Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
1
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
2
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Daging Jurnal Lawat-lawat Sara Kusuma (IGA Darma Putra) Satua Cutet I Locong Nyelékang Agama (Désak Madé Yunda Ariésta) Liza (Agus Sutrarama) Nyujuh Langit Duur Bukit (I Gedé Agus Mahardika) Mati ané Ngelangenin (Aksan Taqwin Embe) Satua Bali I Mencéng Ajak I Polos (Ni Ketut Elisa) Puisi Bali Puisi-puisi I Gedé Suwartama Puisi-puisi IDG Trinandita Puisi-puisi Mas Ruscitadéwi Puisi-puisi Tudékamatra Ésai Korsi (IDK Raka Kusuma) Satua Masambung Kania (6)—IBW Widiasa Kenitén Gatra Cakepan Makulit Selem Polih Hadiah Sastéra Rancagé 2018 Gegonjakan Baliho (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra)
1
2 6 11 16 42 50 53 58 63 68 71 76 80 82
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Lawat-lawat
Suara Saking Bali| Fébruari 2018
SSB/ Manik Sudra
Sara Kusuma IGA Darma Putra
B
hatara Shiwa nedeng ngelarang tapa ring gunung Mahaméru. Para dewatané sami osah pikayunané santukan swargané jagi kagebug olih raksasa wadwan Nilarudraka. Nénten wénten sané mrasidayang
ngasorang raksasané punika,
sajawaning
okan Ida Bhatara Shiwa. Raris metu
pikayunan para déwatané mangda Ida kayun ngalebar tapa tur matemu sareng praméswarinida.
2
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Sang Hyang Smara polih amongan mangda mrasidayang nangiang Ida Bhatara Shiwa saking tapanidané. Sakéwanten sinah nénten mapikolih pabuaté kadi sapunika, santukan Ida Bhatara Shiwa wantah déwan jagat. Sakéwanten Sang Hyang Smara, nénten urung rauh turmaning sampun masangu sanjata utama. Sara Kusuma. Kadi asapunika kawéntenan Sang Hyang Smara ri tatkala jagi mautsaha ngalebar tapanida Bhatara Shiwa. Wénten sanjata sané dados gagambelan Sang Hyang Smara inggih punika Sara Kusuma. Sara mateges astra utawi panah. Kusuma mateges sekar utawi bunga. Sara punika panah marupa bunga. Awinan patut tiaga, pradé wénten anak micayang sekar. Jerihin sekar punika wantah sanjata kanggén ngoda tapa brata. Antuk panah bunga inucap Ida Bhatara Shiwa mrasidayang katangiang. Sakéwanten, anggan Sang Hyang Smara geseng. Kageseng olih gni sané embas saking nétranida Bhatara Shiwa. Piwelas asih Ida Bhatara Shiwa, saking pinunas praméswarinida, raris kasupat malih. Sang Hyang Smara prasida murip, sakéwanten tan pangga. Raris Sang Hyang Smara kawastanin Anangga, mateges nénten madué angga. Pradé wénten anak sané nénten madué angga, déréng majanten nénten maurip, santukan dados ngaranjing ring anggan anak tiosan. Sakéwanten patut pisan mangda polih wara nugraha saking Ida Bhatara Shiwa riin. Sapunapi pamarginé mangda polih wara nugraha kadi sapunika? Ring Kakawin Smaradahana sampun kasinahang, wantah sangkan pinunas praméswarinida Bhatara Shiwa inggih punika Bhatari Uma. Bhatari Uma wantah shaktinida Bhatara Shiwa. Awinan pradé mapikayun dados Anangga, kapatutang nampekin Bhatari Uma. Utawi nampek sareng shakti. Napi anggén nampekang déwék sareng shakti? Manut Mpu Dharmaja sané ngardi kakawin Smaradahana, wantah bhakti. Sang Hyang Smara sangkan bhakti ring Bhatara Indra, raris ngamargiang swadharma. Déwi Ratih sangkan bhakti, mapinunas mangda kapica nénten madué angga sarira. Sangkan bhakti,
3
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Smara-Ratih polih waranugraha. Napi wastan waranugrahan Ida Bhatara Shiwa? Waranugraha punika kawastanin asih. Sang sané bhakti, kapicayang asih olih Ida sané kabhaktinin. Kadi asapunika kawéntenan Sang Hyang smara sareng Bhatara Shiwa. Sira punika Sang Hyang Smara? Manut katattwannyané, Sang Hyang Smara taler mapeséngan Sang Hyang Kama. Kama punika embas saking anggan Ida Bhatara Shiwa. Awinan Ida Bhatara Shiwa taler mabiséka Mahakama, utawi Kaméswara. Kama ring angga sarira wénten kalih. Kama Bang ring anak istri, Kama petak utawi putih ring anak lanang. Bang punika RAtih, petak punika SmaRA. Maka kalih madaging RA. RA wantah wijaksara sané malinggih ring Rah. Kadi raos guyuguyu, dados gega dados nénten. Sang Hyang Smara antuk panah bunga, nangiang Ida Bhatara Shiwa. Kadi sané kasinahang ring Smaradahana, Sang Hyang Smara sampun ngaranjing ring anggan sang maraga lanang. Déwi Ratih ring anggan sang maraga istri. Mangkin patut takénang, ring dija patut rereh Ida Bhatara Shiwa sané kantun matapa? Anggén napi ngarereh Ida Bhatara Shiwa? Minab tetujoné wantah mangda kayun Ida ngembasang oka. Napi anggén nangiang Ida Bhatara Shiwa? Manut caritané sané sampun lumbrah wantah panah bunga. Ring dija rereh panah bungané inucap? Wénten baos kadi sapuniki. Bunga punika wantah sekar. Sekar kocap mapakilitan sareng sekah. Sekah punika lawatan angga sang sané sampun lebar. Ketah kanggén ritatkala wénten upacara pitra yadnya, kadi sané kamargiang olih anaké sareng akéh. Cutetnyané, sekar punika angga sarira. Minab punika sané ngawinang, yéning wénten anak lebar kabaos kalayu sekaran. Sarirané kawastané layuan [layon]. Angga sarirané kocap layu. Napi awinan layu? Santukan nénten malih madaging bayu. Bayu punika prana, utawi angkihan ring basa lumbrah. Anak sané sampun lebar nénten malih mangkihan. Yéning nénten mangkihan, sinah papusuhan utawi jantung nénten malih ngetug. Papusuhan nénten ngetug, nénten wénten
4
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
rah sané malingsé ring angga sarira. Rah punika sayan sué, sayan padat. Sayan padat sayan dingin. Rah sané dingin ngawinang sarirané taler dingin. Layon sang sané sampun lebar, sinah dingin. Nénten wénten malih rah mamargi ring uat utawi sarira. Yéning angga sarira punika sekar, panah sekar Sang Hyang Smara punika napi? (*)
IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, baliwisdom.com, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2018 antuk cakepan sané mamurda Bulan Sisi Kauh.
