkin, kabaos koléra.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 50

“Wa, Ă©nggalin mulih! I MĂ©mĂ© nyelĂ© keneh.” GagĂ©son pisan anakĂ© alit ngarereh Wa Ketut Dauh ring genah payadnyanĂ©. Ipun kantun rĂ©pot pisan sujatinĂ©, duaning kasudi dados pamucuk bĂ©lawa. Wa Ketut Dauh sanĂ© ngatur panelas bawi, ayam, bĂ©bĂ©k, wasa wasa, kelapa, muah sanĂ© siosan. Ipun taler sanĂ© magi ulam, nibakang wasa ritatkala jagi maolahan. Taler, ngĂ©tangin panelas jatah, panolak, ajengan selaan.

KramanĂ© sanĂ© rauh ngoopin, among ngarepah, ngĂ©bat, ngincuk, nusuk, utawi ngadonang olahan lawar. Étangan panelas taler sampun cumawis antuk

Wa Ketut Dauh. Né mangkin, kawéntenané masiosan. Rabiné taler keni baya gering agung. Ipun lantas gagéson mapamit ring sang madruwé karya.

“DĂ©, legaang tiang kar mulih malu ajebos. Niki pianakĂ© ngalih, MĂ©mĂ©nĂ© konĂ© ngalimuh. Nyanan tiang buin mabalik mariki.”

“Ngih, Bli. Marika malu delokin i mbok. Ampunang makelo, nyanan paragatang malu itungan olahanĂ© anĂ© lakar anggo mani,” MadĂ© Dana, sang madruwĂ© karya nganika. Wa Ketut Dauh raris mantuk sareng pianaknĂ©.

“Yan
 bagun Yan...!” Wa Ketut Dauh nundun rabinĂ©. Sampunika taler pianaknĂ©. Saleng gentos ngocok lan nundun MĂ©mĂ© Wayan Dauh, sakĂ©wanten nĂ©nten taler matangi. Ragan ipunĂ© sampun kaku.

Wa Ketut Dauh bingung.

“Sinah I Wayan suba ngalain,” sampunika ipun memanah, raris magatra ring pisaganĂ© indik pariundukan sanĂ© kapangguh punika. PianaknĂ© sedih pisan. Ipun ngeling sigsigan, tan sida naanang lara. Wawu inuni semeng ipun matulung ring payadyan. Usan magibung, ipun raris mapamit mantuk pacang ngewĂ©hin tedan bawi, mangkin sampun sagĂ©t ngalain.

Riantuakan kabanda antuk galah, taler pikobet dados bélawa ring pangabénané Madé Dana, sawané Mémé Wayan Dauh kaputusang kasirepang dumun. Yadiastun sampun ngaonin, yéning durung kasiramang utawi mabersih, kabaos kantun sirep raga. Sawané taler durung kaformalin. Manawi sangkaning punika, mawinan satunggil wengi medal endihan sané kabaos

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 51

sundih léak ring krama désa titiangé. Akéh kramané sané seneng pacang nyingakin kawéntenan endihan sunar punika.

Sampunika taler, titiang maduwé sekaa sareng pitung diri, seraina nyantos iburané punika. Ring désa, daweg punika sayewakti méweh pisan ngarereh iburan. Tipi manten akidik pisan sané madwé. Sané madwé tipi, pastika sampun kulawarga sané kabaos sugih. Listrik taler durung wénten. Masajengan masuluh bulan lan bintang, sambil nyingakin sundih léak, sinalih tunggil sané dados hiburan.

Kruyuk ayam kurungan masuara saling sautin. Makacihna galahé sampun semeng. Sunaran matan ai magurat lem lem runtuh ring bucun kamar, nyeluksuk saking bolong kluster tembok umahé. Titiang enten, tur rigelis mapamit mulih sareng misan titiangé sané kantun lep lep pisan sirepné. Gagéson titiang majalan mulih.

Ritatkala mawali punika, titiang singgah ring Jeroné Dadong Komang. Dadong Komang sakadi sané magatra ring wargi, kabaos wikan ngiwa. Irika titiang masadu unduké sané kapanguh dibi wengi.

“Dong, ibi petengĂ© dugas tiang ngajak timpalĂ© mabalih sundih, tiang ulungine tekĂ©n sundihĂ© nika. Warnan sundihĂ© nika putih, Dong,” asampunika titiang matur.

“

Aget cai sing amaha! KadĂ©n anĂ© selem kar ngamah?” Sekadi punika pinampĂ©nĂ© Dadong Komang sambilanga makenyem. Titiang raris mapamit mulih. Kawit rahina punika acara mabalih sundih lĂ©ak punika ngararis usan.

I Wayan Kerti, embas ring Sibetan, 29 Juni 1967. Swaginané dados guru bahasa Indonésia, ngawit warsa 1995 tugas ring SMP Negeri 1 Kubu, kantos mangkin kasudi dados guru ring SMP Negeri 1 Bebandem. Midep marariptan puisi, miwah satua cutet riantukan katuntut swaginan ipun dados guru. Rariptané akéhan mabasa Indonésia, sané kawedar ring média cetak lan média online.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 52
Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 53
madé suarsa6 6 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali
puisi-puisi i

Mati Ngapung ring Rurung Agung

anaké agung sakadi asung sada sumbung ngicén rurung adiluhung cepeng cepung tan clegang clegung lempeng lempung tan lengkang lengkung nelasang sawah melah luung mademang jurang juring pangkung ngicalang bengang karang suung cikar jepang gerang gerung sambung-sinambung ten nyidang ngepung swagina krama sida adung nabung untung kadi gunung sujatiné katibangbung matempung payuk prungpung ngepung pucung puyung ngawé manah nrawang nruwung tan kahitung tan katulung matarung ring tungtung camplung tan wurung maclempung tan paplampung labuh ulung angkihan nambung mati ngapung ring rurung agung =0= 111121

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 54

Pragina

wénten pragina let wénten pragina malet wénten pragina lalis wénten pragina pipis wénten pragina ngayah wénten pragina bayah wénten pragina pakem wénten pragina délem wénten pragina nyalit wénten pragina nyulit wénten pragina bibit wénten pragina karbit wénten pragina tasak wénten pragina nadak wénten pragina odah wénten pragina adah wénten pragina epah wénten pragina upah wénten pragina taksu wénten pragina tampu wénten pragina sanggah wénten pragina singgah wénten pragina apik wénten pragina apek wénten pragina banat wénten pragina laknat

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 55

wénten pragina selik wénten pragina seluk wénten pragina ngabor wénten pragina ngebor wénten pragina ngablor wénten pragina ngablar wénten pragina alus wénten pragina ngelus wénten pragina purno wénten pragina porno wénten pragina pepolosan wénten pragina pepulasan wénten pragina tamulilingan wénten pragina tetunggingan 2 wénten pragina juruh wénten pragina jaruh wénten pragina makebut wénten pragina makebit wénten pragina mapeluh wénten pragina mapaaluh wénten pragina mapééd wénten pragina malédléd wénten pragina melah luung wénten pragina malalung wénten pragina sénsual wénten pragina séksual 0 201221

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 56

Makaad Lutung Teka Bojog

ulat meled mamrih luhung nanging jelé bakat ojog ulat kadaut ngruruh adung wastu rauh mauk bogbog ulat dot ngalih uyung dagdag iying sané nogdog ulat lega polih bungkung kawat tukung lengkung ngébog ulat cager bungan gadung malah lading oyog-oyog ulat ngetis tedung agung wantah prungpung turin opog ulat jengah ngaton rurung témbok empet méweh ngecog ulat sarat mireng kidung suling béro ngolég ngélog ulat ngebet nyumpang tunjung kembang bintang ya nylegodog ulat jorog makaad patung teka togog makaad enggung teka godog makaad lutung teka bojog pateh bengkung pateh belog

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 57
0 291113

sing

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 58
Satua
Cutet
dadi kaku7 7Satua Cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Luh Mawar, kéto kasambat adanné anak bajang mapotongan langsing lanjar, bok lantang mbotan blayag, tur kulit putih gading nongos di Désa Kebon Waringin ngajak reramané miwah adiné. Luh Mawar ngelah nyama tugelan maadan Madé Arya. Rahina saniscara jani galahé luung sajan mamalam mingguan, Luh Mawar ngajak timpal timpalné lakar ngaé tugas tur malali bareng bareng yadiastun suba tau guminé nedeng gunyar turin benyah uyak ané madan virus korona. Jani Luh Mawar ngorahin reramané lakar ngaé tugas kelompok ngajak timpal timpalné makejang.

