Jurnal sastra bali moderen suara saking bali edisi xii

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

1


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

2


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Daging Jurnal Wawancara Moh. Syaiful: Pangawi basa Using sané Urati ring Sejarah Lokal Satua Cutet Bukitné Pekak Rai (IW. Wikana-Seraya) Bekel Masuk (I Wayan Paing) Éling (Komang Ade Verawan) Buku Ngaé Bagia (I Gedé Putra Ariawan) Satua Bali I Botol tekén Sang Samong Puisi Bali Puisi-puisi Ni Luh Wulan Déwi Saraswati Puisi-puisi Ni Wayan Widiani Puisi-puisi I Putu Sugiah Arta Puisi-puisi I Gdé Nyana Kesuma Satua Masambung Kania (2)—IBW Widiasa Kenitén Pangawi Nyoman Tusthy Éddy Gegonjakan ‘Fray for Gunung Agung Geguritan Bongkling Ésai Basa Bali (IDG Trinandita) Pangenep Swalapatra Majeng ring Gunung Agung (Manik Sudra)

1

2 8 13 17 23 30 34 37 42 45 52 62 65 66 69 71


Wawancara Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Moh. Syaiful

Pangawi basa Using sané Urati ring Sejarah Lokal

Moh. Syaiful

Rikala penyerahan Hadiah Sastera Rancagé warsa 2017 ring Bandung, pangremba Suara Saking Bali polih wawancara sareng sinalih tunggil pangawi sané ngamolihang hadiah punika sané mawasta Moh. Syaiful. Dané wantah pangawi saking Banyuwangi sané makekawian nganggén basa Using (kadadosang siki sareng basa Jawa rikala penilaian Rancagé) sané naanin kuliah ring FKIP Unud (mangkin Undiksha) jurusan Seni Rupa. Antuk

2


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

novelnyané sané mamurda “Agul-agul Belambangan” dané ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2017 untuk Sastera Jawa. Ring wawancara puniki, dané nguningayang indik prosé kréatif dané rikala makekawian kantos kawéntenan sastra daérah mabasa Using ring Banyuwangi mangkin.

SSB: Ngawit pidan Mas nyumunin nyurat? Tiang mulai nulis rikala tiang kuliah seméster 3, kirang langkung warsa 1991an.

SSB: Rikala ngawitin nyurat punika sampun nganggén basa Using (Banyuwangi)? Simaluné tiang nganggén basa Indonésia. Tiang makaya réportase, artikel populér, déréng ka sastra daweg punika. Tiang ngawitin nyurat wentuk sastra sakadi satua cutet ngawit warsa 1992 risampune tiang kacunduk sareng I Gusti Putu Arta, sané dados pémréd tabloit remaja sané kamedalang olih Bali Post.

SSB: Yéning ngawit nyurat nganggén basa Using ngawit saking pidan? Ngawit warsa 2013. Duaning wau wénten genah. Daweg punika ngawit wénten pabligbagan indik sastra basa Using, lan indiké punika wantah ‘cikal bakal’ paguyuban Sengker Kuwung Belambangan sané karesmiang warsa 2015.

SSB: Rikala ngawitin nyurat Mas nganggén basa Indonésia, terus napi sané ngawinang Mas nyurat nganggén basa Using? Kapertama, sangkaning tiang sareng sawitran tiangé prihatin sareng basa daérah sané sayan-sayan katinggalin olih kramané. Basa daérah punika dadosné kapojokang olih basa lianan sakadi basa Indonésia miwah basa Inggris. Krana indiké punika, sinalih tunggil carané mangda basa daérah punika lestari, i raga harus masesuratan nganggén basa daérah, sumangdané

3


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

wénten sané kawacén olih kramané. Sangkaning wénten sasuratan mabasa daérah, basa daérah punika pacang mersidayang kalestariang yadiastun lestariné wantah ring kakawian kémanten.

SSB: Dados tiang uning, kakawian Mas kapertama sané nganggén basa daérah punika? Sané kapertama mamurda “Kelangan Asih” utawi kélangan tresna.

SSB: Sampun kudang cakepan mabasa daérah sané terbitang Mas? Sampun kutus cakepan. Petang cakepan marupa pupulan satua cutet, pupulan artikel tetiga, miwah novel asiki sané mamurda “Agul-agul Belambangan” sané ngamolihang hadiah Sastera Rancagé mangkin.

Novel Agul-agul Belambangan 4


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

SSB: Nah, indik novel “Agul-agul Belambangan” dados tiang uning akidik sapunapi kantos novel punika mersidayang embas? Tiang simaluné prihatin sareng inspirasi seniman tari, drama, wiadin drama kolosal sané akéhan nganggén lakon legénda utawi carita rakyat, padahal sejarah lokal punika taler becik yén kadadosang lakon. Sangkaning indiké punika, tiang nganggep, minab ipun nénten akéh sané uning indik sejarah lokal. Dadosné tiang nyobak nyurat nganggén téma sejarah lokal. Nanging nénten buku sejarah sané karyanin tiang, krana tiang nganggep buku sejarah nika nénten ja menarik. Sané karyanin tiang nika marupa novel, lan nika lebih menarik krana madaging alur, tokoh, miwah setting sané ngawinang anaké sané ngwacén nénten ja med. Tiang taler ngarepang novel niki (Agul-agul Belambangan) mersidayang kadadosang inspirasi sumangdané akéh pangawi basa daérah (basa Using) sané nganggén téma sejarah lokal. SSB: Sapunapi tanggapan kramané irika risampuné novel “Agul-agul Belambangan” puniki embas? Rikala baktan tiang ka penerbit, respon penerbit punika becik, lan langsung katerima naskah tiangé. Sawitran tiangé taler akéh sane mendukung. Wénten taler paguyuban sané mawasta Sengker Kuwung Belambangan (SKB) sané nukung penerbitan novel puniki. Sadurungé kawedar, tiang taler ngicénin gurun tiangé sané mawasta Pak Mitro mangda ngwacén novel punika, lan dané wantah petang wai ngwacén, tur nganikaang novel puniki becik pisan. Lan kantos mangkin durung wénten pro-konta indik carita ring novel puniki. Biasané, yéning nyaritayang indik sejarah pasti wénten pro-kontra, ‘niki pelih, ten kéné sejarahné sané beneh’ sapunika.

5


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

SSB: Yéning perkembangan sastra daérah ring Banyuwangi mangkin sapunapi Mas? Ngawit warsa 2014, nyansan ngakéhang sané sareng nyurat nganggén basa Using puniki, napimalih antuk prakarsa Antariksawan Jusuf (budayawan miwah ketua umum paguyuban Sengker Kuwung Belambangan), mangkin wénten pacentokan nyurat satua cutet mabasa Using sané kalaksanayang ngawarsa. Akéh pamilet ngawit saking tingkat SD, SMP, SMA, Mahasiswa kantos umum. Para jayanti pacentokan punika, miwah satua cutet sané becik pacang kadadosang cakepan. Dadosné awarsa minimal wénten asiki cakepan sané kawedar. Lianan ring punika wénten taler koran daérah, Bisnis Banyuwangi, ngicén ruang satua cutet mabasa daérah, lan ngawarsa satua cutet pilihan saking koran punika pacang kadadosang cakepan. Sengker Kuwung Belambangan taler sering ngelaksanayang acara sakadi pelatihan menulis satua cutet nganggén basa Using, pabligbagan indik sastra basa Using, miwah kamedalang taler cakepan sapunapi carané nyurat nganggén basa Using.

SSB: Ngenénin indik média sané ngunggahang kakawian mabasa Using sapunapi? Ring Banyuwangi wénten majalah Lontar sané kawedar awarsa ping kalih sané kamedalang antuk Badan Bahasa Banyuwangi, taler wénten Bisnis Banyuwangi sané ngawedar satua cutet sinunggil dina Soma. Lianan ring satua cutet, wénten taler koran Kebo Undo sané ngamedalang artikel mabasa Using ngaminggu. Dumun wénten majalah Seblang, majalah nika nganggén basa Using, sakéwanten mangkin sampun nénten terbit malih.

SSB: Wénten uratian saking pemerintah daérah irika majeng ring sastra mabasa Using puniki? Dumun Déwan Kesenian Belambangan naanin ngicén uratian majeng ring basa Using, nanging mangkin duaning nénten wénten jinah, sampun kuang uratiané.

6


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Sané kantun wantah saking Badan Bahasa marupa majalah Lontar punika kémanten.

SSB: Irika wénten kritikus sastra mabasa Using? Ten wénten. Lebih tepatné ten wénten sané jakti-jakti dados kritikus. Yéning tiang, mangda uning becik wiadin nénten kakawian tiangé, tiang pacang ngirimin sawitran tiangé.

SSB: Lianan ring Hadiah Sastera Rancagé sané kapolihang warsané niki, wénten penghargaan utawi juara sané naanin kapolih sadurungnyané Mas? Daweg kuliah naanin polih juara nyurat artikel populer ring FKIP Unud, juara I nyurat artikel sané kalaksanayang sinalih tunggil radio swasta ring Buléléng antuk téma ‘andai saya jadi bupati’, miwah warsa 2014 dados juara I pacentokan nyurat satua cutet basa Using sané kalaksanayang olih SKB. Lan tiang naanin taler dados redaktur ahli ring majalah Lontar.

SSB: Mas maduwé pangawi idola? Tiang seneng ring Goenawan Muhammad. Tiang seneng Catatan Pinggirnyané.

SSB: Pinih untat. Mas dumun kuliah ring Bali. Mas uning minab akedik indik kawéntenan sastra Bali modéren? Tiang buta pisan indik sastra Bali modéren irika. Daweg punika tiang merika wantah melajah seni rupa kémanten. Nanging yén indik sastra Indonésia ring Bali tiang uning sakadi Umbu, Oka Rusmini, Sunaryono Basuki Ks.

7


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Bukitné Pekak Rai Semengan kramané di Balé Banjar suba biur aéngan tekén peken. Satuan kramané kanti tusing maulu baan ngartiang. Ada masambatan bangras. Ada masambatan alus. Kéto masih ada tusing ja mesuang tutur nang aclekisan. Siep jampi, buka anak majait di bibih. I W. Wikana-Seraya

Y

én tolih uli sebeng lan solah kramané, ada ané masebeng jejeh. Ada masebeng masem ucem. Ada masebeng sebet bangras. Ada jeg bengong nyaru-nyaru nyalanin paruman banjaré ané uyut.

“Wayan Dana,” kéto pekak Rai ngunggahang tangané. “Nggih Pak Rai. Sapunapi?” Pak kelian ngaturin galah ring Pekak Rai. “Sapuniki Yan. Wayan pinaka panglingsir tiangé ring banjar. Pinaka pucuk

pangremba wawidangané driki. Wayan sané pinaka panegteg krama, kéto masih panegteg jagaté iriki. Yén dados tunas, sampunang Wayan kantos ngicén galah anak dauh tukad ngambil bukité badauh. Yén nika kantos maadol, sinah kawéntenané iriki pacang biur. Tiang sareng wayah-wayah Wayané, kéto masih wayah kramané iriki, sampun ngawit dumun tuah kahuripin saking daging bukité nika. Toya, tatanduran sarwa ajeng, kéto masih panekek jagaté sané kantos mangkin kantun becik, tuah saking bukité badauh.”