5
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Satua Cutet
Suara Saking Bali| Februari 2018
I Locong Nyelékang Agama Kanti semengan I Locong ngudik HP. Klénang klening ramé munyin HPné. Ento ngaé Luh Ani bangun.
Désak Madé Yunda Ariésta
“J
am kuda né bli? Adi suba uyut gati HP bliné semengan?” “Mara jam setengah pat. Bli kondén maan mesaré né Luh. Panes basang bliné.”
“Panes kénkén? Apa daar bli? Bénjep gaénanga nyen loloh.” “Aruh, panes basang tusing ulian dadaran. Panes basang gedeg né Luh.
Émosi jiwa bli.” “Kenapa bli gedeg?” “Né ada anak mamunyi nyelékang agama iraga.” “Aruh....” Sawiréh enu kiap, Luh Ani tusing masaut liu. Laut masaré buin. *** Galahé suba jam dasa semengan. Munyin kulkul banjaré madingehan samarsamar. Luh Ani, ngénggalang ngojog nundun I Locong ané enu geris-geris mesaré.
6
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
SSB/ Manik Sudra
7
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Bli, bangun malu bli. Nak tedun jani lanang banjaré. Lakar ngayah, nyanan Ida Sasuhunan tedun ka Béji.” “Aruh, kiap bli Luh. Mara maan mesaré. Kanggoang kéna dedosan malu. Nu ngidaang bli mayah.” “Mimih, kéné suba ada galah mesaré anggona ngudik HP. Gaé soléh jemak bli. Mabraya sing maan, ngaturang ngayah masi sing maan.” “Mih, mencéng sajan adi Luh. Baang mesaré malu buin molas menit. Nyanan dundunin. Kanggoang siduri teka.” “Nah, yén suba kéto.” *** Buin molas menit. “Bli bangun!” Luh Ani gelur-gelur uling sisi. I Locong, kijap-kijap sambilanga ngerémon. “Aruh, angsoang suba bangun. Yén sing bangun buin maan ‘gumi magambar,’ masi jumah.” Tondén makisid I Locong uling jumaan sagét suba mamunyi buin HPné. “Mimih.. Biin jelemané ni poloné mamunyi soléh di grup. Kar inbox jani kénkén sebenéhné keneh jelemané ené.” Suba liwat tengan jam, kondén masi I Locong pesu. Iteh ngisi HP, sambilanga ngerémon tur angkih-angkih maciri basang gedeg. Wiréh tusing ada pesu Luh Ani nyeeb uling sisi. “Mimih Ratu, dong kondén makisid uling pesaréané to. Mih...ngelah adi tiang kurenan mayus buka kéné.” “Siep malu Luh. Buin panes basang bliné. Buin ada jelema ajum nyelékang agama. Né bli tantangina ajak ia.” “Wé bli, yén dadi tiang maang tetimbang. Sing perlu bli ngerambang anak kakéto. Ento bisa oknum ada nyelap ngaa panes iraga. Yan suba panes sinah lakar ngaa uyut tur iyeg. Bli nawang, uling ibi suba bli inget mebakti, malajahin isin buku agama? Kadén tuah HPné ento ané baktinin bli. Anaké nyacad kanti
8
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
béngés, agama iragé tusing lakar kénkén. Anaké ané terpancing cara bli né dadiné merebutin balung tanpa isi.” “Mimih, orta I Luhé suba cara anak madarma wacana. Apa tawang I Luh. Yén nak kakéné depin kadong tuman nyanan ia.” “Ah, yén suba kéto. Jalanang suba keneh bliné. Ngujang tiang ngutang munyi nuturin anak beluk cara bli.” Kanti das sanja, I Locong engsap madaran ngitungin HPné ento. Kepel-kepel limané kadirasa nagih ngantem anak ané ajaka inbox ento. Né jani mirib gedeg basangné tusing ngidaang ban naanang. Laut énggal bangun nyemak baju anget, tas kompék tur kunci motor. Pesu lantas I Locong nyaluk hélm lakar ngaba sepéda motor. “Wé bli, kal kija ento! Sasuunané lakar tedun. Mai ajaka ka Pura maturan malu,” kéto Luh Ani makaukan. “Luh, bli lakar ngalih jelema ané ngéndah ento. Gedeg basangé.” “Né mara ja, sing san dadi élokang gedeg bliné. Kanti prajani nagih ngalih.” “Ené masalah harga diri Luh. Bli suba direndahkan.” “Yén dadi tiang nawang. Apa ané ngaé bli kanti nagih ngalih buka kéné?” “Kéné Luh, masak bli oranga lengeh. Tusing nawang isin Wéda.” “Oh kéto, jani tiang metakon, nawang bli isin Wéda apa?” “A..e..e.. apé nah Luh, sing nawang, éh engsap Luh.” (*)
9
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Satua Cutet
Suara Saking Bali| Februari 2018
SSB/ Winar Ramelan
10
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Liza Nyaluk jam pat sanja, aréal Taman Budaya, Art Centre Dénpasar nyansan nyepiang, tamiu-tamiu lokal lan mancanegara sampun pada matilar. Malih a jam tiang musti nutup gedung paméran Mahodara Mandara Giri Buana, genah tiang makarya. Tiang ngambil selang, saka besik entikentikan ané wénten ring sisi gedung paméran siamin tiang, yakti sampun wénten petugas sané sarahina ngarawat tataneman ring aréal taman budaya niki, nanging mula tuah kasenengan tiang naler miara sarwa entik-entikan, napi malih né wénten ring tongos tiang ngarereh pangupa jiwa, yan sampun melah sinah sawai masih tiang né ningalin. Agus Sutrarama
“G
us, marérén ja malu, ené suba bliang Dék lontong jak és kuud ..” Tiang makenyem ring anak istri nika, Dék Asih, timpal melah tiang. Ngalemeng ipun mayahin ajeng-ajengan tiangé,
raris yén wénten jinah, tiang né ngajakin ipun ke Mc D, numbasangan ajengan derika. Ulian raketé liu timpal-timpal tiang ngadén tiang jak Dék Asih sampun matunangan, nanging sujatiné i raga tuah matimpal.