Gusti Ngurah Gedé Cita Udayana

Ă©... Bapa, yang lakar luas ngaĂ© tugas ngajak timpal timpalĂ© makejang nah sambilan malali pang Ă©garan dik bayunĂ©, med sajan suba jumah masekeb,” kĂ©to abet Luh Mawar

“WĂ©hh, masan korona guminĂ© gawat kĂ©nĂ© lakar kija to? Jumah gĂ©n dadi malajah da ngalih penyakit pesu aba mulih! Wak kondĂ©n mavaksin diolas da.......”

Kondén suud méméné mamunyi, malaib saget Luh Mawar ngajak timpalné magandéng nganggo sepéda motor. Ramé truna truniné nongkrong ditu di tongos hits jaman jani, Luh Mawar ngajak timpal-timpalné suba neked tur makumpul ditu. Buka saling silapin némpél Luh Mawar ngajak timpalné

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 59
“M

ngorta, mula tumbén makunyit di alas matemu ngajak timpalné makejang. Dikala ngorta, Luh Mawar mukak masker kajang di saku clanané tur tusing nuutin protokol keséhatan. Liu ortané Luh Mawar ngajak timpal timpalné, kacingak guminé suba peteng mulih lantas Luh Mawar ngajak timpalné makejang.

Neked jumah Luh Mawar gagesonan lakar macelep ka tengah kamarné, sakit telah paukudané ban kenjel awainan melali. Teka lantas méméné ka kamar Luh Mawaré.

“Luh Ba mandus? Ba ngumbah lima ajak batis?” mĂ©mĂ©nĂ© Luh Mawar matakon

“KondĂ©n, MĂ©, sing kal mandus males kenjel kalud, MĂ©.”

“WĂ©hhh da ketyanga ragaĂ© Luh, monĂ© gumi sedeng gawat tekĂ©n virus korona da ngaba penyakit mulih! Sing pedalem ngajak rerama tekĂ©n adiĂ©? Mandus malu yĂ©n sing kĂ©to umbah gĂ©n lima ajak batisĂ©.”

“Aruhh mĂ© sing ja ada korona peren, bes gelu sajan,” pasaut Luh Mawar.

Sing rungu tekén munyin méméné, Luh Mawar ngelantas bah di kasurné sambilan maplalianan HP. Buk kasuré masepuk ngamenékang kanti nyipenin paninggalan Luh Mawaré, tan pa sadar Luh Mawar ngucek peningalané baan lima ané kondén bakat maumbah ento.

Pitung rahina suba majalan rerahinan suba buin mani, mémé Luh Mawaré makeneh lakar ngajak pianakné ka peken.

“Luh..... Luh.... mai ajaka ka peken buin mani rahina purnama mĂ©mĂ© lakar meli kal banten anggo maturan!” kĂ©to munyi mĂ©mĂ©nĂ© luh Mawar.

Suba pang liu méméné makaukan tusing masih kasisi Luh Mawar uling kamarné. Méméné nyagjag ka kamar, ditu tepukina pianakné ngetor paukudanné kebus dingin kokohan pilek tur bungker di balé sirepné. Makesiab méméné nepukin pianakné gelem buka kéto.

“Luh...Luhh... nak Ă©ngkĂ©n nĂ©? Dadi nadak gelem?”

“Sing Ă©ngkĂ©n mĂ© kebus dingin biasa dogĂ©n,” pasaut nduk Luh Mawar.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 60

Blianga lantas luh mawar ubad paracetamol apang kebus dingin tur ngetorné ilang.

Rahina Anggara jani kaitung suba duang lemeng Luh Mawar bungker kebus dingin di balé pasirepané, rahina ento Luh Mawar suba ngidang bangun yadiastun bayuné nduk kesisi uling kamarné makita ngajeng padidi ka paon. Dikala ngajeng ia matakon ngajak méméné.

“MĂ©... adi tusing marasa uyah jukutĂ©? JelĂ©k sing marasa apa, MĂ©, tumben kĂ©nĂ© masakan MĂ©mĂ©.”

Makesiab mĂ©mĂ©nĂ© Luh Mawar pianaknĂ© ngomong kĂ©to. “Apa Luh? MĂ©mĂ© ba liu sajan ngisinin uyah jukutĂ© coba ja rasang ” “Sing, MĂ©, Luh sing ngerasang apanĂ©, sing merasa apa, MĂ©, bonĂ© masih tusing misi ”

“Nah jeg ajeng dogĂ©nan da lebihan munyi masan gumi kĂ©nĂ© jejeh mĂ©mĂ©. GaĂ©nang yĂ©h anget jaĂ© dogĂ©n mani ilang ba to,” saut mĂ©mĂ©nĂ© jejeh. “Nah, MĂ©, sing ja Ă©ngkĂ©n masih biasa suud gelem mula kĂ©to.”

Buin Maniné Madé Arya adin Luh Mawaré nadak gelem kebus dingin ngetor paukudané, pilek, tur kokohan patuh kadi gelemné Luh Mawar dugas maluan. Lantas méméné ngemang masih ubad paracetamol apang énggal seger. Makejang cirin gelem Madé Arya patuh kadi gelemné Luh Mawar ané maluan. Reramané pada bingung tur jejeh, apang tusing ada kénkén ajaka lantas pianakné ka rumah sakit ditu maubad. Neked di rumah sakit dokteré ngorahin Luh Mawar lan adiné Madé Arya apang maswab tés.

“Dokter, punapi niki pianak titiang maka kalih dados nadak gelem paukudanĂ© ngetor tur batuk pilek ngantos tusing ngadek apa ”

“Puniki nggih, untuk lebih jelasnya sekadi patut mangkin okan ibu maka kalih niki harus diswab tĂ©s,” pasaut dokterĂ©

Luh Mawar ngajak Adiné majalan ka laboratorium rumah sakit lakar maswab tés. Jedug-jedug jantung Luh Mawaré, jejeh kalawan kedék nepukin

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 62

ada anak di sampingné ané kacelek cunguhné baan alat Swab kanti kokohan cekal cekal tur kanti pesu enceh.

“Pasien bernama Luh Ayu Mawar silakan menuju tempat yang telah disediakan untuk melaksanakan swab tes,” kĂ©to ada pemberitahuan rumah sakit anĂ© mekada Luh Mawar pesu peluh pidit.

Negak Luh Mawar di kursi ané suba kasiagayang, sambilan ngetor tur jejeh bayuné.

“Niki pasiĂ©n jagi ma tĂ©s swab nggih?”

“Nggih tyang jagi ma tĂ©s swab,” saut Luh Mawar jejeh.

Cunguh Luh Mawaré kacelek baan alat swab ané marupa cotton bud kéwala lantang pesan. Kokohan kanti Luh Mawar marasa ada ané nglidirin nganteg kad baong, kacelek dalem pesan cunguhné kanti marasa ngaap tur karasa kadi anaké ngilunin kuping pokokné kéto suba rasané. Sasubané suud maswab tés ajaka dadua, ditu ngantos hasil swab ento.

“Untuk pasien yang bernama Luh Mawar dan MadĂ© Arya, ini hasil swab tĂ©snya,” kĂ©to abetnĂ© uli di laboratorium rumah sakit ento.