8


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

“Nggih suksma nika atur Pak Rainé. Kéwala, tiang tuara nyidang buin nyarengin pinunas Pak Rainé. Santukan, napi sané pacang kamargiang niki tuah sampun dados pacutetan saking baduur,” Pasaut Wayan Dana. “Patut nika Pak Rai. Niki tatujoné, ten ja tios tuah nuju kamajuan banjar iraga sareng sami,” Pan Patra ané dadi panyarikan banjar, bareng nyambungin isin paum dinané ento. “Nika patut Tut Patra. Ngarya becik, ngarya kamajuan, becik pisan anggén tatamian pianak cucuné. Nanging, napiké ten patut masih iraga manahin sapunapi lakar panadosné? Santukan rwa bhinédané kija-kija ten naenin mapalasan. Wénten becikné, pastika wénten kaoné,” kéto pekak Rai paragaan mapinunas apanga krama banjaré tusing kanti ngadep bukit dauh widangan banjaré. “Pak Rai cutetné tiang masih setuju sareng Pak Kelian, lan Pak Patra pinaka panyarikan banjar. Indayang Pak Rai nolih genahé ring jabaan. Samian sampun maju. Ento tuah ulian kawéntenan pariwisatané,” Krama banjaré ané di bucu kauh nyambungin. “Nanging, ten ja ulian ngadol bukit manten jagaté bisa maju.” Pekak Rai tegteg tusing setuju yén banjaré kanti lakar ngadep bukité ento. Uli simalu leluhurné suba miara bukité ento. Yén tusing ulian bukité ento, sinah pekak Rai ajak wayah-wayah krama banjaré tusing nyidang nyambung idup. Yéh, sarwa dadaaran tekané tuah uli bukité ento. “Sapunapi krama banjar. Setuju bukité badauh lakar maadol?” “Setuju!!” mabriuk suaran kramané masaut. “Ten!! Tiang ten setuju!” tuah pekak Rai ajak Pekak Buda ané nyambat tusing setuju. “Pak Rai ajak Pak Buda. To ngujang Pak Rai ajak Pak Buda kanti tusing setuju? Da patuhanga jaman modérn ajak jaman kuna. Pak Rai ajak Pak Buda artiné ngaé generasiné mundur!” sayan bangras raos pengurus banjaré masaut.

9


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

“Beneh ento Pak. Jani jamané suba maju. Da patuhanga ajak jaman bapaké ipidan.” Sayan bani kramané milu masaut. Engsap tekén tata titi mabasa, engsap tekén matuturan ngajak anak lingsir, ulian tatujoné tusing katinutin. “Sapuniki. Mangkin pamuputné tuah saking krama. Sané akéhan setuju, nika sané pacang kamargiang. Sapunapi krama setuju??” “Setuju!!!” makejang kramané masaut. Ané tusing masaut tuah Pekak Rai ajak Pekak Buda dogén. Nanging pamuputné liunan ané setuju. Pekak Rai ajak Pekak Buda tusing nyidang ngomong buin, sajaba nuutin apa asil paum dinané ento. Rasa sedih, rasa jejeh teka ngulah Pekak Rai kala petengé. Kanti tengah lemeng, Pekak Rai tusing nyidang sirep. Gelibag-gelibeg makejang pelih. Dikenehné tuah abesik. Kénkén lakar panadiné disubané bukité ento maadep. Bukit ané satata nyagain banjaré uli blabar kala ujané bales. Bukit ané dadi pangantungan idup kramané ditu. Rasa lelehné tur tuuhné ané suba lingsir, ngaénang petengé ento Pekak Rai nyidang sirep. Tatit kerug saling sautin di langité. Buka kembang api pakrébék ngaénang langité galang ngentosin sunaran bulan. Tondén ada apakpakan basé sagétan ujané tuun bales. Tepukina ada anak cerik ajaka dadua, sedeng maplalian di betén bukité ento. Ada mapanganggo sarwa putih. Ada mapanganggo sarwa selem. Anak cerik ané mapanganggo selem bikasné kual pesan. Anak cerik ané mapanganggo putih mula saja masolah luung, anut tekén titi. Ujané ngancan bales. Yéhé uli bukité suba sayan gedé. Warnané sayan barak sayan selem, putek litek. Anak ceriké ento iteh maplalian saling uber. Ya kénkén kadén, sagétan ulung makadadua. Lantas uli baduur tanahé milu macepol nibén tur ngurug anak ceriké ento. “Awas.....!!” Pekak Rai makraikan nglantas bangun. Angkiané ngangsur, awak peluh pidit, bayuné runtag. “Nguda jelék kéné ipiané,” kéto Pekak Rai ngangseg-ngangseg.

10


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran Manik Sudra

Pesu Pekak Rai marep kauh nolih bukité badauh, katimpalin suaran jangkrik, suaran gumatat gumitit Pekak Rai mamengong. Sahasa mekita ngomong ngaturang suksma tur nunas pangampura ajak bukité ento. *** “Gadebuarrrr...!!” kéto munyin batuné kaungkil baan buldoser dina semengan ento. Kayuné telah medem pajléngkak, matimpah saling tumpukin kaséngsor mesin. Suryakan kramané pada liang, ngantiang banjarné apang dadi

11


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

maju. Cerik-ceriké pada kedék pakenyem tumbén nepuk besi gedé, magigi rénggah. Gejer magejeran batuné terus ulung maglebug. Tondén ada awai, bukité suba élah lengar nyaplar. Tusing buin ada kayu ané saling ejokin. Tusing buin ada angin ané makesir alus. Tusing buin ada kedis ané matembang girang. Gulem duur bukité sahasa sedih nagih ngetélang yéh mata. Matan ainé suba bah kauh. Petengé suba dadi saput dinané ento. Nanging, genahné Pekak Rai jani suba tusing cara ibi ipuan. Guminé sepi jampi. Tusing buin ada tatembangan gumatat gumitit saling sautin. Ané matembang girang petengé ento tuah tatit matimpal kerug di langité ané bangras. “Krébék cedarrr....!!” kéto munyin langité, aéngan tekén ulungan batu ané ungkila baan buldoseré. Guminé dingin, ujané tuun ngrébés. Ngancan peteng ujané ngancan bales, yéhé mageduran sayan gedé. Banjarné Pekak Rai aéng peteng ibut masaput gulem, matimpal ujan, katembanging tatit kerug. Pekak Rai bengong mamongol. Dikenehné tetep mapangacep apang genahé ditu tusing kanti nepuk baya. “Tungtang...tungtang...tungtang...!!” sagétan kulkulé mamunyi bulus. Kramané biur pada malaib. Pekak Rai milu bangun lantas malaib. Kramané ada saling enjek, ada saling dongsok apang tusing kena baya. Ada nyangkol pianak, ada ngaba panganggo. Ada masih matalang ngaba awak dogén. “Gedebuaarrr....!!!” bukité macepol asibak. Blabar gedé, tanah longsor jani nepén banjarné Pekak Rai. Suryaké ngulungang batu, kedék pakenyem cerikceriké nolih buldoser jani dadi eling, dadi baya. Munyin buldoseré kagentosin baan munyin montor ambulan crarat-crurut kema mai.

I Wayan Wikana embas ring Br. Tinjalas, 30 Juni 1989, mangkin meneng ring Br Bukit Catu Désa Seraya Timur Karangasem. Tamat saking IKIP PGRI Bali Fakuktas Pendidikan Bahasa lan Seni warsa 2011. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post) lan Médiaswari (Pos Bali)

12


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Bekel Masuk Semengan. Satondén pati ramé siapé makruyuk. Tiang pati gadab ka tegalé ané paek uli umah tiangé. Tetujon tiangé sing ada lén: ngalih pahpah gedang. Ibi, sawetara jam kutus peteng i mémé ngorahang: sambuké telah, danyuh sing ngelah. Nu ada lengis gas buin bedik, ma ngalih tiing anggo oncor. Nanging tiing joh gati uli umahé. Ento makrana tiang nyambatang kal ngalih pahpah gedang buin maniné suud mémé ngorahin kéto. I Wayan Paing

S

emengané jani, cara semengané ané suba-suba liwat, tiang merluang damar anggo tiang maindengan. Maindengan ka alas-alas tiingé. Ané awai bisa pindo bisa pang telu. Yén ibi puané, damar ané anggo tiang

sambuk baak matusuk laut uyeng-uyengang, apang kuala ngenah dogén jalan tur ané alih tiang. Di singé ada sambuk, danyuh anggo tiang. Nanging wainé jani, makadua tusing ada. Tiang ngutsahayang ngaé oncor pahpah gedang. Patuh cara oncor aji tiing, pahpah gedangé mapenpenin lengis gas. Laut songné sengsengin sambuk. Pragat suba. Lénné, yén oncor tiing, suudé nganggo musti aba mulih buin, apang dadi anggo buin maniné utawi buin

13


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

puané. Lengisné dadi tumpuh-tumpuhin satondéné tiingné telah. Yén oncor pahpah gedang, suudé nganggo dadi kasiotang yén suba telah lengisné. Maan pahpah gedang, teked jumah, dapetang tiang i mémé suba iju di ampiké. Ngelasin ubi sawi ajak adin tiangé ané luh. Ngelasin ubi lakar anggona cacah. Ada masi ané ngorahang gaplék. Nepukin tiang mara teka, i mémé nyledét laut nakonang: tondén majalan? Yén telahanga tekén timpalé, nyanan apa aba mulih. Tiang ngorahin mémé apang tusing inguh. Merta tunas manut utsahané. Sing dadi nginguhang maluina tekén ané lénan. I mémé kenyem mara tiang ngorahang kéto. Pragat oncoré, tiang ngorahang majalan tekén i mémé. Piranti ané perluang tiang tuah arit lan krésék. Mapan pajalané nu limutan, damar buin pangimbuhné. Ngojog tongosé biasa, bet tiingé ngiterin sétrané. Yadiastun tengetan bedik, kranané lampahin ngawai, dadi biasa. Yadiastun biasa, nanging kesiab-kesiab di kenehé tusing dadi tungkasin jag pesu. Apang banian pajalané, pabesené i bapa ingetang tiang : yén marasa takut tekén ané tengettenget, di katujuné magedi das lemahé, dija ja takut, kidemang paningalané. Laut jongkokang ibané. Apin apa ada, da malaib. Da kedatanga paningalané. Kidemang kanti teka lemahé, yén suba lemah, pastika ané boya-boya, ané takutin cai, soroh tonya ajak mediné tusing lakar bani. Yén magedi pasanjaan, da san kéto carané. Yén marasa takut, da ngidem laut nyongkok. Yén pasanjaan ngalih lemah makelo gati. Ajanan gelurang déwéké, apang ada ningeh, apang ada matulung. Amen nyidaang, malaib jujur umahé. Yén lemahlemah, da buin nakonang. Dija ada umah pinih paeka, kema laku. Kéto pabesené i bapa tekén tiang. Inget tekén pabesené ento, ilang nyeh lan kesieng-kesieng bayuné. Nyiksik betén-betén ulun dadahé, seka besik tiang nepukin apa ané alih tiang. Sagét abuntu tiang nepukin. Sagét agampél, di kénkéné ajuru bakat. Bon kulitné ané suba tasak suudé melut, ngaénang tiang sayan tabah. Oncor pahpah gedang ané aba tiang nulungin pesan nepukin ané alih.

14


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran Manik Sudra 15


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Sayan ngalemahang, sayan liu ané teka. Sayan ramé tepuk timpal-timpalé. Di subané galang, marasa suba tusing ada buin ané alih. Biasané laut mapunduh ajak timpal-timpalé ané tepuk ditu laut metékin pikolihé semengané jani. Ada ané masuryak ngorahang maan pejinah telu. Ada masi ané maan pejinah patpat. Ané lacuran tusing nyidaang maan pejinah. Pikolihé ané séket mapejinah abungkul. Ané tusing maan pejinah artinné ané bakatanga tusing ada séket. Ané pejinahné telu, maan karobelah, ané pejinahné patpat maan satak. Yadiastun tusing barengan magedi, ngancangé mulih lan di majalané mulih setata bareng-bareng ajak ané tepuk. Di bet tiing désané, tusing tegal gelah nyén-nyén bebas tiang ajak timpaltimpal tiangé ngalih ulungan buah tingkih. Tingkih ané dadi adep. Tingkihé satak aji siu ringgit. Dugasé ento tiang mara nincap uli SD ka SMP. Yén semengan maan tingkih satak, tiang bekelina siu rupiah tekén i mémé. Yén embuhan tekén satak maan tingkih, bekel tiangé tuah satak rupiah.

I Wayan Paing, embas ring Désa Pakraman Gulinten, Désa Bunutan, Abang, Karangasem pinanggal 6 April 1983. Cakepan sané sampun kamedalang mamurda COR (2009) lan Gancaran Mersun (2012). Kakawianipuné naanin kawedar ring Bali Post (Bali Orti), Majalah Buratwangi, lan Jurnal Kawi.

