Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Édi s iI I I| J a nua r i2017
Sua r aSa ki ngBa l i
Sat uaCut e t
Pr os aLi r i s
Ar t i ke l
I BW Wi di a s aKe ni t é n Ki ngki nga kung GdéDha r na INyoma nBudaAr i mba wa Pu i s i Sat uaMas ambung NiKe t utRe ne sMul i a ni IPut uWa hyaSa nt os a I DKRa kaKus uma IGe déAgusWi r ya wa n Pr Sat uaBal i of i lPangawi IBa l ua n AgusMa ha r di ka GdéDha r na
Édi s iI I I| J a nua r i2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk
Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i
Al amat
GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om
Ré da ks ine r i mar e r i pt a nma r upapui s i , s a t ua c ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di nna s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a npuni kama ng da kaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ng ba l i @g ma i l . c om Re r i pt a ns a neka ki r i m ma ng daka da g i ng i n bi oda t ac ut e t . Re r i pt a ns a néka mua tr i ng j ur na lpuni kiné nt e npol i hhonor , na ng i ng pol i hbukt it e r bi t( f i l e. pdf ) . Li a na nr i ng puni ka , r é da ks it a l e rne r i mapot r é ka nke g i a t a ns a s t r aBa l imodé r e n, l a npot r é ka népuni ka ma ng daka da g i ng i nul a s a nc ut e t .
nt i sl anPe mi mpi nRé daks i Peri Sua r aSa ki ngBa l i
Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pangr e mba IMa déSugi a nt o| IPut uSupa r t i ka | Al i t J ul i a r t ha | Ma déSua r Ti muhun| Agus Sudi pt a | Ke t utSa ndi ya s a | Put r aAr i a wa n| Wa ya nPa i ng LayOut Ma ni kSudr a I l us t r as iCove r Ma ni kSudr a I l us t r as iI s i Ma ni kSudr a INyoma nBudaAr i mba wa
Suks mama j e ngr i ng
Sua r aSa ki ngBa l i
Édi s iI I I|J anuar i2017
Dagi ngCakepan Sa t uaCut e t I BW Wi di as aKe ni t é n INyomanBudaAr i mbawa NiKe t utRe ne sMul i ani Sa t uaBa l i IBal uan Pr os aLi r i s Ki ngki ngakung Pui s i IPut uWahyaSant os a IGe déAgusWi r yawan AgusMahar di ka Ar t i ke l GdéDhar na Sa t uaMa s a mbung I DKRakaKus uma Pa nga wi GdéDhar na
Sua r aSa ki ngBa l i
2 6 11 14 18 20 24 29 31 33 38
1
Édi s iI I I|J anuar i2017
SatuaCutet
Gel em I BW Wi di asaKeni t én
Mi r i bbaanpaneséngent akl ant asuj annekai n,BapaLanus gel em nget or .I acar aanakni wang.Munyi nét usi ngseken. Sagetsekensagetsar u.Panaknésubangal i hangbal i an.Suba ngal i hangdokt ert amat anJer manmasit usi ngseger .
P
angawi t né,ul ingor ahangs i r ahné s ak i t .Sabi l angpet eng,ngak ubel as ak pul es né.Sabi l ang j am r or as pet eng,j egent en.I pi annéj el ék j el ék k oné.T aénngi pic egutl i pi .T aénngi pi l abl aba.T aén ngi pient unganga k a gr émbéngédal em.Sabi l angi ai nget t ek én i pi anné ent o,pr aj anipel uhné nr ébéspes u.J ej ehl ak ars ek ens ek en nepéni pi anné.
Sua r aSa ki ngBa l i
Kul awar ganédongs ubamak ej ang nut ur i n apang t us i ng ny anget ang i pi an.I pi an ent ot uah i s i n pul es an apang ada t ut ur ang dibangunné. Sak éwal a,k enehnéBapaLanuss uba t us i ngdadi aj akk ét o. Maant unas angak at uk angt enungé. Or ahanga k aponggor . Kawi t anné t us i ng t er i ma t ek én bi k as Bapa Lanus é.Sambat angaBapaLanusde2
Édi s iI I I|J anuar i2017
menan di pi s aga t ek éni ng ngr u- panak bapané ngant én aj ak k er i s . nguangk awi t annépadi di .Yéndis i s i Bapat us i ngbaningor ahi nLuhDar mi s el eg pes an,y én dij umahné padi di ngl abuhang.J ej ehpes anbapat ek én mac ak l i .Mageneps ambat angai ndi k pami ndanda ané t aén t epuk i n bapa. BapaLanus é.Subak onét unas anga Lak ar upapi r a bapa panak né Luh pangampur a,mas i t us i ngny aks eger . Dar mi . ” Dugas néenudadi anakt r una,k oné Si ep.Sepij ampidugas éni k a.Apa t aén Bapa Lanus ngel ong s emay a. ny én s ambat ang? Di k ul awar gané Anakl uhanés ubany er ahangawak né t uah ada per nah mi s anné dogén.I a ent o bel i ng.Sak éwal a,Bapa Lanus s ubanawangLuhDar mi ngadutk awi t us i ngny akny uang.I as i ngpr ac ay a t an anak l én.Si nah mani an l ak ar t ek én gegėl ané t ot onan.Kant ipi ng nepuk i bi ut abui n. k udak uda, anak él uh ent o ngi di h “ Pa,s ebetbapanéaj akmak ej ang apangny akny uang.Mas i t et ept us i ng ngr as aang. Tus i ng Bapa dogén. ny ak l ant as baan j engah r er amané, Tus i ngLuhDar mi dogén.Kul awar gan anak é l uh ent o ant énanga aj ak i r aganés ubaent ungi nat ai .YénBapa per nah mi s anné.Dugas é ent o,ada k ét omas i LuhDar mi ny ak ,t i angl ak ar r er amannéanél uhmamas t u. ny uang Luh Dar mi , ” Way an Sus i l a “ Lanus ,i bal ak ark as ak i t anmani an. mamuny i . I bas ubany engahi nk ai di gumi né. Ku“ Saj a ent o,Yan?”Bapanné Luh l awar gan k ai né éndahang i ba.I ba Dar mi mat ak on. t us i ngmabi k asmanus a.Mi r i bbur on “ Saj apes anPa. ” numi t i st ek én i ba.Kul i tc ai né dogén “ Kénk énLuh?” manus a,i s i nnéj at i nébur on.Mani an “ Bl il egaang pes an bi k as t i angé l ak art ampedang i ba s ar i n pagaén s uba ngal et ehi n k ul awar ga. ” Luh c ai né. ” Dar mingel i ngs i gs i gan.“ Subany el é“ J ani ,k awi t anc ai né,k aianéngr u- k angBapaaj akmak ej ang.Ti angané nguang.I bal ak arnemus engs ar a.I ba pel i hbesk al i wat k abandabaant r es na dadis ugi h ban ar t ak éwal ak eneh s agétk ak éné t epuk i nt i ang.J engah i banéni s t a. ” pes ant i ang.Tus i ngbi s angabaawak . Mak ej ang ané k a umahné Bapa Tus i ng bi s a ngal egani nk ul awar ga. Lanusdugas ėent omas ebenggedeg. J ani ,Bl inampedangt i angdis ubané Tus i ngmaday al ak ark ak ét obi k as né t i angj el ébuk ak éné. ” Bapa Lanus .Tus i ng ny ak ngak ui n “ Edaent os el s el aLuh.Di as t unLuh pagaénpadi di . s ubabuk aj ani ,bl it et epnr i ma.Peda“ Mai mul i hLuh.Bebur onr unguang. ”l em ané dibas ang Luhé ent o.I a Di nanéent omak ej angmapupuldi t us i ng pel i h.J anik awi t i ni dupé aj ak umahnéLuhDar mi .Bapanémapi s a- bl i . ” r atk éné. LuhDar mis ay anngel i ngs i gs i gan. “ Lamun t us i ng ada ny ak ngant én Kenehnény ag.Muny i nmi s annéané aj aks ent anan bapané depang s uba dadi s omahnéj ani l ek i na.“ Kadénané Sua r aSa ki ngBa l i
3
Édi s iI I I|J anuar i2017
j oh mel ah,s agétj el éna l i u pes an, ” LuhDar mi ngel utWay anSus i l a. Maj al an pangant énanné Way an Sus i l aaj akLuhDar mi .Anét ek amas i l i u. Ti mpal t i mpal né Way an Sus i l a s ubanawang. “ Mul a dueg IWay an t us i ng t uy uh s agéts ubamaanas i l . ” Anéni ngehangadamabl ek i sk edék . Adaanémapi mapi t us i ngni ngeh. “ Ny aknampedang pegaén t i mpal . Béhy ént awangk ét o,s i ngul ipi dan gaénangbel i ngan.Si ngs ubat ampedanga. ” “ T ondénmadagangs ubamaanbat i . Aéngaget né. ” Mak ej angngonj ak i nWay anSus i l a, s ak éwal a,i at us i ngl ek .Lak arnguj ang l ek . At maanéadadi bas angmi s anné ent opedal ema. “ Péh agetada ISus i l a,y én s i ng k ét o.Dongngant énaj akk er i sdadi né Luh Dar mi .Dong s ay an l i u or t nané dadi né. ” Kant il ek ad panak né ul iLuh Dar mi né t us i ng t aén mat ak on k ul awar ganéBapaLanus .Bui naBapaLanus s ay an ngej ohang dogén k enehné. Lant asi amagediul idés annépadi di . Tus i ngbui nmadés adi t u.I ak ak ot a ngej ohi nLuhDar mi . T el ubul ans uba.LuhDar mingal ek adang s ent anané.Muani .Adani na Gedé Dar ma. Kul awar gané Way an Sus i l angupapi r ar ar éné.Say anngal egani ndogénpaj al anr ar éné.Tut uga baan bant en t el ung bul an,bant en enem bul an.Dis ubanény andangal i hangapamay uh,t unas angapamay uh k ager i a. PedandaGedéanémuput dugas né Sua r aSa ki ngBa l i
ngant énék ant i ngandi k ak éné. “ Enémar aanakc er i kk at ut ugbaan bant en.Madak apang s et at a ent en k enehnémani an. ” “ Mogi mogiRat u Pr anda.Dumogi par i pol ah i puné nganut i n was t an i puné.GedéDar ma. ” “ Madakapangl anuspaj al anné. ” Kendel pes ank ul awar ganéLuhDar mi s as uk atl ek ad s ent ané ent o.I dupné s ay anmel ah.Tr es naas i hdik ul awar ganes ay andegdeg. Pi nc er an gumi né maj al an énggal buk a pi nek ané t empuh angi n bar et . GedéDar mas ay anngel i hang.I dupné mas is ay anngamel ahang.Sagétada anakunc ul unc ulmat ak on.“ Enépanak néLuhDar mi ?” “ Benehpes an. ” “ Kadénbapannéanés ek ent us i ng ngak ui ni pi dan?” “ Béh,i ndi k éent ot us i ngs ubat i ang nawang. ”Anak é ané aj ak a ngr aos ent ot us i ng ny ak ny ambat ang ané s uj at i . “ J ani ,bapanné ané s ek en s uba gel em s angetpes an.Konébaanngut ang s ent anané.Pek ak né k oné anė ngi di h nas ik a mr ac epada, gedeg pes an.Or ahi nangal i h.Yéns i ngk ét o, l ak argel agel adogéndi bal éné. ” “ Béht us i ngbi s at i angny aut i n.Legaangt i angl ak armul i hmal u.MaiDé mul i h! ” GedéDar mamul i h.Dik enehnél i u pat ak onné. “ Apa s aj a ir aga ené t us i ngpanaks uj at i néIBapa?” I angant i angmémébapannémul i h ul i magaé.Kenehnér unt angmar anepuk i nmémébapanét ek a.Sak éwal a, i amel ednawangk as uj at i anné. 4
Édi s iI I I|J anuar i2017
“ Bapa,Mémé.Ampur ay ang t i ang. Yadi as t un t i ang enu c er i k ,k éwal a mel edmas i t i angnawanganés uj at i . ” “ Dadi t umbénGedémamuny i k ét o?” “ I t uniadaanakny ambat ang.Ti ang s uj at i nét us i ngs ent anéIBapa.Baan i ngett ek én pany amaan.Bui na i nget t ek én awakt i angé dibas ang Mémé l ant as IBapa ny uang Mémé.I t uni s ek en pes an t i ang ni ngeh.Imémé s ubamel i ngangt i ang.Sak éwal a,ané mel i ngi nMémét us i ngngak u.Wel as as i hnéIBapangr anay angt i angi dup
buk a j ani k ant it i ang gedé bi s a nawangawak . ” “ J anit i ang mat ak on.Saj a Mémé s uba bel i ng dugas é ngant én? Bui na Mé,bapan t i angé ané ngr ék at i ang j anik onégel em gedék r anai angant ewér éy ang awak t i angé.Nempor at angawakt i angé.Ti angl ak arngal i h bapant i angé,Mé.” LuhDar mik amemegan.Yéhpani ngal annénr ébéspes u.Mar at emal angi na,s ent ananéénggal anmagedi .