11
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Wau ja telah lontong tiangé, gagéson rauh atasan tiangé. “Gus, lamun suba suud makan, tulung ja bantu, niki ada tamiu asing buin teka.” Kénten raosné Pak Bagus, saha samar-samar dingehang tiang suaran para tamiu buléné. Sanja punika molas diri mahasiswa Universitas Florida, Amerika Serikat ngerauhin gedung paméran Mahodara Mandara Giri Buana. Para Mahasiswa punika tuah mahasiswa sané nyarengin program studi Kebudayaan Indonésia ring sekolahnyané. Tiang kajudi dados pemandu, nerangang indik muséum turmaning sarwa benda-benda seni né kapamérang irika. Rikala iteh nerangang tan sida baan tiang ngelidin kenyung manis silih sinunggil sisia, peliatné rasaang tiang ten taén makisid saking tiang. Ri sampuné acara bébas, tiang nyingak sisia jegeg nika iteh ningalin asiki lukisan. Minabang ipun uning ring pengrauh tiang, saha matolihan. “Hai ..” tiang nyapatin. “Hai,” kawales antuk kenyung manisné. “Do you like this picture?” Tiang nakénin ipun sané tingalin tiang seneng ring lukisan potret wajah I Gusti Nyoman Lémpad, silih sinunggil maéstro seni lukis sané naenin wénten ring Bali. “Hmm .. paké bahasa saja, gimana?” Tan pasangkan tiang bahasa Indonésia anak istri bulé niki lancar pisan. “Nama saya Liza ..” Irika raris tiang kenal ring Liza, mahasiswa jurusan Kebudayan Indonésia, Universitas Florida. Liza nyambatang rikala nyingak lukisan potrét wajah nika, ipun inget ring foto potrét kehidupan masyarakat Bali jaman dahulu né taén tingalin ipun ring album foto mbahné. Kénkén kadén unduké énggal tiang kacantol ring Liza, miribang ulian lucu tiang ningehang tabuh raos bahasa Indonésiané, dikénkéné tiang menahin bedik-bedik. Liza lan timpal-timpalné lakaran a minggu ring Bali, ipun jaga wénten kunjungan ka sakolah-sakolah ring Bali, sakadi Universitas Udayana lan Institut Seni
12
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Indonesia (ISI) Denpasar sané genahné maselat témbok saking Taman Budaya, genah tiang makarya. “Gus, tomorrow we will visit ISI Denpasar, if I have time I will come here again, Agus besok bekerja?” Liza nakénin tiang riantukané mangkin ipun musti mawali ka hotélnyané. Sampun a jam sareng ipun, tan karasa. “Iya, besok saya bekerja. I wish you come, Liz.” Sanget sajan tiang mekeneh apanga ipun sida singgah mriki dinané bénjang, sakadi sampun kenal makelo, né sujatiné wau a jam. Dot sajan tiang énggal-énggal buin mani, apanga sida katemu malih sareng Liza, galah-galah rikala makedékan sareng ipun setata marawat. Liza nepatin janjiné, ipun nyinggahin tiang. Tan sida baan naenang kendel. Kabenengan tiang makarya setengah hari, tiang lakar ngatehang Liza melali ajebos. Tiang ngajak ipun ngiterin kota Dénpasar. Ajak tiang ka peken, apanga sida ia ningalin kénkén anak Bali rikala madagang lan matumbasan. Seneng pisan tingalin tiang ring paras ipuné rikala nyingak ramia peken Badung rahina niki. Liza nakénin tiang rikala tiang numbas canang ring asiki dagang, anggé napi nika. “Grateful Liz ..” Raris tiang nujuhang palinggih-palinggih, méja-méja pedagang sané madaging canang sari pinaka sarana umat Hindu ring Bali ngaturang suksma ring Hyang Widhi antuk asih kasihné. Ajak tiang Liza melali mulih tiangé, kala nika wénten pekak tiang sedek ngamangin ngamah kurunganné, tangkejut gigis ningalin tiang mulih ngajak tamu bulé, miriban kadéna gagélan tiangé. “Gus, ené tamu uling dija..?” Kénten petakén pekak tiang saha makenyir nyihnaang giginé né nyansan telah. Irika laut tiang ngenalang Liza ring pekak lan kaluargan tiangé, turmaning wénten a jam dados juru terjemah carita pekak tiangé ring Liza. Pekak tiang nyambat I pidan dugas enu teruna ia taén ngelah timpal tamu bulé luh muani, anakné suba makurenan, uling Amerika, nanging pekak tiang suba engsap
13
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Amerika dijanan. Rikala tiang lakar maturan canang sari ka sanggah, Liza nagih milu. Tiang matakén ring I Pekak napiké dados, lan tiang nyambatang yéning Liza sampun uning yéning ten dados macelep ka genah suci rikala kotor kain, I Pekak ngemaang. Seneng pisan tiang kala ningalin Liza mabakti, yakti ten cara anak Hindu Bali, nanging ngenah seken lan ning. Énggal pisan kaluargan tiang milu seneng ngajak Liza. I Mémé ngaénang Liza dedaran Bali, tiang sareng sami ngajeng di Balé Daja. Tan kerasa galahé, tiang lakar ngatehang Liza mewali ke rombongané ring hotel. Bibi tiang né madolan baju ring peken, ngicén kenangkenangan baju I Love Bali ring Liza, ngawinang tan sida baan ipun ngengkebang demen, lan ngucapang suksma ring kaluargan tiang. Ring galahné tan mekelo nika, tiang polih ngajak Liza malancaran ka Tanah Lot, lan Uluwatu, irika malih ipun negesang rasa seneng ipuné wénten driki, yéning tan ulian program béasiswa miriban déreng sida antuk ipun malancaran ka Bali, krana kaluargan ipun tuah kaluarga sadarana. Naler ipun nyambatang yéning Pulo Bali mula kesayangan pesan olih para Déwata. “Gus, I Love your Bali .. mm and I think I Love you ..” Mimih, ngetor bayun tiang rikala ningeh raos siduri saking Liza nika, caket prajani bibih tiang, laut Liza makenyem lan ngalanturang, “But since I was here you spent your time with me a lot, I don’t want to make you forget your best friend..” Raos ne Liza niki kapinéhin tiang, wau tiang makesiab, nguda bisa tiang engsap dina wanti warsané Dék Asih né tuah rahina mangkin. Kala tiang nyambatang nika, Liza makenyem manis lan manggutan lakar nyarengin tiang singgah ka umahné Dék Asih. Tiang ngarasa tan énak ring Dék Asih riantukan kanti engsap tekéning dina wanti warsané, nanging Kadék tan ja nyangetang indiké punika raris ngambil tangan tiang lan Liza ajaka ka tengah, irika sampun wénten naler timpal-timpal tiang sareng-sareng jaga ngarayaang dina wanti warsané Dék Ayu. Malih pisan uratiang tiang Liza girang pisan, tan parasa tiang tan nyak joh-joh saking ipun, yadiapi sujatiné galah ipun mawali ka Amerika tuah ketékan jam kémanten.