16


Suara Saking Bali Satua Cutet

Édisi XII | Oktober 2017

ÉLING “Kapinehké baan cening, dugas imalu gumi Klungkung wit saking Ida Anaké Agung sané ngwangun panegara trepti, ajeg lan kukuh di jagat Baliné. Dugas Ida Dalem Waturénggong dados raja, liu panjak-panjak miwah pepatih subakti ring Ida, kadirasa sorgaloka guminé ento, parasparos sarpanaya, landuh, parajanané bagia mawinan kekawi, tembangtembang, tetabuhan lan pragina-pragina akéh pinaka cihna panegara kertaraharja.” kéto pekak tiangé sawai-wai nutur nuju peteng sadurungé masaré. Akéh sané kacaritayang mawit saking peplajahan dugas ipun masekolah. I Pekak nyatuayang indik para ksatria, kahanan gumi miwah panglimbakné. Komang Ade Verawan

“Y

an ipidan anaké satya nindihin gumi kanti mabéla pati, nanging né jani suba lén, anaké subakti nindihin gumi madasar sastra aji.”

“Napi sujatiné untengné, Kak?” tiang nyekenang matakén sinambi

ngedasin pasaréan ipun. “Apang cening nawang, parajanané ipidan bina tekén jani, ipidan ngajegang gumi lan nresnain gumi kanti bani mati, yan jani patutné nindihin gumi aji kaduegan, kaweruhan, yan sida weruh sinah jagaté pasti sida landuh.”

17


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran Manik Sudra 18


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

“Saja, Kak, guruné di sekolah ngorahang guminé sayan nglimbak, musuh ané sujati tuah kabelogan, momo, lan laksana iwang lianan, jani ento sané patut lawan, Kak.” I Pekak makenyem sambilanga nyujuh saput minab tan panaen malih ngasanin dingin sasih Karoné. “Saja, cening. Apang ngancan dueg, pamrintahé suba ngawangun sekolahsekolah, tetuwekné apang sida ngawangun jadma luih lan utama, apang using kanti kalahang anak!” “Mih, tiang malajah boya tetujoné ngalahang anak, gumi suba merdéka, Kak.” “Cening, apang tusing kalah tekén anak pikenohné apang iraga sida ngalantur nincapang kabisaan, apa tusing kauluk-uluk anak. “Kak, apa ulian sida kauluk-uluk olih I Welanda dugas Puputan Klungkung ané malu, iraga sida kasor? Apa ulian iraga belog dugas ento?” “Tusing kéto, Ning. Yadian i malu senjata iraga saja tuna bandingang tekén gelah Welanda ané ngango meriem, péstol, bedil, muah senjata anyar, nanging Naténg puri lan para kesinatriané sujatinné makejang pascat wikan parinindik sukil ngalahang I Welanda. Nanging gumanti kukuh mélanin kepatutan, kukuh mélanin gumi, mélanin tanah palekadan, adénan mati saihang tekén kajajah, makejang nunggilang idep tan akirig atampak pinaka tosing kesatria mautama, ento mawinan milih Puputan!” I Pekak nyantep nyarita. “Napi sujatiné tetujon i Welanda teka ka Nusantara laut ngaé guminé benyah, Kak?” “Isin gumi, yén cara jani orahanga sumber daya alam, Cening! Ento ané mekada I Welanda mai. Nanging patut urati masi, I Welanda mula dueg, naging tusing bisa nganggo kaduegan, anaké ané suba ririh biasané lali tekén wiwéka, bani tekén anak belog, maimbuh sombong, ngédéngang kabisan,” I Pekak ngimbuhin satuané ngantos jam solas, yadiastun paningalanné sayan sayu ulian kiap. Tan bina jangkrik ketebin, ulian nyusup satuan ipuné kanti jering-jering bulun kalongé. Saja tuah laksana jelé wit uli keneh sombong

19


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

indik kabisan. I Pekak mula beneh, liu anak dueg, liu masi anaké tusing bisa ngétangang beneh kalawan pelih. Senjatané ento kadi kaweruhan, yén sing bisa ban nganggonang, bisa-bisa ngematiang déwék. “Suudang malu, Ning ! Buin mani pekak lakar ka carik ngunuh tabiané ané suba nged ento!” I Pekak nyuudang satuané tur maglibeg, makrubung saput. Jam pitu semeng tiang enten, I Pekak tusing enu di pasaréan, minaban suba luas ka carik. Rediténé ento anggon tiang galah malali-lali, ngisinin libur, negakin sepéda ngajak timpal-timpalé lakar ka pasih ngaliwatin jalan di sisin pundukan cariké. Liu anaké luas ka carik, liu masi ada dagang dedaran di sisin margane. Tiang nuut timpalé meli tipat serombotan, sambilang nolih asri cariké. Liang karasa baan anginé banban alon ngusirsir ngampehan tanem tuwuhé ané sarwa gadang. Di sisin pundukan yéh gelinjingé ning makenyir. Nyledét, makipekan kangin, mecuk alis ningalin anak majujuk di sisin kubuné, limané ngaba capil rasané ngaukin tiang. Prejani tiang inget tekén anaké odah ento. Tiang nyekenang, paekin tiang. Ipun makenyem. . “Mai malu, Ning! Mai nengak di kubu, baanga ja kuud!” Ngénggalang tiang ngejang sepéda, majalan di sisi pundukan nuju kubuné ento. “Suba suud ngunuh, Kak? Dadi kalijani marérén, kudang kilo suba maan?” tiang netesang. “Pekak sing cara ipidan, jani suba tusing kuat majujuk, suba melén bayuné, Ning! Kanggoang apang ngidang meli mako dogén,” I Pekak nyongkok di disisi pundukan sambilanga ngenjuhang kuud. “Apa to, Ning? Ané magantung di stang sepédané?” I Pekak celang ningalin ungkusan tipat tiangé, nyiriang paningalané kari celang. “Mara tiang singgah mablanja, meli tipat duang ungkus, Kak.” Titiang nyawis sambilang nyemak ungkusané lakar baang I Pekak. Ungkusan tipat serombotané katampi baan I Pekak, kerana giginé langah ngawinang banban makinyukan. “Apa saja Klungkung kasengguh gumi Serombotan, Kak?”

20


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

“Mula kéto, Ning, Serombotan ané jaen mula witné uli Klungkung, ento ngranayang kasengguh gumi serombotan.” “Tiang tan cumpu yéning kaucap kéto, kak! Dedaran ngaénang guminé kasambat lan kasengguh, tusing ada piteketné, tusing ada luungné! Dija luungné, Kak?” “Cening, isin pupuh Ginada eda pati engsapang cening! Eda ngadén awak bisa, depang anaké ngadanin....”. Nglantur ipun matembang sambilang makinyukan.Tiang nguntul natak jagut. Disubané I Pekak suud matembang kéto, tiang nakénang napi unteng lan tetuekné. “Tuturé ibi sanja eda engsapanga, Ning! Eda pati sombong, ngaku ririh, ngaku bisa kéné-kéto, sing nyandang tulad! Depang anaké ngadanin, depang anaké nyambat, diastun rupané bocok, ada tingkah becikné, ento ané aptiang! Cening, srombotan diastun madan kéto ada tetuekné.... isin srombotan soroh jejanganan, pala rambat, basa lalah kalawan manis, makejang ada di ungkusané ento, artiné tusing dadi milih-milih timpal, bisa manyama braya, éling ring kabhinekan gumi!” I Pekak nyujuhang limané ka bibih tiang, “ Néh, Ning.....!” “Aduh, pait asané, Kak!” I Pekak mula kaliwat jail wiréh ipun nyopin paya ngantos bek bibih tiang. “Nyak pait asané, Ning...he?” I Pekak ngwalék tiang, ngusap-usap, aduhadah déwék tiang kadi kena rasané. “Ada-ada dogén Pekak! Tusing demen tiang, Kak!” “Pait-paitan i paya liu misi Vitamin, Ning. dokteré ngorahang paya melah anggon ubad apang tusing getihé ka polo cara pidan!” I Pekak enu masi inget tekén piteket dokteré, sawatara telu bulan liwat selaé lemeng opname di RSUD Klungkung ulian hiperténsi. “Ada rasa pait buka i paya, satmaka pajalan idupé, tusing sesai-sai nepuk karahayuan, nyén nawang buin mani iraga nepuk sengkala! Cening patut nawang rasané pagaén-pagaén rerama, kéto masi para pahlawané dugas

21


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

maperang, ngukuhang jagaté kasilurin baan uripnyané, miriban paitan tekén i paya! Ada rasa lalah, pinaka nuldul disubané nepuk rahayu. Patut tetep urati, menahin ané tondén beneh, jengah tekén déwék! Yéning makejang ento ngidayang baan laksanayang, rasa jaen, wareg, lega, kadi suud ngajeng i srombotan, pasti suba cening nepukin melah, disubané malaksana sané anut, rasa jaen sinah tepuk, apa buin basang Pekak wareg, né jani lakar masandekan malu, hehe....” Tiang bengong rumasa wareg. Tan ja wareg di basang dogén, nanging wareg masi di papinehé, maan tutur sastra aji, makada tiang éling ring Widhi, padéwekan, rerama, miwah pertiwi.

Selisihan, Jan 2017

Komang Ade Verawan, A.Md. (Guru SDN 1 Semarapura Tengah, magenah ring desa Selisihan)

22


Suara Saking Bali Satua Cutet

Édisi XII | Oktober 2017

Buku Ngaé Bagia Tiang bagia yéning bukuné kabaca. Apa buin baca kanti telah. Asané cara nepukin oncor di rurungé peteng. Ulian buku, tiang liu nawang sastra. Makejang ilmuné bakat plajahin ulian demen maca buku. Ento makada, tiang kaukina kutu buku. Kutu buku artiné anak jemet lan seleg maca buku. Sawai-wai sing pegat-pegat maca buku kanti engsap lemah peteng. I Gedé Putra Ariawan

L

amun maca buku, tiang sing makita ngajeng. Nasi sing ngidang ngaénang basangé wareg. Prajani ilang seduk basangé ulian nepukin buku. Buku ané ngaénang tiang buduh. Buduh maca buku. Uli

nyumunin masekolah, tiang seleg ka perpustakaan. Di perpustakaan liu ada buku matumpuk-tumpuk tur majejer di rak kayu. Ento makada nuju bél mengaso tiang sasai kemu. Tiang orahanga murid paling jemet nyilih buku. Petugasé miribang wadih nyingakin muan tiangé. “Béh, semengan suba mai?” kéto waker sekolahé nyapatin tiang. Patakonné jengat ri kala ngebukakang kunci perpustakaanné. Jam nem semengan, tiang

23


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

suba ngojog perpus. Petugasé miribang enu tis sirepné jumah. Tiang ngemalunin teka apanga maan maca buku. Tiang tusing nyautin patakon wakeré ento. Ia madan Pak Kumis. Petugas ané majaga peteng di sekolah. Prajani tiang nyaruang tusing nepukin. Ngénggalang buku ané ada di tasé kajemak anggon nekepin muan tiangé. Nyaru-nyaru

paningalan

tiangé

nyréré

ngiwasin

Pak

Kumis.