Ngénggalan lantas Luh Mawar nyemak hasil swab to tur kabaca. Makesiab kadirasa Luh Mawar manyingak hasil swab tés kerana ia positif kena korona.

“Ibu sareng bapak harus tĂ©s swab nggih duaning okan ibu bapak niki sampun positif terpapar virus korona.”

“Nggih, nggih dokter,” saut reramanĂ© Luh Mawar.

Ditu reraman Luh Mawaré pada maswab, kacingak ngajak Luh Mawar reramané celeka cunguhné patuh kadi apa ané ia rasaang. Sebet kerasa kenehné madalem mémé bapané ané maswab tés, sangkaning ulian ia tusing ningeh munyi tur kaku dadi buka kéné sing ja ada lénan wantah kena korona.

Hasil swab tésné suba kasisi, lega pesan kenehné krana reramané ajaka dadua négatif terpapar virus korona ento. Diastun ia sebet nolih reramané maswab tés, nanging ia lega tur demen pesan atiné krana reramané ané suba umur utawi suba tua tusing kena virus korona.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 63

Petugas ané ngurus anak kena covid nganggo APD lengkap ngatehin Luh Mawar tur adiné kaumahné ngorahin apang ajaka dadua ento maisolasi mandiri jumahné.

Dasa lemeng suba majalan, Luh Mawar suba ngidang ngebonin tur ngerasang makejang buin kadi jati mula. Petugas Covid 19 lantas ngecék tur ngelaksanayang tés apang tawang Luh Mawar suba seger apa kondén. Rapid Tés suba majalan, Luh Mawar jani suba seger negatif uling virus korona. Demen pesan kenehné ngidang makumpul bui ngajak kulawargané.

“MĂ© Pa, I Luh suba negatif korona jani suba suud maisolasi. ”

“Nah Luh, kan suba mĂ©mĂ© orahin de kaku de bengkung! Virus korona nĂ© tusing dadi rĂ©mĂ©hang, iraga patut nuutin protokol kesehatan apang iraga tusing kena anĂ© maadan virus korona,” saut mĂ©mĂ© Luh MawarĂ©

“Nggih mĂ©, I Luh ngaku pelih jani I Luh lakar nginutin protokol kesehatan 3M, tur ningehang munyin mĂ©mĂ© bapa.”

Lantas Luh Mawar ngajak kulawargané makumpul tur uling sekat kena korona ia terus nginutin protokol kesehatan 3M apang tusing buin kena korona ngaé baya baang kulawargané.

Tampaksiring, 25 Séptémber 2022

Gusti Ngurah Gede Cita Udayana, embas ring Gianyar, 25 FĂ©bruari 2001. Magenah ring Br. Tatiapi Kaja, Desa Pejeng Kawan, Tampaksiring, Gianyar, Bali. Mangkin kantun kuliah ring Universitas Mahasaraswati DĂ©npasar.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 64

puisi-puisi kadék arya darsana

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022

Sutindih Ngantos Pedih

Ring pantaraning segara gunung

Nepék panjak Idané boya masolah kadi manusa

Tayungané boya nganutin sesana

Nanging

Tayungan ipun nyihnayang I Raksasa wantah ngulurin indria

Miribang ia pinih sakti

Miribang ia sané pinih ririh.

Ning. Enuké Cening inget tekén raos Bapa

Enu ké pedas Cening tekén tutur I Bapa

Né Bapa. Bapa suba sesai ngorahin apang Cening matilesang déwék

Patilesang ané awak tuara

Patilesang ané awaké nu belog

Patilesang ané awak tusing ngelah braya

Eda pesan mapi mapi ririh

Eda pesan malaksana corah

Eda pesan kanti belog ajum.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 66

Ning. Cening. Boya Bapa ngalémékin Cening

Bapa kakéné ulian Bapa tresna tekén Cening

Tuah ené Bapa ngidaang buatang Krana Cening wantah sentana ané arepang Bapa.

YĂ©ning Cening tusing madingehang Bapa

YĂ©ning Cening tusing nuutang Bapa

YĂ©ning Cening enu masolah corah

Mangkin Bapa lakar mulih

Diolas. Eda pesan kanti aliha Bapa Krana Bapa lakarmulih ka tanah wayah.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 67

Betén Paras

Ri kala langité masunar galang

Katimpalin desiran angin ané suba makeber ngindang Nénten surut gricikan ipun ngadayuhin manah Gricikan ipun nganyudang ati

Mula saja tiang demen mengkeb di tongosé ilid

Mula saja tiang demen mengkeb di tongosé tis

Apanga tusing kebus, kebus cara iusan kota Krana awak tiangé suba kakiterin bukit

Liu ané maidehan ngalihin tiang

Liu ané maidehan nguberin tiang

Tusing ja nyama jumah dogén. Kanti pisaga joh demen nepukin tiang Krana, ané nepukin tiang musti lakar makenyem

Nyén ja ané nepukin tiang lakar kasayangang

Nyén ja ané miara tiang musti nemu bagia

Alihin tiang

Piara tiang Sayangin tiang

Tiang setata ngantiang di bucu betén parasé

Kadék Arya Darsana, embas ring Kubutambahan, 20 Désémber 1998.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 68

mlancaran ka sasak (18)

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 69
Satua Masambung

Napi, sautina lantas tekén Ni Ketut Rijasa.

Gdé Srawana

Ooo, dong nika pisarat bapannĂ© nekaang tiang jani? Oo? Bapa jani nagih ngodag ukudan tiangĂ©? Mrasa bapa tahĂ©n ngentungin baas agemel, sanun tiangĂ© jumah? Mrasa bapa tahĂ©n nitipang tiang pipis daweg... tiangĂ© di Blitar masekolah? Tiang ten ngasĂ©n mautang simbuh tekĂ©n bapa! Bapa ngrupaka tiang, saja! Nangin uli nu belingan adin bapanĂ© ngencanin tiang! I mĂ©mĂ© ninggal tiang; niki mĂ©mĂ© MadĂ© anggon tiang mĂ©mĂ© jani! Adi joari bapa mangkin nagih ngodag ukudan tiangĂ©? PetĂ©k malu di ati! Pangkuda Bapa Nengah ngadĂ©ang carik anggona nitipang tiang pipis, tawang bapa? Da ja bapa mara ngrupaka dogĂ©n yadiapi bapa ngedĂ©nang tiang, ngedĂ©nang ukudan tiangĂ©, yan bapa tiang jani dibenengan tiang ngalih anak muani, sing tiang bakal cumpu tekĂ©n paitungan bapanĂ©.”

“Bih, I Ketut Rijasa, yan kĂ©to, bapa bakal nunasang rawes! Bawak baan bapa makeneh...”

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 70
“
Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 71
Suara Saking Bali

“EndĂ©n endĂ©n Beli; yan dadi baan tiang. Jalan dini dogĂ©n paragatang. Pakidihang suba pianak beli da adepa. Kanggoang anakĂ© nyet pianak belinĂ©. KadĂ©n krama suba dini? Iraga apang matari malu tekĂ©n pianak, nyak yan sing bakal ia ngadep! I Ketut suba sinah pesan nyak, jani beli kedeh na...”

“Da suba cai liu liu rawes. Yan KertanĂ© matutang cai konĂ© pantes ngodag pianak belinĂ©, neh beli sing milu milu makanda. Sara cai; yan kondĂ©n ada putusan Kerta beli sing pesan lega!”

I Luh Sari mrérén ipun nutur; I Dayu tan pangandika. Rupa langkungan ring amenit sepi ring kamar, anaké ayu ngandika.

“Aduh, Luh, sangkal kasar pesanĂ© rawes bapa gasĂ©nĂ© ento?”

“KĂ©nten kocap kasar rawes ipun, Tu. Pantes jadmanĂ© punika kasar!”

