Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
i
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
ii
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Daging Jurnal Lawat-lawat Wiswamitra (IGA Darma Putra) Satua Cutet Siaté di Selat Bali (I Gdé Dharna) Jero Balian (I Ketut Sandiyasa) Ngalih Pajalan (I Kadék Rian Prayana) Érupsi (I Putu Setiawan) Puisi Bali Puisi-puisi Madé Sanggra Puisi Wayan Rugeg Nataran Puisi-puisi IW. Wikana-Seraya Puisi-puisi Ni Luh Intan Wida Lestari Puisi-puisi Luh Éka Wahyuni Puisi Terjemahan Puisi-puisi Syahril Latif Ésai Pikayun (IDG Trinandita) Satua Masambung Lontar Kala Ireng (3)--I Madé Sugianto Gegonjakan Mantan (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra)
1
2 6 11 16 26 33 38 41 45 49 55 62 63 68
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Nyoman Mahayasa
Lawat-Lawat
IGA Darma Putra Sira punika Maha Rsi Wiswamitra? Ngiring takénang indiké punika ring ida sang Yogiswara sané kocap ngarya sasuratan susastra kakawin Ramayana. Ring susastra inucap kabaos indik ida Rsi Wiswamitra. Ida Rsi Wiswamitra manut katuturan susastra Ramayana, wantah tosning Gadhi.
2
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
K
acarita Ida Rsi Wiswamitra, mirengang parindikan sang Ramadéwa waged pisan ring saluiring aji. Pamekas ring aji papanahan. Asapunika mawinan, ida mikayunan mapinunas ring ida sang
prabhu Dasaratha mangda kayun micayang sang Ramadéwa jagi kanggén kanti. Pasraman idané karusak olih para wadwa raksasané sane sakti, asapunika wiwilanidané mapinunas. Kedeh pisan ring pikayunan mangda kadagingin pinunasé ring ida sang prabhu. Santukan wantah patut, raja pinaka kantin para jana. Prabhu Dasaratha kasinahannyané sengka pisan ring pikayunan, santukan abot jagi micayang sang Ramadéwa sané kari alit mayuddha sareng para raksasané. Sakéwanten, pradé nenten kadagingin pikayunan ida sang Rsi Wiswamitra, sinah jagi keni sapa olih ida. Cuteting satua, ida sang Ramadéwa lunga merika ring pasraman ida Rsi. Sadaweg majanggelan pikayunan ida sang prabhu Dasaratha, wénten bebaosan mabuat kabaosang olih ida Rsi Wiswamitra. Ida maosang “Brahmana ksatriya n padulur, jatinya paras paropasarppanaya, wiku tan panatha ya hilang, tan pawiku kunang ratu wisirna”. Kirang langkung yéning tegesang “sang Brahmana miwah sang ksatriya patut adung, kasinahannyané patut taler sagilik tulung tinulung, wiku tan paratu sinah rusak, ratu tan pawiku taler rusak”. Manut ida sang Yogiswara, sané ngembasang bebaosan saking pawarah ida Rsi Wiswamitra, sajeroning panegara sané becik, patut pisan para pandita, wiku, sulinggih adung sareng sané jumeneng ratu. Sang sane dados ratu, swadharmané wantah pinaka kanti olih sang para tapaswine sami. Ida sang wiku, patut mapawungu ring ratu parindikan sané patut miwah sané iwang. Punika pinaka cihna, sang ngamong swadharma dados wiku miwah ratu nénten ingan. Maka kalih madué sasana sané patut kamargiang. Sasananing ratu, miwah sasananing wiku. Sapunapi sasanan ratu miwah wiku?
3
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Ida sang malinggih pinaka ratu miwah wiku sané patut nyawis yéning ida kayun, miwah yening kalugra. Santukan wénten pitakén-pitakén sané nénten patut cawis. Pradé punika cawis, sinah kabaos mamurug, utawi nilar sasana. Yéning nénten kayun, dados rereh-rerehang ring bebaosan para sujanané nguni. Irika rereh-rereh ring makudang-kudang sastra geguritan, kakawin, sasana, miwah sane tiosan. Santukan sané molihang panyawis, wantah sang sané mapitakén. Sasampunné panyawisé katampenin, durus sekeb mangda tasak. Bénjangan, manawi kaluén utawi kasatan, irika tunas sareng-sareng. Kanggén sangu kabénjang pungkuran. Nénten wénten sangu sane mabrarakan ring marginé jimbar. Yéning brarakang, sinah kateda olih gumatat-gumitit. Yéning lacuran, méh-méhan keni pastu olih sang nuénang sanguné.
‘Manut ida sang Yogiswara, sané ngembasang bebaosan saking pawarah ida Rsi Wiswamitra, sajeroning panegara sané becik, patut pisan para pandita, wiku, sulinggih adung sareng sané jumeneng ratu’ Sangu sané patut uningin wantah sangu urip miwah sangu pati. Maka kalih kocap mangda sumeken. Ketah kabaos, sangu uripé riin gambel sadurungé nyangu pati. Kadi asapunika bebaosan para panglisiré. Kocap sangu pati wantah sangu sané kanggén nuluh margi panilar. Kocap kénten, kénten kocap. Sadurungé lingsir, durung pantes maosang kapatian. Sakéwanten sira sané kabaos lingsir? Nénten sangkaning dawan carawisé sané ngawinang kabaos lingsir manut ring sastra. Nénten taler sangkaning nénten macarawis, utawi
4
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
marambut. Titiang nénten uning, sangkaning napi kocap kabaos lingsir, raris kasengguh “ida anak lingsir”. Yéning ida Yogiswara takénang antuk ngawacén Ramayana, manawi wénten kidik kepitané. Ida sang Rsi Wiswamitra kabaos “jaya ring mantra siddha sakahyun”, ida sampun molih ring saluiring mantra raris maka sami sané kayunang ida kasiddhan. Ngarahina ida nelebang saluiring tattwa. Ida taler kabaos wiku matapa. Kabaos wiku matapa santukan ida ngelarang yoga utama miwah jnana. Sakéwanten déréng polih panyawis, sira punika Rsi Wiswamitra? Wiswa mateges Siwa, Mitra mateges kanti utawi sawitra. Ida sané mapesengan sang Maharddhika. (*)
IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, baliwisdom.com, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2018 antuk cakepan sané mamurda Bulan Sisi Kauh.
5
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Putu Supartika
I Gdé Dharna Pangawit bulan April 1946, rombongan pejuangé uli Negara ané suba ada di Banyuwangi maan perintah uli Komandan Polisi Laut, ané madan Satio,
6
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
apang magabung ngajak pasukan Tentara Républik Indonésia Angkatan Laut. Pasukané ené perah kasambat Pashkan Markada (M), buina Kompi TRI-né ené kapimpin olih Kaptén Markadi. Pasukan Markadiné ené sujatinné markasné di Malang, sakéwala maan perintah, sumangdénnya ngawantu perjuangan para pejuangé di Bali ngulah I Penjajah, sumangdén sida magedi uli Bali, tur patut magabung ajak Pasukan TRI Resimen Sunda Kecil ané kampimpin olih Létkol I Gusti Ngurah Rai. Kelompok pejuangé uli Negara ané liunné akutus, sinalatunggil, Nyoman Nirba, Ketut Wedha, Ketut Sembah muwah ané lén-lénan, suba magabung di asrama Sukawadi, lakar sayaga ngelaksanayang Operasi Lintas Laut ka Bali.
T
anggal 13 April, disubanné nyaluk peteng, para prajurit Pasukan "M"mé ané liunné petang peleton, suba pada tragia lakar ngelaksanayang Operasi Lintas Laut Banyuwangi - Bali petengé ento. Para anggota
pasukanné, makejang enu bajang kumelenjeng, rata-rata matuwuh 17 - 20 tiban. Kaptén Markadi dogén ané dadi komandan dugasé ento kondén matuuh 20 tiban. Baju seragam pasukanné mawarna selem masawang pelung, seragamé ento sujatinné seragam kelasi Jepang dimasan dinginé, ané kerampas uli gudangé di Batu - Malang. Senjatan para prajurité matupa Karaben Kavaleri, Péstol Métraliur, Senapan Mesin Ringan, ada abesik senapan Berat Kaliber 12.7. Ané paling liuna granat tangan. Di Banyuwangi liu masi ada mata-mata Belanda, sangkan dilakar ka pelabuhan, ngaé pangindra jala, pasukanné kabagi dua. Abagian majalan nuut pasisir. Ané abagian majalan di rurungé gedé, sinambi ngaé-ngaé latihan perang-perangan. Di pelabuhan suba ngantiang Armada Semut liunné 13 jukung lan perahu mayang ané matadah gedénan 3. Disubanné yéh pasihé aad, pasukané kaprintahang mené ka jukungé lan perahuné. Peleton Nurhadi makejang menék di jukungé. Peleton Muhaji lan Peleton Mochtar kéto masi Peleton Manggara Simamura menék di perahu
7
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
mayangé. Suba tengah lemeng mara Armada Semuté ento ngawitin malayar. Jukung-jukungé malayar nganggon bayu padidi (nayung), perahu mayangé ané tatelu kakedeng nganggon motor boat TKR Laut Banyuwangi. Sawetara ngenjek pukul 23.00 motor boat ané anggona ngedeng perahu mayangé ento kalepas. Para prajurité terpaksa masi nganggon dayung nyalanang perahuné ento sumangdén nyidaang nuju pasisir Baliné tusing joh uli Gilimanuk. Jukungjukungé lan perahu mayangé ané abesik nyidaang maluan nganteg di pasisir Baliné. Perahu mayangé ané buin dadua ané kapimpin olih Kaptén Markadi lan Mochtar enu mautsaha nyalanang perahuné aji dayung. Pangawitné nyidaang perahuné majalan yadiastu adéng-adéng, sakéwala tan pasangkan tuun hujan bales cara turuhang uli langité. Disubanné ngedas lemahang, langité bedangin marawat galang, tanggal 4 April 1946, sawetara pukul 05.00, pasisir Baliné suba ngenah marawat-rawat, sakéwala perahu-perahuné dadua ento dadi buka ngekohé majalan. Adéngadéng pesan pajalanné buka anak males. Marérod ajaka dadua mairing-iringan lakar nuju nganginang, katutug ban semengané ané ngawayahang, nganti liwat tekén pukul 06.00. Sedek kéto paundukan perahu mayangé dadua ento, tan perarapan uli kelod kangin ngenah suba ada kapal gedé uli durin sayongé semengan. Pajalan kapalé sada becat nyujur perahu pasukan "M"-mé sinambi ngalepas témbakan senapan mesin otomatis. Mimis senapan mesinné tusing kodag tekan ramenné pacepol-pol di malun perahuné. Kapalé ento tusing lén kapal patrolin Belanda ané suba ngawai ngilehin pasisi Baliné. Kaptén Markadi ané ada di perahuné maluan, merintahang sumangdén prajurité gangsar ngembus seragamné tur ngengkebang di dasar perahuné. Lantur merintahang sumangdénnya sayaga némbak. Kapal patroliné sayan paak. Tan pasangkan muter aluan tetujonné lakar nomplok perahuné sumangdénnya kelem. Komandan kapal Belandané ento merintahang Kaptén Markadi ané ngaku nelayan, apang ngentungang tali ka kapalé lakar anggona ngedeng perahuné. Kaptén Markadi ngaé-ngaé nginutin
8
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
peréntahé ento, sakéwala dimadbad gulungan taliné adénganga pesan. Disubanné kapalé paak pesan, yan kénkén baya ada suara nyerituli duur kapalé. "God sehebbens puitens," ané artiné "ia ngelah bedil." Sibarengan ajak jeritanné ento, Kaptén Markadi nyerit masi merintahang prajurité: "TÉMBAAAKKK...."