Pintu

perpustakaanné suba mabukakang. Ngénggalang tiang malaib apanga tusing tepukina. Prajani bayuné masrieng ri kala macelep ka perpustakaan. Asané cara ada di gunung. Awaké prajani tis kanti kenehé milu dayuh. Miribang né madan swargan di mercapada. Buku-bukuné sarasa makenyir. A minggu suba tusing mai. A bedik buku-bukuné sing ada makisid uli rak kayuné. Miribang saja, murid-muridé dini sing demen maca buku. Tiang dogén padidian ané demen maca buku. Sledétin tiang jam ané matémpél di tembok perpusé. Jaum bawak ada di angka lima lan jaum dawa di angka nem. Enu makelo maan selah maca buku ulian jam setengah kutus muridé mara ka tengah kelasé. Jani tiang padidian di perpustakaan. Uli ibi sanja tiang suba makeneh. Buku apa ané lakar baca. Tiang suba ngelah catetan cerik ané anggon nyatet buku-buku ané lakar baca. Ané suba bakat baca isinin kodé centang lan ané kondén isinin kodé minus. Ento anggon panginget ri kala tiang engsap. Makelo tiang nlektekang catetan ané misi buku-buku kondén kabaca. Oh saja, ada kuangan bin besik. “Buku Ngaé Bagia!” Kéto matulis di catetanné. Tiang lakar ngalih bukuné ento. Makelo nyliksik ngalihin, tusing tepukin dija tongosné. Dini ada duang rak buku liunan suba bakat baca. Rak pertama misi buku-buku pelajahan lan bin besik misi majalah, tabloid, novél, lan bacaan umum. Buin tiang nelektekang besik-sakabesik judul-judulné sing ada

24


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

25

Gagambaran Manik Sudra


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

“Buku Ngaé Bagia.” Jani tiang lakar ngebur rak bukuné apang kanti bakat. Nyén nawang ada bukuné ento. Tusing ada tepukin! Suba gebur rak bukuné tusing ada buku ngaé bagia. Buku-bukuné suba magaburan. Ngénggalang tiang numpukang bukuné ka rak apanga rapi. Lamun tepukina tekén Bu Sarinah, tiang lakar opaka tur baanga hukuman ngajak petugas perpusé ento. Tiang wadih orahina nyusut WC ané mabo mangsit tur ngekoh malaib di tengah lapanganné. Ulian maan hukuman, tiang sesai kedékina tekén timpal-timpalé di sekolah. Sagétan suba jam pitu semengan. Bukuné kondén rapi. Timpal-timpalé suba pada teka. Liunan atehina tekén reramané. Tiang tusing demen matehan ulian biasa padidi. Di sekolah liu ada murid nanging sing ada demen ka perpus. Nuju mengaso liunan muridé mablanja, maplalianan, tur malaib-laiban. Ada masih ané nyaruang nginceh ka WC tur makancing jelanan. Ditu lantas ngenyit roko sambilanga masuang hp tur mabalih film. Tiang nawang film apa ento baliha. Tiang sesai maca buku lan koran di perpus, liu cerik-ceriké jani dadi korban parikosa ulian film. Filmé ento ngranang cerik-ceriké usak. Dugasé ené, maan tiang nyambatang ngajak timpalé apanga bedikin mabalih film jaruh. Mara nyumunin ngomong, dapetang bibih tiangé beseh kena jagur. Timpal tiangé memanas tur ngajakin masiat. “Ih, panak kutu! Siepang ibané!” Makejang timpal-timpalé di kelas ngedékin. Ebok tiangé jambaka tur santunganga ka témboké. Ada ané ngetok sirah tiangé aji penggaris tur nyagur basangé kanti enek. Tiang sing bani ngalawan ulian sing bani masiat. Buku tiangé ané tunian nyilih di perpus jemaka tur kasétsét kanti benyah. “Suud!” Timpal-timpalé prajani magaburan ka sisi ulian Madona teka nyagjagin. Madona, anak luh ané duweg pencak silat lan dadi atlit sekolah. Makejang muaniné jerih nepukin ia ulian bayuné cara Bima. Lamun maan pedih,

26


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

sakancan barang ané di arepné jemaka tur pantiganga. Suba biasa ia mantigang anak muani ulian nulungin tiang. Ia tusing demen nepukin tiang sakitina tekén timpalé di sekolah. “Cai lua apa muani?” kéto Madona matakon. Tiang tusing masaut. Patakonné ento ngaénang tiang elek nanging bagia. Madona lantas ngalahin tiang padidian di tengah kelasé. Makelo tiang mapineh, ngudiang tiang sing bisa cara anak muani lénan ané demen masiat. Madona kanti bani nakonang tiang luh apa muani. Diastun elek nyautin, sujatiné tiang bagia ulian ia setata nulungin tiang ri kala sakitina. “Idupé sing pragat ulian maca buku! Precuma duweg nanging sing bisa mélanin iba padidi!” Kéto Madona ngemang munyi makulit apanga idup tiangé mandiri. Tusing makejang pragat ulian maca buku. “Buku ané ngaénang tiang bagia!” kéto pasaut tiangé. Madona makenyem. Tumbén jani nepukin ia ngenahang pipiné ané sujénan. Di tengah kelasé, ia setata masemu galak tur masebeng tegeh. Ia negak paling sidori ulian paling tegeha di kelas . Sesai tiang ngiwasin uli joh, ia sujatiné manis nanging kuang makenyem. Miribang tiang padidi ané taén nepukin kenyemné. Kenyem ento ngaénang tiang rumaket matimpal neked jani. Tuah Madona timpal tiangé di sekolah. Nuju mengaso, sasai tiang ajaka ka perpustakaan kanti wadih petugasé nepukin. Lamun kemu, pasti Bu Sarinah masebeng galak ulian Pak Kumis tusing juari macelep. Mara tiang nawang, Pak Kumis lan Bu Sarinah ada rasa. Perpustakaan anggona tongos numpahang rindu. Makadua anaké ento tusing ngelah elek. Sing madaya ajaka dua taén magelut di durin rak bukuné. Tusing tawanga tiang kemu. Tiang lantas opaka tur baanga hukuman. Orahina malaib di tengah lapanganné tur nyusut WC kanti kedas Tiang nyeritayang unduké ento tekén Madona nanging ia tusing precaya. Tiang kadéna muani bogbog. Dadi tukang pisuh ané demen ngagosip tawah-

27


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

tawah. Madona sing demen matimpal tekén muani bogbog. Tiang lantas ejohina tur tusing ajaka ngomong. Ento ngranang tiang sedih kanti ambahin gelem. Tiang sing makita ngajeng ulian inget munyiné Madona ané nyambatang tiang muani bogbog. Ané paling ngaénang sedih ulian dugasé tiang ulang tahun, Madona majanji ngemang hadiah buku. “Buku Ngaé Bagia” ngaénang anaké milu bagia. Meled san kenehé maca bukuné ento. Kanti ngipi petengné nerima hadiahé ento. Sagétan makejang tuah di ipian. Madona ngancan ngejoh lan tusing ngemang hadiah. Ané ada, timpalé di kelas nimpug tiang aji tepung terigu lan taluh semuk. Awak tiangé mabo ané bengu lantas kasiam yéh umbahan piring a ember, kanti buku-buku di tas tiangé milu belus. Madona sing nyak nulungin dugasé ento. Depanga awak tiangé dadianga kakedékan. Neked jumah, tiang opaka tur baanga munyi. Ngancan sakit atin tiangé. Prajani tiang ngekoh madaar ulian nasiné sing masa apa. Ento ngranang tiang gelem tur tusing ngidang masekolah. Miribang ada a minggu tusing nepukin perpus, jelék san asané. Buku-bukuné sarasa sedih nepukin tiang gelem. Ngancan uwon bayuné jumah sing maan maca buku. Jani tiang suba seger. Tiang lakar masekolah tur maca buku di perpustakaan. Jam lima semengan tiang suba makiken laut ka sekolah. Reraman tiangé tusing nyak masaut ulian enu pedih. Tiang mula buduh tekén buku. Tiang bagia ulian bukuné bakat baca. Prajani inget “Buku Ngaé Bagia” ané taén akuina tekén Madona. Neked jani bukuné ento tusing baanga. Dugasé gelem, tiang masi tusing toliha. Miribang ia enu gedeg nepukin tiang. Lamun kenehang, apa pelih tiangé? Nyén nawang, di perpustakaan ada “Buku Ngaé Bagia”. Uli tuni bakat geburin rak bukuné, sing ada bukuné énto. Makesiab bayuné, sagétan Bu Sarinah lan Pak Kumis macelep ka perpustakaan. Bukuné magaburan. Tiang jejeh kena hukuman. Jani suba gantiné, maan tugas nyusut WC. Aget tiang tusing tepukina. Ngénggalang tiang mengkeb di durin rak bukuné. Sagétan Pak

28


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Kumis lan Bu Sarinah milu mengkeb durin rak bukuné tur saling tumpukin ajaka dadua. Prajani tiang pesu sambilang nekepin mua. Tiang suba pasrah lakar kena hukuman. Pak Kumis lan Bu Sarinah nyaruang tusing nepukin tiang. “Cicing!” kéto tiang mamunyi di arepné. Basang tiangé kaliwat gedeg. Sajan jelema buduh sing ngelah papinéh. Munyin tiangé sing runguanga. Ngénggalang tiang magedi tur buku-bukuné tileh magaburan. Sing ada “Buku Ngaé Bagia”. Ané ada tuah baburon ané nyalanang indriané sakadi cicing buang. Basang tiangé kaliwat gedeg nepukin unduké ento. Tiang suba las nerima hukuman. Depang tiang pedidi ané nawang ulian sing ada precaya. Mara lakar macelep ka tengah kelasé, sagétan Madona malaib tur negak di betén punyan ancaké. Tiang tusing runguanga ulian enu pedih. Ia sedeng maca buku nanging yéh paningalanné ngetél. Makelo tiang nlektekang buku apa bacana ento. “Buku Ngaé Bagia!” “Oh, bukuné ento anggona hadiah ulang tahun tiangé. Buku ané ngranang tiang ngipi tur gelem a minggu.Tiang lakar nagih bukuné ento!” “Ngudiang Madona ngeling maca buku?” “Timpalé di kelas dadi milu ngeling?” “Oh, ngudiang guru-guruné nyambat adan tiangé?” “Mimih dewa ratu, ento ngudiang reraman tiangé ka sekolah ngeling sengisengi?” “Nyén mati?”

I Gedé Putra Ariawan, embas ring Désa Banjar Anyar, Kediri, Tabanan, 16 Juni 1988. Kakawian ipuné sané marupa puisi, cerpén, opini bawak, miwah artikel kamuat ring majalah Eksprési, Satua, miwah Bali Post. Ring warsa 2014, ipun muputang studi S2 ring Pascasarjana Undiksha Singaraja, Program Pendidikan Bahasa. Sampun ngemedalang buku pupulan cerpen Ngurug Pasih (2014) lan Rare Kumara (2016). Ngamolihang Sastera Rancage 2015. Email: ariawanputra87@yahoo.com.

29


Suara Saking Bali Satua Bali

Édisi XII | Oktober 2017

I Botol tekén Sang Samong Kacerita I Botol ia luas ka tengah alasé lakar ngalih saang. Kancit ia ningeh munyin samong magroéng. Mara ia matolihan ka samping, laut ia nepukin samong kena jebag. Matakon I Botol tekén Sang Samong, “ih, iba Samong, ngujang iba dini?” Masaut Sang Samong, “awaké kabelogbelog macelep mai, krana dini ada bangkén bojog. Kadén awaké ja lakar tuara ngranaang kénkén. Mara awaké teked jumahan, laut magledé jelananné, tusing dadi baan awaké pesu. Tulungin ja awaké jani. Yén nyak cai nulungin awaké mesuang uli dini, awaké masanggup tuara lakar mencanén sesaman ibané dadi manusa!” I Botol né mula medalem Sang Samong, tusing buin ia minehin lakar kadadianné mani puan. Mara ia neked diwangan, laut ia magroéng tur ngomong, kéné munyinné, “Ih, iba manusa, taanang tendas ibané jani. Gantin kainé jani aget maan ngamah manusa.”

I

Botol ia tangkejut pesan, laut ia makruna, “ih, iba Samong, dadi kéto iba ngaba keneh tekéning kai. Tusing pesan iba bisa ngalap pitresnan anak.” “Kénkén-kénkén korahang, sing bisa ngalap pitresnan anak, kéto? Da

buin kai dadi buron, manusané ané nu tegehan bangsanné tekéning kai, masih tusing bisa ngwales tresnan anak.” “Awaké tuara pesan ngugu petan ibané kéto, ngorahang manusané tuara bisa ngwales tresnan anak.”