Malih akejepne malih I Dayu ngandika, semu kenying, “Men, Luh, apa konĂ© kautaman anakĂ© luh totonan?”

“Mimi, Ratuuu. Yan deriki Beli MadĂ©, meh pedih ipun ring Ratu. Dumun daweg Beli MadĂ©nĂ© nuturang indikĂ© punika, wau titiang majarang
 ia I Ketut Rijasa jag kesengen, pedih ipun. ‘Da, Luh ia tekĂ©n Ni Ketut Rijasa: pantes sing kĂ©toang anakĂ©! Tawang anak istri utama ento; orahina ja kautamannĂ©, nah, Luh! Baana satia, tindih tekĂ©n anak tiwas Ni Ketut Rijasa. Luh, Luh, tawang I Nyoman Arka ugasĂ© di Jember maan jejeh pesanĂ©. Paturu masekolah guru. Ada orta, buruna dogĂ©n konĂ© I Ketut Rijasa tekĂ©n guru mara lepas, di sekolah BelandanĂ© ditu. GurunĂ© ento konĂ© okan Patih ditu. Sugih ngreped; bagus genjing.

Kirimina surat koné lantas Ni Ketut Rijasa tekén I Nyoman Arka. Beli tuturina, baanga maca mara pidan suraté ento kayang jani, api suba mapumahan nu masimpen, kéné munyiné Luh! Nah sing ja patuh sake kecap dong suksemané.

“Beli Nyoman, Beli pantes jejeh tekĂ©n unduk tiangĂ©. Tiang kĂ©weh masih baana; jani tiang di GurunĂ© istri nongos, aturang tiang undukĂ©; jaga jagana.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 72

Nanging da ja jejeh, sing saja apa tiang sap tekén unduk iragané saling pabuntilin munyi, di Bangkiang Sidem. Yan nyak tiang tekén okan Patihé dadi Radén Ayu tiang, oo? Mimi, sing nawang nawang umah buin yan nyakang ibané. Sing nau apa, sing maan maan mamarep nyen, ngaé banten, nuruhin kucit, mabalih Sapik, aruh munyin tiang suba labuh milu negen. Tiwas beliné sakayang kayang; api dadi mantun Patih damuh sing di Bali. Mimi, bes di Jawa! Sing nepukin anak mabanten, sing nepukin anak makiis, anak ngaben, singggggg...! Buina Beli Nyoman, napi tohan dadi jelma? Anaké jegég, ayu, kajegégan, kaayuan sumbunganida, sumbungan dané; anaké sugih, masmasané sumbunganga, anggona bebanggan; tiang lacur bocok, apang bantas keneh tiangé sedeng sumbungang.

Asapunika kocap kautaman anakĂ© luh punika, Tu !”

“Saja, Luh, buka munyin yangĂ© ibi sanja; api sugih masih ja sing mebĂ© inten, sing manasi mirah berlian. Saja utama pesanĂ© Ni Ketut Rijasa. Ooo, Luh matinget yang, apang yang satia, tindih masih? Nah Luh saja ja Geria SirikanĂ© sing tindih tekĂ©n sengkĂ©ta! Sing idalem apa Luh nganggon yang gusti.”

“KĂ©nten sampun, Tu, becik Tu. SatianĂ© punika bungan anakĂ© dados janma, kĂ©nten Tu?”

“Aruh, Luh, nengil suba; yang maca malu!”

Nanging ngapung pakayunanida mawesin buku, éling kéwanten Ida ring indiké i ketuni, daweg Ida manteg dadanida, tur tangan Ida polih kagamel antuk I Madé...

MATARAM

Pasaré sayan sué sayan umung antuk janmané lanang istri, luh muani, gama Tirta miwah Sasak madolan wiadin matetumbasan.

Ring bucu kalér kangin, dané Mekel Putu Sawitri, kairing antuk anak alit makta woh-wohan, miwah nénténg ayam tigang siki.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 73

“Sarda!” asapunika danĂ© ngenken anakĂ© alit. “Kema ditu meli bulung. Pilihin melahang! Gencangin majalan, ngrered sajaanĂ©.”

Sampun tegep tatumbasanné raris Mekel Sawitri makaon saking pasar kairing antuk I Sarda, nénténg ayam miwah nyangkol bulung, jejanganan miwah saluirnya. Wau rauh ring jero, Wak Ali gelis ngambilin mekelnya, raris ipun matur.

“Mekel lanang, saking iketuni ngrerehin konci lemari, tan panggihin danĂ©...!”

“Aruh pelih baan tiang, beli, bakat aban tiang ka peken seregĂ©.”

“Beli ukuh ngalih dasi, uling tuni bindeng alih seregĂ©. KadĂ©n cerik cerikĂ© ngengkebang! Putu, dija I Dayu katurin sirep nyanan?”

“Dija? Sangkal dija?”

“Men? Anak anom, sing di kamar tamiunĂ© Ida aturin; sing kĂ©to, Tu?”

“Merika sih beli, papagin tamiunĂ© sampun, gagaĂ©n anak luh Ă©kanang beli.”

“Bih, duka, ‘nyonyah Rumah’, sing dadi ajahin?”

“Beli, yan midenin sekolahan tahĂ©n ajahina tekĂ©n 'Nyonyah Rumah’?”

“TahĂ©n!”

“Ipidan tiang tahĂ©n ngajahin beli meriksa sakolahan? Merika ja papagin gelisin!”

“Dasi, kondĂ©n maseetan! Saja Tu! I MadĂ© sing ngaku mademenan, ba! Irib saja, sing. Yan saja masa ajinida ngicĂ©n Ida mai mairingan... dedemenan, kĂ©toang tĂ© malu nyambatang... kancing manseta ija, Tu!”

“Ibi derika! Di bupĂ©tĂ© si kanginnĂ© napi?”

“Bih, saja, nĂ© apa! Saja, Putu! I MadĂ© samah serai ngalah panyamaan. Ditu di Prasi brayanĂ©, selĂ©h selĂ©h pesan, saja ja, liunan sing masekolah; adi degeng kayang jani sing ngelah pangayah!”

“Napi, beli? Sing ngelah pangayah? BĂ©, raga suba tahĂ©n ka Jawa nĂ©, masih nagih timpal apa, adanina. Suba ngelah timpal? Beli nĂ© masih kĂ©nten ngrawes!”

KĂ©toang tĂ© malu nyambatang!”

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 74

“Begbeg, ‘kĂ©toang tĂ© malu nyambatang dogĂ©n; nyelab suba tiang ningehang.”

“Putu, indaang ja Putu ngrawes ajak I MadĂ©. Adi buka sedihĂ© pesan I MadĂ©, nglawan nglawanin! Pedas ada sedihanga. Indaang Putu ja ngrawes, padalem ia. KĂ©n beli, sing nyak telahanga isin basangnĂ©, nyak nutur; ada nu sekepanga.”

“Nggih tiang nyanan nakonin ia. Beli ten makta cuti?”

“Sing! PerlunĂ© ditu ja meriksa sekolahan. Kadong kema papagin masih I MadĂ©... supirĂ© suba aliha, Tu?”

“Nika napi teka!”

“Nah, beli majalan suba!”

“Nggih, margi beli!”

Nanging wĂ©nten raris anak alit ngedeng tanggungjas Mekel LanangĂ©, tur kadetdet, “Ija apa'Ă© mangkin? CĂ©n otong otonganĂ©? Payu apa'Ă© numbasang otong otongan?”

“Payu nika, DĂ©! Bapak ka kantor malu, nyanan belianga nyen, nggih. Da uyut nika, nggih? Nyanan ada tamiu, da uyut, nggih DĂ©? Akuda nika Bapak numbasang otong otongan?”

Masahur anakĂ© alit, “Pitu.”

“BĂ©h, bĂ©gak; Ten telah gaji BapakĂ© anggon meli otong otongan, DĂ©!”