I BW Wi di asaKeni t énembasr i ngGer i aGel umpang,Kar angasem,20Januar i1967.Onengr i ng sast r aBal ikl asi k,sast r aBal imodér ent al ersast r aI ndonési a.Kakawi ani danékawedarr i ngBal iPost , Bur at wangi ,Mémor andum,War t aBal i ,Bal i Aga,Maj al ahSi narAgung,Maj al ahÉkspr ési ,Bal i Tr i bun, PosBal i .Ngamol i hangHadi ahSast r aRancagér i ngwar sa2006ant ukpupul ansat uacut etBuduhNgl awang.Ri ngwar sa2015i dangamol i hangPenghar gaanWi dyaPat akaant ukcakepanJer oLal ung Ngut ah.
Rer ambangan S ame t ons anés e ne ngngwac é nk ak awi anmar upapui s i , s at uac ut e t , wi adi nark e l mabas aBal i r ar i s angr auhr i ngbl ogS uar aS ak i ngBal i Bl ogpuni k i want ahs ar anamage nduwi r as as ar e ngs as t r aBal i modé r e n. Ri k al as as t r aBal i modé r e ns e pi pe ni k matbl ogpuni k ae mbas mak t ami s i s umangdanés as t r aBal i modé r e ns ay ank as e ne ngi nl an maduwéak é hpangwac é n. h t t p s : //s u a r a s a ki n g b a l i . b l o g s p o t . c o . i d /
SUARA SAKI NG BALI
Na ng unYa s a , Ni ndi hi nSa s t r aBa l i Mo dé r e n
Sua r aSa ki ngBa l i
5
SatuaCutet
Édi s iI I I|J anuar i2017
INyomanBudaAr i mbawa
Ul i anJengah l anTr es na Sua r aSa ki ngBa l i
6
Édi s iI I I|J anuar i2017
Y
ént us i ngul i anj engahdéwékt i angé, adénant i angmat i k at i mbang t i ang nepuk i n unduk é puni k i .Ti ang mar as as uba t us i ng dadimanus a, r as ané déwék t i angé pat uh s ak adi bur ons anépi ni hni s t a.Ul imar amak ur enan,t i ang k as ek aang,k apui k i n, k agedegi nol i hpi s agané.Napik adén pel i ht i angé,dadit i ang k as engguh bi s angl éak ,ngababay apat i k aumah pi s aga.Yént us i ngul i ant r es nat i ang t ek én pi anak l an k ur enan,adénan t i angmagediul ij umah.Ti angngel ah pi anak muani muani t at el u, apak é ul i an ent o anak éi r il autny ek aang t i ang?Ngant osmangk i nt i angk ondén nger t i . Ti angmawas t aNiKet utT ar i ,t i ang embasr i ngbanj arSel atPek en,Buda Kel i won Mat al ,t anggalnapik adén t i angembas ,t anwént ens anér ungu daweg j amané ni k a,k éwant en war s anék ar ii nget ,y ént eni wangwar s a 1965. Ti angngant ént uahmas el at t émbok , t i ang ngant én ngaj ak pi s aga del od umaht i angé. Tus i ngi l angnangak ebi t anul i manaht i angé, y énk enehk enehang t i ang,k énk én j ac ar at epuk i n t i angbui ndi ar eppany i ngak ant i angé, k ur enan t i angé k ai ngs ak ,k ak ec uhi n, k al angk ahi n,k aj i t i n,k aenc ehi n,t ek én anak é ané ngedegang k al uwar gan t i angé. Kur enan t i angé k at eguldi nat ahé,l i mannék ac angk l i ng,bat i s né k at egul ,pas ur y ak anak é ané ny ek aang,ul i an bes k al i watl i ang l an k endelk enehnémaanny ak i t i nk ur e nan t i angé.Unduk é puni k it us i ng j a ac epok . Mar aduangt i bant uuhpi anakt i angé
Sua r aSa ki ngBa l i
ané pal i ng Ny oman,k ur enan t i angé s uba k enipeny ak i t .Kur enan t i angé t us i ngny i daangbui nny emakgagaén, ny angs an mak el os ak i t né ny angs an ny anget ang.Kemu mait i ang ngat ehang k ur enan t i angé maubad, s ak éwant en t us i ng mas i ny i daang s eger .Kur enan t i angé gaéna apang s ak i t ,bel ogbaant i angny ambat ang, k ur enan t i angé al i anga pak ak as k a bal i an t ek én anak é ané ngedegang apangngi daangngamat i angk ur enan t i angé.Adan s ak i t né t us i ng k ar uan, apak adénadané, t i angs i ngmaanngr unguangdugas éent o. Di k énk énépes udi di hput i hul i c angk em k ur enant i angé,di k énk énénuuh k apet eng k al emah, y én s i ng k et o gal ak , dengk ak dengk i k , ngamuk , mak ej angper abotpaonépant i ganga,ent ungangak emumai ,k ant i t el ahbel ah, beny ah.Mak ej ang pi s agané ngor a hangk ur enant i angébuduh.Kéwal a s uj at i né t us i ng j a buduh,peny ak i t né anéngaénangi nguht urngamukc ar a anakbuduh. I ngett i angt ek énpi anakt i angéané pal i ng Way an,ul ic eni kk i ngs anang di nidi t u or ahi nt i ang maur uknguk i r . Tus i ng ny i daang t i ang ngengs apang gal ahé i pi dan dugaspi anakt i angé I Way an ngel i ng di ar ep r er amané nagi h mas uk mas ek ol ah r i ng SMP, s ak éwal at i angt us i ngny i daangny ek ol ahang i pun k r ana t en ny i daang t i angmey ani n.Sebet ,s ak i tat i nt i angé nepuk i npi anakt i angény l émpohngel i ng,dengk i k at ek énbapané. “ Awakt us i ngngel ahpi pi sapal ak ar anggonmas uk …! ”Pi anakt i angés i gs i gan,t us i ng ny i daang nuut ang t i m7
Édi s iI I I|J anuar i2017
pal t i mpal né ané mas uk mas ek ol ah SMP. Di k ar angt i angéwént ennem bel as KK,magenepans or ohmanus anéada di ni ,c eni kk el i h,t ua baj ang,t i was s ugi h,pol os aj um,k ol ok but a,l an péc éngpér otmapunduhdadi bes i kdi k ar angt i angé.Kéwal at us i ngadaané banimak r i s i k anl ak arnul ungi nt i ang, mak ej ang c ar a pur nama t ek epi n ambun,mak l i eb pet eng.Kar it at as r i ng k eneh t i angé, y én t en i wang war s a2003,wént enupac ar amat at ah dik ar ang t i angé,s awi r éh k ur enan t i angé s ak i t né s edeng s anget l an i nguh y éni ng nepuk i n anak r amé, k énk énj ac ar aapis i am baanbéns i n, ny angs annger ug,di t ul ant ask ur enan t i angény emakt ambah,ngamuk ,uy ut dinat ahé,diar epanakr amé,diar ep undanganul idi j ak adén,diar eppar a pr aj ur ubanj ar ,k ur enant i angédengk ak dengk i knguy engt ambah. Anak é ané ngedegang mak ej ang s al i ng pas aat i n ngej uk k ur enan t i angé,t anpar as awel asas i hdik enehné, k ur enan t i angé k aej uk , k ac angk l i ng,bat i s né k at egul ,muan i puné k apugpugi n,s awi r éh k ur enan t i angéngl awanr i k al aej uk a.Lauti pun k apai d,k énk én j ac ar a mai dc i c i ng mak i r é bangk a, k aor os ,k ak edeng pak s ak ant it el ah babakbel urawak k ur enan t i angé, di s ubané nek ed di wang,k ur enant i angék as ur ungl an k aent ungang di pal ungan mobi l k ér i né, l aut pal ai banga k a Bangl i . Ti angwant ahanakl uhni s t a,t ambet k al i nt ang s ané ngawi nang t i ang t en ny i daang ngomong apa,t i ang t uah bi s a ngel i ng s i gs i gan,pi anak pi anak Sua r aSa ki ngBa l i
t i angé k ar ial i tt us i ng nawang apa, t uahbi s angel i ngnepuk i nbapanék as ek aang.Ul imak udangk udanganak anék undanganadamas ianét epuk t i ang ngel i ng nepuk i n unduk é ent o, mi r i bi punmar as ak api wel as ant ek én uk udank ur enant i angé,k éwal at us i ng bani ngomongapa,s awi r éhi punél i ng t ek én déwéki puné nént en s i r as i r a. I punwant ahTuaAs t i ,anakl i ngs i rané bi as a aj ak t i ang maduman ngadol bant en,i punngel i ngger ongger ongdi l oj idauhnepuk i nk ur enant i angék aj ek j ek ,k aor os ,k apai d. Ul i an j engah, t i ang mal aj ahang déwékul ii dupt i angés anék al i nt ang ni s t a puni k i .Kemu mait i ang ngal i hangk ur enant i angét ongosmaubad, k udangbal i ank adéns ubak at unas i n ubad,t us i ng mas iny i daang s eger , t i angs ak ul awar gat aénngi ngs anang déwékdiT edung,Gi any ar ,dij umah mbok t i angé apang j oh ul ij umah t i angé. Kemu mai t i ang mabur uh ngal i hpi pi sapangadaanggont i ang mel ibaasj ak an,apangny i daangpi anak pi anak t i angé s abat ek mak i ny uk an,k ondén bui nt i ang ngenehang l ak armay ahbi ay ar umahs ak i t .Sabi l angadapi s agant i angénumbasbi as ut awi bat ak o, magr udugan t i ang bar eng mak aj ang,maan padung s i u r upi ahk anggo,t aénmas i t i angmabur uht ek éndagangbéc él éng,s abi l ang adapi s aganéngel ahupac ar aagama, pr aj anit i angnak onangl ak arnumbas bant enapat us i ng,y énnumbast i ang mi s adi a ngadol .Li anan t ek én ent o, t aénmas it i angmabur uhdadit uk ang s epuhbok or .Kemumai t i angngr er eh bok or ,s ak anc anumahc el epi nt i ang, 8