‘Cara ulungan buah nyambu granat prajurité ulung di geladak kapalé kéto masi di paekan mesin kapalé’ Ramé pesan siaté. Aget pesan tongos perahu peleton Mochtar atep ajak kapal petroliné, dadinné kéweh ia lakar némbak nganggon senapan mesin perahuné. Buina prajurité élah pesan baana ngentungang granat tangan lan granat bakar ka kapalé. Cara ulungan buah nyambu granat prajurité ulung di geladak kapalé kéto masi di paekan mesin kapalé. Kapal patroli Belandané ngawit ngenah pesu andus, praciri puun. Malepug andusé di duur kapalé. Kapalé ento mautsaha ninggal perahuné dadua, lakar nuju ngelod kangin. Lénan tekén ento uli kelod kangin ada buin kapal ané lakar ngawantu, sakéwala kacadang olih peleton Mochtar aji témbakan senjata mesin 12.7 tur sida ngandegang pajalan kapalé ané lakar ngawantu kapal patroliné ané suba puun ento. Tur gangsar malipetan. Kondén neked di Gilimanuk, kapal patroliné ento suba makeplug tur kelem. Nyaksiang paundukané buka kéto Pasukan "M"-mé gargita pesan sinambi masuryak. Lantur Kaptén Markadi merintahang pasukané sumangdén malipetan ka Banyuwangi, sawiréh katakeh I Belanda pacang ngawales kekalahan siaté
9
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
ané kapertama di pasihé, sawewengkon jagat Indonésiané. Buin mani petengné Kaptén Markadi ajaka pleton Mochtar malayar nganggon perahu mayangé ngaliwatin Selat Baliné tur sida tuun di pasisir kelatakan, Melaya lan Candi Kusuma, lantur magabung ngajak TRI Sunda Kecil ané kapimpin olih Létkol I Gusti Ngurah Rai ané suba maluan neked di Munduk Malang Tabanan.
NB: Satua cutet puniki kaambil saking cakepan Dasa Tali Dogén kaca kaping 15.
Gdé Dharna embas ring Sukasada, 27 Oktober 1931. Ngawit warsa 1953 dané nyurat sajak miwah drama pentas, drama radio miwah télevisi sané mabasa Indonésia wiadin mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler makarya cerpén, tembang mabasa Indonésia wiadin basa Bali, lagu jangér, génjék, dolanan, geguritan, miwah paduan suara. Makudang-kudang penghargaan taler sampun kapolihang luiré penghargaan Wijaya Kusuma saking Bupati Buléléng warsa 1981, penghargaan Dharma Kusuma saking Gubernur Bali warsa 1989, Hadiah Sastra Rancagé saking Yayasan Rancagé Indonésia, lan penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali antuk pupulan satua cutet Dasa Tali Dogén.
10
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Nyoman Mahayasa
Satua Cutet
I Ketut Sandiyasa Yén kaduuran
Guru Gedé Murti ané madan Guru Gedé Watu Lépang
suba kasub uling pidan dadi petulung. Kasubné ulian sidi mandi mantrané. Liu anaké uling dura désa mubad seger. Buwina Guru Gedé Watu Lépang balian ané nyalanang sesana dadi petulung. Yén merasa lakar tusing ada pajalan ubad oraina anaké sakit ngalih petulung ané lén. Yén ada nak nunas ngaba baas asokasi jumputa agemel. Kéwala sesaktin manusa sakti
11
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
tuwah lakar ngemasin mati. Guru Gedé Watu Lépang mati ulian kena cetik. Ané biasa nyakanang kaupah anak nyetik Guru Gedé Watu Lépang.
U
lian ningeh orta kasub Gurunné dadi balian. Nglantas Gedé Murti pisarat melajah dadi balian. Yadiapin uling kelekadan tusing ada anleh dadi balian. Kala Gedé Murti memuuk melajah malianin
ngedot kasub lan sugih. Plajaina sekancan usada ané gelahange teken gurunné. Tusing usada dogén plajaine, sekancanan anéluh desti nrangjana kaplajain. Tusing melajahin lontar dogén baan ngedotné dadi balian Gedé Murti melajah kursus hipnotis apang aluh nyegerang anak sakit. Yén masastra Bali mula duweg pesan Gedé Murti jek aluh bana ngamaca lan ngapalang makudangkudang mantra. Kéwala ané tusing kekénéh baan dewekné mantrané tuara nyak sidi mandi. Pingkuda-kuda nyobakin ngarad anak luh tuara ngenén. Pingkudakuda ngaé ujan ngidaang batek gulem dogén. Kanti kenyel melukat kema mai. Mapuasa kéné kéto. Kéngkenang jani apang lais dadi balian, Adi tusing nyak cara I Guru mandi mantrané. Sedeng makenéh kéto di malun gedong suciné. Sagét kurnanné tumbén metakon indik balian “Kénkén Bli suba tiban-tibanan muruk malianin kema mai suba ada hasil….?” Patakon semalu kewala nusuk sajan uling kurnanné. “Nah sabar luh kayang né jenenga ada nak nunas.” “Sabar-sabar yén tusing tiang meplugplag ngalih gaé apa jakan. Bli kema mai mlajah kéné-kéto. Nang porosan tuh tusing ada nak ngaturang kalingké sesari.” “Suud malu mamunyi sajan nak luh mabibih dadua.” “Nah suud bli masi nyemak gaen tuara nekaang celebungkuh, Ento suba telah baasé di genuké tusing ada jakan. Nah naké pesuang mantran bli apang ada baas di genuké. Mun tusing ngidaang suud suba nyemak gaén malianin bli,” kéto munyin kurnanné sepet-sepet nglantas magedi.
12
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Kéngkenang jani apang lais dadi balian mara makenéh kéto sagét teka timpalné ané ajaka apeguruan hipnotis Ketut Soplag adanné. Patuh masi Ketut Soplag dadi balian udu tuara mupu tusing ada anak nunas. “Kéné caranne apang lais dadi baliané Guru Murti. Ketut Soplag biasa mekaukan Guru tekén Gedé Murti. Edengina lantas di FB ada jero sedaan jegég jek siaran langsung nunas bawos. Ulian jegeg jero sedaan liu anaké komén, like nakonang tongos jero sedaan. Lais jero sedaan anaké nunas bawos. “Jani guru ngubadin anak tiang ngaénang siaran langsung di FB nyanan tiang ngerekam . Apang nyak sereman bedik melahang akting tiaang ngajak timpal mai tiang suba nguluk nguluk anaké ento. Hipnotis anaké ento apang ngenah kena bebai. Takonin megenep nyak suba ia ngemélmél.” “Berarti ne nguluk-nguluk kéto Ketut Soplag. Kadén tusing dadi kéto…?” “Realistis Guru Murti suba kudang tiban muruk malianin kema mai tusing nekaang hasil.” Saja masi beneh munyinné Ketut Soplag suba kudang tiban muruk malianin kema mai tusing ada hasil. Inget masi munyin kurnanné ané ngemanesin kuping. “Nah tut mani jalanang dayané.” “Melahang guru akting pang sereman bedik. Né ada lengis anggon nyeremang. Lengisé né meli di selat pasih. Asal anggon lengise né bisa mesuang megenep. “Nah Tut mani ingetang sandi kala mai.” Buwin maninné teka sajan Ketut Soplag ngajak pasien abesik di kamar suciné Guru Gedé Murti. Nglantas ubadine anaké luh ento misi ngisi palanné, nglantas cara anak setengah sadar. Ditu ngemélmél anaké sakit ento. Takoniné tekén Guru Murti. Uli dija nyakitin? Ngujang sakitin. Masaut anaké luh ento ngemélmél. Uuta adi lengis anaké ento mara uuta pesu medang tiing, Ketut Soplag ijek ngerekam siaran langsung. Ngenén baréné liu anaké komen like nakonang tongosné jero balian Guru Gedé Murti.
13
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Buwin maninné ada anak mubad. Patuh masi abahne Guru Gedé Murti tekén Ketut Soplag. Sadina-dina ngancan liu anaké mubad kema. Ulian melah aktingné Gedé Murti ngajak Ketut Soplag. Sesariné ajaka dua ngedum. Atenga Gedé Murti. Atenga Ketut Soplag. Kurnanné suud jani munju bibihné. Suud maburuh di peken. Gaénné ngunggahang canang lan nuduk sesari. Suba abulan nyalanang kéto tusing ada anak ngeh, malah ngancan ramé anaké mubad. Buwina ulian pesu ngad, pesu belaan botol, pesu megenep, ento minab ané ngranang ngancan lais Guru Gedé Murti ngubadin. Apa buwin ané nawang tutur kaduurané Guru Watu Lépang ngancan percaya. Dugas ento ada pasien mubad, bibihné beseh tusing dadi makinyukan. Pangakun anaké ento suud magibung di balé banjar sagét bibihné beseh. Ondén mulai ngehipnotis mara usuda agigis. Suba ngerakkkkkkkkkkkkk aduh…… kapok tiang. Gedé Murti héran…. kapok tiang. Kesiab Gedé Murti ondén mejalan hipnotis adi suba cara anak kena bebai. Ngéngggalang cara biasanné nyemak dupa apesel….. haaaaaa usuda palané anaké mubad. Uute lengis kebus anget buwin nyangetang anaké ento glalang-gliling. Ngemélmél anaké ento. Buwin takonina tekén Guru Murti. Mara jangine lengis bibihné pesu medang… naa nika sampun pesu cetikné kéto Guru Gedé Murti. Duang bulan sedeng lais jero balian Guru Gedé Murti malianin. Anake mubad uling dija kadén pragat ramé. Balian ané lén kalah viral, ada masi balian lén ané nuutang promosi di sosméd. Dokteré masi udu. Semengan dégdégé suba ngantré anaké mubad. Kanti nganggon karcis. Suba liu maan sekaya ulian ngubadin, kala engkebanga kasugianné tusing benaina tongosné anggon ngubadin. Binpidan diuduné apang ada anggon hidup. Kakurné ngelah masi kénéh kéto Guru Gedé Murti tekén Ketut Soplag. Sebilang semengan Guru Gedé Murti ngénggalang meleng FB suba akuda maan like ajak kuda ané mebalih siaran langsung. Kenyem-kenyem jero balian Guru Gedé Murti ada panyatusan maan like ajak ané mebalih siaran langsung.