30


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran Manik Sudra “Nah, yan iba tuara ngugu, jalan jani takonang tekéning buroné ané lénlénan. Yén manusané benehan, iba rahayu, nanging yén pelihan manusané, tan pariwangdé lakar iba ngemasin mati amah kai,” kéto pasautné Sang Samong. I Botol lantas ia nuut paitungan I Samongé, lau makadadua lantas majalan. Di tengah jalan lantas ia macunduk tekén I Jaran. Lantas I Botol nuturang saunduk-undukné arepe tekéning I Samong. Sasubanné I Botol suud nuturang unduk-undukné tekén I Jaran, lantas ia ngomong, “Samong iba ané benehan, krana manusané tuara pesan bisa ngalap

31


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

legan anak. Tingalin ja kai, suba kai tua buka jani, laut kai kutanga. I maluan dugas kai nu bajang tur kereng, kai sai-sai anggona ngedeng dokar, mamondong padi di masan anaké manyi, batu muah ané lén-lénan. Buina sing ja kai anggona kéto dogénan, nanging pepes masi kai lantigina, buina pangamah kainé tusing ja amunapa. Tulén kai anggona ngalih amah, anggona padidiana dogénan. Beneh pesan buka pamunyin ibané Samong ngorahang manusané tuara bisa males legan anak, pantes suba iba ngamah buka ia I manusa.” Lantas buin makadadua majalan ngalih I Sampi. Kuting I Sampi masih milu nyalahang I manusa, munyiné, “Tingalin ja kai, sasubané awaké tuara nyidaang buin ngedeng tengala, laut kai adepa tekén sudagaré. Sing buungan kai lakar énggal ngemasin masti. Beneh suba iba dadi ngamah I manusa.” Mara akéto munyinné I Sampi, béh apa kadén jejeh kenehné I Botol, rasa suba makeber atmané ngalih Suargan. Ditu lantas ia buin nglautang pajalanné ngalih I Kedis Sikep. Munyin I Kedisé, “anak mula manusané corah pesan dayané. Icang suba ping kuda-kuda kadén bedilina, nanging aget tuara kena baana. Kenehang icang, ada jenenga sesaman icangé taén ngelah salah marep tekén manusané, nanging icang, sing pesan icang ngasén taén malaksana jelé tekéning manusa. Sabilang tepukina, icang setata nagih matianga. Panak icangé nu cerik-cerik, juanga abana mulihné, nangingké panak icangé tusing pesan ada pikenohné tekéning ibanné, sajawining anggona plalian dogénan. Miara ia tusing bisa, makelo-kelo mati panak icangé makejang, krana naanang basangné seduk. Beneh suba iba patut ngamah ia I manusa, tera ajinang icang, da pesan baanga ia ngeléb.” Mara kéto abetné I Sikep, lega pesan kenehné I Samong tur suba sedia lakar nyarap I Botol. I Botol lantas mapuangkid buin acepok, praya lakar ngidih tetimbangan tekén Sang Kancil, laut majalan. Mara dingeha baan I Kancil tutur I Botolé kéto, laut ia bengong mlengokang sambilanga makenehkeneh. Tusing makelo laut I Kancil ngomong, “Icang sing ja nyidaang maang

32


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

tetimbangan apang énggal-énggal. Nanging icang apang tau malu pangawit prakarané ténanan. Suud kéto mara icang nyidaang mragatang. Yéning cai makadadua pada cumpu tekén paitungan icangé, jalan malu kemo sig tongosé i tunian, wit dadi prakarané buka jani.” Ditu laut majalan ajaka tetelu, ngojog tongosé jalan I Samongé kena jebab. Sasubané neked ditu, lantas I Kancil matakon tekén I Botol, kéné patakoné,” Ih, Botol, dija ia I Samong majujuk, dugasé cai ngampakin jelanan? Tur jlanané kénkén kapo tongosné duké ento? Ento makejangne apang icang nawang.” Ditu lantas I Botol nuturang sakdi kadinné. Masaut I Kancil, “Nah, lamun kéto paling melaha iba Samong macelep malu iba mulihan, apang kai nawang tongos ibané jumahan, kénkén abet ibané ditu? Muah dija iba nongos, apang mangdéné beneh baan icang mragatang prakaran ibané arepa tekén ia I manusa.” Ditu laut I Samong ngénggalang ia mulihan ka jebagé. Sasubanné ia di tengah, énggalanga lantas ngubetang jlanan tur kancinga tekén I Kancil. “Nah, jani,” kéto munyinné I Kancil tekén I Botol, “Kemu suba cai mulih, krana cai sing ja payu amaha tekén I Samong. Nanging ingetang pesan, mani puan da pesan cai sépan iju ngugu omongan anak ané ngranaang nyengkalén déwéké! Pinehin malu di ati satondén cai nyalanang.” Ditu lantas I Botol mulih mlipetan kumahné. I Kancil masih bareng magedi. Jani nu I Samong dogénan ditu padidiana groéng-groéng tur maselselan, nyelselang buat kabelogané, bakat baana melog-melog tekén I Kancil, kanti ia berag arig. Kasuén-suén lantas ia mati, baana tuara taén ngamah apan-apan.

Satua punika kaambil saking cakepan Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa (Jilid I) sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa, kaca kaping 25.

33


Suara Saking Bali Puisi Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran Manik Sudra

Puisi-Puisi Ni Luh Putu Wulan Déwi Saraswati Keris Karo Panji Mas Gending Margarana Ni Luh Putu Wulan Déwi Saraswati, tamat saking Jurusan Bahasa lan Sastra Indonesia Undiksha warsa 2014, cakepan sané sampun kawedar marupa pupulan puisi mamurda “Seribu Pagi dan Secangkir Cinta” 34


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Keris Karo Nuju Karo, tiang memargi anteng jemet ngambel galang gumi ngalintang dingin geni

Sira jagi mapamit? papas sunar bulan ngampet manah bhatari ayu metaksu anggen anggan déwiné nyabat keris ring ulu ati kalané

Sira sané Kala? Urip Durga, urip Brahma Makasami lebur api Kala butha, kala raja Ngarebéda segara, ngaduk pertiwi Sira Kalané? Ten éling barak selem gumi

Sira sané jejeh? Sané utama wantah kasujatian, Sira maling, sira paling loba Keris Karo lakar tegteg ngambel galang gumi, nusantara

35


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Panji Mas Baris Bungan api Tandruh Musuh kaliwat timpal Tanah sekadi natah yéh duka Kering uripé ngitung suara tan peduli anak Ngadep pertiwi Ngutang bhakti Mangkin puput sampun Panji Sakti dados pengawit manah Sami sampun berig puun Tangkah sesek bolong Nolih Mas dadi bias Sampunké raga mahardika?

Gending Margarana Bagia tan kadi Ningeh suara kedis di muncuk tuguné Sakadi gending jagat ngerauhin barak petak atinné Pineh manah galang Muda-mudi sampun girang ngejalanin satua idepné Ten marasa sebet, ten éling pikobet Inget sané miik rahayu, Ingetan raga wantah atma sané madué karma Bhakti negara patut kalaksanayang Yadiastun ten magetih-getih

36


Suara SakingBali Bali Puisi

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran Manik Sudra

Puisi-Puisi Ni Wayan Widiani Hari Pendidikan Nasional Seleg Melajah Majalan Masuk Punapi Gatra Pendidikan IndonĂŠsia

37


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Hari Pendidikan Nasional

2 Méi, Wénten napi ring 2 Méi?, Ngih, Hari Pendidikan Nasional.

Dinané punika embas pahlawan bangsa, Ki Hadjar Déwantara, Sané pertama ngaryanin Taman Siswa, Genah melajah para warga muwed.

Ki Hadjar Déwantara, Anak sané anti Belanda, Sané memperjuangkan rakyat, Mangda ngemplihang pendidikan, Anggén Indonésia Merdéka.

Skadi slogané, “Ing ngarso sung tolodo Ing madya mangun karso Tut Wuri Handayani” Punika anggén dasar pendidikan, Ring Indonésia.

38


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Seleg Melajah Melajah…, Melajah ngranaan i raga bisa, Ulian melajah …, Ngranaang i raga nawang apa, Nawang ané melah, Nawang ané jelé, Anggén ngalih gaé.

Ulian ten nawang , Dadi nawang, Ulian ten bisa, Dadi bisa..

Seleg melajah Anggén bekel di kawekasan.

39


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Majalan Masuk Semeng bangun, Suryané sampun makenyem, Siapé pada makruyuk, Kasarengin kesiran angin.

Ngampilang pasarenan, Majalan manjus, Liang…, Liang keneh tiang.

Meséh baju, Anggén baju baru, Mesadok ring rerama, Punang lali, Nunas ica ring Hyang Widhi.

Lantas majalan masuk, Liang…, Liang keneh tiang, Tepuk timpal-timpal, Sareng-sareng masekolah.

40


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Punapi Gatra Pendidikan Indonésia Telung dasa tiban sané lintang, Dugasé tiang cerik, Ngrasaang kéwehné ngrereh pendidikan.

Masekolah, Ulian rerama ten ngelah, Tiang kapah masekolah.

Yén pidan,tiang masekolah, Mejalan joh, Ngliwatian tukad gedé, Katimpalin ujan, angin baret, Apang prasida ngamolihang pendidikan.

Sané mangkin, Punapi gatra pendidikan ring Indonésia?, Napiké pendidikané sampun merubah?, Napiké pianak,cucu tiangé, Prasida ngamolihang pendidikan sané becik?

Ni Wayan Widiani, wantah sisia SMK Negeri 1 Amlapura

41


Suara Saking Bali Puisi Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Puisi Bali

Gagambaran Manik Sudra

Puisi-puisi I Putu Sugih Arta Melajah Sambil Magending Ki Hajar DĂŠwantoro

42


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Melajah Sambil Magending Satmaka tiang oranga buduh Pelajahan sekolah anggo gending Dija sepatut nyané? Dija sesolahané?

Jelema ngaku waras dadi inan koruptor Ipidan koné ugané cenik maan pelajahan Suba tua nénten keresep ané melah Sebet atin tiyang makenah

Awinang mangkin orangé buduh Sané patut, teges, jujur nénten mamaling

(2017)

43


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Ki Hajar Déwantoro Irika ring tanah jawi Wénten nak lingsir pinih pisan Ragané ngarya taman sisya Tongos macanda, tongos melajah Ulian mecanda mersidayang dueg

Wastana Ki Hajar Déwantoro Mekasta tegah, ten suka mabinabina Ragané mapiuning pisan wantah kasuksmayan Lamun tongosé ring beduwur Awinang solah anaké ring batan longan Ampunang marasa tegah Lamun ida dané mebikas corah

(2017)

I Putu Sugih Arta, embas ring Mataram, 23 Januari 1968. Mekarya dados Dosén ring STAHN Gdé Pudja Mataram. Tahun, 1999 polih anugrah Penulis Puisi Bali Modérn saking Sanggar Saraswati Tabanan.