Édi s iI I I|J anuar i2017
s ak anc an dés ar ur uh t i ang,apang maanbok orl ak ars epuht i ang.Sabi l ang ada odal an dipur a,l i ut i ang maan bok or ,s awi r éh l i u anak é ané dotngel ahbok ork edasanggonamabant en. Pak et él t él pel uh t i angé, anc ul anc ul ngeny ang pi anak ané pal i ng Ny oman,ngént étané pal i ng Madé,mai mbuhny uunbok orak r anj ang,maj al anul idasl emahél uask a banj arPandé,Bangl i ,t ongost i angé mal aj ah ny epuh bok or ,s ambi l ang t i ang mal al ik a Rumah Sak i tJ i wa ngl al i ni nk ur enant i angéanék as eng guhbuduht ek énpi s aganéanet us i ng dement ek enk al uwar gant i angé. Di s uudnébui nt i angngangs ehang maj al an mul i h, s ak i tk ar as a ent ud t i angés abi l angwaianggont i angmaj al anngangi nangngawanangs ambi l ny uun ané baat baat . Mat an ai né ny ent ak ,panesbar a,k ebusr as aang t i ang, bedak s eduk maaduk an r as aang t i ang,di k énk éné uj an bal es , angi n bar ett epuk i nt i ang dij al ané, s ak éwant ent et ept i angngangs ehang apang ny i daang nek ed j umah. Di k énk éné ngel i ng pi anak t i angé s awi r éh t us i ng ny i daang naanang bedakl an s edukbas angné,dengk i k t i angpi anakt i angédi ar epanakr amé di t engahj al anédi Bangl i . “ Eda s ebak anga i bané, k ut ang pol oné di ni ny en…” ny anget ang pi anakt i angés i gs i gan,mai mbuhk apl ak i nt i angl angi mpekt i angpaané. Di s ubané t ek ed j umah,boy aj a t i ang l ak armas ar é ul i an s ak i tawak t i angé,k éwal at i angbui nl uask emu mail ak arngul i angbok oranés epuh t i angk aumahanak éanéngel ahang. Sua r aSa ki ngBa l i
Di k énk éné pi anak t i angé nut ug, di k énk énéj umahor ai nt i angngi j eng. T at ami an k ur enan t i angé ul ibapané mak ej ang magadé, c ar i k magadé, t egalmagadé,per abotk énék ét omak ej ang maadep,apang ada anggon mel i baas j ak an anggon ngi s i ni n bas ang s abi l ang wai .Ti ang t us i ng ngel ahapaapaj ani , t i angt uahngel ah k al uwar gas anét r es nai nt i ang,di as t uni dupt i angés et at anemus engk al a, ent ot us i ng ngaénang t i ang ny er ah, t i ang s at at a maut s aha s ambi l ang t i ang mal aj ahang déwék . Ri ng manah,r i ng at it i ang per c ay aI da Hy ang Wi dhipac ang s at at a nunt un pamar gi nt i angé t urmi c ay ang war anugr aha maj eng r i ng k ul awar gan t i angé. Di s ubane mak el o, t i ang ngel ah modall ak aranggon t i ang mel is ak anc an per abotpany epuhan bok or , di t ul ant ast i angmel ipr abot anéent o s ané ngawi nang t i ang ny i daang ny epuhbok orj umah,t us i ngbui nt i ang k emu k a Bangl i . Ul i an gagaéné puni k a t i ang ny i daang mel i baas j ak an,l ak arbas a,dar angnas i ,mi wah per abotpaon,ul i an gagaéné puni k a t i angny i daangmunduhangpi pi s . Ti ang ngat ur ang s uk s ma pi s an maj eng r i ng I da Sang Hy ang Wi dhi , mal ar apan ant ukwar anugr ahan I da, pr as i da t i ang nebus bi ay a r umah s ak i t ,s anéngawi nangk ur enant i angé ny i daang mawal ibudalul iRumah Sak i tJ i wa. Sak anc an c ar i k ané magadé s uba ny i daang t ebus t i ang l an k at anemi n ent i k ent i k an,s ak adi padi ,s él a,mi wahs anél i anan.Mangk i n pi anak t i angé s uba pada gedé, 9
Édi s iI I I|J anuar i2017
s ubapadamal aj ah,mal aj ahangr aga anggon bek eli dup.Kur enan t i angé s ubas eger ,s éhat ,l anny i daangbui n ngal i hgagaénl ak aranggonngi s i ni n bas ang s awai wai né,k ét o mas ir i ng c ar i kny i daangt i angngubuhk uc i tl an ngubuh godél ,ny i daang t i ang mupu padi mi wahent i k ent i k ans anél i anan. Segerogers adi ar ahay u…. Kubut ambahan,20Nov émber2016
INyomanBudaAr i mbawaembasr i ngBanj ar Sel atPek en,Kec amat anSus ut ,Kabupat én Bangl i Bal i ,r i ngr ahi naBudaWagéWar i gadéan,21Ok t ober1998.Ngr anj i ngmas ek ol ahr i ngSMANBal i Mandar awar s a2014. Ngawi t i nmal aj ahny ur atc er pénmi wahpui s i mabas aBal i wi adi nbas aI ndonés i ar i k al a ngr anj i ngr i ngk el as3SMA.Pol i hi ns pi r as i ny ur atc er pénmabas aBal i r i k al angwac énc ak epan“ Tut urBal i ”k ak awi anWay anWés t a. Cer péns anémamur da“ Ul i anJ engahl an Tr es na”puni k i want ahc er pénk aper t amas ané naani nk awedarr i ngmédi a.
Ganj el N g a ma t i a n gA k s a r a Mani kSudr a
I I An g i n , d i o l a sk e b e r a n go r t a n ét o t o n a n . Or t ai n d i ka k s a r a n éa n éma t i . Ma t i a n gt i a n g . T i a n g . T i a n ga n én g a ma t i a n g . Ed ami l u mi l us o kn g e n g k e b a n g . T i a n gn a wa n g , r a g a n ép a s t i n i n g a l i nd u g a st i a n gn g a ma t i a n ga k s a r a n ét o t o n a n . T u t u r a n g , d i o l a st u t u r a n gk é n k é nd u g a s ét o t o n a nt i a n gn g a ma t i a n ga k s a r a . Sa k ab e s i k , k a n t i t e l a hma t i . T u t u r a n gs a g a l a n g g a l a n g n é , s a t e r a n g t e r a n g n é . T i a n gt u s i n gt a k u t ma k e j a n ga n a k én a wa n g . Bu k ar a o st i a n g ét u n y é n , s i n ga d aa n és a n d a n gt a k u t i nt i a n g . T i a n gt u s i n gj al a k a rma l a i bn g a l i hl a n g i t a n él é n a n u t a wi me n g k e bd i s l a n g k a n g a ng u mi n éy é n i n gl i ua n a k én a wa n g . I I I L a mu n k é nd u we g n éI Sa n g k u n i n g é k ad a y a ?T i a n gb a n i n a n t a n g , b a n i ma s a i n g . Ny é n k é a n ép a l i n gd u we g an g é k ad a y a , t i a n ga p ai a . I an y i d a a n gn g a é n a n gI Pa n d a wak a l a hr i k a l a ma j u d i , t i a n gn y i d a a n gn g a ma t i a n gma k e j a n ga k s a r a n é . I an y i d a a n gn g u j u k u j u k i nKu r a wa a p a n gma r e b u t wa r i s a nk a n t i ma ma t i ma t i , t i a n gn y i d a a n gn g a é n a n gma k e j a n g n ét u s i n g ma d a n , t u s i n gk a s a mb a t , i d u pt i d o n gma t i t i d o n g , s e p i , s i e p , s i p e n g , k o l o k . Bo y aj at i a n g s o mb o n g , s a k é wa l at i a n gma s i t u s i n gn y a kma b i k a sc a r aI Pa d i . T i a n gd o t n y e n t o k a n ga p a l e b i h n éd é wé kt i a n g ét e k é n i n gI Sa n g k u n i . I Sa n g k u n i l i c i k ?T i a n gl i c i k a nt e k é ne n t o . L e b i h b e l i gt e k é n i n gl i n d u n g , l e b i hs a k t i t e k é n i n ga n g i n , l e b i hp e t e n gt e k é n i n gp e t e n g .