14
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Yén kéné unduké lakar liu buwin anaké mubad ha ha ha kedek jero balian. Kayang panggal pengijengné ngenah. Bénjepné maklinting ada inbok uli Ketut Soplag, “Aduh lacur Guru Gedé ada pasienne ané ibi ané bibihné beseh ngaé status ngaku kena uluk-uluk mubad. Mimih bisa ketara jani dadi balian bogbog kéto munyin SMS Ketut Soplag. Ngénggalang jero balian Gedé Murti mukak FB, sagét ada ané nandain. Pasiené ané karasangaange soléh mubad dugas ento. Kéné munyin Status anaké ento, “Jero Balian Bogbog. Jero Balian nganggon hipnotis. Tiang ibi hipnotisé kala tusing mempan. Bibih tiang beseh senget tabuan dugas ngalap nyuh. Anak tusing sakit kena cetik. Tiang mogmog ngoraang tusing dadi pules lan sing dadi mejalan. Tengkejut buwin jero Balian ada rekaman video anakée ento dinané ibi biasa majalan. Buwina ada masi rekaman lengise ané anggona ngubadin lantas uapanga di gedebongé pesu medang gedebongé. Béh……………… ketara jani dadi balian bogbog lakar suud dadi balian lais meseluk.
I Ketut Sandiyasa embas ring Désa Ngis, Kecamatan Manggis, Karangasem, pinanggal 29 Méi 1983. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari).
15
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Gede Putra Ariawan
Satua Cutet
I Kadék Rian Prayana Tiang anak cerik, yusan tiangé sawatara mara telung tiban, éh, beneh sing nah, nah kuda ja, tiang anak nu cerik. Lacur maan paduman idup tiangé, kondén maan abulan ngrasayang idup di guminé, suba saget tiuké ento mragatang tiang, enu nyangkét di awak tiangé, apa kadén pelih tiang ngajak luh muané né ento, aluh baana masolah buka kéto. Tusing cara anak cenik
16
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
lénan, reramané mirib tusing nawang dija tongosé jani, hahahaa. Sebet, dinané tuah sebet dogén kaajak matimpal, kanti di tengah atin tiangé, pokokné sebet!. Majalan kemu mai, tusing ngelah tetujon. Kéwala dot sajan tiang ngorahin anaké, kéngkén rasané dadi anak buka tiang, idup magantung, tusing ada anak mekelin, tusing ada ngolasin. Yén orahang mati, benehné tiang suba di suargan, yén orahang idup, anaké tusing ada ané ngrunguang tiang, apa buin ia! Jelemané ento makadua luh muani, tusing taén nang bedik inget tekén tiang! Uli mara lekad, kanti jani, tusing taén kamertanin! Panes suba awak tiangé, telah katunjel baan sebeté! Jeg makita sajan tiang nunjel jelemané ento makadua! Ingetang dogen nah!!. Né jani makejang anaké di guminé lakar orahin, kénkén satua idupé, ané ngranayang tiang sebet.
T
iang anak luh, lekad uli basang Méméné, kéwala kondén ngelah adan, sawireh kondén maan gaéna tekén reramané. Dimarané tiang lekad suba tusing ada anak ngrunguang, Mémé lan Bapa tusing sanget
ningalin tiang. Sasukat ento tiang nawang apa sujatiné sebet ento. Galahé jani, tiang suba tusing ngajak rerama, telung tiban suba makeloné tiang tusing kamertanin, tusing ada anak ngrunguang, didian ngutsahayang ngalih-ngalihang selah apang ngidang bagia, kéwala tusing masih ngidang, idupé enu kambang kondén kasudi manunggal ring Sang Hyang Tunggal. Uli dimarané tiang ngalain suba macelep ka ipian reramané, nagih punjung, nagih adan, nagih baju, ngidih tulung apanga tiang kabersihin, kéwala tusing masih karunguang. Ditu nyangetang gedeg basang tiangé, lan lakar kakawitin satuané *** Mémé nglekadang panak, buina panak muani ané kalekadang, mih nyangetang suba ditu demen atiné ajaka dadua, pih aéng tingalin tiang kenyemné. Amat ya liang karasayang, uli dimarané macelep ruang operasi suba degeng baana ngantosang Bapanne. Pih,cara ngantosang ujan pipis, panak apa
17
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
mirib ané lakar pesu jani, grimutan basangé, malenan tekén dugasé tiang lekad pidan, katingalin tusing, karunguang apa buin. Buin kejepné, “Owéééékkkkk, owééékkkk, owééékkkkkk…” Mih, sing dadi igisin, aéng baana makraikan, jeg makita tiang nyampel bibih raréné ento. Pesu lantas anaké ané suba kaantosang uli sanjané tekén luh muaniné ento, uli sanja jam limané, kanti jani jam solas petengé raréné mara nyak pesu, pih jeg ajum, tawanga reramané lakar nyayangin ia. Ditu ia kakedasin ngajak susteré, ulian enu mauap getih, Bapanne suba jeg geluta méméné, dimana, kausap-usap bokné, maciri suba liang manah né suba ngelah pianak muani ane jani. Pih jeg mauled basangé ningalin solah luh muaniné ento. Disubané suud susteré ngumbah raréné, jeg sépanan Bapanné nagih ngandong raréné ento. “Luh, kéné bagus panaké, nyak mesib cara Bapanné, hihihi..” “Mih, nah, Bli. Tusing pa ngajak Bli dogén panaké mesib. Tingalin ja kéto kedas panaké, nyak cara Méménné.” Saut anaké luh ento. “Bli, nyén kal adanin panaké? Gaénang adan Bli, kéwala apang luung adané, apang bagus cara anakné. Hahaha” masaut luhé ento buin. Pih, raré né mara lekad suba nagih gaénanga adan, ipidan tiang telu bulan ondén kagaénang adan, eda ja lakar kagaénang, keneh ngaénang tiang adan dogén luh muaniné ento tusing ngelah. “Tenang, Luh. Suba gaénang Bli adan, uli tuni sambilang Bli ngantosang busan maan Bli ngenehang adané.” I Gedé Semara Putra Widyadana koné adan raréné ento. Adané I Gedé sawireh ia pianak muani ané kapertama, Semara tuah pinunas reramanné apanga nyak bagus cara Sang Hyang Semara, Putra Widyadana sawireh pianak Widya adan Méméné lan Dana adan Bapané. Mih, nyangetang kebus sirahé ningehang suksman adan raréné ento, jakti, jakti-jakti tiang tusing kaanggep, palekadan tiang nang bedik tusing kaajiang, sajan jelema luh muani né ento suba kaliwat
18
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
ngaé basang tiangé gedeg, ngaé basang tiangé panes, nguda aluh kéto ia ngengsapang tiang, apa ja mirib pelih tiangé. Dinané majalan, suryané masunar nyinahang liang keneh jelemané ento. Semengan suba Méménné bangun, nyakan, malebengan ditu di paoné. Bapanné jani maan tugas ngempu I Gedé, kaajak panakné macanda, kagendingin, kaajak ngorta, kewala mula ja raré kondén nawang apa, bisané ngeling dogénan. Maan masi tiang ngencanin raréne ento apanga nyak manying tur ngaé reramané paling, apang kanti tusing payu ngudiang-ngudiang, hahahaa.. kagelitikin ya, katakut-takutin apanga kanti ngeling, ditu mara tiang suud ngencanin. Bapanné ajum masi, bedik I Gedé ngeling suba kasayangang buin, kagandong, kagendingin, kabaang susu. Péh aget anaké cerik. Ane jani sabilang nuju sandikala candenin tiang raréné ento kanti ngeling ngetagtag tur gerong-gerong, apang kanti lega tiang nyandenin tur apanga kanti inguh lan paling masih Memene ngurusang raré abesik. Kadéna lantas panakné keni bajangan utawi ada sarwa bhuta ané ngéndahin, hahhaaha belog, sajan belog, tusing tawanga dini mbok né ané nyandénin Gedé. “Bli, to kenapa ya I Gedé, nguda jani manying sajan kéto I Gedé nah?” “Ah, biasa ento nak cenik, Luh.” “Sing kéto, Bli. Masak Bli sing ngrasayang, I Gedé nuju sandikala jeg ngeling dogén gaéna Bli, jejeh baana tiang.” “Luh, anak cerik kondén bisa nguda, makada ngeling dogen gaéna Luh. Buin mani suba ya bisa ngomong, pasti ia ngorahang apa tagiha. Gaénang malu panaké susu.” Baanga lantas I Gedé susu tekén Méménné, sambilanga kagendingang, sambilanga kacandanin masih ajak Bapané, piihhh demen sajan jelema ajaka telu né ngaé basang tiang gedeg, tuni suba panes, jani buin mamanes baana basang tiangé, buin lantas tiang nyandenin raréné. Basangné kakocok apanga kanti maluab-luab tur pesu isin basangné kanti telah maura isin basangné di
19
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
pesaréané, hahaa tuyuh Méménné ngedasang buin nyangetang kenyelé awai ngempu I Gede manying. Ane kacandanin tusing ja anaké cerik dogénan, reramanné masi lakar kencanin di ipianné, macelep tiang di ipian ané luh. Macelep tiang ka ipiané dadi ané serem-serem apanga ngidang nakutin di isin ipiané disubané dadi ané serem, kauber lantas ia kanti bakat apanga kanti kenyel ia uber tiang tur klejangklejang di pesaréané. Disubané ngipi kéné suba pasti bangun semengané nyakitang awak, apanga tusing ngidang ngempu I Gede. “Bli, nguda kéné, jelék-jelék ipian tiang sabilang wai, ngipi kauber anak cerik pesu getih, mih sépanan tiang malaib, panadiné kenyel tiang jani telah nyakitang awak. Kénkén ya tiang né, apa ada ané kuangan né Bli.” Sambilanga ngeling sig-sigan. Pianakné masi ngeling kruat kruet tusing dadi igisang, sawiréh suba dundun tiang, apanga ané muani paling hahahaa… “Luh, eda ngéndah, jeg da milu manying cara I Gedé, paling Bli yén buka kéné, buin ngurusang Gedé, buin Iluh ané manying. To tingalin ja, pianaké ngeling tusing dadi igisang, mu enggalin bangun gaenang apa panake susu, jeg!” Maksa lantas ane Luh bangun ngaénang panakné susu sambilanga malebengan di paonné. Ane muani kadi biasané maan tugas ngempu raréne ento malu satondéné luas magaé. Ngancan ngelihang suba I Gedé, ngancan sayang masih reramanné tekén raréné ento, Kadi biasané, Sang Hyang Suryané lakar engseb, guminé suba lakar maganti peteng maciri galahé suba sandikala. Dini suba galah tiang lakar ngendahin raréne ento buin, apanga kanti ngling ngetag-tag, apang kanti paling luh muaniné ento. Kagicik batisné, sigit tiang basangné, sirahné, limané, nyangetang suba gerong-gerong ia ngeling hahahaa….. “Luh, to pianaké ngeling, gaénang apa susu, seduk mirib anaké cerik tusing bisa ngorang.” “Né suba tiang sedeng ngaénang susu, Bli.”