14
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Sané mangkin sampun a minggu galah Liza matilar saking Bali, mewali ka umahnyané ring Amerika, tiang ngwacén asiki é-mailnyané. “Gus, sebenarnya saya sudah kenal kamu sebelumnya di dunia maya ..” Irika Liza wau nuturang sujatiné duang tiban né pidan Liza sareng tiang sampun polih kenalan ring dunia maya, friendster. Irika ipun maadan Elisabeth Robertson, tyang nginget-ngingetang. Ipun nyaritaang rasa dot ipun melancaran ka Bali sasampuné nyingak album foto mbah nyané turin polih carita yéning dumun rikala mbah lan pekak ipun dados pangantén anyar tur sida malancaran ka Bali, irika ipun jak dadua polih labuh negakin montor laut katulungin olih anak Bali punika. Seneng pisan ipun tatkala kenal sareng tiang ring dunia maya. Nanging kasibukan tiang dugasé ento ngranayang tiang kapah malih polih ka warnét turin nyambung carita ring friendster. Liza naler sekadi nika, sibuk naler ring program sekolahnyané, nanging ipun nyambatang polih ngirimin tiang makudang surat ring friendster-né tan kawales antuk tiang. Tiang tan sabar, aget tiang kari inget password friendster tiang, irika tiang nyingak ipun. Yakti, Elisabeth Robertson ten wénten tios tuah Liza.
Agus Sutrarama Magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.
15
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Satua Cutet
Suara Saking Bali| Februari 2018
Nyujuh Langit Duur Bukit Tok.... tok.... tok... kletak-kletok suaran pemaluné di balé dangin saha ngencak sepi petengé ané dingin. Don kayuné nu nguntul belus baatin damuh tondén ja madan tuh, suryané tondén endag. Pan Wandra suba suar-suir, nyelagin suaran kedis lan manuké ané nyapa suryané badangin. I Gedé Agus Mahardika
“M
éméné seduhang bli kopi,” makaukan Pan Wandra sambilanga noltol kayu orderané. Mén Wandra sedek magarapan di paoné ané cenik, maserung bedég maraab
séng, krontang-kronteng saha ngaé dedaaran. “Nah bli, jantosang malu tiang nu ngaé yéh anget, séla kukusé masih kondén lebeng bli,” masaut Mén Wandra sambilanga ngupinin bungut paoné. Andusé makudus ngentasin raab séng, nyujuh pakayonan bukité. Pan Wandra suir-suir, ngawiramaang pupuh durma tumuli ngulati ring kawéntenan ipuné riin. Pitung tiban suba langkung pemarginé, nganti jani unduké tusing ja ngidaang ngengsapang, sangkan sakité ané nu karasayang. Rumpuh ané kaarsa awinan sengkala né nibenin.
16
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Né bli kopiné,” Mén Wandra makaukan, katelektekang semu muané muani. Tepukina peningalané suba ngembeng-ngembeng, kenehné karasa suwung mangmung. “Bli... bli... né kopiné, apa kakenehang bli?” Mén Wandra nyambung matakon saha nundikin né muani. “Yih... siing,” Pan Wandra masaut, sambilanga nguleh-ngulehang makenyem. Mén Wandra sujatiné suba nawang, apa né anggona keneh tekén né muani. Ngembeng yéh peningalané laut majalan ka paoné, negak mapangsegan inget buin tekén paundukané lintang. Dugasé ento galahé suba tengai tepet Pan Wandra iteh nampadin tepin tangkid abiané, sagét ipun maserod laut ulung maglebug ngantos keni struk ten éling ring raga. Suaran nongcrété pacruét ring punyan cengkéhé, saha masalin uyut krama di rurungé. I Wandra ané mara teka uli masuk malaib maelingan, “Mémé... mémé... I Bapa ulung!!” Méméné ané sedek nyangkutin adiné ngadébras bangun, pesu uling meténé, “nak éngkén Yan, nyén né ulung?” Kondén pegat munyiné saget ramia kramané teka makalukan, bengong Mén Wandra ningalin né muani karomba baan kramané. Prajani suung kenehné, nyalempoh nyalélég di adagané. Krawakkriwik I Madé Winarti, pianakné ané mara matuwuh petang tiban ngeling di pasarean “emék-emék...” Kala punika Mén Wandra mara inget tekén padéwékan, ngejer ngetor awakné, yéh peningalané nyarékcék saking bucun paningalan saha nyagjagin né muani, “nak éngkén né bli, to nguda bli nganti kakéné?” Iteh ya ngamik-mik padidina, sambilanga ngusap-ngusapin tatun Pan Wandrané ané nu engsap. “Dri suud amonto ngeling, né jani éncolang sayagaang ragané ajak naké muani karumah sakit!!" kéto patelan nyamané né madan I Darna mituturin.