44


Puisi Suara SakingBali Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran I Nyoman Buda Arimbawa

Puisi-puisi I Gdé Nyana Kesuma Pidan Jani Barak lan Putih Mahardika Urin Bhuana Suluh Kali Uga

45


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Pidan Jani Ulah égar Batisé matindakan Sahasa kuangan daya Buka jukut kuangan uyah Nyem létég rasané Kéto parisolah kadi mangkin Joh mabinayan tekening i pidan Jani suba dueg Suba bang aluh Kéwala anggo melog-melog timpal Pidan belog kaorahang Tusing ja saja Diapin belog nanging bisa ngéka daya Tiing angsud kanti lanying Satmaka sanjata maperang Maperang nglawan I Penjajah Sané masanjata bedil Raket rumaket dados asiki Tan wénten pabinayan Punika sané ngawé melah Égar bayuné nglawan Nglawan kanti ngetélang rah Tan ja ngawé makirig Yan satondén mati Mélanin gumi Apang sida mahardika

46


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Barak lan Putih Warna Anak liu ada warna Ada kuning Ada selem Ada gadang Kéto masih ada warna tangi Warna pelung Lan ada warna utsaha luih Sakéwala da pesan ento kaengsapang I raga ngelah warna sané macihna Nyihnayang gumi nusantarané Ada warna barak Ada warna putih Barak panuntun pamargi Putih panuntun manah Bani madasar manah tulus suci Ento ané nyikiang nusantarané Ento cihna bukti Pamargi para kusuma bangsané i malu Kantos jani suba pitung dasa dua tiban Tusing ngerambang cenik kelih Tua bajang I raga tetep barak lan putih Yadiastun joh paek Tusing nolih ras ajak suku

47


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Indonésia mahardika Bhinéka tunggal ika Setata kaélingang nyabran warsa Makacihna bhakti Tekéning para kusuma bangsané

Mahardika Mahardika Indonésia mahardika Kadi macan ngalulung Macaling rénggah Medal geni saking bongkol lidahnyané Geni pinaka cihna Jengah bayuné majajah Tan sida ngwetuang parikrama Kadi mategul tan patali Ring genah sané madurgama Genah sané suci Druwén i raga sareng sami Nanging tan sida makingkin Kadi langit kasaputin gulem Peteng dedet tan mari nepuk galang Sakéwanten makacihna utsaha Setata nglawan I Penjajah Belanda teka lawan

48


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Mabéla pati Ngantos Nipon sané nimpalin Tan surud mautsha Nyikiang kayun dados asiki Mangda sida mahardika Mahardika Mangda sida mangkingkin Ngawé cihna nusantarané Sané kabaos macan ring Asia Nglulung nyihnayang mahardika Indonésia mahardika Indonésia mahardika Punika pamargi nusantarané Kadi kayu mentik saking batunyané Uli cenik kanti kelih Sané mangkin patut kaupapira Sampunan ngawé tan becik ring jagat

Urin Bhuana Kangin kauh Kaja kelod Batisé matindakan manyelémpoh Inguh paling ring manah Joh paliatné tan keni antuk maosang Sahasa ilang urip Tan sida manahé ngatonang

49


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Pamargi para lelingisiré i malu Mautsaha ngantos mabéla pati Mangda jagaté mahardika Warna barak lan putih Pinaka lambang nusantarané Yéning kanirgamayang Warna putih tenget ring ati Warna barak pinaka bekel mamargi Matangi saking sirep Ngamuk i musuh ring angga sarira Nyujuh kasukertan ring jagat Ngambel urip ring tangan Tekek mamargi mapekeling Punika cihna nusantarané Satmaka urip bhuana Mautsaha madasar manah tulus suci Kasarengin parilaksana sané subhakti Mangawé jagaté kerta rahayu

Suluh Kali Uga Indonésia Mahardika Tusing ja cara lalah tabia Ento sida ulian mautasaha Mabéla pati mawit ring angga Indonésia

50


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Mahardika Ulian lelingisiré waged ngéka daya Tumbak pinaka sanjata Pejah ring ranggana Indonésia Mahardika Tusing ja ada binané Cenik, kelih, bajang, truna Nyikiang raga mélanin negara Mahardika Mangkin patut kaupapira Mawit éling ring budaya Basa, aksara miwah sastra Sané dados akah budaya Pinaka dasar ring angga Mangda sida kadi tapak dara Tusing ada bina pada Ento dasar sané utama Cihna mahardika ring kali yuga

I Gdé Nyana Kesuma, magenah ring Br. Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar, prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com

51


Suara Saking Bali Satua Masambung

Édisi XII | Oktober 2017

Kania (2) “Ratu, titiang nglungsur mangda Ratu madiksa!” IBW Widiasa Kenitén

D

ayu Latri nénten gelis nyawis. Ida kadi kamemegan ring pinunas Bapa Gejer.Ida éling ring pamargin ajin ida, Ida Bagus Ngurah sareng biang ida sané kasengguh dados PKI. Yadiastun kasujatiané

kantos ida duur nénten pastika. Jati napi nénten ? Saking alit, ida keni baya, keni naya sané nénten kawikanin sapasira sané ngawinang. Sapasira sané gumantiné nyédayang ajin ida? Kadi kelem. Kadi engkebang memedi kawéntané. Dayu Latri mapikayun –kayun ring pinunas Bapa Gejer. “Bapa tiang ngidih pesan pinunas Bapané. Dadi Padandha tusing aluh. Bapa suba taén ngayahin kakiang tiangé. Kénkén pabratan ida ané kamargiang. Pranda

Lingsir

bisa

sépanan

ngrayunang

baan

ngamargiang

brata,

ngamargiang karma, ngayahin krama. Bapa ngiringang bisa kanti peteng. Ngalahin gegaén Bapané. Ngalahin kulawargan Bapané. Kanti Bapa sépanan

52


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

ngrunguang I Mémé. Sépanan ngrunguang Luh Purnami.Aget I Mémé, I Luh tusing cara anak lénan. Yan sing kéto, méh pragat miyegan dogén dadiné.” “Makejang suba kagamel olih

Sanghyang Widhi, Bapa. Iraga tuah

nyalanin ané katitahang nganutin pamargan karma wasanan iragané. Ngayahang utawi ngayahin karma gumantiné jani. Tusing dadi tagihang, tusing dadi kepung swadarmané ento. Déréng kakeneh baan tiang ané madan ngayah ring Sang Siwopakarana. Utama buina siksa pesan rasaang tiang.“ “Yadiastun sapunika Ratu. Wantah Ratu sané manahang mresidayang ngamel, ngetut pamargin Kakiang Ratu. Ajin Ratuné sampun nénten mresidayang. Yan rerehang ajin Ratu sané ngentosin sakéwanten kabencana olih anak lian.“ “Ento suba cihnané. Yan tusing gumanti kaswécan, tusing dadi kepung. Bapa suba nawang, yan indik sastra, ajin tiangé mirib ané nyandang sakéwala karma tusing ada.” Bapa Gejer nénten malih matur. Bapa Gejer taler nué pungkusan Pekak Guru. Demen ngajahin alit – alité mangda seleg malajah. Utawi tulénga ring budaya kawitan. Nué kadi pasanthian, matembang, makidung, taler makekawin. Yadiastun Bapa Gejer uning siki kalih, nénten pisan naen rumasa uning. Katah sané patut plajahin , rerehin daging – daging aksarané. Wilangané dangan pisan, “ Mlajahang angga, mlajahin angga.” Tios ring punika Bapa Gejer taler demen masesuratan. Nyurat ring entalé demenina pisan. Mangda wénten kocap anggén temon – temon bénjangan. Ngurukang anak alit – alit mangda midep nyurat ring entalé. Nyurat ring entalé janten nénten pateh kadi ring daluangé. Pangrupak, tatakan nyurat nganggén kasur alit. Nyurat tan bina kadi mudran Sang Sadaka ri kalaning mapuja. Bapa Gejer dados pangabih gria Taman. Ngempuang Dayu Latri saking alit. Bapa Gejer ngayah ring gria Taman.Saking panuan ipuné gumanti magenah ring gria. Napi raris nénten uningina indiké ring gria. Pekak Guru

53


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

dados pangiring Pranda Gdé Kerta. Sampuné lebar Pranda Gdé Kerta nénten wénten sané nyeledii dados Pranda santukan kabanda antuk kawéntanan jagat. Ajin Dayu Latri taler biang ida kasédayang santukan katengerin dados pamucuk PKI. Dadosné nénten wénten sané purun dados Pranda. Wantah Dayu Latri sané antes ngentosin pamargin kakiang ida. Dayu Latri sampun nué cecirén saking alit. Ida embas daweg Siwaratriné. Daweg punika pasemetonan ida kantun ngamargiang pasiwaratrian ring Banjar. Ajin ida paling santukan dados keliang. Samaliha gumanti seneng ring sastra – sastra. Seneng munduhang anak alit sané gumanti telek ring agama, ring budaya, utawi adat. Ida kémengan. Sami raris ngaturin mangda ka gria. Wau rauh ring gria okané sampun embas. Ida ica ring kayun. “ Béh tusing dadi jemak sentanané.” Sapunika ida mabaos ring pikayunan. Raris ida nabdabin okané. Ida ngrereh klapa, jagi anggéna ngenahang ari –ariné.Ida nyuratin klapané antuk Ongkara. Kagulung antuk duk, antuk kasa, raris katanem ring natar griané sarwi nglungsur ring Sanghyang Ibu Pretiwi mangda ngempu okané. Taler kakaryanang banten dapetan. “Bli, ampurayang nénten madaging pangarsan Bli,” Dayu Rupini matur. “Okan Bli istri sané embas.” Ida Bagus Ngurah ngelut Dayu Rupini. “ Bli sadia, kaswécan sentana bli bagia pesan. Liu anak istri embas, utama pesan paripolahé. Domugi sentanan bli, sentanan Dayu bisa ngamelahang karman kawitané.” Yadiastun okan ida istri, nénten rumasa jejeh. Lanang – istri pateh antuk ida ngwilangin. Ida éling sané embas gumanti lelangit ida. Patut astitiang mangda dados anak istri sané utama. Istri luih. Mawit saking rahinané punika ida keni sasebelan kantos roras rahina. Mawinan kadi janggelan akidik pamargin ida. Nénten sué odel okan idané sampun kepus. Ida ngawéntenang pajagraan. Maosin Sanghyang Pustaka Aji. Katah sané rauh pasemetonan ida. Sami

54


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

gumanti seneng makidung, makekawin, utawi indik sastra sané lianan. Wau makumpul tan bina kadi pacentokan anak masanthi. Wénten negesin. Wénten maosin. Wénten taler mligbagang kasuksman sastrané sané kabaosin. Akidik polih maosin sakéwanten magendu wirasa

indik sastra sané ramia. Sami

rumasa liang pisan. Seneng ngantenang griané ramia antuk sastra. Usan pabligbagané raris katunasang wangsuh pada ring Sanghyang Pustaka Aji. Okané kaketisin. Nunas mangda teleb, oneng utawi mangda setata éling ring Sanghyang Sastra. Sayan duur sayan mecikang manten Dayu Latri. Diastun kantun mayusa limang warsa, sampun ceciréné punika wénten. Sanunggil semengan, wantah sampun usan masiram gelis ka pemerajan, matirta, raris ngaturang sembah bakti. Ajin ida seneng pisan. Ida taler sanunggil semengan ngutsahayang mangda polih ka mrajan ngaturang bakti. “Mirib saja, I Biang nresti?” sapunika ida mabaos. “ Seleg pesan kenehné Idayu ka mrajan. Tusing dadi telat buin awai.Dumadak apang saja. Tumus kenehné kayang kawekas. Mirib lakar dadi Pranda Istri Kania buin pidan. Apang ada ngetut pamarginé I Aji. Idéwék kéweh lakar nyidayang nuutang pamargané I Aji,” sapunika Ida Bagus Ngurah

mabaos – baos. Sarwi

nelektekang okan ida, Dayu Latri. Ri sampuné duur, Dayu Latri bina pisan yan saihang ring anak lian. Ida sasenengané majejahitan. Ngarya canang sekar, celepik cengkir sampun cacep. Wantah ngarya sanganan suci, Ida sampun sane ngulig. Sami ica nyingakin kawéntenan Dayu Latri. Wantah sampun usan biang idané maratengan ring pawaregan, Dayu Latri nénten kantos nikaina sampun mamargi ngarya banten saiban. “Biang, tiang maturan, nggih.” Ica biang ida, Dayu Rupini. “ Lautang Dayu. Melahang ngaba apang ten labuh.”

55


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Dayu Latri ngambil ngiyu sané sampun madaging banten saiban. Ida ka pemerajan. Mawit saking Sanggar Agung, Kamulan, Palinggih Sri Sedana, Ngrurah, piyasan, ka pretiwi,

pangapit lawang, taksu, soang –soang

wangunan, kantos kajabaan. Biang ida seneng pisan. Nyingak okané sampun dados andelang maturan. “Madak apang sayan bisa ngaba angga I Dayu. Madak apang setata kaswécanan. Sayan kelih apang sayan bisa malaksana. Madak apang setata dadi bungan keneh di guminé. Bisa makrama désa, ngleganin kawitan, ngleganin rerama.” “Madak I Dayu apang maguna di guminé. Bisa matingkah. Bisa nuutang ané madan patut. Bisa milah, milihin ané antes tekéning ané tusing antes. “ Dayu Rupini éling ring pernah kaponakan ida.