20
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Pih, prajani maan susu raréné ené, nah tiang marengin nyedot, apanga enggal telah. Telahin tiang susuné aklebiahan cara bhuta kala. “Luh, seduk saja I Gedé, gaenang ja buin.” Buin kagaénang, buin uwopin tiang apanga enggal telah. Clegot… clegot… clegot… disubané tiang med, langsung pesuang tiang, apanga maura di pasaréané… *** Mangkin I Gedé suba masekolah, sawatara enu SD, kéwala enu masih manying cara anak cerik, tingkahné enu cara anak cerik, nu masi manying tekén reramané. Anaké luh to masih, enu dogén demen ngayahin raré totonan, tusing apa tawanga raréné ento suba ngancan ngelihang. Dini buin tiang lakar ngaé raré né gelem, jani disubané kelih, tusing buin ngeling, kewala engken ja carané, apa ja pesu penyakitné apanga kanti paling ia luh muaniné ento makadua, lakar gaenang panes awakné, “Bli…… I Gedé nguda panes kéné awakné, lan atehin maubad Bli.” “Mih, saja luh, lan jani aba maubad ka bidanné di muka malu.” Aluh baan tiang ngaé luh muani né ento paling hahaha…. Gelem lantas anget awak raréné ento, neked buin mani tusing masih nyak ilang, aminggu kanti panes awakné tusing ilang ilang. Nyak nganuunang panesné kéwala tusing kanti ilang, mih suba karasa telah bayu reramané jani suba kaajak ka bidan, suba kaajak ka rumah sakit, tusing masih nyak. Rikala nuju ka rumah sakit maubad, kailangang malu panes di awakné I Gedé, apanga kanti dokteré ngorahang pianakné tusing gelem. Bibi anu lamun payu luas manjus antengé tekekang yatnain ngaba masui tiuk puntul bawang anggén sasikepan
21
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Nyangetang buin, pesu panesné I Gedé, kaimbuhang buin apanga pesu batuk, pilek, miwah ane lénan, minab kaliwat inguh anaké cerik ngeling payu ia gerong-gerong nyinahang awakné suba tusing ngidang naenang buin sakitné, hahaha demen suba atin tiange ningalin luh muani ne ento paling lakar ngencanin pianakné. tusing suud-suud lantas bakat endahang anaké cerik, padalem masih sujatiné tiang. Ne jani, sabilang rainan bakat endahang tiang anaké cerik ento. Suba kudang balian kaaturang sesari, suba kudang pura kaaturang daksina, suba kudang béji alih kalukatin, apanga nyak dogén pianakne tusing ngentah nuju rainan, kewala panadine patuh dogén, pianakné kanti jani suba teruna sawatara kelas tiga SMP nu dogén masih ngentah. Telah suba dayan reramané, jani suba apal nuju rainan suba pasti lakar nampi pianakne gelem, “ah, to suba cai ajak dadua bes momo nagih apanga panak muani ja, mragatang ya gumi muani abesik?! Telahang to karmané jani!!!” kéto di keneh tiangé. Tusing masih lega ané karasayang. Né jani tiang paling ngalih raréné ento, dija miriban mengkeb? lakar kagendingang buin. Sagét bakat ia sedeng ngojog di tebané, mirib suba inguh ia tekén déwékné, pedalem masih, jani suba lakar edengang ragané. Bibi anu lamun payu luas manjus antenge tekekang yatnain ngaba masui tiuk puntul bawang anggén sasikepan “Wéé nyén cai?! Sabilang tiang ningeh gegendingan nénénan, setata sakit ané rasayang tiang, cai ané setata nututin tiang, tegarang ja orahang, apa tagih cai?! Ulian cai tiang orahanga anak buduh tekén timpal-timpal, ulian cai reramané marebat jumah, ulian cai masih ngaé tiang nuju rainan setata ngentah gelemé!!! Yén cai bhuta kala, magedi ja cai!! Tusing dini tongos cainé!!”
22
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Ditu ya makesiab ningalin goban tiangé ané mauab baan getih, mula ja serem goban tiangé, ento makada tiang nagih apang kakedasin ngajak reramané. Jani lakar sautin adiné, lakar orahin nyén sujatiné déwéké. “Wé Gedé!! Pang cai nawang, sing pantes cai mamunyi keto ngajak icang, mula ja tongos icangé sujatiné tusing dini, kéwala pang tawang cai né tuah ulian gegaén reraman cainé makadua totonan, ia ané ngaé icang kanti sengsara buka kéné!!” “Apa keneh cainé misi ngorahang ulian Mémé Bapa?” “Sujatiné tusing cai dogénan ané ngelahang reramané ento, ento masi reraman icangé!! icang ané malunan lekad ka guminé uli basang Méméné! Kéwala ento pidan, jani suba tusing dadi reraman icangé, icang suba kaengsapang, suba kaentungang joh-joh, jani koné cai dogén pianakné, tusing ada ané lénan, sebet icang sebet!! Ipidan dugasé icang mara lekad, nang bedik icang tusing katolih tekén reraman cainé, apa buin karunguang!! Kondén ada abulan icang ngrasayang idup di guminé, suba sagétan tiuké ento nyangket di awak icangé, apa kadén icang tekén reraman cainé, ngudiang dadi ati ia ngamatiang icang. Di lekad cainé, icang mara ngerti, nguda reraman cainé tusing nyak nampi icang. Sawiréh cai muani!! Ento makada icang milu gedeg ngajak cai, sawiréh icang makita muktiang sujatiné ngelah pianak luh tekén muani ento patuh, kéwala reraman cainé bes liunan tetagian. Né jani, tusing ké cai ngelah rasa padalem ngajak icang?! Apaké solah caine lakar patuh cara reraman cainé?! Jelek kén buron!! Apang cai nawang, sujatiné cai ngelah mbok serem buka kéné, mbok cainé sedeng paling né ngalih selah liang, liang icangé tuah apanga kakedasang dogénan, apang tusing cara jani plekutus tiban suba makeloné icang magantung idup tidong mati boya!!” Sig-sigan I Gedé ningehang munyin tiangé, miriban ia ngerti masi ané karasayang tiang, kagelut tiang, tiang masih ngelut ia buka mbok ngajak adi. Ditu lantas tiang kaajak mulih, sandikalané suba liwat, disubané neked jumah,
23
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
dapetang anaké luh ento sedeng ngeling sigsigan, mara tingalina I Gedé ditu lantas I Gedé kagelut, kadiman, “Dé bagus, uli ija mara? Tusing pedalem, Mémé suba paling ngalihin Gedé kemu mai ngajak Bapa. Kija Gedé maplalian? Nyén ajak Gedé?” keto liu patakon anaké luh ento, lantas Gede malaib ka tengah kamarné. Guminé suba peteng, konyangan suba lelep di pasaréané. Luh muani né ento, kéto masi Gedé. Jani suba galah tiang ngajak adiné macelep ka ipian reramané, disubané ia lelep, aluh baan tiang ngajak I Gedé apanga patuh cara tiang dugasé mara lekad ento. Gedé masi nyak suba kaajak, sawiréh Gedé suba sayaga lakar nguopin tiang ngorahin reramané ngedasin, apanga sepalan ngedasin iraga ajak dadua. “Mé, Pa, tiang ngidih pelih yéning uli mara lekad tiang suba ngaé kéweh Mémé lan Bapa, suksma Mémé Bapa suba nyayangin tiang. Terima ja jelé melah tiange maurip, kéné-kéné masih pianak Mémé ngajak Bapa. Nah, né tiang ngajak anak luh, apaké Mémé lan Bapa nu inget? Né suba mbok tiang ané paling jegég, jani ia suba kelih, ipidan nguda tusing ketoang pianaké? Mara ia luh kéto? Tusing nyak ngajak pianak luh? Sujatiné anak luh muani to patuh, Mé, Pa, né jani kénkén baan ngurusang, kénkén baan ngajin dogénan, buktiné tiang dogenan, anak muani kéwala payu masi ngaé reramané lék di sekolahan, né mara tiang SMP, apabuin yén terusang kanti tiang kelih, mirib saja tiang buduh baana. Nah monto dogén tiang ngidang ngorta, tiang mapamit jani ngajak Mémé lan Bapa, tiang lakar milu ngajak mbok, o saja, pangidih tiang jani, kedasin jep ragan mbok tiangé, sepalan suba cepokan ngajak ngedasin tiang, apang tusing cara mbok tiangé plekutus tiban magantung. Disubane kedat makadua, ditu lantas ia ajaka dadua gerong-gerong ngeling, ngorahang ngidih pelih, nyatuang kapelihanné. Rugi masih ngidih pelih konyangan suba kadung majalan, mula ja paduman idupé buka kéné. Panadine jani, api ane muputang satuan tiangé, Bapané suba ngendihang api di pesaréan adin tiangé sambilanga sirep tur ngelut Gedé lan Mémé ané suba
24
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
mauab baan getih, kéwala satondéné tiuk ané nyangket di awak adiné ento kaabut buin tur kaanggen nimbus awak méméné, lan kacabut buin siduri Bapa ngajorang tiuké ento ka awakné. Maura suba getihé konyangan di pasaréané, apiné suba ngebyur lakar ngedasang makejang ento, né jani majalan tiang ngajak papat, lakar mawali luas ngatehin tiang. Tembangé kawitin pinaka pamuput pamarginé, apiné pinaka pangawitin lampahan anyar. Mamwit Naréndratmaja ring tapowana, Manganjali ryagraning indra parwata, Tan wi smerti sangkan ikang hayun teka Swabhawa sang sajjana rakwa mangkana
I Kadék Rian Prayana, embas ring Dénpasar, 19 Novémber 1999. Magenah ring Jalan Diponegoro, lan mangkin kantun kuliah ring Universitas Pendidikan Nasional (Undiknas) Dénpasar. Ngamolihang jayanti 1 Pacentokan ngawi satua cutet putra ring PKB kaping 40 warsa 2018.
25
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Komang Alit Juliartha
Satua Cutet
I Putu Setiawan Belbelan tangkahné Luh Suryani mara neked di tongos anaké ngungsi. Engsek kenehné. Makembengan yéh peningalané. Cara gulem ngemu ujan. Ngénggalang Luh Suryani nyemak tisu ngusap yéh peningalané. Lek yéning tepukina ngeling. Apa buin Luh Suryani ngajak rombongan kampus Universitas Udayana (Unud). Jani dosén-doséné di Unud sedeng nglaksanayang pengabdian masyarakat peduli kasih tekén pengungsi Gunung Agung.