Mekel Putu Sawitri kenying, wau asapunika ngandika rabiné.

Wénten rasa malih kalih jamné ngrudug motoré rauh. Mekel Putu Sawitri mageblés saking kamar, raris mendak tamiuné rauh.

“Wau rauh, Ratu?”

“Inggih, tiang wau, Embok!”

“Raris munggahan, Ratu! DĂ©, apa nu kalihin di motorĂ©?”

“Tekep pangambaran tiangĂ©, ija ulung? Ituni nu...; bah, nĂ© apa... Beli mangkin terus ka kantor, beli?”

“Sing! Sing enden malu. Apang mategtegan malu tamiunĂ©!”

“Iiih, tiang dadi tamiu jani?” kĂ©nten I MadĂ© ngulgul Guru Ketut Gunawan.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 75

Raris I Dayu ngandika, “DĂ©, DĂ©, I Luh buin ngentah; mĂ©h anginĂ© jenenga makada. Ajak ja ka dokterĂ© suba, DĂ©!”

“Aruh mit, Tu!” KĂ©nten I Luh Sari matur, tur jejeh ipun.

“Titiang ten purun.”

“Embok Putu; ngobetin sampun tiang meriki ngajak anak gelem.”

“Menengang, Ratu. Sira ngrereh pinungkan, sakit? Banggaang titiang ngrencanin I Luh. Mai Luh...!”

Wénten rupa malih apakpakan basé Mekel Putu Sawitri rauh, okané makekalih sareng marento.

“Mimi, mokoh mokohanĂ©! Wau kekalih wĂ©nten, Embok Putu?”

“Inggih, Ratu; wau kekalih! Aruh, yan titiang matur ‘sampun kekalih’ pedih nyen gurunnĂ©. Akuda ja icĂ©n WidinĂ© amunika tumas titiang.”

“Sami deriki wĂ©nten, Embok?”

“Tan wĂ©nten, Tu! Ring DĂ©npasar punika sanĂ© kelihan. Puniki ja sanĂ© Madenan iriki!” (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 76

puisi-puisi sisia smp pgri 8 dénpasar

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 77

Kadék Agus Dwi Saputra Mémé

Mémé, suskma aturang titiang

Uli mobot ngantos lekad Cerik miara tur ngajahin Suka duka, liang sebet Karasa mabesikan krana titiang Jani suba tiang madan kelih Suba sakabedik makeber

Ngidaang ngaba déwék

Ulian mémé setata nuturin Rasa bagia lan suksma Dumogi lantang tuwuh

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 78

Kadék Agus Dwi Saputra Pangapti

Guminé jani kalah

Jadma pada ngéndah

Suba liu ané benyah

Ulian tusing saling asah

Nanging


Titiang wantah meneng

Ningalin makejang

Sangkaning bengkung

Jani


Wantah ngidaang matur

Sing bisa laksana padidi

Lan bareng bareng

Apang guminé landuh

Mawali kadi jati mula

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 79

Ni Wayan Putri Wulandari Natah Umah

Rikala surya masunar galang Bangun ngingetang raga Angin ngesirin padéwékan Makada ngetisin keneh Natah umah bek misi luu Plastik, don ngantos kayu Makada keneh titiangé inguh Sarin tanah tusing karuan Lakar adéng adéngin Kasampatang, kapunduhang lantas kaentungang ejohang Apang sida mewali kedas Kedas maguna

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 80

Mlajah

uli di belingan titiang mlajah mlajah uli tusing nawang di sekolah di jumah ngantos jani enu mlajah mlajah magaang, mlajah negak mlajah majalan, mlajah malaib mlajah ngomong, mlajah mapineh mlajah mirengang, mlajah malaksana mlajah maca mlajah nulis mlajah apang nawang mlajah apang bisa ané cén beneh ané cén pelih titiang mlajah apang dueg tusing buin belog beloga madasar tata karma lan agama

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 81

babad ayu ginanti (5)

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 82
Satua Masambung

Luh Ruti setata ngrastiti apang ané lekad uli tengah basangné tuah pianak luh. Ia dot ngelah pianak luh. Sabilang wai ia ngusu ngusin basangné sambil ngarepang apang ané ada di tengah basangné, ané setata krujut krujut, ninjak ninjak tuah pianak luh. Ia dot apang mara nomblos uli tengah basangne, ngeling jengker jengker, rikala tingalina tuah pianak luh, boya ja pianak muani.

I Putu Supartika

A

né jani belingané suba matuwuh kutus bulan lan kurenané enu masi ceréwét cara matakon suba madaar, apaké pianakné suba lakar lekad. Yadiastun dikénkéné ia marasa gedeg ulian kurenané bes culig, nanging ia setata naanang basang gedeg. Ané lebih penting tuah ia nyidaang ngelah pianak luh, ketimbang uyut ulian ngelah kurenan ceréwét. Ané makada ia dot ngelah pianak luh ulian inget tekén unduké ipidan dugasé enu ngoyong di jumahné. Dugasé ia enu madan Ayu Ginanti. Luh Ayu Ginanti pabaan reramané, I Kobar lan Ni Rampyak. Ia dot buin mani puan, pianakné nyidaang mayah sakit atiné. Kénkén ja, ané penting pianakné nyidaang mayah sakit atiné Ayu Ginanti ané jani suba madan Luh Ruti. Yadiastun ia suba nganti adan lan nganggep yéning Ayu Ginanti suba mati, nanging sakit atiné Ayu Ginanti enu neket di atiné Luh Ruti. ***

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 83
Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022

I Ripeg matamped tamped. Ia nuduk ubi prauné ané ada di batan longan, abana pesu ka natahé. Ubiné ané enu maréncéan lantas kepusa, laut ia nyemak sambuk anggona nelain tanah ané enu neket di ubiné. I Ripeg tagen, matégtog di tengah natahné mersihin ubi prauné. Ané suba kedas, wadahina kroso ané malakar aji ambu, maulat.

Bin mani semengan tuah Kajeng, duasa pekenan di Kalanganyar, lan I Ripeg biasa ka peken ngaba asil guminé. Dikénkéné tuah ubi dogén yéning ubiné sedek maumbi lan suba nyandang puponon. Taén masih ngaba slépan lan busung apesel jingkih. Kadang ia ngaba don malepit ané tumpukanga sulat salit laut tegula aji tali guntung.

Ibi kanti ngaremeng ia ngebét ubi prau di tegalné. Telung kadongan ia ngebet ubi padidiana. Luh Ruti ané nagih nulungin tumalangina lan orahina apang ngoyong dogén di kubuné. Apabuin I Ripeg nepukin basang kurenané suba gedé. Ningalin majalan dogén kéweh, apabuin lakar nguopin ngebét ubi prau, sinah ia tusing lakar maang.

Ulian ainé suba séndéh kauh, ménggal énggalan ia ngajang ubiné ané ondén mabersihin tur pejanga di betén longan. Luh Ruti yadiastun suba tusing baanga milu, nanging ia milu ngampilang ubiné di betén longan.

Duang kroso suba ia maan mersihin ubi prau. Nu ada mirib bin duang kroso ubiné ondén mabersihin. Sakéwala ia nyikutang tekén awakné, amenkén nyidaang nikul, amento lakar bersihina. Sisané lakar pejanga lan bersihina di Kajengé ané lakar teka.

I Ripeg nyemak sanan di selagan bedegé di samping adegan kubuné. Maka dadua krosoné totonan sananina laut ia nyobakin negen. Yadiastun suba matuwuh tengah umur, ia nu mampuh negen ubi duang kroso.