Nénten pisan dados

klémékin. Sampun ping kuda – kuda mabayuh. Mabayuh ring nataré, mabayuh manut oton . Kantos lesu biang ida ngaryanang bebayuh taler tetep kadi nglablab batuné. Nénten wénten mingklakin. Minab antuk sadurung mawidiwedana sampun mobot. Wénten taler pagujeg daweg jagi marabiané. Pamuput kakaryanang Déwa Saksi. Nyaksiang gumanti jati –jati bobotané punika kadruwénang olih sang kalih. “Tiang tusing nyak maupasaksi.” Ida Bagus Putu Wicaksana tenteng. Santukan sampun janten – janten bobotané punika pakaryan sang kalih. Ida Bagus Putu Wicaksana sareng Komang Angréni. “Lamun tusing nyak maupasaksi. Tiang suud masidikara. Lakar ngujang masidikara lamun tusing patuh itunganné. Melahan padidian suba.” Ajin Ida Bagus Putu Wicaksanané mlehpehang okané. Pamuput kayun. Wantah nénten, midep kantos kawekas dados pagujeg sané nénten puput – puput. Sayan sayan duur Dayu Latri. Pangempun ida, Bapa Gejer taler sayan demen. Bapa Gejer dados panyakap druén ajin ida. Ida Bagus Ngurah madué petang dasa

sukat tetamian. Sami kasuksrah ring Bapa Gejer mangda

56


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

nabdabin. Bapa Gejer gumanti dados patani sané seleg makarya. Pundukan cariké dagingina kacang panjang. Tungguhina antuk ancang. Sayan becik urip wit kacangé. Medal sekarné cihna jagi ngamedalang kacang panjang. Kacang panjangé punika wénten taler anggéna bibit sané gumanti becik ulehan ipuné. Gantunga ring kubuné. Wantah sampun sasih panes, jemuhina mangda sayan becik tuh ipuné. Ring kubuné madaging banténg kakalih. Lua asiki, kantun godel asiki wau usan matlusuk. Bacin banténgé becikanga pisan. Nénten wénten kantos madugdug kadi bukit. Sanunggil Redité, sahsahanga baktana ka tengah cariké. Ring sapunapiné tain banténgé rerehanga muati mangda gelis gembur. Tanah polih lemekan malih akidik. Taler kubun banténgé kaiterin pagehan. Ring pagehanné katandurin wit tabu. Daunné ring sapunapiné rereha anggéna jangan

kansantenin. Wantah sampun medal sekarné arang rereha daunné

mangda becik medal wohne. Punapi malih Bapa Gejer gumanti demen ngarya sumping tabu. Tabuné peluta raris kihkiha dagingina kelapa. Legit pisan rasanné. Pantun sané tandura antuk Bapa Gejer, pantun Bali. Ngawit nandur bulih taler ngrereh déwasa sané patut. Pinih nénten Srigati Turun. Wantah anut ring padéwasaané arangan keni mrana. Sinalih tunggil mrana sakadi rereh jro ketut, wereng utawi walang sangit. Bulihé wantah sampun nyandang tandur sadurungé nyabut bulih. Mémé Gejer ngaturang banten ring dulun cariké. Nglungsur ring Bhathari Sri mangda kaswécanin. Ring Subak Padang kantun wénten sekaa nandur bulih. Nyak saling tulungin ring cariké.Bulihé mabut raris kakedogang endut ipuné sané neket ring akahné. Usan punika kagingsirang. Bénjangné sekaa nanduré ngambil raris nandur ring cariké. Marérod sakadi paksi belekoké ngrereh cueng. Bungkut – bungkut nandur.

57


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Gagambaran Drs. I Nyoman Ngadeg

Wénten taler sané nénten kuat . Kedék sampun ipun ngedékin dewékné sané nué pinyakit bangkiang. “Nyanan maboréh,” sami saling gonjakin sareng sakaa nanduré. Sami cacep limané nandur. Nyelekang bulih kocap nénten dados ngawag – ngawag. Midep madem. Wantah akah bulihé mabading. Tangané nyelekang bulih mangda patut. Tengaian malih kidik rauh sampun ajengan. Makta pésan telengis, jangan masanten ulam kaper mapés. Ring sapunapiné madaging sajeng akidik. Anggén ngolohang pamargin ajengané . Ngajengang ring cariké sarwi ngantenang paksi belekoké ngimbang ring ambarané. Sakadi nujuhang ambarané linggah. Watesné ring dija nawi? Kadi pikayunan tan kawates. Doh.

58


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Kebat kampid i belekok bilak – biluk kadi anaké mailih – ilih. Tegeh sawat. Ipun nyeliuk ring sawahé sané sampun nandur ngariinin. I paksi ngrereh pici – pici, ngrereh cueng. Cueng gumanti bibit capung. Katah wénten cueng katah wénten capung. Capung barak. Capung kuning, capung bangkok, kantos capung celekitikan sané alit punika. Kadi nué sekaa taler belekoké. Malih jebosné rauh sané lianan. Mencegan raris ngesik ring cariké. Gumanti genahé sané wénten amertha katah pacang ngrauhin kadi semut ngrebutin gendis. Sami neda cueng. Becik ipuné i paksi nénten naen marebut ngrereh tedaan. Ipun mautsaha nganutin kaduwegan ipuné. Nénten wénten sané nyolsol utawi galak ring sané alitan. Sané alitan talér ngrereh pici - pici. Kuasa ring tedaan nénten wénten. Saling anggutin, saling runguang. Rumasa ring déwék ipun sami – sami paksi belekok. Ring sapunikané kedék sampun Bapa Gejer santukan sering pisan miragi anak matungkas ngrebutin daging oteng. Sané kémengina sampun akéh madué durung manten usan ngrebutin padruéan anak lian. Wénten ngambil nénten matari kantos mabui antuk ajeng –ajengan. Kaonang buron i manusa sané kaucap utamaan ring satwa. Sakéwanten, demen matungkas tunaan ring solah buron. Kantos enem sasih wau pantun Baliné dados anyi. Witné tegeh – tegeh. Dagingné panjang – pangjang. Sadurungné Bapa Gejer ngarya lelakut antuk somi anggéna nakut – nakutin paksi perité. Wantah paksi kacétrunge nénten ulaha antuk Bapa Gejer santukan paksiné punika makta cihna tetandurané becik utawi kaswécanin olih Bhathari Sri. Unén – unén Bhathari Sri . Ramé sampun ring cariké saling koplokin antuk koplok – koplokan wit tihing. “Wahluh,!Wahluh! Waaaaaaaaaahluuuuuuuuuh!’ suaran anaké ngulahin paksi perit. Sané jail nyaurin, “Suba pawah iluh! Suba pawah iluh!” Mabriag sané miragiang. Kedék pakenyung ring subak Padang.

59


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Bapa Gejer gumanti gulitik. Ring ulun carikné dagingina tluktak. Suarané kletak – kletak wau keni toya saking pancurané. Taler anggéna sarana nyejehin paksi perité. Ring sampingné dagingina pinekan. “Kucit! Kucit! Kucit! Ceduuuuut! Ceduuuuuuuuuut!“ wau tempuh angin baret. Wantah sampun soré, sami para pataniné ka tukadé mersihin déwék, manjus. Bapa Gejer madaging ngengkal nyambil makerem. Sané alit – alit maclimpungan. Wénten saling gobag. Wénten anyud - anyudan. Wénten taler makta gedebong. Baktana kadulu raris tegakina sareng – sareng anyudang toyan tukad sané tis. Tukadé kantun becik toyané. Ring ulunné wénten panyampuhan . Tukad kangin sareng tukad kauh. Wénten wit juet. Wantah masan juet ramé sampun sané ngunggahin. Wohné sané selem – selem manis rasanné. Dados anggén nyampedin wantah mising. Ring sampingné wénten wit klampuak. Wohné manis sakéwanten arang sané nunas. Taler wénten wit tihing ampél, wit pandan. Pandan sané anggéna ring canang sekaré. Ring delodné wénten telaga alit genah katak miwah enggungé magenah. Wantah sampun wengi, saling tambungin suaran enggungé. Kadi anak maseka. Wénten maosang wantah iwang pasur enggung, katak utawi godogané kepunga midep kantos saling juret. Nué taler ipun tatatiti mangda runut anut suarané. Nénten ngawag ngamedalang munyi . Wantah ngawag nénten becik kapireng. Saking munyi midep nglangenin. Saking munyi midep mencanén utawi kabencanain. Ring masan ngetuhé utawi nyagung. Bapa Gejer taler nandur jagung ring nyarangé. Jagung madaging kacang tanah. Tumpang sari

wastané. Ring

nampek ka tukadé santukan kaiterin antuk wit klapa dagingina kaséla. Kasélané wénten sané tangi, wénten sané gading, taler wénten sané putih sané pinih akéha. Juléh taler kadagingin ring nampek ka tukadé. Wantah juléh daunné, becik anggén nyanyad. Wohné lablab raris kerem wau dados ajeng. Wantah nénten, midep nglengehin. Wantah kakara wohné ring kantuné nguda santenin becik

60


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

pisan. Wantah sampun wayahan malih kidik, gorénga dagingin sera magoréng becik pisan. Kedék pakenyung kawéntan kramané irika. Arang pisan kapanggih miyegan. Soréan makumpul ring banjaré maosang indiké ring cariké. Sapunapi mangda sayan lanus kauripané. Wénten sané makta suling. Kocap nyihnayang wénten sané demenina. Madaging masekar pucuk rejuna. Kedék sampun sané ngantenang. “Sinah masang pangégér I Gedé. Nyén ya bajang – bajangé demenina?“ Bapa Giri ngrieng ring Gedé Kartika. “Nyén Dé kademenin?” “Tiang suba med pesan dadi anak truna. Sabilang anak luh demenin pragat kalahina ngantén. Baan tawanga tuna pesan. Yén alihang di goba rasané tiang tusing kalah.” Mabriag anaké sané makumpul irika. “Jani tusing dadi modalin baan mua dogén. Kantongé masi apang bek misi. Yén kantongé embuh, pragat maan toliha dogén.” “Minab wénten sané nué pangégér utawi minyak colék ? Wantah wénten icénin nunas. Padalem titiang kantos mangkin durung laku.” Malih mabriag kramané ring banjar Winangun. “Man nyén ané sanget demenin Gedé? Ida Bagus Oka matakén” “Sira malih, wantah Ketut Candri.” “Bajang jegégé, cucuné Bapa Karya ?” “Yukti pisan, Ratu. Ratu icénin napi mantran pangégéré. Selang ajebos manten. Wantah sampun keni Tut Candri aturina daksina.” “Hahahaha !Mula banyol I Gedé.” (masambung….)

61


Suara Saking Bali Pangawi

Édisi XII | Oktober 2017

Nyoman Tusthi Éddy

62


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

yoman Tusthi Éddy embas ring Dusun Pidpid Kecamatan Abang,

N

Kabupatén Karangasem, Bali, duk tanggal 12 Désémber 1945. Dané masekolah ring Fakultas Keguruan lan Ilmu Pendidikan (FKIP) Singaraja lan tamat warsa 1969.