Sua r aSa ki ngBa l i
1 0
Sat uaCut et
Édi s iI I I|J anuar i2017
Pel i hMal aksana NiKet utRenesMul i ani
" Huék. . . .Huuuékkkkkk. . .uhuuukkk. .uhuuukkk. . . .Méé,Pa. . . Ti anggel em. "LuhSar ingauki nr er amannyané. " NakkénkénnéLuh,ngudi angPaneskénédéwéké,mai mbuh nagi h ngut ah bi i nan?"Pat akon Mén Sar i né sada mapecukan al i sné. " Tent awangMé. " " Pan Sar i . . . .Paaaa. . . .panaké gel em,maiat ehi n ka Rumah Saki t . " Éngal énggalPan Sar ingi dupang mont orl ant as ngat ehi n pi anaki punéanégel em. Neked dir umah saki t ,Luh Sar ipr éksanat ekén Dokt er é,l an or ahangaLuhSar it uahkebusdi ngi n. Sua r aSa ki ngBa l i
1 1
Édi s iI I I|J anuar i2017
Duani ng buk ak ét or aosdok t er é, PanSar is ar engMénSar ingaj akpi anak némul i hk apondok . Bénj angné del ok i na pi anak né k a k amar , enumas i hk ebus , pr agat nagi h ngut ah.Sabi l ang pr ék s aanga,méhméhs ubapangt el u,t er usor ahanga i punt uahk ebusdi ngi n. Abul an ada mak el oné Luh Sar i gel em,l anpr agatmas ar é,adak eneh r er aman i puné ngaj ak Luh Sar ik a RumahSak i t Umum. Nek eddi Rumah Sak i tdandana Luh Sar it ek én Dok t er é,aj ak ak ar uangpas i en.Bui nk ej epné pes u Dok t er é ul i ng r uangané ni k al anngauk i nPanSar i s ar engMén Sar i . " Bu,Pak ,mr i k i angnegakaj ebos " . Énggal r er aman Luh Sar i né maek i n Dok t er é. Lant as dok t er é ngr aosBanban. " Pak ,Bu,s uj at i nnépi anakI bul an Bapak és ampun madagi ng, "k ondén s uudDok t er éngomong,énggalPan Sar i ny aut i n. " Madagi ng napini k a Bu?,k ena napipi anak t i angé?"Mak es i ab Pan Sar i ny ambi l angmat ak on. " Sabar Pak , pi anak Bapak é s ampun bel i ng,mi nab k uang l ebi h abul ans ampunmak el onné. " " Napi . . . . ?T en dok ,t en mungk i n, t i angt enper c ay a, "bar enganPanSar i s ar engMénSar i mak es i ab. " J ak t ini k apak ,mr i k is ar engi nny i ngak i nhas i l ny ané. " Mar angar aosbuk ak ét odok t er é, énggal énggalPan Sar inaurbi ay a pamer ék s aan pi anak né,l ant asmai d pi anak néngaj akmul i hné. Tus i ng mak el o nek ed l ant as j uSua r aSa ki ngBa l i
mahné,k apai dpi anaki puné,k edenga l i manné,k oc ok aawakpi anak nés aha ngr aos " Tuar a madal em uk udan, t uar a madal em r er ama,ny ama,ngul ahal uh ny emakgaéanét i dongt i dong.Sabi l angwainat ak angl i ma,s abi l angwai s uba j ak anang,gaénang j uk ut ,apa bui n panganggo,s abi l ang waii s i ni n Bapa k eneh ny ai né.Dong dadiat i ny ainy emakgaék ak éné.Tuar ai nget t ek én l egan r er ama déwék ny ai né. " Rengas muny i n Pan Sar i né ngaj ak pi anak néLuhSar i . " Bapa,mémé,menk udi angt i ang, t i angs ubak adungpel i h,s ubak adung j emakt i anggaéné,edaMémébapa ny el s el i n ngel ah pi anak buk at i ang, ampur ay angt i angMé,Pa. "Buk ak ét o r aosLuh Sar i né,s ambi l anga nget él angy éhmat a,ul i ani punmas el s el an t ek énunduki punés ubabel i ngy adi api ni punwauk el as2SMA. " Bes amoné j egég ny ai né,s emu k al em,k eny em mani s ,dongny i daang ny emakgaéanék éné,c ar at uar aada muanil énan.Panakny én ent ot i ngk angi n? Pi anakny én? Ba gedé bas angé mar a ny aingel i ng maimul i h, dugasl i angny ai nédi t u. . . . di t uuuu. . . di t ongos ny ai né mademenan,i nget k é ny ai t ek énBapa?I nget ?, Basngenc ot ang s aj an bel er é dadipi anak ,ny én ngel ah bel i ngané né?Amun t ondén ada ngak ui n eda ba mat ak on aj ak MéméBapa,awakk ét o,c ar apanak bebi nj at . "Bangr as r aos Pan Sar i né ul i angedegi punét ank adik adit ek én pi anak né. Ul i ng s uk atni ngeh r aosbapanné ané bangr as ,s abi l ang waiLuh Sar i 1 2
Édi s iI I I|J anuar i2017
uba mak ur enan j aniLuh Sar iaj ak ngel i ngt uar ar ér énan,i punmapange- s anny ané, mi nab bagi a pi s an nan t ek én apa ané s uba k apabuat gegél pun,ngaénangr er amanny anény anngant ii pun bel i ng, apabui n i pun i ani l angpedi hnéngaj akLuhSar i ,l an s edeng ngr anj i ng r i ng SMA.Mi nab s ambat ang, dumogi I Luh s t at a mas a puber t as ané ngar anay ang, ny ahay u,mel ahang mak ur enan Luh, napimal i hi puns ampunpol i hr aj ahan r mel ahangngaj akmat uané,edaILuh ngani ni nSi s t em Repr oduk s i . baningal awan mat wa,apabui n Ada mi nab t el ung di na mak el on bani ur enan.DumogiILuh s et at al angi puné di k amar ny ane ngoy ong,s t at a k anbagi a.Buk ak ét or aosMén ngel i ngs i gs i gan, ul i ant us i ngbani ma- gengl i né l ant as ngel ut pi anak né l an t ak on t ek én r er amanny ané. Ada Sar ahi nmal i pet ank apondok né. l ant ask enehi punngaj ak i ngegél an- ngal ny anéngant én. 1Dés émber2016. " Bl i Yan. " " Ti angLuhj egég,oj angi nbi i ny uk ! " " Aukbl i , t i angs ubabel i ng, ngant én maibl i ,bl ihar us t anggung j awab, " buk ak ét oBBM LuhSar i né,s ambi l angangel i ng. NiKet utRenesMul i aniembasr i ngBangl i ,14 J uni 2000.Sanémangk i nk ant unmas ek ol ah " Apa. . . ?Bel i ng. . . . ?Di j amapr ek s a r i ngSMANeger i 1Sus ut ,l anmenengr i ng Luh? Men k énk én abetr er aman I Banj arPeny ebeh,Dés aPengot an. Luhé?"Mak es i abgagél anLuhSar i né s ahany al él égdi s ak anbal ébengongné. " Aht os i ngpent i ngbl i ,t i angnunt ut t anggungj awabbl i né. " " Nah Luh,j anibl il ak arny ambat angt ek énr er amanbl i né,ngor ahang bl i l ak arny uangILuh. " " J anj i bl i ?" " Pas t i Luh. " Mar a buk ak ét ol i ang pes an at i n LuhSar i né.Tus i ngmas ar éi punul i an l i angnét ank adi k adi . Mi nab r i ng paek paek an di nané dugas ent o mel ahmel ah duas ané, s agétbénj angné ada nang j am 3 s anj a,t ek ak ul awar gagegél ani puné, l ak arngi di hLuhSar it ek énr er amanny ané. Tuar a mak el oi ndi k é ent o,s agét Sua r aSa ki ngBa l i
1 3
SatuaBali
Édi s iI I I|J anuar i2017
Sat uaI Bal uan Kac e r i t ayangAnt uk
MangkuWayanDr est a Sua r aSa ki ngBa l i
1 4
Édi s iI I I|J anuar i2017
ut ur ans at uaIBal uan. ADAkonét Kac er i t as edekIBal uan t angk i lr i ng I daSangPr abuSi nga,r at unbur oné mak ej ang.Ngandi k aI daSangPr abu, “ I h,c aiBal uanapaadat unas angc ai t ek éni c ang?” Rar i smat urIBal uan,k énéat ur né, “ I nggi hr at us angpr abu,t unas angt i t i ang r i ng pal ungguh c ok orIDéwa, punapii punIBl at uk ,dadosny abr an r ahi na ngebug k ul k ul ,gumant ir i but k aul an pal ungguh c ok or I Déwa, s awi r éht anwént enpas alpunapapunapi .Puni k as ané t unas ang t i t i ang, s apunapi s apat ut néIBl at ukpuni k a?” Ngandi k aI da Sang Pr abu,“ Nah c ai Bal uan, y éni ngs aj ak ét ot i ngk ahI Bl at uk e,k emas ubac aimul i h!Nangi ng or ahi n I Bl at uk ,s emengan apang s ubanangk i l k apur i ! ” Rar i smat urIBal uan,“ I nggi hr at u, t i t i angpac angmapami tmangk i n. ” Kac er i t a dij al an r ar i sk ac unduk i punr i ngIBl at uk ,t urngomongk éné, “ I h né s edeng mel aha c ait epuk i n i c angdi ni . ” Mas aut I Bl at uk ,“ Man nguda Bal uan?” Kas aut i n ol i h I Bal uan, “ Wah,c aibui n manis emengan,k apangandi k aang t angk i lk a pur i an, s ak i ngpangandi k anI daSangPr abu. ” “ Kénk én mawi nan t umbén I da SangPr abumadedauhan?”Két opat ak onéIBl at ukt ek énIBal uan. “ Buatent oi c ang t us i ng nawang, mani di t ut unas angdi pur i an! ” “ Nah y an k ét o,i c ang ngi r i ng s ak adi pangandi k anSangPr abu. ” Di t u padapada bel as pej al anné pada ngungs i ngamul i hang. Sas ubané I Bl at uk t ek ed di j umahné, Sua r aSa ki ngBa l i
engs ek pes an k énéhné k ant it uar a ny i daangpul es . Gel i s i ns at ua, énggal k ac er i t as uba l emah,l ant asIBl at ukngi r éangl ak ar t angk i lk a pur i an. Sas ubané pada genepbabek el anny ané,l auti amaj al an.T an k ac er i t a dij al an,j anis uba t ek ed i a dipur i an,k at uj uI da Sang Pr abuSi ngas edekmal i nggi hs ibal é panangk i l an,k at angk i l i n ant uk par a y ogi ané.LautIBl at uk mat urs aha s embah.Kéné at ur né,“ I nggi h Rat u SangPr abu,t i t i angnawegmat urmami t angl ugr a. ” Rar i s ngandi k aI da Sang Pr abu, “ I h,ny énc ai ent o?IBl at uk ?” “ I nggi h,t i t i ang k aul an pal ungguh Cok or I Déwa.Awi nan pal ungguh Cok orIDéwa nauhi nt i t i ang,napi s anéwént enwac anaangr i ngt i t i ang?” Ngandi k aI daSangPr abu,“ i hc ai Bl at uk ,né ada panguni ng IBal uan t ek éni ngi c ang.Saj ak éc ais al emahl emahngedi gk ul k ul ,bui nat uar aada apaapa? Yéni ng s aj a k ét o, wenangc aik adendaant ukny amanny amanc ai némak ej ang. ” Mat urIBl at uk ,“ I nggi hRat uSang Pr abu s ungs ungan t i t i ang, wi ak t i s ak adipangandi k anpal ungguhRat u. Awi nant i t i angpur unngedi gk ul k ul s al emahl emah,wi r éh IT emi s is et at a i puni l ehi l ehngabaumah. I nggi has apunapipat ut né IT emi s ias apuni k a?” Két oat uri punIBl at ukr i ngI daSang Pr abuSi nga. Dadi meneng I da Sang Pr abu aj ahan,r ar i s ngandi k a,“ Uh,beneh s aj aundukc ai nék ét o.J ani ,dadi s uba mul i hénggal énggal !TundénIT emi s i mani s emengan mai ngapur i ang, 1 5
Édi s iI I I|J anuar i2017
t us i ng dadis angk enang s aj awi ni ng s ak i t ! ”IBl at ukl autmapami tngénggal ang. Kac er i t adiJ al ant epuk i naIT emi s i i l ehi l eh ngaba umahné. Lant as I Bl at uk ngomong k éné,“ Uh,né k o s edengmel aha, I T emi s i t epuk i ni c ang di ni . ” Mas aut I T emi s i ,“ Man nguda Bl at uk ?” Mas autIBl at uk ,“ Manis emengans aj awi ni nggel em,c aik apangandi k aang t angk i lk apur i anol i hI daSangPr abu, t us i ngdadi s angk enang! ” “ Lamunk ét oi c angngi r i ngs ak adi pangandi k an I dané. ” LautIT emi s i ngamul i hang. T ek ed j umahné i a engs ek k énéhné t us i ng ny i daang pul es k ant il emah.Sas ubanné s emengan,mak i r éi anangk i lk apur i an. T ank ac ar i t anandij al ans ubaénggal i anek eddi pur i an, l aut nangk i l r i ngI da SangPr abu,as apuni k i at ur né,“ I nggi h Rat uSangPr abu,punapiawi nanpal ungguhCok orIDéwanembépi s an nauhi npar ek anés ak adi t i t i ang?” Ngandi k aI da Sang Pr abu,“ Cai T emi s i ,awi nanni r anauhi nc ai ,néada panguni ng I Bl at uk t ek éni ng ni r a, s aj ak é c ai i ndengi ndeng ngaba umah?” “ I nggi hwi ak t i pi s ans ak adi pangandi k anpal ungguhCok orIDéwa.Sant uk an par ek an pal ungguh Cok or I Déwai punpuni k aIKunangKunang s et at ai l ehi l eh ngaba api . Puni k a awi nan t i t i ang i l ehi l eh ngaba umah, aj er i hpi s ant i t i angy anumaht i t i angé k at unj el ant uk i pun I KunangKunang. ” “ J ani dadi s uba mul i h! Kéwal a Sua r aSa ki ngBa l i