17
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Sambilanga ngusap-ngusapin yéh peningalan Mén Wandra masaut “men pianak tiangé nyén ngajak jumah bli? Buina I Wandra kondén madaar.” “Nah majalan ba Dri da mekejang kenehanga, panaké bli kangajak, bli sing ja ka ngutang keponakan bliné,” kéto pasaut I Darnané banban. “Né bli ada namping abedik, anggon bekel di rumah sakit,” kéto I Darna nyambung munyiné sambilanga ngenjuhin adiné pipis. Kaatehang baan carry selem, prajani langité rerem gulem sahasa nyarengin sungsut keneh Mén Wandrané. Neked di Rumah Sakit Umum Bangli, mablicakan batis parawaté mretenin Pan Wandra, nanging tondén masih kedat paninglané. “Bu suaminya harus segera di rujuk ke Sanglah!!” Ningeh munyin dokteré, prajani kebus awakné Mén Wandra, “nggih pak dokter!.” Kéto pasaut ipuné, munyiné suba ngetor, kenehné mailehan, uling muncuk batis ka pabaané karasa suwung, masriyok yéh peningalané inget tekén pianakné jumah, kéto masih kala nyeledétin né muani ané nyelémpang di ambulané. Di tengah ambulané, salantang pejalan nuju Sanglah keneh Mén Wandrané ngulayang, saha ngalin-ngalin dija mirib kapelihan ipuné manumadi, nguda jani idéwék nepukin pikobet buka kéné. Sing ada tongos matimbang wirasa, pianak dadua ané setata nandan liangé sadina masih kakutang. Langkungan kén abulan suba ipun di Sanglah, yén kénkén kadén idup pianakné jumah, sadina sabilang peteng Mén Wandra wantah sida ngetélang yéh peninglan, to nguda ngantos jani Pan Wandra tuara ja makledipan. Nganti tamis telah pamelin abiané, anggon nutugan sakit kasengkalaan ané nibenin. Kéwala abedik tuara ada rasa sangsaya dikenehné. Sawetara jam 10 peteng, peningalané tuara masih nyidaang ngidem. Mén Wandra pesu uling kamaré, ngulehang angkihan negak di ambén rumah sakité tumuli nyuléngék ka langité, nyaruang yéhé ané ngembeng ngebekin paningalan. Sangkan rindu tekén pianakné jumah ané tusing ngidang
18
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
nanggehang. Tepukina rawat bulané né terang galang, kadi nundun kenehné Mén Wandra nganti éling ring paukudan. “Yih dong purnama kapat jani, ngasabha di pura pucak, to nguda mara idéwék inget", Mén Wandra makaengan padidina, gagéson ka ruangane, nyemak canang saha ngacep Batara Sakti Pucak. Teleb kenehne maatur-atur babaturan, makejang sungsut ane rasayang katumpahang mapinunas saking manah las, rikala kenyel, sebet, kangen rindu ken pianak mabesikan sami kaaturan. "Ratu Batara Sakti, nguda puniki pamargin urip titiang, telas sampun kadirasa sami ne wenten ring paukudan titiang, yening wantah ledang Ratu Batara mapaica, sané mangkin titiang mapinunas, icalang sakancan pikobete puniki, mangda gelis nak muanin titiang seger, turmaning prasida titiang kacunduk malih sareng pianak jumah", kéto atur-atur Mén Wandrané, sambil cegut-cegut maelingan. Petenge ento majalan, kéto masi sunaran bulané ane ngangsan negehang, tumben luwung karasa kenehne, gumantos ipun mresidayang lelep ring pasarean. "Bu...bu...bangun bu, bapak mau dipriksa" banban perawate mamunyi nundunin, saha nyulik-nyulik liman Mén Wandrané. "Nggih-nggih Bu", usap-usap Mén Wandra bangun, ulian lelepne nganti engsap tekéning lemah. Kala punika taler, magrudugan uling di sisi bliné teka ngenyang Madé Winarti, natad lungsuran, kéto masih I Wandra nutug uling duri sambilanga ngelut raportne. Nyarekcek yéh peningalané Mén Wandra gagéson ngelut pianakné, I Wandra masih ngelut méméné. Sekancan rindune katumpahang, perawat ngajak dokteré ane nyingakin unduké punika milu anyud tekén kasedihan saha ngusap-ngusapin peningalané. “Men éngkén naké muani Dri?” matakon bliné.
19
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Mén Wandra tusing ngidaang masaut, ketelan yéh peningalané karasa ngisinin petakon bliné. I Darna nyaledetin ipahne ane nyelempang tusing ja makrisikan, bibihne macamok oksigen. “Mendep Dri, suud amonto maelingelingan, tingalin pianaké nyanan milu ia sebet.” Kéto munyin bliné mituturin Mén Wandra né ngeling calegukan. Né jani lan bareng-bareng ngerastiti mogi ja enggal Pan Wandrané ngidaang seger kadi jati mula, buin I Darna ngisinin munyiné. I Wandra malaib ngisiang liman bapané, “Pa.. Pa.. bangun Pa.. né tiang jani suba menek kelas 6, tiang maan juara satu pa..!!” kala punika ngembeng yéh peningalan I Wandrané, ningalin bapané ané tuara ja makrisikan. Oyaga liman bapané, saha punika yéh peningalané ané ngembeng ngetél di liman bapané. Tumuli liman bapané maklejutan, jrijiné magembelan ngisiang tekek liman I Wandrané. Saka bedik peningalané nyarepjep. “Yan...” Pan Wandra nyumu ngomong, sahasa semenge punika karasa sepi, tetangisané mararian, yéh-yéhé ané melusin pipi prajani nyat. “Bli...bli Madé,” Mén Wandra gagéson nakonin né muani. Diastun tuara ngidaang masaut Pan Wandra makenyem, yéh peningalané ngembeng. Kéto masih ne lianan milu ngetelang yéh peningalan sangkan liange sing nyidaang nyambatang. “Dé né bli ngabe tirtha Batara Sakti, tunas malu Dé!!” I Darna gagéson ngungkab kréséké ané misi tirtha mawadah pucung atum. Kasiratang kasuginin, kaketelan di bibihné Pan Wandra, kolongané macalegekan, laut makenyem sambilanga ngusud sirah pianakné. Dokteré ngencolang mereksa Pan Wandra, siep tusing pesu munyi, karasa tusing percaya wireh unduké ne sing biasa. "Bapakne sampun becikan niki bu, gelis pesan niki tiang ngantos nenten percaya !" Mara kéto dokteré ngomong, prajani masryak galang keneh Mén Wandrané, karasa kadi ulungin bulan. Inget ipun tekén pinunas ipuné dibi lemeng, karasa ledang Ida mapaica, tumuli masasambatan, “uduh Ratu Batara, matur suksma
20
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