26
Suara Saking Bali
P
Édisi XXII | Agustus 2018
osko pengungsian ento ada di Désa Rendang. Luh Suryani ngajak timpalné nglaksanayang pengabdian masyarakat ditu. Anaké ané ngungsi maan wantuan pakaian, vitamin, sembako lan kapréksa
kesehatané. Uling anak cenik, utamané raré, ngantos anak lingsir kapréksa. Luh Suryani di tongos pengungsian magiang alat-alat sekolah. Cerik-ceriké ané enu masekolah maan tas, buku, potlot, garisan, pulpén, lan palud. Ningalin jemet cerik-ceriké di pengungsian malajah, Luh Suryani inget tekén padéwékané ipidan, dugas di pengungsian tatkala Gunung Agung érupsi warsa 1963. “Érupsi Gunung Agung tusing ngreredang keneh cerik-ceriké malajah. Kadi apa pakibeh guminé patut cerik-ceriké malajah. Tuah malajah ngaénang iraga ngangsan melah. Jemet malajah lan masekolah kadasarin baan jengah pastika ngaénang idupé ngangsan bungah. Malajah kanti érupsi. Malajah ngupapira téja kawruhan di awaké. Seed malajah apang nyidayang dueg lan dadi manusa maguna.” Kéto besenné Luh Suryani tatkala ngedumang alat-alat sekolah. Luh Suryani ngajak cerik-ceriké di pengungsian magending lan macanda. Gaginané ento anggona nyaruang keneh sebet ulian pakibeh guminé. Turmaning apang cerik-ceriké di pengungsian tusing trauma lan setata enu nyidayang makenyem. Sagét Luh Suryani bengong ningalin anak luh cenik iteh nulis, apa kadén tulisa. Anak cenik ento demen lan seleg sajan nulis di buku ané miribang suba sesai tulisina. Luh Suryani maekin anak cenik ento. Tingalina suba begeh buku tulisé ento misi tulisan. Mara tingalina Luh Suryani maekin, anak cenik ento ngajengit tur ajér ngenjuhang bukuné apang bacana tur kapréksa tulisané. Jemaka buku tulisé ento tekén Luh Suryani. Lantas tulisan anak cerik ento bacana. Buku tulis anak cenik ento miribang suba kapréksa tulisané. Nyén ané mréksa? Ané makada Luh Suryani makesiab lan tengkejut, di betén tulisan ané suba kapréksa misi tulisan taki-takining séwaka guna widya. Nadak ada rasa ané tusing dadi baan nuturang. Rasa ané suba séket nanggu limang tiban liwat. Nanging rasa ento enu matanem di keneh lan papinehné.
27
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Inget pesan Luh Suryani dugasé warsa 1963 bareng ngungsi ulian Gunung Agung érupsi. Rasa ento jani buin idup. Ngaliged di kenehné cara andus di muncuk Gunung Agungé. Luh Suryani ngrasayang kénkén nongos di pengungsian. Kéwehné idup lan setata ngantosang pitresnan anak ngaba wantuan. Sujatiné nyén nyak idup di pengungsian? Ada tatu ané kondén nyidayang was kayang jani. Di kenehné ada bolong ané setata nyelolong. Bolong ulian ada ané ilang dugas Gunung Agungé érupsi. Ilang apa mati? tusing ada nyidayang mastikayang sawiréh kayang jani watangan bapanné tusing tepukina. Apa anyudang blabar lahar dingin? Apa katabug lahar lantas puun dadi abu? Seken kayang jani tusing tawanga. Kulawargané kanti duang tiban uling dugas Gunung Agungé érupsi ngalihalihin kanti teka pikobet géstok duk warsa 1965 ané makada Luh Suryani lan kulawargané suud ngalih-alihin. Kulawargané suud ngalih-alihin ulian guminé gawat pasajan. Nyama Bali saling tampah ulian idéologi ané tusing anut. Kadi sasenggaké ngorahang matuakan di Jawa punyah di Bali. Luh Suryani ajak méménné ngungsi ngalih tongos ané aman. Nanging tetep dogén rasa kangen lan kélangan bapa setata neket di kenehné Luh Suryani. Tusing nyidayang ilang. Luh Suryani ngajak méménné suba matakon ka Jro Tapakan, mabaas pipisang, kondén masih tepukina. Ada ngorahang bapanné suba mati tomplok wedus gémbél utawi awan panas kanti watangané puun. Ada masi Jro Tapakan ngorahang bapanné ditu ngiring ngaturang ayah di niskala ring Bhatara ané malinggih di Gunung Agung. Luh Suryani tuah inget petengé ento lakar majalan ngungsi palas ngajak bapanné. Ulian mobil trek ané ngangkut pengungsi di Désa Selat suba lebian penumpang. Bapanné tusing maan tongos. Bapanné ngutamaang anak cenik lan anak lingsir menék malunan ka duur mobil treké. Bapanné dugas ento ngulehang apang Luh Suryani lan kurnanné maan tongos di mobil trek ané lakar ngaba pengungsiné.
28
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Ada patakon ané tusing nyidayang baana nyautin. Apa bapanné Luh Suryani dugasé ento bareng ngungsi apa tusing? Yéning bareng, men dija lakuna ngungsi? Ngujang kayang jani tusing tepukina. Patakoné ento setata mabungselan di kenehné Luh Suryani. Para rélawan dugas ento ané bareng nyelametang pengungsi di Désa Selat tusing ada nawang lan nyidayang nyautin patakonné Luh Suryani ngajak kulawargané. Kayang jani, unduké ento sing nyidayang kaengsapang. Luh Suryani melihang déwékné. Dugas semengané bapa lan méménné maan ngajakin Luh Suryani majalan ngungsi. Nanging Luh Suryani kondén nyak majalan ngungsi sawiréh enu masekolah. Ulian seed kenehné lan jejehné kecag tekén paplajahan. Luh Suryani tusing nyak ajaka ngungsi. Parisesel mentik di kenehné. “Tegarang dugasé ento nyak dogén majalan ngungsi sinah i bapa enu ada. Sinah tusing ada pikobet buka kéné. Pastika i bapa enu bakat ajak. Ada ané setata ngajahin lan ngorahin yéning ada paplajahan tusing tawang utawi PR (pekerjaan rumah) ané tusing nyidayang baana ngaénin.” Kéto parisesel ané mentas kenehné Luh Suryani. Buin makembeng-kembengan yéh paningalané Luh Suryani cara yéh di duur don candungé nagih ngetél. Luh Suryani inget dugas enu ngajak bapanné. Sabilang wai Luh Suryani ajahina lan tongosina malajah. Dugas ento Luh Suryani mara masekolah kelas pat SD. Bapanné setata mabesen apang jemet malajah. Sawiréh sakancan duka lara lan peteng dedet di guminé tuah téja kawruhan anggon jalaran ngilangang. Patutné iraga salantang tuwuh setata malajah kadi taki-takining séwaka guna widya. Pabesen totonan ané ngaénang Luh Suryani nyidayang dadi dosén buina maan gelar guru besar di Fakultas Kedokteran Unud. Dugas enu bapanné, nyabran suud malajah utawi suud ngaé PR pastika kapréksa baan bapanné. Pagaénné ané suba kapréksa pastika kaisinin tulisan di betenné taki-takining séwaka guna widya. Tulisan ento ada masih di Fakultas Sastra Unud. Yéning nepukin tulisan ento Luh Suryani pastika inget tekén bapanné. Tulisan ento masih ané ngaénang Luh Suryani nyansan jemet malajah kadi téja kawruhan ané
29
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
nglejeg tajeg ngaénang déwékné tusing taén med lan wadih mangulik sastra. Ngantos gelar guru besar (Profesor) maimbuh di adanné. Luh Suryani tusing med malajahn lan matulung ngajak anak lénan. Unduké ento tuah pabesen bapanné dugasé enu ada. Luh Suryani bengong inget tekén bapanné. Lantas Luh Suryani ngumik padidina. “Bapa cingakin titiang mangkin. Acepan lan tutur bapa sampun mresidayang laksanayang titiang. Dumogi bapa polih genah sane becik.” Tusing karasa yéh paningalané ngeloh melusin pipiné. Nanging kenehné setata égar. Sawiréh enu ada méménné ané satya ngupapira déwékné. Setata nuturin tur ngorahang i bapa setata nampingin déwékné. Nguripang téja kawruhan apang Luh Suryani seleg malajah lan masekolah. Luh Suryani jani maan galah lakar matresna ngajak nyama Bali. Di tongosné nglaksanayang pengabdian masyarakat liu masih anak uling Désa Selat ngungsi ditu. Nanging tusing pada tawanga. Sawiréh di subané suud ngungsi lan tusing tepukina bapanné, Luh Suryani ngajak méménné tusing ngoyong buin di Désa Selat. Méménné mulih bajang kemu mawali ka Badung. Méménné tetep satya tusing buin ngantén. Méménné Luh Suryani masemaya lakar ngupapira Luh Suryani kanti dadi anak suksés. Gaginan méménné apang nyidayang nyekolahang Luh Suryani tuah madagang di peken Badung. Yadiastun dadi single parent, méménné Luh Suryani nyidayang nguliahang Luh Suryani di kedokteran Unud. Ada tutur ané tusing nyidayang baana ngengsapang olih Luh Suryani. Tutur méménné. “Luh, yadiastun tusing ada bapa dini, nanging I Luh tusing dadi kimud lan maselselan. Seed I Luh malajah apang setata téjané nglejeg tajeg kadi api ané pesu uling muncuk Gunung Agung tatkala érupsi. Api ento pinaka nyasa kahuripan ané setata masmi sakancan pikobet. Masmi awidya baan teleb ngulik sastra. I Luh patutné jani jengah. Teleb lan jemet malajah apang dadi anak suksés. Apang nyidayang ngaé i bapa kendel lan lega di kadituan. Jalan jani
30
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
upapira api seed malajah ané suba kapula baan i bapa. Ditu di keneh lan papineh I Luh apang dadi manusa mautama.” Uling enu ada bapané mula acep-acepan Luh Suryani meled dadi dokter. Ulian jemet malajah lan mula dueg, Luh Suryani maan béasiswa lan lolos di kedokteran ulian nilai ujianné nomer satu di provinsi. Lantas Luh Suryani kaangkat dadi dosén di Unud ulian kadueganné. Luh Suryani nglanturang kuliah maan béasiswa tugas belajar uling S2 ngantos S3. Lantaran mula ulian jemet lan seedné malajah ané kapula olih bapanné uling pidan ané ngaénang jani Luh Suryani suba dadi profésor. Nanging apa ané suba bakatanga baan Luh Suryani tusing ngaénang kenehné bagia. Yadiastun suba suksés lan gelar paling tegeha bakatanga enu masih Luh Suryani marasa kuangan. Ané makada kuangan tuah tusing nyidayang bareng-bareng ngajak bapanné ngrasayang kesuksésan ané suba bakatanga. Dugas wisuda Luh Suryani ngeling sing nyidayang naanang sedihné, sawiréh Luh Suryani Tusing kadampingin baan bapa. Apa buin dugas ujian promosi doktoral, ada ané tusing genep karasayang. Saja tusing ada i bapa. Kesuksésan ané suba bakatanga tan paguna. Suung, puyung. Nanging Luh Suryani setata merasa tatkala malajah bapanné setata ada nampingin. Yadiastun sujatiné tusing ada. Taén Luh Suryani ngrasayang kéweh sajan mragatang tésis lan disertasi. Lantas Luh Suryani ngaukin bapanné apang nulungin. “Bapa … cingakin titiang mangkin. Tuntun lan icén pamargi mangda tugas puniki sida gelis puput.” Saja pesan pakéweh ané rasaanga dugas ngaénin tésis lan disertasi prajani ilang. Kéto masih dugas ujian makejang patakon dosén pengujiné aluh sajan jawaba. Luh Suryani percaya bapanné setata nampingin déwékné tatkala malajah, yadiastun tusing taén tepukina buin. Mirib pabesen lan seed malajah ané kapula uling ipidan dugas bapané enu, setata ngrangsuk di kenehné Luh Suryani.