or ahi ni a IKunangKunang apanga maik apur i an! ”Két opangandi k anI da Sang Pr abu,l autIT emi s ingénggal angmapami t ,t urmaj al an.Sat ondénnéi angant egdi umahné,l auti as i nggahdi umahIKunangKunangé.IKunangKunangk at uj ui aadaj umahné. Mat ak on I KunangKunang, “ I h, T emi s i ,ngénk énc ait umbénk aumah i c angé?”Mas autIT emi s i ,“ né t ek an i c angék aumahc ai nés angk ani ngk apangandi k aang ngor ahi nc aiapang mus t ic ainangk i lk a pur i an!Tuah amont o dedauhan I da Sang Pr abu. Nahi c angmagedimal u. ”IKunangKunang ngénggal ang mak i r ét angk i l k a pur i .Sas ubané t ek ed dipur i , énggal énggal i at angk i l r i ngI daSang Pr abuSi nga,nunas angunduki banné k adauhan. Gel i s ang s at ua,énggalngandi k a I da Sang Pr abu,“ bah,né c aiKunangKunang s aj ak oné c aii l ehi l eh ngaba api ? Yéni ng s aj ak ét o,ent o pel i hpes ant i ngk ahc ai né,ny enbi s a puun umah ny aman c ai né!Saj awani ng c aingaé ny amany ama r i but dogén. Wenangpes anc ai k auk um s epat ut né. ” Mat urIKunangKunang,“ i nggi h Rat u Sang Pr abu,i nday ang j a pak ay uni ndumunat urt i t i angé.Awi nan t i t i angmat i ngk ahas apuni k a,s awi r éh puni k ik aul an pal ungguh c ok or I Déwa,i punIBeduda,s et at ai punmak ar y abangbangr i ngmar gi néwi adi n r i ng genahé l i anl i anan.Sawi r éh t i t i angs ampunbi as ar i ngwengi néngar er eht et adahan,aj er i hr i ngj agamac l empung bunt utt i t i angé r i ng mar gi mar gi .Puni k aawi nant i t i angmamak t a 1 6
Édi s iI I I|J anuar i2017
s ul uh. ” Kengi nan k apat ut ang pi s an at ur I KunangKunang as apuni k a ant ukI daSangPr abu. “ KunangKunang,k emus ubaj ani mul i h! Kéwal a i nget ang or ahi n I Bedudat undénmai j ani nangk i l ! ” Lant asIKunangKunangmapami t , paj al ané gangs ar pes an. Di j al an k ac unduki at ek énIBedudas edek an i a ngaé bangbang.Ngomong IKunangKunang,“ i h,Beduda,mar er en mal ui bamagae.Neadaomongang i c angt ek énc ai ! ”Két omuny i néIKunangKunang,dadiIBedudat engk ej uts l engagant urmas aut ,“ apaomongang c ai KunangKunang, dadi ngr ér énangi c angs edengngaébangbang,t egar angor ahangj ani ! ” Rar i s mas autIKunangKunang, “ né c aik andi k aang t angk i lk a pur i ant ukr at unawak éwat ekbur onémak ej ang! ” I Beduda r ar i s mas aut ,“ nguda mi r i b KunangKunang? Dadit umbén I danauhi ni c ang?” “ Buatent oi c ang t us i ng nawang, ny andi t ut unas angdi pur i an! ” Lant asIKunangk unangmul i hné,I Beduda mar ér én magaé ngl ant as t angk i lk apur i an.Sedengmel ahaI da SangPr abus edekmal i nggi hdibal é panangk i l an.Mat urIBeduda nunas angs ul uri banék adauhi n.Ngandi k a I daSangPr abu,“ Awi nanni r anauhi n c ai ,baanc ai k onék er engngaébangbangdij al anj al an,nés ak i ngpanguni ng IKunangKunang.Yani ng s aj a k ét o, ent o gedé pes an k apel i han c ai né,wenangc aik as al ahangs apat ut né. ” Mat urIBeduda,“ I nggi hRat uSang Sua r aSa ki ngBa l i
Pr abu,t i t i anggel i snunas angr i ngpal ungguhCok orIDéwai ndi kt i t i angk adauhan? Napi wént en wac anaang r i ngt i t i ang,mangdagel i sRat ungandi k aang! ” Rar i s ngandi k aI da Sang Pr abu, “ c aiSampi ,s aj ak éc aingawagawag dogénmej udi j al aj al an?” Mat urISampi ,“ I nggi hs awi y ak t i s ak adipangandi k apal ungguh Cok or IDéwa, ”k ét omuny i nISampi nés ambi l anga k edék k ant ingenah gi gi né mak ej ang. Dadi k al i wat duk aI daSang Pr abu,t urt anj ungabungut néISampi j ant osaasgi gi ni punés anébaduur an mak ej ang.Két ok at ut ur anISampi né, awanant us i ngmagi gi s anébaduur an.
MangkuWayanDr est aembasr i ng Bat anNyuh,31Désémber1957. Magenahr i ngKar angasem.
1 7
Pr o s aLi r i s
Édi s iI I I|J anuar i2017
Ki ng ki ng a kung
Sa ng uSi ng i d Ad i , Bl i n u n a sk e n y u n gma n i ss a n én g a wi n a n g ma d u n ék i mu d . Ra r a s éa y u , l e kr a t u ns e k a r é ma s a n d i n gs a r e n ga d i . Ap ab u i nk r é d é p a n u n t u n é , j e r i hr u ma s as l a k a n éma s a n g l i n g . Ci n g a k i nb u l a n én e d e n gp u r n a n i n gk a r t i k a , me n g k e bd i d u r i na mb u n é . Ap aa n éma k a d a ? Sa j a wa n i n gr a g a na d i . T u n a sBl i s a mi , a n g g é n Bl i s a n g u , n u j ug e n a h és i n g i d . Ba n g l i , 2 2 / 1 1 / 2 0 1 6 Ki ng ki ng a kung
Uni ng ? Sa n ép i n g i t r i n gt e n g a ht a n u n é . Sa p u n i k ak o c a p k a s u j a t i a nj a t i n é . Re r e h a n gma r g i ma wa l i . Wa l i a n gr i n g wi t én u ma d i . Kr u r ak a r as u k i l n é . Ko c a pk é n t e n , k é n t e n k o c a p . Be c i k b e c i k a n gn g r a k s as a n ép i n g i t p u n i k a , ma s a d h a n at i a g a . Me s e h é , d u r g a mas r i p i t . Wé n t e n s a n éma o s a n g , me n e n gmi wa hk a r y a n éa n g g é n me r a n g i n . Sa k é wa n t e n , n a p i s a n ér e r e h ?Un i n g i n ? 2 0 1 6 Sua r aSa ki ngBa l i
1 8
Pr o s aLi r i s
Édi s iI I I|J anuar i2017
Ki ng ki ng a kung
Sa wa hNa t a h Se k a rj e p u n éma b u l i s a h a nr i n gn a t a h é . Ng r e r e n g i hn g a j a pt a wa n g . I An g i n n g e b e r a n ga mb u n n y a n é , j e n e kr i n gt u n g t u n gt wa s . L u mu t éml e k o rc a r a n g t a r uj e p u n n é , t e k e kk e r e t n a k e s . I J e p u nt u a r ai b u k , ma wa l i n g a s i h a s i h I L u mu t . Se d a h és a r e n gma t e mp u n g , k u n i n gg a d i n gwa r n i n é . Na n j é n a n g u k u d a n , r u ma p a n g i n a n g . Ri n gl a n g i t é , k e d i sk o k o k a nma k e b e rk e l o dk a u h . T u u nma t i n g g a hr i n gc a r a n gb i n g i n n é . Ri n gp u n d u k a n n é , t o y a n ée n i n g . Ng r i c i kma p a d umu n y i ne n g g u n g én g a t e n g k u n g . I Kl i p e sn y a r u n y a r u n g i n t i p , r i n gb a t a np a n t u n éwa wut a n d u rn y e l a g . J u b e l én g i d e mt e n g a h p u n d u k a n é , k a d i a n a kma t a p ar i n gg o a n é . Na t a h , s a wa h , s a n ét u a r a g e l a h . Di j an a t a h , d i j as a wa h ? 2 0 1 6
Ki ngki ngakung, e mb a sl a nma g e n a hr i n gBa n g l i Sua r aSa ki ngBa l i
1 9
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
Put uWahyaSant osa
Pat apanl acur Ti t i angt uahidusun Anénget ohi nbabonggan Punyankayunnéel ung Tuar aj apayumabuahapa Sej abaadakenyi rl i gi r Lankampuhr asaanébyahpar a Puyunggl ayunggl ayung Duh,di j akét i t i angpur un Mapuni akenyung Yéni ngwant ahnént enwént ensanét andr uh Masawi t r ar i ngsat uadéwékt i t i angsanépur uh Si nahpamuput néyasant i t i angpacangmasangkurpuuh 2016
Sua r aSa ki ngBa l i
20
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
Put uWahyaSant osa
Sat uaCut et Lawatkenehémapapi ndayan Sakadipaj al anangi n Anéaki j apanngl ekadangsat ua Kat i ndakangbaansol ahikr una Anésumusupdadibasar asa Di subanécut etpr agat Adakéanémasi sa? Sej abapuyung 2016
Sua r aSa ki ngBa l i
21
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
Put uWahyaSant osa
BangayangTi t i angKal angen Duh,i cént i t i angngal apsekarkr unanér awi t Jagianggént i t i angbabungah Ri kal al ampahi depésal awasl awasnanem r asaaj er i h Di ast unwant ahsi dawar egapakpakanbasé Kéwal akal angenésanédemdem Sapasi r aképacangsi dangi cal ang? Tur mani ngmasunari pundadossasul uh Set at anunduni dupépej ah Mewal il uml um ni r mal a Banggayangt i t i angdr i kingayah Ri ngpondoksat uasanéset at asuni a Dyast unwant ahkat i mpal i nki dungit adahasi hsanéngunngun Lanl i butsuar anpasi hsanésedi hbyahpar ar i ngsel agant angkah Nangi ng,want ahkr unasanési dangar dit i t i angset at amaur i p Tat kal apangacept r esnat ansi dapacangnyuj uhisekargadung Want ah dumi l ah suar an at isekayangkayang anggén t i t i ang masol ah Mangdakenyungépuyungsi daadungl ungl ung 2016
Sua r aSa ki ngBa l i
22
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
Put uWahyaSant osa
AdaKr unaané TanSi daMasamadana Ngr i di pdi nikr unanéul ungdit angkahbel i Ri kal at uar asi danyambat Adakenehanénadaksar abungahmakedapan Nal ekepdipani ngal anadi né Mi r i bdidur iengkaganbat ubat uandusgunungbat ur é I amengkebnyi l i bangr aga Kant ingal i watmakudangkudangsasi h Lansuégat r air agamat i l ar Kr anagal ahésubangal i hpaj al anpadi di Kant ij anit uahenusi sansi sankr i t i sanuj anédinat ahé Anggon bel ini t i pang r asa ané kadi r asa nugt ug l awatadi né ngumbar a Di nibel it uahmar asasuwung Di subanékr unakar manét uar asi dabui nmakunyi tdial as 2016
IPut uWahyaSant osaa l u mn u sJ u r u s a nPe n d i d i k a n Ba h a s aBa l i s e r i n gn y u r a t p u i s i Ba l i mo d é r e nl a né s a i b a s a Ba l i . Sa s u r a t a n és a mp u nk a we d a rr i n gBa l i Or t i l a nMé d i a s wa r i . Sua r aSa ki ngBa l i
23
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
IGedéAgusWi r yawan
I l uKant osMangki n Kawént enanj agat él anduh SuécanWi dhi nékar asawi buh Car i kéj i mbarpant unékuni ng Pal emahanéasr it anpasandi ng Al asémakebatngal edi ngunung Tar unét egehpaksi nénambung Nyayubi nmanusanémangdaél i ng Pakayunanéj ej ert anmabadi ng Toyacebur anét edun Ngr udugngi r angangkayun Dondonanégadangl uml um Tanpi sanwént enr asal i ngl ung Suar ant ukadénget i si n Angi négasi rngasi r i n Sekar émi i kngal ubi n Wi akt idahatngangobi n Kasuensuensayanngur edang Pangl i pur ésampunar ang Tanpangr asasamikagar ang Kenyungéi calsahasamakut ang
Sua r aSa ki ngBa l i
24
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
I l ukant osmangki nkaapt i ang Nént enkar idadosbant ang I l ukant osmangki nkaur at i ang Sampunmasai hkadicundang I l ukant osmangki nkat ami ang Napi képacangkant osbénj ang?