titiang duaning lédang Paduka Batara nagingin pinunas titiang,” saha mecikmecikin batisné muani. “Nyak luwungan bli urut tiang?” Mén Wandra nakonin né muani. Pan Wandra sakatelan nyaledetin batisné, ngangsehang ipun makrisikan nanging tuara ngidaang, patelan ipun masaut, “sing marasa Dri, makrisikan masih tusing dadi.” Ningeh munyiné Pan Wandra, Mén Wandra makesiab, laut bengong tur matakon cucud, “sekené bli? Da ngaé-ngaé? Neng tegarang kridipang jerijiné bli!!” “Tusing ngidaang Dri, ba tegarang bli,” masaut Pan Wandra alon, masemu tusing percaya. Mén Wandra gagéson malaib ngalih dokteré, laut matakon, “punapi pak nika batis kurenan tiangé ten dados krisikane nika pak?” “Nggih bu,” dokteré masaut laut nyagjag. Drika dokteré mréksa batis Pan Wandrané, sampun sué kapréksa laut patelan dokteré ngomong, “Bu, niki cokor bapaké rumpuh nika bu, duaning bapak keni struk nika, sané mangkin bapak patut polih teraphy bu.” Prejani maklesod kenehne Mén Wandra, negak di dampare, bengong tusing percaya, buin yéh peningalané ngembeng. “Sampunang sangsaya bu, sampunang nganistaang paswécan Widhi, niki sampun ledang Batara, padahal akidik pisan harapan bapak jagi selamet kadi mangkin,” kéto dokteré ngomong, ngedehang keneh Mén Wandrané. “Inggih pak dokter, nanging niki mrasidayang seger batis nak muanin tiangé nggih ?” Mén Wandra matakon. “Iraga patut mautsaha dumun bu, saha ngrastiti,” wah amonto pasaut dokteré laut pesu. Gelis pamarginé Pan Wandra sampun mulih uling rumah sakit, ngaminggu ipun kontrol miwah ngamargiang teraphy nanging tusing masih nyak ngaluungan, balian-balian apune masih suba tangkilina tileh masih buka kéto,
21
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
nganti telas mekejang isin kantongné, abiané suba maadap, liu masih ipun mautang anggona ngencanin rumpuh batisné tusing masih seger. Nganti kayang jani suba pitung tiban, dija ya ada dingeha balian utawi dokter ané ngidaang nyegerang rumpuh, pasti tekainé. Telah nganti suba uleh-ulehané, né jani ipun magaé tuah anggona mayah utang dogénan, karasa madaarane masansan, buina Pan Wandra tusing nyidayang luas magaé, ulian sanget jengahne sarahina ipun maksaang raga makarya, ngukir pasuh orderan. Mén Wandra masih kakéto, ipun serahina madagang jaja Bali di peken Kidulé, sebilang nedas lemah, nyibak remrem guminé ipun majalan kapeken, mabekel sundih danyuh anggona ngalangin pajalané. Kapah-kapah ipun maburuh manyi, pang maan drepan jijih, anggona dedaaran sawai-wai. Né jani panakné I Wandra ba suwud ujian, kéto masih Ni Madé Winarti suba lakar menek ka SMP, mirib unduké ené masih anggona keneh tekén muaniné. “Mé... mé... tiang kar luas masuk.” Madé Winarti kauk-kauk majujuk di pamelang paoné. Mén Wandra ngusap-ngusap peningalané laut mesaut, “nahnah ning, majalan suba, men be ngelah bekel?” “Ba mé, bekel ané dibi nu mesisa mé! Men mémé nak éngken to ngeling?” Madé Winatri masaut tumuli matakon, “ah sing, né mara sipenan mémé, ngupinin api sipenina kén aoné! Men bliné ija Dé?” kéto pasautné Mén Wandra, ngengkebang sebet kenehné. “To di balé dangin, ajaka i bapa mé,” Madé Winarti masaut sambilanga majalan kasekolah. Mén Wandra pesu uling paoné, ngaba baskom matekep don. “Bapané, né sélané ba lebeng!! Yan, gaénang mémé kopi?” Mén Wandra ngomong saha nyedogan baskomé. “Sing mé, né ba bareng ajak i bapa,” I Wandra nimpalin. Mén Wandra milu negak di baléné, kéto masih Pan Wandra iteh ngukir, kapah-kapah ipun nyiup kopi nyokot sela kukusé. Nanging I Wandra bengong, limané tusing ja ngoyongngoyong, makejang bitbité, semuné paling.
22
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Nak éngkén yan, nguda sing ngoyong-ngoyong kakéto?” Méméné nakonin, wiréh ipun sangsi tekén liat pianakné. “Yan nguda mendep?” buin Mén Wandra nyambung metakon. “Mé.. pa.. tiang jani ba tamat, mmm,” amonto I Wandra ngomong, karasa tusing bani ngalanturang mamunyi, saha nyaledetin mémé bapané. “Nak éngkén Yan? Orahang dogén, mémé jak bapané ningehang,” kéto méméné nimpalin. Ngejer I Wandra masaut, “kéné mé pa, tiang jani ba tamat, timpal-timpal tiangé makejang ngalanjutang masuk buin mé.” Mara amonto I Wandra ngomong, prajani pemalun Pan Wandrané siep, maadéngan pejanga di sampingné. Laut nyeledétin pianakné ané nguntul, ulian takut ngajak elekné maadukan. Mén Wandra mendep tuara ngidaang mesuang munyi. Kisik-kisik Pan Wandra maekin pianakné, tumuli ningtingan jagut I Wandrané, “tingalin bapa Yan, to ngudyang nguntul,” patelan Pan Wandra ngomong. Saha nyambung munyiné, “sing pelih Wayan nagih kén bapa, jak méméné, patut masih Wayan ngalanturang buin masekolah, to ngudiang Wayan nguntul ngomong, sebenéhne bapa ané ngelek, tuara ngidaang ngisinin keneh Wayané, kadirasa anggon dedaaran sawai-wai bapa tusing ngidaang ngisinin, idup iragané cara kéné masi ulian bapa, ulian ngencanin sakit bapané,” I Wandra nlektekang bapané ngomong, tepukina masih yéh peningalan bapané suba ngembeng ngebekin peningalané, ngaé sebet kenehne I Wandra. Di sampingné Mén Wandra suba ngeling sigsigan, saha nimpalin munyiné né muani, “sing bli, né tuah pituduh Widhi, sing ada bli né ngelah pelihé, sing ada, da nganti bli ngomong kéto, sing ngidaang tiang ningehang munyin bliné! Kéto masih cening, cening kadan suba nawang kenken tiwas mémé jak bapané, kadi rasa meli baas jakan sewai-wai nu ngangsehang, kondén buin adin ceninge I Madé lakar masuk SMP, yén mula tuah dadi idih mémé jak bapa kangguang malu neked dini sekolah ceningé, buin pidan yen ngidaang buin mémé jak bapa nutugan katutugan mémé, nanging ne jani, kangguang malu ning,” masriyok yéh peningalan Mén Wandrané, sambil ngisiang palan ne muani. Kéto masih I
23