Jalané nuju ka peken tusing ja melah. Kadirasa, yén masan ujan pasti belig maplasadan. Sing buungan anaké ané ka peken lakar ngeléngsot maglebug tur aba-abaané lakar sambeh.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 85

Ia taen ngasanin unduké totonan, dugasé ngaba saang atikulan jangkeh. Uli di kubuné, makéhkéh ia ngentasin jalané ané belig ulian kena ujan misbis. Neked di panjokané, paak jalan dangsah, batisné tan mua maserod, saang ané abana ulung das dasan awaké teteh saang. Untungné, muncuk saangé nyelongkét di punyan jueté ané makada saangé ulung ka kebot lan ia nyidaang makecos.

Suryané badauh suba engseb. Luh Ruti kisah kisah bangun nyemak saang lakar ngaé titisan.

“Negak Luh. Bli lakar ngaĂ© titisanĂ©,” kĂ©to munyinĂ© I Ripeg rikala nepukin kurenanĂ© lakar ngaĂ© titisan.

“Pedalem Bli kenyel suud mersihin ubi.”

“Nongos, pedalem pianakĂ© di tengah basangĂ©. Astitiang apang selamet.”

Disubané suud ngampilang sisan ubi prauné, ia ngalanturang ngaé titisan.

Petengé tuun cara bulun pétuné. Uli di sisi ngenah api di kubuné enu ngendih, lawatné I Ripeg ané ngidu ngenah klibir klibir dikénkéné lantang, dikénkéné bawak. Ungkabanga panciné, lan makedus andusé tur bon titisané ngalikub di tengah kubuné.

Ia nyemak kau kau di grogodé, yéh titisané biokanga uli di panciné ané suba pécok totonan. Laut sisan yéhé ané misi isin titisan biin punpunina.

“Antiang bin kejep.”

Sambilanga ngantiang isin titisané lebeng, I Ripeg ka durin kubuné nyemak janyuh petang pesel. Janyuhé totonan abana ka tengah kubuné lan pejanga di betén longan. Di malun embak embakan kubuné, ubi duang kroso lan suba masananin mapejang ditu.

“YĂ©n sing Ă©mbonin, ujan teka peteng, mani sing ada sundih anggon ka peken.”

Suud kéto, baliina panciné lan isin titisané suba lebeng. I Ripeg nyemak kau-kau bin besik, ditu pejanga isin titisané totonan. Yéh titisané isinina isi,

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 86

ané tusing lén tuah nasi, krébésina uyah, tur adukanga. Tusing ada gula petengé jani.

Titisané duma dadi duang kau. Akau baanga Luh Ruti lan bin akau tuah ia ané naar.

Tuah ngerosang yéh titisan ngajak kurenané ané paling demenina tekén I Ripeg. Tingalina tur dingehanga gerosan yéh titisané Luh Ruti. Ada rasa bagia di kenehné petengé jani. Bin main, bin puan, kanti I Ripeg mati, ia dot apang nyidaang setata ngerosang yéh titisan bareng bareng di betén kubuné, di malun jalikané, di betén sentiré.

Dikénkéné, taén I Ripeg makeneh yéning déwékné suba nyansan tua, sakéwala Luh Ruti nu nguda. Ia taén ngelah rasa pedalem, kénkén panadiné yéning ia malunan mati lan Luh Ruti idup ajaka dadua: ngajak pianakné ané di tengah basangné. Lakar kénkén carané Luh Ruti idup, tur ngidupin pianakné. Nanging, diingeté tekén awak, ia lakar makeneh mirib nasib pianakné lakar patuh cara déwékné dugasé empuna tekén dadongné. Yén nyak pianak ané lekadanga luh, yéning muani sinah lén lakar panadin satuané.

“Luh, bin pidan lakar lekad pianakĂ©? Dumadak dumadik lekad muani,” kĂ©to abetnĂ© I Ripeg sambilanga nampa kau anĂ© enu misi isin titisan.

“Tiang sing nawang Bli. Antiang dogĂ©n.”

“Nah Luh, madak apang muani.”

Luh Ruti tusing masaut. Nanging di kenehné ngalawan: tiang sing nyak ngelah pianak muani, Bli. ***

Guminé sepi jampi. I Ripeg mara maan pules asriepan rikala Luh Ruti dingeha sengi sengi di baléné. Ngadébas ia bangun tur tepukina kurenané ngisiang basangné .

“KĂ©nkĂ©n Luh? Kenapa basangĂ©? ApakĂ© pianak iraga suba lakar lekad?”

Luh Ruti tusing masaut. Ia kitak-kituk.

“Men kĂ©nkĂ©n undukĂ© Luh? Luh ada ngipi jelĂ©k?”

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 87

Luh Ruti masih enu kitak kituk.

“Men kĂ©nkĂ©n?”

Disubané suud mangkihan, Luh Ruti mara masaut: sing kénkén, Bli. Mai jalan pules.

“Seken Luh sing kĂ©nkĂ©n?”

“Seken, Bli. Tiang sing kenapa,” ia masaut sambilanga nglibegang awak.

I Ripeg ngebahang awak. Kadingehan krosokan galengné I Ripeg ané malakar uli janyuh tur makebat bidé. Paningalané I Ripeg kijap kijap sambilanga ningalin lampu sentiré ané endihané tepukina remrem. Tusing karasa, iying awakné lantas masriep, tusing ngedusin apa.

Rikala I Ripeg suba pules leplep, Luh Ruti ngasanin bancang lan basangné sakit tan kadi kadi. Asanina di selangkangané suba beseg. Nanging ia mautsaha apang I Ripeg tusing nawang unduké totonan.

Tengah lemeng I Ripeg bangun. Kisah kisah mukak jelanan kubuné ané malakar aji bedég. Di sisi dingin pesan, anginé kesir kesir nyirsir. Ia nyemak kamben soklat buuk ané biasa anggona ka peken ané masangkétang di tali panyemuané ané malakar aji guntung.

Disubané makamben, buin ia macelep ka kubuné nyemak janyuh. Janyuhé apesel ampihanga, sisané tegulanga di sanané. Sambilanga ngaba janyuh ané suba ampihanga, tepukina kurenané enu pules. I Ripeg tusing bani nundunin. Ia tuah ngusapin awak kurenané adéng-adéng satondéné magedi.

Kisik kisik ia maakin lampu sentiré lakar ngenjit janyuh. Nanging mara ukana ngenjit janyuh, ia biin maakin kurenana. Oyaganga awak kurenané adéng pesan. Adéng adéngn Luh Ruti nglibegang awak.

“Luh, seken sing kenapa?”

Luh Ruti ngucek paningalané.

“Seken sing kenapa?”

“Sing, Bli, tiang sing kenapa.”

“Basang LuhĂ© kĂ©nkĂ©n?”

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 88

“Sing kĂ©nkĂ©n, Bli.”

“Seken Luh? Da mogbog, bli luas peteng, nyanan yĂ©n kenapa kuda sing ada nyĂ©n dini.”

“Mejalan adĂ©ng adĂ©ng ka peken, Bli. Tiang sing kenapa.”

Paliatné I Ripeg ragu. Tingalina basang kurenané suba gedé.

“Bin pidan lekad pianak iraga? YĂ©n lekad rikala bli suba majalan ka peken, nyĂ©n lakar nabdabang, Luh?”

“Nah tĂ©, Bli majalan dogĂ©n ka peken. Nu mekelo, belingan tiangĂ© nu cernik.”

“Seken Luh? Da nguluk uluk dĂ©wĂ©k blinĂ© Luh. Apang pada melah pajalanĂ©.”

“YĂ©n Bli sing ka peken dinanĂ© jani, mani apa lakar daar tiang? Mani apa lakar daara tekĂ©n pianakĂ© di tengah basangĂ©?”

Buin ragu I Ripeg suud ningehang munyin kurenané totonan. Disubané makeneh keneh, ia lantas ngorahang lakar majalan ka peken. Disubané ngenjit janyuh di lampu sentiré, ia ngubetang jelanan kubuné lantas majalan nikul ubi prau duang kroso. Lima kébotné ngisiang sanan lan lima tengawané ngaba sundih janyuh. I Ripeg majalan beneng kauh tur ngentasin rurungé ané nuju ka muncuk bukité. Luh Ruti ningalin kebyar kebyaran api sundihné I Ripeg, kanti kebyar kebyaran sundihé totonan ilang.