31
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Luh Suryani makelo sajan bengong ngingetang unduké dugas érupsi Gunung Agung lan seedné malajah dugas ento. Yadiastun érupsi Gunung Agung ngaénang déwékné kélangan rerama ané sanget kasayangin. Nanging unduké ento buin jani magurat. Kasurat kenangané ento jani. Patuh ané rasaanga. Patuh cara anak cenik ento ané ngelah buku tulisé. Guratan lan tulisan ento. Saja ento patuh. Tusing rasaanga, Luh Suryani ngetor ngisiang buku anak ceniké ento. Makembeng-kembengan yéh peningalané ngetél melusin buku anak cenik ento. Lantas Luh Suryani nyerit. “Bapa …”
I Putu Setiawan ngamolihang jayanti 2 pacentokan satua cutet putra ring PKB kaping 40 warsa 2018
32
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
IGA Darma Putra
33
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Idupé Nemu Sengsara *) (patinget ring cening sareng sami)
sarahina manahé bungsang déning lacuré kalintang idupé mangawé utang kadi bun katang-katang
magawé tan masekaya ludin belog tan padaya kirang gina guna kaya
pianak akéh kantun alit sami ia mabaju kulit neda granit makulit-kulit selem kadi semut palit rasanyané pait makilit
Sukawati, wengi pitulas tiga pitungdasa
*) sajak puniki pakardin Madé Sanggra sané kapertama.
34
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Jaring Kekawa (pakéling ring sang ngawa rat)
ipun watek i kakawa sampun reké kawistara ngawé jaring dahat uning pangejukan sarwa prani legu ngit miwah muring keni kaejuk kabaksa
kalaning panumayania katibénin pancabaya kupu barong nomplok jaring jaring tastas paglantas i kakawa éwa layu kapilayu ngelidang urip ngingidang sikian
sukawati, redité semeng kalih kalih tiga pitung dasa.
35
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Wong Tani panas suryanĂŠ angarab-arab morbor tundun burik masiksik lima batis puun badeng kadi adeng tan ada sudi manolih nanging i endut kapilulut i lintah katah pagrasah..... ngidih getih
krebek kerug pagrudug kilat tatit sander-sinander hujan bales angin ngalinus i tundun masrah tan kalah.....
36
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
nem sasih lintang langité jenar galang sawahé gading pakurining rauh i toké mokoh pajalané égah-égoh raosnyané keras bangras nantang nagih utang sami kedas kasampatang panak somah tuna amah atiné layu poloné puyung matané makunang-kunang ---kramaning wong tani.
sukawati purnamaning kadasa april 1970
I Madé Sanggra, embas ring Sukawati, Gianyar warsa 1926. Dané ngawitin ngripta sastra Bali modérn warsa 1970 antuk nyarengin sayembara taler dados juara ring sayembara punika antuk satua cutetnyané sané mamurda Katemu ring Tampak Siring. Pupulan puisi Kidung Républik (1997), ngamolihang Penghargaan Sastra Rancagé ring warsa 1998. Dané ngalahin (séda) rahina Buda, 20 Juni 2007. Kakawian-kakawian dané sané sampun kawedar inggih punika Ganda Sari (sareng Nyoman Manda), Kidung Républik, Katemu ring Tampak Siring, miwah Bir Bali.
37
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Gede Putra Ariawan
38
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Kembang Merta tanah gunung tanah gunung gadang masawang pelung
abian kul abian kul buah tabia barak bekul
ring tanah puniki medal asiki-asiki sari muah lasti bapan lan méménnyané ngapti dumadak rahayu rastiti
nyaban rahina bapan lan mémén sari makarya ring tanah puniki nunas merta ring Sanghyang Widi
Surya Kembar Surya kembar ngulapang mata titiang ngyingid ring batan punyan celaginé alun-aluné sepi padangé mati kuning
39
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
di jalané motoré maseliweran anaké negakin sepéda peluhé makocogan pesu surya kembar muwunang kulit
nanging kotané tetep ramé buruh-buruh maksa diri dagang-dagangé cerik mecik péléngan
sané cerik sami kalah ngepung pipis mati asiki-asiki tan padaya
Surya kembar kedék ngakak mirib tan wénten ngalahang di guminé nénénan sami ngayuh suaran titiangé tan paarti
buwin pidan katibén peteng surya kembar pacang mati magingsir ring guminé nénénan ratu bulan jagi nyinarin titiang negak ring tengah natahé mamuja Ida Sanghyang Widhi Wasa Sawiréh Ida sané langgeng
40
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Manik Sudra
41
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Tresna Ring Panegara Sutindih ring genah pamijilan tuna ajerih nandur tresna ngulati tindakan ngetohang angga mabéla pati nyujur darma jati
Tan wénten nyaman pada Pancasila tindihang mautama Bhinéka Tunggal Ika raketang nyujur galah nuju Sang surya
Indonésia mabina sampunang tuna Sabang Mérauké tan mapalasan raket angiket tali sesana sesana manusa nganutin laksana
Tresna dasarin manah manah sujati maka titi lampah lampah nyujur babaktané nulus nulus lascarya sujati kaupapira.
42
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Tembang Jengah Kajarah, marajah kaulah, katampah jengah, pongah Kaajah, malajah buah, mabuah
Makudang-kudang warsa kajarah jadma pelung dauh pangkung marajah tan parasa, jadma tulah teka ngulah rah maurab tanah makebios katampah
Bara kebus pretiwiné menggah jengah rasa kajekjek dasar jengah manumadi pongah saking dasar jengah pretiwiné kaajah bangun, metangi, ngiring malajah! tandur jengahé, pula pongahé dadi buah siram baan tresna ring panegara mangda mabuah mangda atep sida nemu melah.
43
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Mahardika! Gendangé kagebug girang, tembangé masuara lantang, bendéra nyujuh akasa galang, jadma makenyem macanda liang.
Suaran angin matembang mayang, paksi sareng matembang ngindang, kasarengin bingar, bagia, apadang, bibih ngendih suarané lantang.
Mahardika....! sampun lémpas rasa uyang, rasa sedih ngiring engkebang, gentosin rasa suka galang apadang.
Manahé patut iket baan tali benang, benang barak miwah putih nésuciang, Indonésia Raya ngiring tembangang, salantang jalan suksmané tindihang.
I.W. Wikana-Seraya embas ring Br. Tinjalas, 30 Juni 1989, mangkin meneng ring Br Bukit Catu Désa Seraya Timur Karangasem. Tamat saking IKIP PGRI Bali Fakuktas Pendidikan Bahasa lan Seni warsa 2011. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post) lan Médiaswari (Pos Bali). Cakepannyane mamurda Gebug Éndé
44
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Putu Supartika
45
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Nagingin Kemerdékaan Indonésia merdéka Nanging napi punika merdéka? Napi sané kaanggén nagingin? Masepatu kulit lan madasi misi korupsi Tongos becik, jabatan tinggi baan kolusi Napi ké manyama braya madasar tat tvam asi? Ngiring pinehang sareng sami !
Anggara Pon Wuku Kelawu 01 Agustus 2017
Merdéka Tanggal pitulas Agustus Jadmané majéjér mabaris mabaju putih marok barak wénten marok biru lan abu sami pinaka sisya génerasi penerus bangsa jagi nagingin tetuek ring sekancan layon sané sampun matilar Layoné I Gusti Ngurah Rai
46
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
layon para pahlawané sami ngaksi bendérané makibar di ambara cihna Indonésia sampun merdéka dumogi stata merdéka merdéka! lan merdéka!
Soma Umanis Wuku Watugunung 14 Agustus 2017
Indonésia Siki Indonésia Luih Akéh pulo majéjér nglintang adat lan budaya taler mabinayan Bhineka tunggal ika setata raketang anggén semboyan masikian.
Ring pertiwi Indonésia akéh pahlawan sané ngemasin séda ngutang urip mangda Indonésia rahayu ngetohang raga mangda Indonésia merdéka. Jani… iraga pinaka yowana apang uning kawéntenan i malu sejarah ento patut plajahin
47
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
anggon sasuluh rikala mamargi.
Mérah Putihé ngiring kibarang! Indonésia Rayané ngiring gendingang! Pancasilané ngiring laksanayang! ring ati setata genahang Indonésia siki Indonésia luih.
Wraspati Paing Wuku Tambir 01 Juni 2017
Ni Luh Intan Wida Lestari embas ring Dili, 28 Januari 1993. Magenah ring Banjar Wiradarma, Desa Kintamani, Kecamatan Kintamani, Bangli. Makarya dados guru IPS ring SMP Negeri 6 Kintamani
48
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Nyoman Buda Arimbawa
49
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Sutindih ring Panegara I duratmaka rauh ngaku nyundih Nanging dini ditu mabawang putih Ngawinang gumi maraab umah Nika sane kasengguh penjajah Pejuang kantos mecarang nyuh Ngawi gumi pertiwi landuh Diastun wantah ngajeng séla gebuh Tusing ngranayang semangaté latuh Lantas pejuang matelu patpat Ng’togog krétain I duratmaka Ulian stata masok gedénan Sebilang mamunyi, stata matalin gendang Ngaku nyundih nangih ngaé pedih Ngaku sayang nanging mlegéndang Ngaku ngaé landuh nanging ngaé tuyuh Buka goaké kinsanin taluh Sesampun para duratmaka mepana kudang Rahayu rahajeng state karasayang Mangkin ngiring uningayang Ngisi kemerdékaan antuk kasih sayang Yadiastun iraga nu ngéngésan Blulang iraga nu nguda Sampunang wantah nyangkil lima Sekadi lekad di Galungané
50
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Iraga patut maadin kuud Mangda tusing madamar bangké Ulian tusing nawang matan titiran Tur ngorahang keleb surya ring wétan Lantas,,, Yéning sampun prasida nyujuh Sampunang mataluh nyuh Nyombongin sané tuyuh-tuyuh Tuyuh kanti pesu peluh Riantukan ulian peluh Ngawinang manahé kukuh Nyaga Indonésia mangda utuh
51
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Ngalih Kaja Kangin Prajurit pajerit Kucit guit-guit Basang sakit ngalilit Pipis rapi malepit Ramé jadma ngaba kléwang Dini ditu saling tendang Sakit keneh tan katahanang Sakit angga tan karasayang Kéto koné imaluan Sané kawastanin perjuangan Penjajah makasami kalawan Tuah nganggé tiing lanying, lan semangat tan pegatan Mangkin kabaos sampun merdéka Merdéka… Merdéka… Merdéka??? Napi sané anggén ngisinin? Kemerdékaan sané sampun pitung lusin Nah,,, jani mémé nuturin Malancaran pakapahin Malajah paselegin Malaksana corah pabedikin Malaksana melah paliunin Kawagedané melahang merténin Mangda tusing nyusubin Pang nepuk kaja kangin
52
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Tutur Leluhur Uli Kacang Saur ka Warisan Leluhur Wénten tutur Tutur saking leluhur Unduk imaluan dugasé lacur Madaar madarang kacang saur Guminé yakti subur Nanging kramané pada lacur Uli betén kanti baduur Makejang suba kagebur Sané ngawinang lacur Ulian duratmaka tanpa ukur Nyagur taler nundén nandur Pala bungkah pala gantung, beten lan baduur Apang ia sing naar kacang saur Ngalantur, Makejang pada sadulur Mangda duratmaka kalebur Dini ditu saling jagur Pacedar-pacedur Makasami gelar-gelur Liu ané babak belur Tur, duratmaka yakti mundur Nanging pejuang, wénten sané gugur Malih kramané gelar-gelur Boya ja saling jagur
53
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Nénten kadagingin cedar-cedur Pagelur ulian pacang nandur Pejuang, sané sampun gugur Jani cening becikang ningeh tutur Becikang ngajegang warisan leluhur Corahe lebur, melahé tandur Apang tusing sengsaya para leluhur Ngalebur lacur Nyagur duratmaka kanti mundur
Luh Éka Wahyuni Embas ring Tajun, 26 Januari 1999. Meneng ring Banjar Dinas Pudeh, Tajun, Kubutambahan, Buleleng. Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Unduksha
54
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
I Gede Putra Ariawan
55
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Sekat Somahné Ngalahin Mati Sekat somahné ngalahin mati Pangawiné ento kapah ngenah Anaké nyambat, ia nongos di tanggun désa Joh ngaduluang uli tukadé ané sepi jampi Magaé di carik, dadi santri lan ngajahin ngaji Kota, rurung linggah miwah lampu Sing buin nepukin makita Setata ngraos; “Dini tiang nau makérti ngayah. Buina tiang suba tua.”