Sua r aSa ki ngBa l i
25
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
IGedéAgusWi r yawanl anWayanGi nawi
LémpasDadosAmpas Yowana,yowana,sampunangngl éwa Maser ahkat adahgal ah,zamanédanmi wahkal i yuga Nuut i nsol ahsal ah,sol ahsol éhngl émpasi nagama Ngel ar angambekr aksasanemusengsar a Yowana,yowana,ngi r i ngj agr a Jer oni ngsast r angr ur uhsul uh Mamar giant uksundi hl ui h Nuj upangapt iwi smabagi at urshant i Yowana,yowana,t el ebangmal i hngwacén Embahi ndéwékéant ukpat akén Nyi ksi kkawer uhanngul i ksast r a Ngembahangdagi ngmanahsul ukkadit oya Ampakang... ampakang... ! Ampakangj agat ét anpat el as... Ampehangbayanékant osaas Ti sangetur i pét unas Pur unl émpas,saj abadadosampas Yowana Numbuhangwi ni hamer t a Mayudamasanj at asast r a Nyi at i nawi dyamesehr i ngr aga Ngal ubangwangsami wahpanegar a Sua r aSa ki ngBa l i
26
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
IGedéAgusWi r yawan
NyeduhTandr uh Imal ut usi ngnawangkangi nkauh Maj al ant usi ngngabasul uh Munyi nepesucaahcauh Ti ngkahémakej angngandangnganj uh Janimasul uhbaansast r a Lanmai mbuhi mbuhmaca Tumbuhmadampi nganhanacar aka Mabr ayat usi ngt uahul i anangka Gal ahét usi ngt aénngwat esi nnyuj uh Yusanéj egj egwi adi nséngkauh,pat uh Ceni kkel i hmuaniwi adi nl uh Makej angmenékangt uj uhnyeduht andr uh Néj aniadasunargal ang Kar asaangetngupkupang Kawer uhanémasambeh Apangt awangencénanébeneh Edabui nmamet eng Jemet éi mbuhi nant eng Kéwal aedakant iul ap Tuahngaéi dupébaat
Sua r aSa ki ngBa l i
27
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
Tusi ngsandangmusuhi n Ngaépi kobetngancandal em Raket angt i mpal i n Apangt usi ngkant inyi l em
IGedéAgusWi r yawanembasr i ngWanasar i ,15 Agust us1983.TamatS1Bahasal anSast r aDaér ah Bal i ,I KI PPGRIBal iwar sa2009l anmangki ndados gur ur i ngSMANeger i1Penebel .Dadoshubungi n r i ngémai l / FB:agus_kwi r @yahoo. com Sua r aSa ki ngBa l i
28
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
AgusMahar di ka
Pai caNadiSengkal a Angi nér auhnedehangsabehér unt uh Masr i ok,masur yak Sat makaamer t a Kr i t i sanési dangi cal angkasat anper t i wi né Sar wat umuwuhsamikasi r at i n Runt uh,r unt uh,ngawij agatgemuh Rawatl i angnémangki ni l angngul ayang Ri kal aamer t anémasal i nr upadadosbencana Pai canémamur t ipi nakasengkal a Sabeh,sabeh,ngedehangbr ebeh Want ahsangkani ngl aksana Boyaj asabehnéngawisengkal a Nangi ngmanusanéngar ebéda
Sua r aSa ki ngBa l i
29
Pu i s i
Édi s iI I I|J anuar i2017
AgusMahar di ka
Kal aTr iMur t iNapakPer t i wi Kl eni ngansuar anbaj r anémanyanggr a Segehagungmangi derr i ngCat usphat a Kal apal awat anTr iMur t i ,t edunnapakper t i wi né Makadipanyapuhj agat Rar i sl édangIRat umasol ah Kai r i ngBal aAncanganPr ekanggésami Ngal al ont é,sahanedehmangampehang Ngi cal angmesehéngar usuh,ger i ngmr ananéngal al ana Gument ossi dangawij agat él anduh Ngar dibhuwananéker t har ahar j a Ngamedal angl i l aci t angasor angdukal ar a Ri ngpangunt atr ahi nanj agat ,Gal ungan
IGedéAgusMahar di k aembasr i ngDemul i h,17 Agus t us1991, t amat r i ngPendi di k anBahas adan Sas t r aAgama I HDN Dénpas arwar s a 2013. Mangk i nmenengr i ngDs .Demul i h,Kec .Sus ut , Bangl i
Sua r aSa ki ngBa l i
30
arti kel
Édi s iI I I|J anuar i2017
YudhaPani k Ol i h:IGdéDhar na
Tul i sanpuni kikar yani nt i t i anggumant inyawi spi t akéndané I DKRakaKusuma,dawegdanési mpangr i ngpecanggahant i t i angésanél i nt ang.Dukpuni kadanémapi t akén,“Napi kéPak Gdéuni ngr i ngGust iNgur ahYudhaPani k.Yani nguni ng,car i t ai nt i angi ndi kkapangawi andanér i ngsast r aBal iAnyar .Tal er kar yandanémar upapui sisanémamur daBal i ,sanékal okt ah pi sanr i ngsaj ebagj agatBal i né.Kadinapibeci ksaj akBal i né puni ka. ” Gust iNgur ahYudha Pani k,mul a sawi t r an t i t i ang.Pat emun t i t i angé sar eng danédawegémasanpar t ai nédumun.Ti t i angmasi ki ansar engdanér i ngPar t ai Nasi onalI ndonési a( PNI ) .Ti t i angdadosKet uaLKN r i ngBul él éng.Raganér i ng Pr opi nsiBal i .Dawegé puni ka r agana ngawangun sanggarsané kawast ani n “ NandiGumar ang” ,t i t i angt al ermaduwésanggarsanémawast a“ EmbunPagi ” . Pasawi t r ant i t i angsar engr aganasayanl eketduani ngkasenengandanépat eh r i ngdadement i t i angéi nggi hpuni kakeseni anpi ngaj engkasusast r aanI ndonési a l anBal ianyar ,t al ersenisuar a.Raganangawipui siI ndonési a,t i t i angt al erngawi , t ur mani ngkamuatr i ngHar i anSul uhMar haén.Yani ngpademat emu,ser i ngt i t i ang mabl i gbagani ndi kkasusast r aanI ndonési al anBal ianyar .Tanl al it al ermaosang i ndi kdr amamodér ensanénganggénbasaBal i .Mal ar apanant ukpai cankayun danét i t i angngawidr amabasaBal iwar sa1963sanémamur da“ Sur yakPuyung” . Dr amapuni kakapent asangr i ngdésadésa.Ként ent al ergendi ngBal ianyarsané mamur da“ BuahBuni ”want ahpai cankayundanédawegt i t i angsar engr ombongansaki ngDénpasarkot aj agil ungakaDésaCar angSar i . RagandanéGust i Ngur ahYudhaPani k,sader hana,kukuhr i ngkayun,l anci t a, sat i ar i ngsawi t r a.Pi nakabukt i sanéj al ar i nt i t i ang,di sampunéwar sa1971suwét i Sua r aSa ki ngBa l i
31
Édi s iI I I|J anuar i2017
t i ang nént en mat emu.T an pas angk an panggi hi nt i t i ang dané r i ng J ak ar t a. Ant uki s engés al i nggel utt i t i ang.Rar i st i t i angk aj amuant ukpangank i num j ant osk al i l i ht i t i ang.Dawegépuni k ar aganadadosAnggot aDPR.Sedekngaj eng t i t i ang mat urr i ng dané s umangdénny a nént en l al ir i ng Bal i ,duani ng dawegpuni k aJ ak ar t anél i nt angk abi nawa.Rar i sdanémas aurant ukbaos : “ Bui npi dant i angl i ang,apangl i angdi ni ,dit engaht engahol égt ambul i l i ngan, bui npi dant i angs ebet ,apangs ebetdi ni ,k at embangi npupuhs emar andana, bui npi dant i angmat i ,apangmat idi ni ,k at er angk ek awi npr i hant emen. ”Wau us andanémabaosas apuni k a,j ognget ély éhpani ngal ant i t i angéant ukk endel éngal i nt ang,t ur mani ngi s engék adagi ngi n. Dawegpuni k aak i di knént enmar awatr i ngmanaht i t i angy anbaos és ané k amedal angpuni k amar upaunt engpui s i ndanés anémamur da“ Bal i ” .Mal i h pi danédi s ampunét i t i angngawac énpui s i Bal i any ar ,waumak eby ahmanaht i t i angér i ngbaosdanédawegr i ngJ ak ar t a. I ndi kk ar y andanés anémar upapui s imamur da“ Bal i ” ,manutpanampén,panawang,l an wi r as an t i t i ang mul a bec i k ,duani ng s ampun anutr i ng s r ana ngwangunpui s ii nggi hpuni k as ak adi :mur da,unt eng( s uk s ma) ,s uar a,bar i s , l engk ar a,wi r as a,mi wahk os abas a. Pui s i“ Bal i ”puni k ay adi as t us ader hana,nént en mak eh nganggé pel ambangpel ambang,s ak éwant enunt engi punl i nt angdal em,ngunggahangr as a as i hs ay angs angpangawi ,r i nggenahdanénéembas ,r i ngt anahBal iDwi pané,k ay uny unangant ukwi r amagendi ng,t et abuhans emar pagul i ngan,k adudutél ogani gel ol égt ambul i l i ngan. Kamanahant ukt i t i angpui s ipuni k as ampunmat ak s u,pat uts i dak al ok t ah s aj ebagj agatBal i ,gel i sk at ampénar t osi punol i hpangwac ént al eri dadané s anémi ar s ay ang. Ngi r i ngs ar engs ar engngwac énant ukk ay uneni ngunt engs aj akdanéGus t i Ngur ahYudha:bui npi dant i angl i ang,apangl i angdi nidit engaht engahol ég t ambul i l i ngan,bui n pi dan t i ang s ebet ,apang t i ang s ebetdi nik at embangi n pupuhs emar andana,bui npi dant i angmat i ,apangmat i di ni ,k at er angk ek awi n pr i hant emen. Wengi nék apandus anguj anngar i bi s .LawatGus t iNgur ahYudhanék aampehangangi nény i r s i r ,k eny emék agant ungr i ngs uni a. Si ngar aj a,7Nov émber2000 GdéDhar nae mb a sr i n gSu k a s a d a , 2 7Ok t o b e r1 9 3 1 . Ng a wi t wa r s a1 9 5 3d a n én y u r a t s a j a kmi wa hd r a map e n t a s , d r a mar a d i omi wa ht é l e v i s i s a n éma b a s aI n d o n é s i awi a d i nma b a s aBa l i . L i a n a nr i n gp u n i k a , d a n ét a l e rma k a r y a c e r p é n , t e mb a n gma b a s aI n d o n é s i awi a d i nb a s aBa l i , l a g uj a n g é r , g é n j é k , d o l a n a n , g e g u r i t a n , mi wa hp a d u a ns u a r a . Ka k a wi a n k a k a wi a nd a n én a a n i nk a we d a rr i n gSu l u hMa r h a é n , Ba l i Po s t , Nu s aT e n g g a r a , Bu r a t Wa n g i , l a nCa n a n g Sa r i . Da n én y u j u rg e n a hs u wu n gr i n gr a h i n aRe d i t é , 1 3Sé p t é mb e r2 0 1 5 . Ar t i k e l p u n i k i k a p i c aa n t u k I DKRa k aKu s u ma .