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Wandra, yéh peningalané ane ngembeng ngetel nyarékcék melusin natar baléné, tusing ja sebet ulian isin kenehne sing misi, nanging ulian nyeselan munyiné ané suba ulung, ané ngaénang reramané sebet nganti maeling-elingan, kéwala abedik mula tuara ada nyetne lakar meratin rerama. “Pa...tuara ada keneh tiang lakar ngaénang bapa sebet, kéto masih mémé, ampurayang tiang nyambat ane tusing pantes sambatang tiang, jani suud mémé jak bapa sebet, ngidiolas engsapang munyin tiangé ne mara,” kéto munyin I Wandrané, nedehang keneh reramané. Galahé majalan sawatara jam 10 tengai, I Wandra enu masih nongosin bapané di balé dangin, méméné matanding banten di meten, wireh dinane jani ngesabha Ageng di Pura Pucak, enu masih inget malawat unduké tuni semeng, sebet dikenehne tondén ja ilang. “Pa ajahin tiang ngaé orderan, aluh ae?” I Wandra matakon kén bapané. “To jemak paet jak pemaluné, tingalin bapa magaé, tuutin gambaré, adéngadéng naké mara mlajah, pang sing usak pasuhé,” kéto bapané nimpalin. “Mudri...Pan Wandra...” ada anak kauk-kauk uling rurungé, “tiang, sira nika?” masaut Mén Wandra sambilanga nyagjagin. “Yé Mbok Putu, negak-negak malu mbok,” Mén Wandra nyambung munyiné, sambilanga masegsag nyemak tikeh pandan. “Ah cang sing ja buin misi negak Dri, nah cutet cang mai jani tuah ka ngidih bungan pipis ané silih nyai, jani ngasabha pang ada anggon cang meliang panaké penganggo ké Pura, jani cang lakar luas pang ada anggona buin nyanan kén pianaké,” mara kéto munyin Mbok Putuné prejani bengong Mén Wandra, ija ya aliang pipis jani, ngelah pipis abedik suba bliang raka banten. “Mbok Putu do nguel nah, jani tiang mula sing namping, buin mani kaulehulehang tiang, mara namping abedik ba anggo meli raka,” kéto pasaut Mén Wandrané banban. Nanging lén penampen Mbok Putuné, prajani masemu barak muané laut bangras ngomong, “ah nyai mula lebian alasan, yén mula lakar tusing
24
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
ngidang nguliang da naké nyilih, cang perlu jani nyai makelid, cutetné jani pang ada, ija ya alihang nyi, panak cangé suba ngantiang!” Munyin mbok Putuné ane dengkak-dengkik dingehe tekén Pan Wandra, tumuli ipun matakon, “nak éngkén to mbok, nguda mauyutan?” Alus patakon Pan Wandrané, nanging katimpalin bangras pasaut Mbok Putuné, “éngkén lané ci matakon, cang mai ngalih utang ngidaang ladne ci mayah? Apa kaanggo ci, tampalan kayuné?,” ningeh munyin Mbok Putuné I Wandra milu pedih laut nimpalin masaut, “akuda lané mémén tiangé ngelah utang wa, nguda wa Putu nganti bangras?” Ningeh munyin I Wandrané, nyangetang galak pesaut Mbok Putuné, “cai bein besik, awak nu cenik siepang ragané, baang reramané gén ngenéhang, asananga ukudan cainé adapa kén reraman cainé tuara ngidaang mayah utangne ane suba tiban-tibanan.” Ningeh munyin mbok putuné prajani makejang siep, Pan Wandra ngajak kurenané nguntul tuara pesu munyi, nyarekcek yéh peningalané, sing ngidaang nanggehang. I Wandra malaib kakamarné, nyemak céléngan tanah ané suba makelo kapenpenin, kéwala adiné masih bareng menpenin celengane ento nganti bek misi cara jani. Baat kenehne ngetok celengan ane suba makelo pesan jangine pipis, nanging ulian reramane ipun ngedenan kenehne. “Né mé, tiang ada abedik, né baang wo Putu malu apang sing mauyutan buin!” I Wandra ngomong, sambilanga ngenjuhang pipis mawadah plastik. “Dija Wayan maan pipis?” méméné matakon, saha nyemakin plastiké. “Nah baang gén wo Putu malu mé!” I Wandra nimpalin patakon méméné. Mén Wandra tusing masaut, sambilanga nlektekang muan pianakné ipun majalan nyagjagin Mbok Putu ane majujuk di natahe, saha ngomong sada banban, “Mbok Putu, kangguang malu ne tiang namping tuah abedik, da nyen mbok putu nguel, buin mani yen tiang maan madagang si bayah tiang buin mulih mboke !”
25
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Men kén pipis nyainé?” Kéto pesautne Mbok Putu. Mén Wandra ningtingang plastik selem ane tatada, “néh mbok,” mara amonto Mén Wandra ngomong, sagét becat liman Mbok Putuné nyetotin, laut plastiké kagagah. Makesiab Mbok Putu mara ningalin pipis logam maadukan ngajak pipis kertas ané suba lecek-lecek. “Apa né Dri, kadén nyai cang tukang parkir baang nyi pipis kakéné, ba petékin nyai pipisé nénénan? Cang tusing nyak ngaba pipis kakéné!!” kéto munyi Mbok Putuné, laut plastike kasabatang ka awak Mén Wandrané. Mén Wandra sepanan nyangkuak, plastiké ulung laut pipisné mabrarakan di natahé. Mén Wandra ngeling sigsigan, sambilanga nildil pipis ané mabrarakan di natahé. I Wandra gedeg pesan nepukin solah Mbok Putuné, saha nyagjag marengin méméné nuduk pipisé. “Wo antiang malu dini,” I Wandra ngomong, saha malaib pesu ngaba pipis krécékané. Sing makelo ipun teka. “Néh wo, ne bungan utang mémén tiangé,” sambilanga ngenjuhang pipis 375 rupiah. “Jani sing baat buin wa Putu ngaba pipis, kéwala munyi jak laksanan iwané mara suba sanget maatin keneh reraman tiangé! Tiang mula lacur kéwala enu ngelah pengerasa,” kondén pragat I Wandra mamunyi, nanging Mbok Putu suba pesu, karasa nyampahang munyin I Wandrané. Mén Wandra negak mapangsegan, kéto masih Pan Wandra, bengong nyelselin padéwékan. I Wandra macelep kametene, laut ngampilang belahan céléngané. Galahé majalan, purnamane suba ngenyor duur langite, I Wandra ngajak méméné suba sayaga lakar tangkil maaturan ka Pura Pucak, kéto masih Ni Madé Winarti suba masalin, laut maaturan di sanggahne. Pan Wandra jumah padidine, ngalebengang jaja laklak ane lakar adapa buin mani semengan tekén kurenané. “Bli tiang luas malu ngajak pianaké, bli lebengan laklake, tingalin masih kukus injine diep nah?” kéto Mén Wandra mabesen ngajak ne muani, “tiang luas pa?” I Wandra nimpalin saha majalan mabanteran ngajak adiné.