Sejak Kematian Istri Sejak kematian istri Penyair itu jarang bersua Kata orang, ia tinggal di ujung desa Jauh ke hulu sungai yang sunyi Bertani, jadi santri dan mengahar ngaji Kota, jalan raya dan lampu-lampu Tak menarik hatinya lagi Katanya: “Aku tenteram di sini dalam hidup mengabdi dan aku tak muda lagi.”
56
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Bintaro Bintaro
Jani, joh di panepi kota, suud ujan Likub bon tanah anginé Bungané ané kembang ngesiuhang miikné
Kini, jauh tinggal di luar kota, sehabis hujan
Guminé nyaluk sandikala tur gesit
Udara berbau tanah
Di punyan-punyanané kedisé pacruit
Dan bunga segar mengembangkan Ipidan, meled gati idéwa jenek di tongosé sepi
aroma Hari senja dan dingin
Jani padéwékan tiang dini
Burung-burung mencicit di
Nyén ajak tiang buin maraosan?
pohonan
Sebet di umahé ené pedidi Adénan mawali ka tongosé ngontrak pidan
Dulu, betapa engkau inginkan
Di gangé kosek di Jakarta
tinggal di tempat sunyi
Di gangé bényék lan cupit gati Asal buin bareng ngajak nutur buka jatimula
Sekarang aku sendiri Dengan siapa aku akan bercakapcakap lagi? Tak bahagia aku di rumah sendiri Biarlah ku kembali ke rumah kontrak dulu Di gang yang pengap Kota Jakarta Di gang yang becek dan sempit Asalkan bisa bercakap-cakap bagai sediakala
57
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Ngantiang Pianaké Mulih Uli Umah Dadongné Hayati, bulan Oktoberé buin teka (Ngranaang inget ngatehang idéwa ka tanggun rurungé) Nadaksara meled gati katemu, meled gati Sakéwala sing sida, wiréh iraga mapasahan! Jani nedeng masan ujan di panepi kota tongos majujuk umahé ané pragat mara pesan Kedisé ané pacruit ngalih sebuné ngilgilang Nuju dingin kéné tongos ngalih anget tuah adi! Di arep umahé membat padang linggah, tegal séla sawi membat tegal mapulain gedang tur dikajohan ngenah majajar bukit pelung warnané Ngenehang idéwa dekdek lidek kenehé Pened awaké negak di ampiké uli semengan kanti sanja Pianaké tondén mulih uli umah dadongné Di macliek paningalané marasa kacunduk ajaka idéwa
58
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Menunggu Anak-anak Kembali dari Rumah Neneknya Hayati, bulan Oktober muncul kembali (Saat kau kuantar ke ujung jalan) Tiba-tiba aku menjadi sangat kangen padamu Tapi kita tetap terpisah! Kini sedang musim hujan di pinggir kota tempat tinggal yang baru Burung-burung mencicit kedinginan mencari sarang Engkaulah kehangatanku! Di depan rumah terbentang rumputan, ladang-ladang ketela kebun-kebun pepaya dan jauh di sana bukit-bukit yang biru Ngilu hatiku mengenangmu Penat badanku duduk seharian di beranda Anak-anak belum kembali dari rumah neneknya Dalam kantukku serasa bertemu kau kembali
Puisi-puisi puniki kaambil saking cakepan Ziarah tur kabasabaliang antuk IDK Raka Kusuma
59
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Ésai
IDG Trinandita
Napi sané médayang i manusa sareng i beburon lan tumbuhan pastika janten wantah pikayun. Pikayun punika wantah druwén i manusa kémanten. Punika awinan i manusa kesengguh pinih utama sané wénten ring jagaté.
Y
éning i beburon wantah bisa mamunyi kapining majalan, tumbuhan wantah bisa tumbuh kémanten. Nénten uning majalan. Yéning wénten tumbuhan majalan pastika sampun sami jatmané pacang
melaib tur makesiab. Punika taler yéning wénten beburon sané ngelah keneh (nénten dados nikaang pikayun). Pastika éwa dadosné i manusa. Sangkaning maduwé pikayun punika sané ngawinan ring jagaté i manusa maduwé gagamelan utawi tanggung jawab sané pinih akéh indik nguasa nguasi kahuripan. Madasar pikayun raris metu palaksana. Palaksanané punika sané jagi mabuat ring kahuripan. Punika dasar i manusa sané ngamecikang utawi ngusak asik jagaté lan sadagingnyané. I manusa sané nyelem putihang sekancan pidadab ring buana agung puniki. Yéning pikayun i manusa becik dados becik jagaté punika taler yéning pikayun i manusa nénten becik sinah jagi menados biuta ring jagaté. Dadosné becik kaon jagaté punika wantah pekardin i manusa. Sami punika wantah
60
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
madasar pikayun i manusa. Pikayun punika ngelimbak ring sajeroning pidadab i manusa ring jagaté. Pidadab i manusa ring jagaté punika nénten wénten lémpas midabdabin beburon lan tumbuhan taler daging jagat tiosan. I manusa ring kahuripanné nénten dados pasahang ring kawéntenan beburon lan tanem-taneman utawi tumbuhan. Beburon wénten sané kawastaninin ubuhan tunu punika wantah beburon sané kapiara sané dados kawigunayang anggén ajengan-ajengan dados ulam utawi dados anggé mayadnya ring Hyang Widhi. Taler wénten beburon sané kapiara anggé nyelimurang manah sekadi miara buron kesayangan sekadi asu, kedis utawi burung, méong, lan tiosan. Wénten taler beburon sané wénten ring alas utawi beburon liar sané nénten kapiara sakémawon maurip ring jagaté magenah ring wawidangan alas utawi tengahing wana. Yéning indik tetaneman taler wénten sané kapiara ring paumahan wénten taler tetaneman sané tumbuh liar ring wana utawi alas. Tetaneman punika taler sami mabuat ring kahuripan minekadi dados serana tamba, serana ajeng-ajengan sekadi lambon, pantun, jagung, lan seluirnyané. Makesami punika wantah daging jagat sané maurip. Yéning baosang daging jagat sané lianan sinah makuwéh pisan. Wénten sané kebaos gunung utawi Giri. Yening ring Bali ketah wénten sané kebaos Giri Toh Langkir, lan gunung Batur. Wénten tukad, ring Bali wénten Tukad Melangit, Tukad Bubuh, Tukad Ayung, Tukad Unda lan tiosan. Wénten danu, minekadi Danu Batur ring Bangli, Danu Beratan ring Tabanan. Wénten segara utawi pasih, sekadi Pasih Kuta ring Badung, Pasih Sanur ring Dénpasar, Pasih Lépang, Pasih Klotok ring Klungkung. Lan akéh malih. Sejabaning punika daging jagaté sangkaning pikayun i manusa paican Ida Sang Hyang Parama Kawi raris wénten alat-alat komunikasi sekadi télépon, HP, radio, lan tiosan. Alat éléktronik sekadi télevisi, radio, vidéo, lan tiosan. Alat transportasi sekadi motor, mobil, kapal laut, kapal terbang, lan setiosannyané. Sami punika sampun pastika ngelikub jagaté sami sané kebaos panglimbak jagat. Pikayun i manusa wantah punika sané ngardi sekadi
61
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
asapunika. Yéning nénten maduwé pikayun sinah nirdon indiké punika jagi prasida kejantenang. Patut kauratiang taler indik tanem-taneman lan beburon wantah daging jagat sané kawéntenané wantah mabuat ring pidabdab i manusa sané maduwé pikayun, mawinan kelestarian. Makesami punika menados uratiang sané dahat utama utawi penting. Taler daging jagat sané kapica antuk Ida Sang Hyang Widhi sekadi sané sampun kabacak ring ajeng sekadi danu, tukad, segara lan setiosnyané taler patut kapiara tur kejaga kawéntenannyané sumangdané ngelantur prasida mapikenoh ring kahuripan. Yéning sampun sami becik sinah ngardi pikayun i manusa bagia rahajeng tur rahayu. Dumogi.
Buda, 18 Juli 2018
IDG Trinandita wantah guru matematika ring Klungkung. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi.
62
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Manik Sudra
Satua Masambung
I Madé Sugianto
Di Gunung Bayur, murid-muridné teleb mlajahin silat. Ada masih maca lontar kanuragan apang kawisesanné sayan nincap. Badangin, di natahé linggah, Gedé Merta ngendingang Pupuh Sinom. Munyin sulingné jangih. Ngayat Ida Sang Hyang Widhi apang jagat lan sadagingné kapica
63
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
karahayuan. Mirib sasulinganné misi tenaga dalam ané ngranaang i kedis di tengah alasé marérén manguci, kimud nyentokang munyiné kerana kalah jangih bandingang suaran sulingé.