Sakit bancang, sakit basangné suba sing nyidaang baana naanang petengé totonan. Yadiastun sakit, nanging ia lega ulian kurenané suba magedi ka peken. Luh Ruti inget yéning kurenané ngastitiang apang pianakné muani. Malénan pesan tekén isin kenehné apang nyidaang ngelah pianak luh.

“Tiang sing nyak pianak muani. SakĂ©wala yĂ©n saja anĂ© lekad pianak muani, lakar kĂ©nkĂ©nang?” ia matakon di kenehnĂ© sambilanga naanang sakit basangnĂ©. Asanina selangkanganĂ© nyansan belus. Kamben anĂ© anggona masih nyansan lepĂ©g. (masambung...)

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 89
Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 90 Gatra Balai Bahasa Provinsi Bali SuksĂ©s Ngalaksanayang FĂ©stival Tunas Bahasa Ibu alai Bahasa Provinsi Bali ngalaksanayang parikrama RĂ©vitalisasi Bahasa DaĂ©rah (RBD) ring Provinsi Bali. Parikrama RBD puniki kalaksanayang ngawit bulan Maret 2022 ngantos NovĂ©mber 2022 sanĂ© kakawitin antuk prakoordinasi miwah DKT majeng ring calon pengajar B

Guru Master lan Disdikpora Kabupatén/Kota di Provinsi Bali pinanggal 15 Maret 2022, kalanturang antuk Rapat Koordinasi miwah DKT sareng calon pengajar lan Disdikpora Kabupatén/Kota di Provinsi Bali ring pinanggal 11 14 April 2022.

Raris kalaksanayang Pelatihan Guru Master (Training of Trainer [ToT]) majeng ring guru basa Bali sa Provinsi Bali 26 30 Juni 2022, Pemantauan (Monitoring) miwah Evaluasi Pelaksanaan Modél Pembelajaran ring Sekolah pinanggal 28 30 Séptémber 2022, miwah Féstival Tunas Bahasa Ibu (FTBI) sané dados puncak acara RBD ring pinanggal 4 Oktober ngantos 9 Novémber 2022.

Kepala Balai Bahasa Provinsi Bali, Dr. Hérawati, S.S., M.A. rikala acara penutupan FTBI, dina Buda, 9 Novémber 2022 ring Gedung Ksirarnawa, Taman Budaya, Dénpasar, nguningayang, parikrama RBD puniki kalaksanayang ring SD miwah SMP sané wénten ring 8 kabupatén miwah 1 kota ring Provinsi Bali.

“SD ring Provinsi Bali sanĂ© ngalaksanayang RBD wĂ©nten 143 sekolah sanĂ© kasarengin antuk 168 diri guru utama miwah 12.870 sisia,” baos Herawati. SalanturnyanĂ©, SMP ring Provinsi Bali sanĂ© ngamiletin RBD akĂ©hipun 65 sekolah saking 83 diri guru utama miwah 1.300 sisia. Guru utama saking soang soang SD miwah SMP sanĂ© wenten ring 9 kabupatĂ©n/kota punika wantah guru basa Bali.

Wénten pitung matéri sané kalombaang ring féstival puniki majeng ring sisia SD miwah SMP. Ring tingkat SD wénten lomba gending raré, matembang macepat, ngwacén puisi Bali anyar, masatua Bali, nyurat aksara Bali ring kertas, ngwacén aksara bali, lan macecimpedan.

Miwah ring tingkat SMP wénten bebanyolan, nutur TikTok, pidarta, potrékan, ngawi puisi Bali, ngwacén aksara Bali ring lontar, miwah nyurat aksara Bali ring lontar.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 91

Parikrama panutupan FTBI puniki taler karauhan olih Kepala Pusat Pengembangan dan Pelindungan Bahasa dan Sastra (Badan Bahasa), Kemendikbudristek, Drs. Iman Budi Utomo, M.Hum, Asisten I Bidang Kesejahteraan Rakyat Pemprov Bali, I Gede Indra Dewa Putra sané ngwakilin Gubernur Bali.

Manut Iman Budi Utomo, FTBI puniki nĂ©nten ja tatujon utama ring RBD, nĂ©nten taler wantah Ă©uforia kĂ©manten. Nanging, parikrama marupa fĂ©stival miwah pacentokan puniki mduwĂ© kawigunan mangda prasida nuldulin para yowananĂ© urati ring basa daĂ©rah utaminipun basa Bali. “Antuk punika, parikrama RĂ©vitalisasi Bahasa DaĂ©rah puniki kadadosang marupa fĂ©stival utawi pacentokan,” baos Budi Utomo.

Ipun taler ngaturang suksmaning manah majeng ring para pamilet, guru, sisia, miwah pemangku kepentingan ring Provinsi Bali sané sampun sareng sareng nglaksayang parikrama puniki kantos suksés. Ring acara panutupan puniki taler kasukserahang hadiah ring para jayanti lomba FTBI.

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 92

kamus bali – indonesia

1blit.bit n 1 pagar dr bilah bambu; 2 pagar bambu sebuah kuburan; blit.bit.in v beri berpagar; pagari; blit.bit.ina v dipagarinya; ka.blit.bit.in v dipagari (oleh); ma.blit.bit v berpagar bilah bambu; mlit.bit.in v memagari

2blit.bit → bitbit bli.ung n nama lain dr cangkul bli.us n hama padi atau palawija: padinĂ© mati kena padi itu mati terkena hama blo.dor v tabrak; melanda; blo.dora v ditabraknya; dilandanya; ka.blo.dor v ditabrak (oleh); dilanda (oleh); ma.blo.dor v tertabrak; terlanda; mlo.dor v menabrak; melanda blo.lok Bll n bubur berisi ketela, kacang, jagung, dan bumbu blo.kot, blo.kot.an v berlumpur; ada kotorannya; belepotan; ma.blo.kot.an v dl keadaan kotor; terkena lumpur blo.long 1 a palsu; 2 n tipu (dl sabung ayam): ia kalah matajĂ©n ulian kena dia kalah berjudi sabung ayam krn kena tipu; blo.longa v ditipunya; blo.long.in v tipu: ~ ia tipu dia;

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 93
Kamus

ka.blo.long.in v ditipu (oleh); ma.blo.long v tertipu; mlo.long v menipu; mlo.long.in v menipu; memalsu 1blo.lot → blokot 2blo.lot → blolotan blong.kak, blong.kak.an n tempurung kelapa dg sabutnya blong.kang, blong.kang.in v buang pangkal pelepah enau; blong.kang.an n pangkal pelepah enau; blong.kang.ina v dibuangnya pangkal pelepah enau; ka.blong.kang.in v dibuang pangkal pelepah enau (oleh); ma.blong.kang v terbuang pangkal pelepah enau; mlong.kang.in v membuang pangkal pelepah enau blong.song n sarung; salut: caratan salut moncong kendi; galeng sarung bantal; tumbak salut tangkai tombak; blong.song.ang v pakai sbg sarung; pakai sbg salut; beri bersarung; beri bersalut; blong.song.anga v dipakainya sbg sarung; dipakainya sbg salut; diberinya bersarung; diberinya bersalut; blong.song.in v sarungi; saluti; blong.song.ina v disarunginya; disalutinya; ka.blong.song.ang v disarungkan (oleh; disalutkan (oleh); ka.blong.song.in v disarungi (oleh; disaluti (oleh); ma.blong.song v bersarung, bersalut; mlong.song.ang v menyarungkan; menyalutkan; mlong.song.in v menyarungi, menyaluti blo.nyoh, be.blo.nyoh 1 n bedak putih dan kuning yg dipergunakan pd waktu memandikan mayat; 2 n minyak kelapa bercampur irisan kunir yg disiramsiramkan pd babi saat diguling/dipanggang; 3 a kelebihan minyak