Sua r aSa ki ngBa l i
32
Sat uaMASAMBUNG
P
Sua r aSa ki ngBa l i
Édi s iI I I|J anuar i2017
Édi s iI I I|J anuar i2017
Mur i dmur i d SMA t ongos né Ras t i mas ek ol ah, s el i dan mul i h. Ané mak ada,gur ugur uné r apat .Sedek Ras t imat ampedt amped,Madé Sul as mi ,Sul as mi y énRas t i ngauk i n,t i mpal néas ek ol ahans ak éwal al énk el as , k ant énan l ek et né,maak i n.T ek ed di ar epnéSul as mi ngr aos . “ Ras t i ,r épotapas i ngdi nanéj ani ?” Pl apanRas t ini mbal i n,“ Si ng,l ak ar ngudi ang?” “ Bui n j ebos s i nggah k a umah i angé. ” “ Adaapa?” “ Adal ak art ak onang. ” “ Apa l ak ar t ak onang k api ni ng i ang?” “ Naht é.Ny akapas i ngs i nggah?” “ MenISuéni k énk én?” “ Si ng. ” “ Sangk al s i ng?” “ Anét ak onangi angt uahRas t i aj ak i anganénawang. ” “ Sek enné?” “ Ngudi angi angngul uk ul uk . ” “ J ej ehi nc ar ai pi danny anan. ” “ Car ai pi dank énk én?” “ Dik ondéné s i nggah ngor ahang pent i ng.Dis ubanés i nggahngaj ak i n ngr uj ak s ambi lngenal ang i ang aj ak anakt er una. ” “ Si ng,anéj ani s ek en.Sek engat i . ” Menj ek andinat ahumahnéSul as mi ,Ras t i mec ukal i s .Saj abak edi st i t i r an mi wah k edi ss i ung magant ung, Ras t i s i ngnepuk i nny én. “ Ngudi ang s uung?” Si ng as éna Ras t i mes uangr aos . “ Mak ej ang pada mul i h, ”Sul as mi ni mbal i n. “ Mul i hk i j a?” Sua r aSa ki ngBa l i
“ Mémébapak i angé mul i h k a Bul él éng.Mi l uar i s ank el uar ga.Bi bi k pembant uné di ni ,mul i hk a dés ané. Mat ul ung. Nul ungi n anak magaé ngant én. ” “ Ny énngant én?” “ Keponak ané.Pi anakbel i nné. ” Suud madaar ,mak adadua negak diampi k é.Sul as mingal i hs el ahl ak ar ngor ahang t et uj oné ngor ahi n Ras t i s i nggah. Sul as mimak es i ab, k r ana Ras t i ngamal ui n. “ Apanél ak art ak onangSul as mi ?” “ Ras t is i nggedegy éni angnak onang?” “ Amont o mak el onné i r aga mak ant énan,t aéni anggedegdinuj uné Sul as mi mat ak on?” “ Kéné Ras t i .I t uni ,dis ek ol ahan, i angni ngehor t a.Saj ai biISudi as i h ny ambatRas t ipi anakGer wani ?Apa s uj at i né t et uj oné i a ny ambatRas t i k ét o?” Ras t is i ng pr aj animas aut .Boy a s angk ani ng s i ng ny ak ny aut i n.Sa, s angk ani ngk amemegan.Mapanpat ak onéent os i ngk adénak at i bat ek én déwék né. Dua, Ras t i k edak edany aut i namuls ek ené.Ras t inawangul i an t aénor ahi nat ek énSul as mi .Sudi as i h mami ndon ul i an l uh aj ak Sul as mi . Méménné Sudi as i h mami s an s odét aj ak méménné Sul as mi .T el u,Ras t i ny eh y én i a ny aut i n amulbenehné, Sul as mi s al aht ampi . Sambi lnl ek t ek angSul as mi ,Ras t i ngr agr ag pas aut di k enehné. Di s ubané r er agr agané r as aanga s ant ep, k i s i dangak amunc ukl ay ahné. Lant ask epl os anga. “ Buat I Sudi as i h ny ambat i ang 34
Édi s iI I I|J anuar i2017
panakGer wani s aj apes an.Sak éwal a apa t et uj oné i a ny ambatk ét o,i ang s i ngnawang. ” Ngr aos amont o, Ras t imendep. Ny el ap i a k ét o. T et uj oné, apang ngel ah s el ah ngr agr ag pas aut ,y én Sul as mimes uangpat ak onanéngr anaang i a bui nk amemegan.Saj aan. Mabuk t i ,Sul as mi ngemi k angbi bi hné. “ Ras t i dagedegnah. ” Ngemi k angbi bi hamont o,Sul as mi mendep.Ras t inak eh,ul ibi bi hnéSul as mi ,s i ng dadis i ngang l ak armak epl os r aos . Mar upa pat ak on ané ngr anaang i a bui n k amemegan. Saj aan. “ Saj aanméménRas t i nébuk aané s ambat at ek énISudi as i h?” Ras t imabadi ngmat ak onanggona ngengk ebangk amemegané. “ Saj aank énk én?” “ Da gedeg nah.Saj aan mémén Ras t i néGer wani ?” Yénnuut angk eneh,dugas éent o Ras t is uba magedi t an papami t . Mar as adadit ami u,t uri nget ,Sul as mi s i ngt aénmak enehj el ékt ek éndéwék né,mak s aangawakRas t i ny aut i n. “ I angs i ngnawang. ” Ras t is i ng ngadén pas aut né ent o ngr anaangSudi as i hny es ed. “ Sangk al s i ngnawang?” Ras t i , ngangs ehang mas aut , pas autané pes uanga k ual a mar upa pas aut . “ Bapani angéngor ahang,mémén i angéngal ahi nul i angel em s anget . ” SagétSul as mi ni mbal i naj i r aos : “ Pat uhy énk ét o. ” Ras t imak es i ab.Baan s anget né mak es i ab, mak epl ospat ak onul i bi bi hSua r aSa ki ngBa l i
né. “ Pat uh?Pat uhk énk én?” “ Pas autbapani angé,pat uht ek én pas autbapan Ras t i né s abi l ang i ang nak onang t ek én bapan i angé.Ras t i nawang,s angk al s i ngs uuds uudi ang nak onang i mémé t ek én bapan i angé?” Ras t ingi t uk .Mar agat iRas t imak i t uk an,Sul as mi ny aut i npat ak onéent o. “ ISudi as i h.Sépanani angmaang, y éni amas i l i hs i l i hanut awi mai di hi di han, s i ng dadi s i ngang bungut né ny ambati angpanakGer wani . ” Ras t i ny el agaj i pat ak on. “ DadibaniI Sudi as i h ny ambat k ét o?” “ Baan s es ai né i a ny ambatk ét o, gedegé s i ng s i da baan nal es .T aén bak at s es edi a, t agi hi ni angbuk t i . Si ng pas aut pes uanga. Ny umi ngk i n i a ny ambat i ang panak Ger wani . Sedeng mel aha dugas é ent oj umah di ni s uung. Si ng k éné s i ng k ét o, j ambak i ang bok né. Kapl ugk apl ugangi angs i r ahnédit émbok é.Dengk ak dengk i ki ang nagi h buk t i .Lac ur , s at ondén i ang ngampuangi n pél énganébapani angét ek a. ” Ras t is i ng baniny el ag.I a ngant i ang Sul as mingl ant ur ang r aos .I a mel ednawangk énk énl ant ur ané.Mel ednék i s i nan. “ Dugas ét egak anga,i ang ngor ahangapaanémak adai angbani t ek én Sudi as i h. T awangRas t i k énk énbapan i angédugas éent o?” Ras t i ngi t uk . “ I angpel i hanga.Si ngj apel i hanga dogén.I angbat bat aaj ir aoss epett ur s i ngdadi di ngehangbaank opi ng. ” 35
Édi s iI I I|J anuar i2017
Sudi as i h mendep.Ngunj alangk i han.Bui nngr aos . “ Mak el ok el oi angnawang,bapan i angés i ngmat umpasul i annganggon méméni angépas i l ur . ” “ Pas i l ur ?”Si ngas énaRas t i ny el ag aj i pat ak on k ét o. Tur s i ng as éna ngl ant ur angpat ak onné. “ Pas i l urk énk én?” “ Mi s an bapanné ISudi as i h,ané dadit ent er a diJ awa,nagi h mémén i angé. ” “ Nagi hk énk én?” “ Anggona s omah. Yén bapan i angés i ngmaangbapani angémat i . Yénmaang,i dup. ” Sul as mibui nmendep.Bui nngunj al angk i han.Ngr aos . “ Mak el ok el oi angnawang.Mi s an bapanné Sudi as i hi pi dan t aén dadi gagél anméméni angé.Méméni angé ngant én aj ak bapan i angé ul i an adungadungananakt ua. ” Suud ngr aos k ét o, Sul as mi mendep.Ras t imel edngemi k angbi bi hné. Sak éwal a s i ng ny i daang baana.Buk aadal i manek ep.Li ugat i . Pet engé, s uud mal aj ah, Ras t i ny emak buk u har i an ané nganggon bas aBal i .Ngebat ang.Nul i s i n. Pany umunnét i angngadénanék as ambatpanakGer wani baanSudi as i h t uahawakt i angé.Pany umunnét i ang ngadént i angpedi dianéngel ahnas i b j el ék :k as ambatpanakGer wani .Puput néadaanakl én.Anak éent oSul as mi .Kant énant i angé. Ti angs i ngnawangny énngor ahi nI Sudi as i hk ant ii a nawang ISul as mi pi anakGer wani . Két omas i , k ant i I Sudi as i hnawangt i angpanakGer wani . Sua r aSa ki ngBa l i