D
isubané murid-muridné marérén mamencak, makejang ngojog ka tongos Gedé Mertané manyuling. Murid-muridé negak malingker. Saang kayu madugdug di bucu. Nyanan petengné I Kaki Séngkok
ngajakin murid-muridné ngelarang Agni Hotra. I Kaki setata ngajahin muridmuridné nelebang Tri Hita Karana, apang rahayu ajak seisin jagaté, rahayu ajak kramané, tur kapica kerahayuan ring Ida Sang Hyang Embang. Welas asih, paplajahan ané ajahina tekén Kaki Séngkok. Yadiastun makejang kaweng di pasiatan, nanging setata welas asih tusing mamati-mati tekéning musuh. Disubané suud ngendingang Pupuh Durma, Gedé Merta ngajakin timpaltimpalné mataki-taki mangubakti. Makejang muridé bangun, ada ngojog tukad lakar manjus, ada masih ngojog paon, mapunpun anggon ajengan muang aturang. Bulan Purnama makenyir girang. Yadiastun pasraman I Kaki Séngkok ada di gunung, di alasé bet, sunaran bulané prasida nelusup di selag-selagan punyan kayuné. Ngancan galang kerana murid-muridé masih ngendihang obor di pasraman. Gedé Merta suba munduhang saang di tengah natahé linggah. Murid ané lénan ngebeg-ngebegin batu api angon ngenyit saangé. Diastun ada api obor anggon ngancungin saangé, muridé ento tetep ngebeg-ngebegin batu api. Kaki Séngkok ngajahin yén magaé tusing dadi ulah aluh, nyemak, nganggon ané suba ada. Paling melah mautsaha uling sing ada apang ada. Ento ngranaang muridmuridé setata ngenyit api nganggon batu api, tusing ulah ngidih tekén timpaltimpalé. Ngenyit api nganggon batu pinaka paplajahan apang murid-muridé tusing énggal brangti, apang setata mapineh dabdab tur nunggalang keneh. Apiné suba ngendih. Makejang murid-muridé mapunduh. Negak masila, nglingkerin apiné di tengah. Kaki Séngkok nuntun murid-muridné nunggalang
64
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
idep sambilang nguncarang mantra, ngayat Ida Bhatara Siwa. Sedeng teleb Kaki Séngkok lan murid-muridné nguncarang japa mantra, sagétan ada nyuh mageblug. Nyuh pongpongan nanging mabungut. “Nyuh seliwah,” jerit muridé. Nyuh mabungut ento lantas makeber ngojog murid ané ngenarang. Muridé bah, tangkahné tumpel nyuh. Nepukin timpalné bah mesuang getih uling bibih lan kupingné, Gedé Merta majujuk lakar ngarepang nyuh seliwah ento. “Oh cai ané mirib maadan Gedé Merta. Rasayang pawales gurun kainé!” Ciatt! Gedé Merta makelid tur batisné nendang pongponganné ento. Makaplag di punyan cangingé gedé, nyuh pongponganné belah mabrarakan. Eboné malekag. Murid-muridné Kaki Séngkok utah-utah. Nyusup wisya uling pongponganné. Liu muridé bah glalang gliling ngisi basang ada nekep cunguh kena wisya. “Tangarin ajak makejang, ené ada jatma jelé ngelarang ajian Maya Mambu. Tekep cunguh lan bibihé!” Gedé Merta nundén timpal-timpalné panudan ilmuné. Kaki Séngkok kumuh ngregepang japa mantra nunggalang idep ring Ida Sang Hyang Siwa. I kaki suba cager tekén muridné nyidang ngalahang musuhné. Sambilang ngayat Ida Bhatara, Kaki Séngkok masambilang nguncarang mantra penawar apang murid-muridné sida kaselamateng. Gedé Merta masila di samping guruné, ngregapang ilmu Semprong Ngasirsir. Ebo malekag sida kaupinin kanti ejoh uling pasrama. Ia nglipetang Ajian Maya Mambu tekén ané ngelahang. Disubané sida nyerihang ajianné ento. Ngénggalang ia ngaé ubad. I Kaki Séngkok itep nangun yasa. Don bluntas, don kesimbukan, don sembung, lan don piduh liu tumbuh di pasrama. Don-donan ento empoka, uleta anggona loloh. Pait makilit eboné. Ento loloh mautama anggon ngerik isin basang timpal-timpalné apang upas di tengah basangé telah pesu. Disubané pragat, makejang muridé orina nginem lolohné.
65
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Saling langkungin ngalih bibih pangkung mesuang utahné apang tusing mabrarakan di natah pasramanné. *** Grimutan basangné Kembang Girang kerana tusing nyidang mencanin murid-muridné Kaki Séngkok di pasraman Gunung Bayur. Pamekasné, Ajian Maya Mambu kalahanga tekén Gedé Merta. Teruna bagus ané sanget tresna sihina, kéto masih ané paling gedegina. Tatujonné ngwalesang sakit hati, nempahang brangti tekén Gedé Merta buin mamocol. Ping telu suba ia jerih macentok kawisésan ajak muridné Kaki Séngkok. Ulian tresnané katulak, Kembang Girang sebet tur makeneh ngmatiang teruna ané makada di atiné mentik bunga-bunga tresna. “Suba telung candra suba mlajahin Lontar Kala Ireng, kéwala tondén nyusup ilmuné. Buktiné Gedé Merta nyidang nyerihang Ajian Maya Mambu. Dija kuangan mlajahin lontaré ené. Ané ngaé tusing pragat ngurukang maimbuh suba bakat matiang,” makelo Kembang Girang mineh-minehin kesaktianné ané tondén paripurna. Ka tengah gooké di betén Alas Maya Keling ia ngojog. Ditu ia ngwangun pasraman. Tongos mlajahin Lontar Kala Ireng kakawian Ida Déwi Kali. Di betén suntiré ia ngebit-ngebitin isin lontaré. Makejang suba plajahina, nanging palet sidori kanti telung candra tondén sida resepanga. “Nas bedag. Sajan ratuning naya upaya, nyelapang Déwi Kali muyungin lontaré ané si dori. Kayang jani tondén nyidang mlajahin. Ené lontar tan patulis paling sidori. Kénkénang mlajahin.” Sebet atiné Kembang Girang kerana lontaré tan paaksara paling si dori. Makelo ia ningal-ningalin di betén sundih sentiré. Ditu mara ia nepukin kecekkecek maan song jaumé. Ngancan nlektekang ia. Sagétan kecek-kecek ento aksara suci. Yén hana wong makita teguh wisesa ngalahang déwa, raksasa, muang manusa. Pati ikanang welas asih.
66
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Pedas suba ia mamaca pabesen di lontaré. Yén edot dadi manusa sakti nyidang ngalahang dewa, manusa, lan raksasa, apang ngmatiang rasa welas asihé. Makelo Kembang Girang ngeneh-ngenehang. Mara ia ngresep. Tusing taén nyidang ngalahang Gedé Merta sangkaning ia enu ngelah rasa tresna. Enu ngarepang tresnané kawales apang sida masomahan. “Dong kéto kasujatianné. Nah, uling jani kai ngmatiang rasa tresna, ngmatiang suka tekéning manusa. Uling jani kal pupukin rasa gedegé tekéning saisin jagaté apang nyidang kai dadi ratuning pangiwa lan ratuning ilmu petak. Ha ha ha ha ha!” Kedék ngakak Kembang Girang disubané makatang kasuksman Lontar Kala Ireng. Kedékné ngebekin alas kanti I Celepuk makesiek tangkejut tur ngemasin mati. (masambung….)
Madé Sugianto Kukuh Sugianto utawi I Made Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Dané ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009, lan malih awarsané dané sampun prasida ngamedalang cakepan sané kapertama mamurda “Bikul” lan kalanturang antuk cakepan sané kaping kalih mamurda “Préman”. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”.
67
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Gegonjakan
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
Dadi jegég sajan tepuk jani? Pidan dugasé ajak biasa dogén. Apaké ulian jani ia suba bisa mapayas? Ah, iluné masé suba biasa tepuk ia mapayas. Apaké ulian ia suba ngelah modal anggo perawatan ka salon? Ah pidan masé suba biasa tepuk ia ka salon. Lantas, apa ngeranayang ia nyumingkin ngenah nyegégang?
T
umbén tepuk di pasisi pasihé. Dugasé ento tiang majanji ajak Dik Stévy lakar matemu. Ah, pasisiné ento tongos romantis lakar némbak Dik Stévy.Sakéwala buka pituduh widhi, tiang matemu I Luh
mantané. Sagét paningalané macaplagan ngajak I Luh, lantas pada pada ngelingus mapi sing ningalin.
Sakéwala ketug tangkahé sing nyidang
mogbogin. Patuh rasané buka matemu simalu. Adaaah... Bancang rengkiang ané biasa gelut tiang ipidan, jani geluta tekén anak lén. Mara tingalin telektekang, nyansan tekekanga. Celekotokané... mara tawanga tiang pedidi, nyansan-nyansan I Luh, misi sélpi mapotrék manying di arep tiangé. Kalud tunangané gedé welikas, yén bantas geles bisa kepingseg tendasné!
68
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
Tiang bengong, katos magelekan buka ngelekang jaja klepet nyangkét di klénéngan baongé. Prajani tiang kisik-kisik nyemak hapé mapi nelpun. "Halo sayang," kéto tiang ngeraos keras-keras apang pirenga. "Ya... Ya... Sabar sayang.
Aku lagi di pantai.
Bentar lagi aku
jemput. Muaach... Daaaadaaa yayang!" nyansan ngerasang tiang ngeraos. I Luh makipekan, kéto masi anaké muani ané ajaka (kurenané apa tunangané, sing nawang tiang). Mara mireng kéto, nyansan manying I Luh. Jani misi nyelédoh lantas ngurik-ngurikin kumis anaké muani ento. Mimiih...ngerodok tangkahé, buka payuké di rirun tulukin saang dapdap. Meluab sada andusné ngelikub! Singké ia merasa angen tekén déwék tiangé ané sujatiné tondén nyidayang mup on tekén ia. Sakéwala harga diri lelaki ngawinang tiang pantang mengemis cinta! Bapan tiangé nuturin, "Malikin mantan tan bina nyilapin utahan! Lebih baik cari yang baru. Sebab yang baru selalu dirindu!" Tuturé ento gemel tekekang tiang, mawanan alon-alon tiang membuka hati untuk Dik Stevy. Buiih, taanang tiang gedeg basangé. Daharin tiang pil captopril abatu, apang tusing menek tensiné. Yéh Aqua abotol gedé penékang ategakan. Dokteré ngorahang, air putih menétralkan tubuh. Sinah nyak nétral gedeg basangé. Yén ulian ento tiang kanti seteruk, ambat legan kenehné I Luh. Misinya sukses! Hapé tiangé ngejer di kantongé. Ada WéA masuk. Nomer sing tawang. "kasian yang lagi sendiri," kéto raosné. Celekotokané, pasti I Luh nénénan. Buiiih... Nyansan manes-manesin ia. "Mau aku temenin?" buin chat-né masuk, misi emoji gambar paningalan jantung barak makeplos. Béh, telah kesabaran tiangé. Lantas émosi tiang ngetul hapé nulis kéné, "Icang sing peduli tekén Nyai! Icang sing ngerambang bangkén dongkang!" gerimutan basang tiangé, ngirim pesané ento. Kanti cerah layar hapéné bakat
69
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
celek. Sakéwala pamuput, yéh paningalané ngembeng nagih mabéok. Apang tusing tepukina tiang menangis bombay, kipekang tiang muané marep ka duri. Mara tiang marep ka duri, ndas bedag... Sagét Dik Stévy majujuk, yéh paningalané membah cara Tukad Buhuné blabar kapitu kaulu! "Dik....Dik...." kéto tiang kabilbil raosé megat-megat. "Koné suba sing peduli? Koné sing ngerambang bangken dongkang? Kau terlalu menyakitiku, Lik Yan!" Dik Stévy magedi ngajorjor ngarenjit, buka godélé lekad kajeng, sing bakat bén ngepung. Ditu di pasisi, I Luh sayan mesra....
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
70
Suara Saking Bali
Édisi XXII | Agustus 2018
71