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 94

blo.ran n kelaparan blu.ang n anjing tanah; mlu.ang v spt anjing tanah: ~ kanggoanga bulunnĂ© liglig, pb walaupun pakaiannya sederhana yg penting perutnya kenyang blu.buh a mudah tertidur 1blu.dru n 1 kain beledu; 2 beludru 2blu.dru n sj tumbuhan perdu blik.buk n kue dr adonan tepung bergula yg dililit dg janur blu.lang n kulit binatang; blu.lang.in v kuliti; blu.lang.ina v dikulitinya; ka.blu.lang.in v dikuliti (oleh); ma.blu.lang.an v terkupas kulitnya (tt binatang); mlu.lang.in v menguliti: yĂ©n odalan di balĂ© banjar duman tiangĂ© ~ siap jika ada upacara di balai banjar, saya bertugas menguliti ayam blu.luk n kolang kaling; buah enau blung.bang n kubangan; lubang agak besar pd tanah berlekuk yg biasanya berisi genangan air hujan; ma.blung.bang.an v berlekuk (besar dan dalam); berlubang blung.king n buah semangka yg masih muda blun.tas n beluntas bo n bau; bo.nin v baui: ~ malu durĂ©nnĂ© mara beli baui dulu durian itu, baru dibeli; bo.nina v dibauinya; ka.bo.nin v dibaui (oleh); ma.bo v berbau: ~ miik berbau harum; nge.bo.nin v membaui bo.a.ka → buaka bo.bab a bohong;

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 95

bo.bab.in v bohongi; bo.bab.ina v dibohonginya; ka.bo.bab.in v dibohongi (oleh); mo.bab v berbohong: eda demen ~ jangan suka berbohong; mo.bab.in v membohongi bo.boh adv ingin berak berkali kali bo.bok n sepotong bambu diisi minyak tanah, penyumbatnya sekaligus sebagai sumbu; obor 1bo.bot a berat; bobot; bo.bot.an n beratnya: ~ limang ton beratnya lima ton; ma.bo.bot v berberat; berbobot: cĂ©lĂ©ng enĂ© ~ sĂ©ket kilo babi ini berberat lima puluh kilogram 2bo.bot, mo.bot Asi v mengandung, hamil: ida sampun ~ beliau sudah hamil; bo.bot.an n kandungan; bo.bot.ang v saat dikandung; saat dl kandungan: duk i dĂ©wa ~ biang, Gunung Agung meletus saat kamu berada dl kandungan ibu, Gunung Agung meletus; bo.bot.anga v dikandungnya; ka.bo.bot.ang v sedang dikandung (oleh); mo.bot.ang v sedang atau saat mengandung bo.co adv tidak bersungguh-sungguh bo.coh → boco bo.cok a buruk rupa; tidak cantik: gobanĂ© kewala kenehnĂ© melah buruk rupanya, tp budinya baik; maklecok amat buruk; amat jelek (tt rupa); bo.cok.an a lebih buruk; lebih jelek (tt rupa); mo.cok.ang v makin buruk; bertambah buruk (tt rupa); nga.mo.cok.ang v menjadi makin buruk; menjadi bertambah buruk (tt rupa) bo.da n pengikut ajaran Budha

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 96

bo.dag n bakul besar: basang , ki perut besar (spt bakul besar)

1bo.do a buruk; tidak cantik; jelek (tt rupa)

2bo.do Bdg a bodoh

3bo.do v haid; kotor kain; menstruasi bo.dri a berat mulut bo.Ă©s a lebar; terbuka lebar (tt mulut, luka): bungut mulut lebar; bo.Ă©s.ang v bukakan lebar lebar; bo.Ă©s.anga v dibukanya lebar lebar; ka.bo.Ă©s.ang v dibukakan lebar lebar (oleh); mo.Ă©s.ang v 1 membukakan lebar lebar; 2 semakin lebar bo.ga Ami n makanan dan minuman; ma.bo.ga v sedang bersantap; pa.ri.bo.ga n 1 segala jenis makanan; 2 perumahan bog.bog a bohong; bog.bog.in v bohongi; bog.bog.ina v dibohonginya; ditipunya; ka.bog.bog.in v dibohongi (oleh); ditipu (oleh); ma.bog.bog bog.bog.an v berbohongbohongan; berfoya foya makan; mog.bog v berbohong: eda demen ~ jangan suka berbohong; mog.bog.in v membohongi; menipu bo.gem n dulang besar berikut tutupnya untuk menyiapkan makanan (sbg pengganti meja makan)

1bo.gol, ma.mo.gol v tanpa senjata; tidak bersenjata: ia masiat ~ dia berperang tanpa senjata; bo.gol.in v lucuti (senjatanya); bo.gol.ina v dilucutinya (senjatanya); ka.bo.gil.in v dilucuti (senjatanya) (oleh); mo.gol.in v melucuti (senjatanya)

2bo.gol n borgol;

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 97

bo.gol.an n 1 narapidana; orang yg dipenjarakan; 2 jangkrik: jangkrik jangkrik yg tidak ada bulunya; ma.bo.gol v terborgol; mo.gol.an v menjalani hukuman penjara bo.grah → bogelar

1boh a jinak: kedis darané gati burung merpati itu jinak sekali; boh.ang v jinakkan; boh.anga v dijinakkannya; ka.boh.ang v dijinakkan (oleh); nge.boh v bersifat jinak; nge.boh.ang v menjinakkan: ~ macan menjinakkan harimau

2boh Bll n tali pd jerat

3boh Bdg n rangka layang layang yg melintang; boh.in v ambil lidi dr daun kelapa atau enau; boh.ina v diambilnya lidi dr daun kelapa atau enau; ka.boh.in v diambil lidi dr daun kelapa atau enau (oleh); ma.boh v terambil lidi dr daun kelapa atau enau; nge.boh.in v mengambil lidi dr daun kelapa atau enau bo.jog n kera: buka bengilan, pb menggigil ketakutan bok n rambut: berit rambut keriting dan kering; gelgel rambut bergelombang; sosoh rambut lurus; magantung akatih, pb sangat berbahaya; buka nyebit akatih, pb sangat sulit; buka ngumad di tepungé, pb pekerjaan yg harus dilakukan dg sangat hati hati ; bok.bok.an n rambut tiruan; bok.in v beri berambut; bok.ina v diberinya berambut; ka.bok.in v diberi berambut (oleh); ma.bok v berambut; nge.bok.in v memberi berambut

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 98

bo.kah a gembung (tt pipi) bo.kak n sj kayu hutan bo.kat n tombak pendek; bo.kat.in v tombaki; bo.kat.ina v ditombakinya; ka.bo.kat.in v ditombaki (oleh); mo.kat.in v menombaki bok .bok v beri sekehendaknya; bok.bok.in v beri sekehendaknya; bok.bok.ina v diberinya sekehendak: ~ pipis diberinya uang sekehendaknya; ka.bok.bok.in v diberi sekehendaknya (oleh); mok.bok.in v memberi sekehendaknya bo.ki n periuk tanah yg sudah usang; periuk tanah yg sudah berlubang pantatnya: nyaluk ,ki menikahi janda bo.ko n penyu muda bo.kong → bokongan bo.kong.an n pinggul bo.kor → bokoran bo.kor.an n talam sj baskom terbuat dr perak, kayu, dsb bol n dubur: masigi, pb sangat kikir; nge.bol, si.nge.bol a terakhir; paling akhir bo.la n bola; ma.bo.la v main bola bo.lang a pinggangnya panjang kakinya pendek (tt bentuk badan) (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali IndonĂ©sia Édisi Ke 3 sanĂ© kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

Suara Saking Bali Édisi LXXIII | NovĂ©mber 2022 99

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.