Ny én ngor ahi n? Mel ed nawang, k énk énang c ar ané? Ny én t ak oni n. Ti mpal t i mpal nédi s ek ol ahan?Kant énanéanémadanAr y ani ?Gagél anéI Sudi as i hanémadanISur a?Mi r i bang t és i ngadanawang.Sak éwal any én nawangadaanét aénor ahi nat ek énI Sudi as i h.Wi r éhmak ej angmus uhk api t ui ,wi r éhs i ngmas oc apan,k udi ang abet é.Idéwék or ahi na mas oc apan mal uan?Endénmal u! Ras t i mar ér én nul i s . Bengong. Bongk olpul péné anggona ngas gas s i r ahnéanét us i nggeni t .Nadak s ar a Ras t ii ngett ek énbaosgur uagamadi s ek ol ahané,I daBagusPut uKeni t én. “ Nas i bés i ngdadik el i di n.Sak éwal as ol éh.Anak é ané manas i bj el ék , buk a uduhang,l ak ark ac unduk aj ak ané manas i b j el ék . Yén s i ng di t ondénémat i mpal ,dis ubanémat i mpal .Két omas i anak émanas i bmel ah. ” Ras t i bui nnul i s . Pat utpes anbaos néPakKeni t én. Boy as angk ani ng t andr uh y én t i ang s i ng c umpu t ek én baos né Pak Keni t én.Si ngc umpunt i angék éné.Si ng mak ej anganak émanas i bj el ékai dupanj el ék . Ras t ibui nbengong.Mar as apel i h ané t ul i s a,k er t asbuk u har i ané ané mar at ul i s i na pet ang l engk ar a ent o uék a.Bej ek a.Kas i ot angak abat ar an k amar né. Ras t i bui nnul i s . Yadi as t unnas i bt i angéaj aknas i bné Sul as mipada j el ék ,nangi ng nu aget ani a. Aget ank énk én? ISul as minawangundukméménné. I Sul as mi nawang panadi an méménnéanédadiGer wani :anggon 36
Édi s iI I I|J anuar i2017
s omaht ent er a.T ent er anéanénganggon s omah nu mapagel ahan aj ak I Sul as mi . Pi ni h s i ng, I Sul as mi nawang,méménnénui dupy adi as t un ac epoki at ondént aénni ngal i nj el eg t urmuanméménnés uj at i .
Si ng s angk ani ng k énk én,y én t i ang ngor ahang bagi a pes an ISul as mi . Si ng s angk ani ng k énk én,y én t i ang ngor ahang,j el éks aj aannas i bnéSul as mi nangi ngadanél egaanga.
I DK Raka Kusuma embas r i ng Get akan Kl ungkung,21 Novémber1957 l an sampunsenengnyur atsat uasaki ngngawi t i ndadosgur ur i ngSekol ahDasar .Ngamol i hangHadi ahSast r aRancagéwar sa2002ant ukj asa,l anwar sa201 1ant ukcakepanpr osal i r i sSangLel ana.War sa2012danéngamol i hangPenghar gaanWi dya Pat aka ant uk cakepan Bégal .Kakawi an dané sané mabasa Bal iwi adi n basa I ndonési asampunkawedarr i ngmakudangkudangmédi asakadiBal iPost ,Pos Bal i ,Pi ki r anRakyat ,Suar aKar ya,Républ i ka,mi wahsanél i anan.
Syar at : Mi ni mal10Cer pen TemaBebas Nent enSar a
NS ga ir re in ng gi n
Sua r aSa ki ngBa l i
37
Pangawi
Édi s iI I I|J anuar i2017
GdéDharna
Ngr i pt al anMat embangr i ngSuni aLoka GdéDhar n ae mb a sr i n gSu k a s a d a ,2 7Ok t o b e r1 9 3 1 .Da n éwa n t a hp e n s i u n a nPNSr i n g k a n t o rPe r d a g a n g a nBu l é l é n g .Ng a wi twa r s a1 9 5 3d a n én y u r a ts a j a kmi wa hd r a map e n t a s ,d r a ma r a d i omi wa ht é l e v i s i s a n éma b a s aI n d o n é s i awi a d i nma b a s aBa l i . L i a n a nr i n gp u n i k a , d a n ét a l e rma k a r y ac e r p é n , t e mb a n gma b a s aI n d o n é s i awi a d i nb a s aBa l i , l a g uj a n g é r , g é n j é k , d o l a n a n , g e g u r i t a n , mi wa hp a d u a ns u a r a . Ka k a wi a n k a k a wi a nd a n és a n és a mp u nk a we d a r wi a d i nk a d o k u mé n t a s i a n gmi n a k a d i : 1 .Pu i s i ma b a s aI n d o n é s i a7 5s a n ék a we d a rr i n gk o r a nSu l u hMa r h a é n , Ba l i Po s t , Nu s aT e n g g a r a , l a nk a mu a t r i n gc a k e p a np u p u l a np u i s i ma mu r d aPa n t a i Pa n t a i ; Ka k i L a n g i t ; Pe n y a i r As é a n ;l a nPe r a n gJ a g a r a g ad a l a mp u i s i . 2 .Pu i s i ma b a s aBa l i 8 0 , s a n ék a we d a rr i n gma j a l a hBu r a t Wa n g i , Ca n a n gSa r i , l a nk a p u p u l a n g ma n a d o sc a k e p a ns a n éma mu r d aKo b a r a n gAp i n é( d r a mal a np u i s i ) , Pe r a n gBa l i , mi wa h L é a kMe c o l é kBu n g a . Sua r aSa ki ngBa l i
38
Édi s iI I I|J anuar i2017
3.Dr amamabas aI ndonés i awént en20,mar upanas k ahs anék epent as ang r i ng mas y ar ak at , RRI Si ngar aj a, mi wah TVRI Dénpas ar . 4.Sk énar i of i l ms anémamur daNgawi tSak i ngBanj ar( f i l m PKBk aput er k el i l i ngBal i ) ,Ki Bay anSul i ng( k aput err i ngBal i l anLombok ) ,mi wahNi J empi r i ng( k aput err i ngBal i l anLombok ) . 5.T embangt embangpopwént en50s ampunk apupul angmanadosc ak e panol i hDi nasPengaj ar anPr ov i ns iBal ipi nak at embangal i t al i tSD ( j i l i dI ,I I ,I I I ) ,l ant al ers ampunk apupul angmanadosc ak epanol i hLi s t i by aKabupat énBul él éng. 6.Gendi ngJ angérwént en50 7.Gendi ngpaduans uar amabas aBal i wént en12,l angendi ngs anéma mur daDagangTuakk agendi ngangol i hdut aBal ik at i ngk atnas i onal . 8.Lagu pop daér ah k at egor i déwas a wi adi n al i t al i t . 9.T embanggénj ékwént en30l annaani npol i hJ uar aILombaGénj éks eBal i . 10.Gegi t anwént en15,l ank ak al i ht embangpuni k as anémamur daGi l i Menj angan l an IPepak a pol i h penghar gaan s ak i ng Guber nurBal i . 1 1.T embang dol anan wént en 12,l an Mar s mi wah Hy mne wént en 10 s ek adi Mar s TP 45, Si nga Ambar a Raj a, Por da Bal i , ms l . 12.Kek al i hpupul ans at uabawakmabas aBal i s anémamur daTus i ngAda ApaDé( 2003) ,mi wahDas aT al i Dogén( 2009) . 13.Nov él mabas a I ndonés i a mamur da Bi nt ang Den Buk i t( 2015) Mak udangk udangj uar al anpenghar gaant al ers ampunk apol i hangl ui r é: J uar aILombaPenul i s anPui s iKar t i nis eNus aT enggar a,J uar aLombaBi nt angRadi oSeBal i ,J eni sSer i os al anKer onc ong( J uar aI Iwar s a1956;J uar aI I war s a1957,J uar aIwar s a1958,J uar aI Iwar s a1959,war s a1960,l anwar s a 1974) ,J uar aILombaPenul i s anNas k ahDr amaMabas aBal is anék al ak s anay ang ol i h Li s t i by a Bal i war s a 1986, J uar a I Lomba Menul i s Lagu Bal iAnak anak( war s a1987;war s a1988,l anwar s a1994) ,J uar aIMenul i s LaguPopBal ij eni sdéwas awar s a1989,J uar aI IMenul i sLaguPopBal ij eni s r emaj a war s a 1994,penghar gaan Wi j ay a Kus uma s ak i ng Bupat iBul él éng war s a1981,penghar gaanDhar maKus umas ak i ngGuber nurBal i war s a1989, Hadi ahSas t r aRanc agés ak i ngYay as anRanc agéI ndonés i a,l anpenghar gaan Wi dy a Pat ak as ak i ng Guber nurBal iant uk pupul an s at ua c ut etDas aT al i Dogén. Danény uj urgenahs uwungr i ngr ahi naRedi t é,13Sépt émber2015.Lan s ami ank ak awi anwi adi npr és t as i ndanépac angs et at ak ak enangr i ngj agat é. Sanémangk i nmi nabdanék ant unny ur atl anmat embangr i ngs uni al ok ak as ar engi nant uks uar ank edi swi adi ngambel ans anéwént eni r i k a.
Sua r aSa ki ngBa l i
39
S a s e l e h
Sua r aSa ki ngBa l i
Édi s iI I I|J anuar i2017
40
CakepanAnyar Ni k iwant ah c ak epan anyars anĂŠ s ampun kawedarwi adi npac angkawedar
Rer eh,Tumbas ,Wac ĂŠn
Jur nalSast r aBal iModér en Suar aSaki ngBal i édi si1& 2
Rar i sangDownl oadr i ng: www. suar asaki ngbal i donl ud. bl ogspot . co. i d
Ga ngMa wa r1,Sa mba ng a n,Si ng a r a j a Ba l i 085237966984 Sua r aSa ki ngBa l i s ua r a . s a ki ng ba l i @g ma i l . c om www. s ua r a s a ki ng ba l i . bl og s pot . c o. i d