Lianan dados guru, dané taler nyurat puisi, cerita péndék, ésai, kritik,

nganggén basa Bali wiadin Basa Indonésia. Sasuratan dané kawedar ring makudang-kudang surat kabar minakadi Bali Post, Kompas, Suara Karya, Horison, Basis, Warta Hindu Dhrama, Sarad, miwah sané lianan. Akéh ngamolihang

penghargaan

saking

masesuratan

sakadi

polih

piagam

memajukan sastra Bali anyar saking Sabha Sastra Bali warsa 1999, piagam penatar sastra Bali modérn saking Dinas Pendidikan Karangasem warsa 2002, hadiah sastra Rancagé warsa 2004 antuk jasa, lan warsa 2009 malih ngamolihang hadiah sastra Rancagé antuk pupulan puisi Bali modérennyané sané mamurda “Somah (2008).” Sejabaning punika, dané taler nerjemahang sastra Indonésia lan sastra Inggris nganggé basa Bali. Cakepan-cakepan dané sané sampun kawedar luiré: Kenangan demi Kenangan (1981) Puisi Seputar Dunia – Terjemahan (1984) Sajak-sajak Timur Jauh dalam Terjemahan (1985) Gumam Seputar Aprésiasi Sastra : Sejumlah Ésai dan Catatan (1985) Perbandingan Kata dan Istilah bahasa Malaysia-Indonésia (1987) Mengenal Sastra Bali Modérn (1991) Kamus Istilah Sastra Indonésia (1991) Wajah Tuhan: di Mata Penyair (1994) Cerita Rakyat dari Bali 2 (1997) Rerasan Sajeroning Désa (Pupulan Puisi Bali, 2000) Duh Ratnayu: Tembang Kawi Mendamba Cinta (2001) Tafsir Simbolik Cerita Bagus Diarsa (2002) Ning Brahman (Pupulan Puisi Bali, 2002)

63


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

SungaiMu (2004) Somah (Pupulan Puisi Bali, 2008) Niki wantah silih sinunggil puisi kakawiannyané sané mamurda “Patapan I Kedis” sané kamuat ring cakepan pupulan puisi Bali anyar dané sané mamurda “Somah (2008)”

PATAPAN I KEDIS (Nyoman Tusthi Éddy)

Suryané kepit makenyit Kampidné kebat makebit Masuaka buah basang Seduké tong dadi tungkulang Nyiksik bulu nunggu tuuh Inget tekén ketélan damuh Ngindangang uripé saking sinah Nganti ka gumi wayah Nyikut langit makbak alas Kapitui idepé olas Kabanda magantung tresna Ngengsap tuuhé kadehdeh tua Nginkin mataki-taki mulih Inget idupé baan nyilih Baat pesan tadtadan karmané Kakilit moha bun lampahé

64


Suara Saking Bali Gegonjakan

Édisi XII | Oktober 2017

‘Pray For Gunung Agung...’ I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

C

iiiiéééé... Status kerén ento di pisbuk jani. Artiné ngastitiang Gunung Agung. Nak ngujang ngastitiang gunung?

Apang gunungé sida selamet rahayu. Apang gunungé pakedék pakenyung

ajak pianak somahné. Mirib kéto arti lan tatuekné? Aiiiih... Ulian katrok, Dadi i déwék lén kénéhé. Patuté jelemané miwah sarwa

praniné

ané

astitiang.

Apang

sida

nemu

selamet

rahayu.

Wiréh liu nyama braya kadang warginé jani suba PRAi FOR GUNUNG AGUNG. artiné PRAI ulian Gunung Agung. Prai magaé (libur) Prai madaran (makenta) Mbééé... Kantos malih pidan kakéné gumin titiangé ratu betara?... Tuhan, dengarkan doa kami! Adaaah... Buin idéwék mabet ririh... Asané betara tusing ngelah pisbuk. Dadi dini bakat ngastiti. Ah, luungan suba ka sanggah kamulan ngastiti. Lebih afdol! Lebih barokah! Sing percaya? Mamah tahu sendiri!

65


Suara Saking Bali Geguritan

Édisi XII | Oktober 2017

Bongkling Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem

/36/ Sok bapa ngancengang dowang, mangorahang tekén cai, kadén gampang liwat habot, tatelu karana polih, séwatah bapa tuwi, lén sakéng warah sang guru, saking ucapan sastra, binderang cahi mbasanin, yén katepuk, né ngimpasin margga sangha.

66


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

/37/ Hené cahi pamugeran, hento anggon manasarin, pagehé mayoga reko, ngingerang awaké sahi, kéné himbanya cahi, suryyané ya surup kawuh, dadi kangin mandelok, hento cahi plajahin, lamun sampun, cahi manwang totonan.

/38/ Heda cahi matéktékan, bwin mapuja sahi-sahi, manguyeng genta ngaliwon, kéh cahi mawuwuh paling, apa ja bwin pujain, swarggané suba makadut, to anaké mapuja, cirin tondén honya jani, antuk ngitung, minderang mbasanin sastra.

67


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

/39/ Kruna tong dadi petayang, piteket bapa kén cahi, padha lewih pacang anggo, dharmma yogané nto cahi, twara nyandang pilihin, ya swargga padha katepuk, yan cahi malaksana, sakitan karmma to cahi, basang puyung, mata twara makijepan.

/40/ Laksanané milu tuna, gagodan manggelut cahi, melah yogané nto anggon, pan wenang cahi milihin, jalané majugjugin, ngingetin déwané putus, né pacang anggon suryya, né kasadyayang ban cahi, da ja hibuk, cahi mlajah tekén bapa. (pacang kalanturang…)

68


Ésai

Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Basa Bali IDG Trinandita

B

asa Bali tuah basa nak Bali. Lekad di Bali sinah basa Bali sané anggon sawai-wai. Yéning basa Bali kaengsapang utawi nénten anggo ritatkala mabasa utawi ngaraos sawai-wai sinah basa Bali

sayan rered pekantenannyané. Basa Bali pinaka basa daérah Bali sinah sampun dados pelajahan wajib ring sekolah. Punika wantah becik pinaka serana ngajegang basa Bali duwéné. Sakéwala yéning tlektekang sakadi aab jagaté mangkin malarapan antuk pangamatan ring pergaulan utawi pasuwitran alit-alité sakadi mangkin sinah sampun wénten sané nénten urati utawi nénten rungu ring kawéntenan basa Bali punika. Niki macihna arang pisan alit-alit duwéné sané magenah ring perkotaan jagi nganggén basa Bali punika dados basa pergaulan sawai-wai. Punika taler yéning sampun wénten orti Bali ring TV miwah radio akéhan alit-alité sakadi punika nénten ngerti napi suksman orti sané kapireng punika. Niki sampun pikobet sané karasayang ring aab jagaté sakadi mangkin. Punika taler arang pisan alit-alité mangkin jagi oneng utawi seneng ring sesolahan seni budaya sané nganggén basa Bali. Ipun nénten ngerti napi sané kabaosang ring sakancan kesenian Bali sané wénten mangkin. Ipun ngerti kidik pisan akéhan ipun bingung ten resep yéning mirengan tur nonton drama gong, wayang kulit, arja, calonarang, bondrés, séndratari utawi kesenian tiosan

69


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

sané nggén basa Bali. Pikobet puniki boya ja isapan jempol kémanten utamanipun alit-alit sané magenah ring kota. Yéning sané magenah ring désa kari resep yadiastun akidik. Minab niki sané patut dados uratian iraga sareng sami sané polih tugas ngrajegang tur ngalestariang basa Bali pinaka dasar utawi roh seni budaya lan adat Bali. Yéning tlektekang anggé pretiwimba ring sosial média baosang kari arang pisan alit-alit duwéné jagi pacang ngwacén napi malih jagi nulis utawi nyurat satua, puisi, satua modérn utawi sané tiosan. Puniki dados ciri sané nénten dados boyanin dados gambaran indiké sané kawedar ring ajeng. Niki sampun sané patut polih uratian iraga sareng sami. Yéning nénten prasida ngrereh pamargi ring pikobet sané kawedar ring ajeng sinah basa Bali sané luhur puniki sayan-sayan nénten wénten penerusnyané. Niki sané banget merluang uratian olih pemerintah utawi krama masyarakat Bali. Dumogi napi sané kawedar puniki presida dados dasar pemargi sané becik tur presida ngrereh pamargi sané presida pacang ngawi ajeg basa Bali punika nénten ja wantah dados orti kémanten. Tur prasida ajeg tur lestari basa Bali punika pinaka dasar ngawerdiang seni lan budaya Bali sané dados roh lan jiwa seni budaya adat tradisi ring jagat Bali puniki.

Buda, 14 Juni 2017

IDG Trinandita, magenah ring Klungkung. Makarya dados guru Matematika. Seneng makekawian luiré puisi miwah artikel. Kakawiannyané naanin kawedar ring Suara Saking Bali.

70


Pangenep Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

Swalapatra Majeng ring Gunung Agung Manik Sudra

Ratu sesuhunan titiang sané malingga ring Gunung Agung, malarapan antuk swalapatra puniki titiang pinaka panjak I Ratu sané jugul miwah kalintang tambet pacang nguningayang daging pikayunan titiangé. Niki boya ja daging pikayunan titiangé néwék sujatiné, sakéwanten niki wantah daging pikayunan panjak I Ratu sané wénten ring sajebag jagaté utaminé sané wénten ring Karangasem sané mangkin kantun uyang sangkaning I Ratu minab kroda majeng titiang sareng sami. I Ratu minab sampun uning sapunapi kawéntenan panjak I Ratuné mangkin. Akéh sané bingung, resah, takut, yéning I Ratu kroda. Indiké punika ngawinang akéh panjak I Ratuné sané kantos ninggal genah nyané mapumahan nyujur genah pangungsian. Tatujonné nénten ja tios sumangdané ipun mersidayang slamet. Dawég lével siaga, sané kamedalang antuk sang sané wikan indik gunung api, kramané sané nampek saking linggan I Ratuné akéh sané ngungsi. Kantos mangkin, kantos lével awas puniki, nyansan ngakéhang sané sareng ngungsi, napimalih rikala kamedalang peta indik Kawasan Rawan Bencana (KRB). Kantos panjak I Ratuné sané nénten keni KRB akéh taler sané ngungsi. Napi mawinan? Sangkaning ipun jejeh Ratu. Sangkaning ipun takut. Lianan ring punika, akéh taler panjak I Ratuné sané kantos ngadol beburon sané kaupapira luiré banténg antuk pangarga sané nénten sapantesnyané. Indiké punika sampun janten sangkaning ipun nénten ja prasida makta baburon punika ka genah pengungsian. Yéning nénten kaadol, sira sané pacang ngupapira rikala katinggalin ngungsi? Linuh, linuh, lan linuh, taler nénten rérénan ngejerang jagaté sangkaning I Ratu minab sampun kroda ring titiang sareng sami pinaka panjak I Ratuné. Lan

71


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

mangkin, rikala panjak I Ratuné sampun akéh sané ngungsi, Gunung Agung nénten wénten perubahan. Kantun kakénten. Kantun lével awas punika, samaliha sang sané oneng ring indiké punika nganikayang sampun kritis. Ratu, puja mantra, kidung, babantenan, sampun katur ring I Ratu. Panjak I Ratuné mangkin sampun éling ring angga yéning ipun sisip, iwang lan lipia kantos ngawinang Ratu brangti. Ipun matur sisip ring I Ratu sinambi nunas sumangdané sami rahayu, mapinunas sumangdané nénten wénten punapapunapi lan sami selamet. Sangkaning baktin titiangé miwah i panjak sami, titiang mapinunas, suryanin titiang sareng sami. Icén karahayuan lan pamargi majeng ring panjak I Ratu puniki. Sampunang kantos panjak I Ratu kalunta-lunta sangkaning indiké puniki. Icénin pamargi sané pinih becik. Yéning I Ratu pacang mamargi, durusang mamargi. Sakéwanten alon-alon Ratu. Yéning I Ratu pacang degdeg malih, durus Ratu, i panjak sujatiné nyantosang galahé puniki. Sampunang I Ratu kadi mangkin, ngawinang i panjak sami uyang, nénten uning indik benjang pungkur. Ratu, sampun akéh panjak I Ratu mangkin sané magenah ring pengungsian. Ipun pastika sampun sebet pisan. Lan kantos akéh sané keni sungkan. Suryanin ipun Ratu. Icén pamargi Ratu, sumangdané galang panadosné. Ratu Sesuhunan titiang sané malingga ring Gunung Agung. I panjak sami mapinunas sumangdané jagaté puniki mawali rahayu, mawali degdeg, mawali sakadi jatimula, lan prasida ngalaksanayang swadarman ipun sawai-wai. Dumogi, I Ratu prasida mapaica karahayuan, lan karahajengan majeng ring i panjak sami. Sané pinih utama, dumogi wénten galang bénjang pungkur, sumangdané sampunang kantos panjak i ratu inguh lan nénten uning napi sakadi kawéntenané mangkin. Dumogi I Ratu ngwacén swalapatra puniki lan i panjak sami prasida polih karahayuan.

72


Suara Saking Bali

Édisi XII | Oktober 2017

73


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.