26
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Neked di Pura, makejang anaké mabalih, tur ada masi ane ngamikmik. I Wandra ngajak adiné negak di balé pasandekane, ngantiang méméné ngalinggihang banten. Makejang teruna bajange sledetine, macanda saling kedekin, cenik-cenika masih suba rame. “Dé ngudiang bengong, muh kema alih timpalé!!” kéto I Wandra ngorahin adiné. Madé Winarti kituk-kituk, nguntul ningalin kamene ane suba gantut, sandalné suba tipis pesan, laut ipun nyebeng mejek-mejek limané, bibihné sigit-sigita nyaruang elekné. Tlektekanga timpaltimpalné jegeg bagus, mapanganggo anyar, magrendot mamas-masan. “Dé nak éngkén nyebeng?” I Wandra matakon. Méméné teka uli di jeroan, saha milu nakonén pianakné, “nak éngkén to Yan adiné?” “Sing tawang né mé, mara orain maplalian ngajak timpal-timpalé ia nyebeng,” I Wandra nyautin munyin méméné. Mén Wandra nyeledetin cerikcerik ane maplalianan di tengah balé pasandekane, prajani Mén Wandrané nawang apa ne makada panaké nyebeng buka kéto, tuah mula I Madé ngelek ulian tusing mapanganggo anyar. Buine panganggone lecek turin suba gantut. Karesep bane Mén Wandra tekén paundukan, laut ngomong ngedehang keneh panakne, “mai Yan, Dé ajaka ngalih tongos negak di jeroan,” sambilanga ngisiang liman Madé Winartiné. “Nah mémé jak I Madé malunan kajeroan, tiang ka ngalih timpal-timpale malu,” I Wandra nimpalin, sambilanga majalan nyagjagin truna-trunine ane negak macanda di beten punyan binginé. Negak ipun di samping timpalné ane iteh makedekan, tuara ada ne nakonin, nanging ipun nyumu matakon makenyem sambilanga ngedig paan timpalné, “nak ngortoang apa né, dadi milu besik.” “Yih, Wandra,” timpal ané gedigine tengkejut masaut. Nanging ane lénan siep, saha nlektekang I Wandra, uling udeng nganti kasandalne tlektekanga, kéto masih bajang-bajangé jelék pesan sebengné. Penganggo I Wandrané mula tuara ja anyar cara ne lénan, udeng putih tlemteman, baju lecek, saput kuning burem buine bolong kena dupa. Kéwala kenehne ening, tulus lakar ngaturang sembah ken Batara. Abesik tusing ada nyautin munyin I Wandrané, makejang iteh
27
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
macanda, ngalanturang tuturne, nganti kimang ngawit pamuspane makejang bangun saha ngalih tongos negak, tusing ada ne nakonin I Wandra, apa buin ngajakin ipun mabakti. I Wandra sebet pesan kenehne, elek jengahné maadukan, ipun majalan ka tepin bukite sambilanga nguleh-ngulehang bayune ane sebet, yéh peningalané ngetel. Makejang anaké mabakti, nanging ipun manepi padidi, méméné kipak-kipek, ngalain-ngalain panakne, “ah mirib suba ngajak timpalné mabakti,” kéto kenehné Mén Wandra, laut nyakupang lima ngaturang sembah. Sebilang ngidem paningalan tuah pikobetne dogénan né marawat, sing marasa nganti ngetel yéh peningalané laut gelis kausapin. Ditu ipun maatur-atur nunas pamargi ring Batara sakti, mangdane pajalan idupne sida ngamelahang. I Wandra nu mamucu nulengek langit di undag marginé. Liu anaké liwat tuara ja ada ne nakonin. Nganti méméné teka, “yih Yan, sing mebakti?” Kéto méméné matakon, tengkejut nepukin pianakné. “Ba mé, ba duri tiang mabakti mara,” I Wandra nguluk-nguluk méméné, ngengkebang sungsut di kenehné. Petengé terus majalan, kalemah I Wandra tusing ngidang ngidemang paningalan, ngingetang unduk-unduk ane suba liwat, munyi-munyin Iwa Putuné masih nu marasa dikupingne. Kéwala unduké ento ane ngaé jengah keneh I Wandrané. Semengan nedas lemah I Wandra suba bangun, marengin bapané ngukir orderan. Méméné suba majalan kapeken. “Yan ngudiang tumben semengan pesan suba bangun,” bapané matakon, “tiang kemarengin bapa, tiang ba gedé pa,” wah amonto pasaut I Wandrané. Ainé suba endag, Madé Winarti suba sayaga lakar masuk, “bli Wayan... bli Wayan...” Madé Winarti kauk-kauk, "”ak éngkén to Dé?” I Wandra masaut, saha iteh noltol orderan. “Nah mai gen malu bli!” I Madé Winarti buin nyambung omongane. “Jagjagin adiné malu Yan, nak éngkén to!” Bapané milu nimpalin. I Wandra tuun nyagjagin adiné, laut nyumu matakon, “nak éngkén Dé?” “Bli maan nepukin céléngané? Ukana tiang nyemak pis anggon bekel masuk!” Mara kéto petakon adiné I Wandra mendep, kemeg tuara ngidaang
28
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
mamunyi, “éngkén bli maan nepukin apa sing?” Buin adiné nyekenang, laut masaut I Wandra patelan, “kéné Dé, dibi wa Putu mai nagih utang sik I méméné, magenepan pesu munyiné ulian I mémé sing namping pipis, pisuh-pisuhe imémé diepan bliné, lantas bli inget ken celengan iragane, to belahang bli pipisne anggo bli mayah utang sik wa Putuné Dé,” I Madé winarti marasa sebet, ulian celengane sanget sayangange pesan, “nah bli, men né jani dija tiang ngalih bekel masuk bli? I Madé Winarti nyautin munyin bliné. I Wandra mendep, tusing ngidang mamunyi apa-apa, akijapan inget ipun tekén sisan pis ane tukarane di warung dibi, masegsag ipun nyelukin kantong celanané, “néh Dé, ada siu mangatus tanggun mayah utange dibi, né kangguang malu bekelang Dé nah, buin mani bli kal ngalih gaé, si uliang bli isin celengan madéne,” kéto I Wandra, nedehang keneh adiné sambilanga makenyem. Dinané terus majalan, I Wandra ileh-ileh ngalih gaé ngaba lamaran madasar ijazah SMA, nganti ipun katrima magaé di mini market di kota Bangli. Sebilang semeng I Wandra mailehan ngalih tumpangan, asing naké lewat stope di pateluane, ulian sing ngelah pipis anggone mayah bemo. Adang-adang ipun majalan ka Bangli, pepesan ipun terlambat ngantos ipun welanga tekén bosne, timpal-timpalné masi liu ne uyut. Nanging I Wandra tuah suba mautsaha pesan apang ngidaang ngenenin jadwalne. Kondén genep abulan langkungne ipun magaé di mini market, yen ulian apa kadan saget ipun maan surat ane misi pamecatan tur baange pasangon samas tali rupiah. Rasa sebet pesan keneh ipuné, wireh ulian lacurne sing taen nepukin melah. Buin mani semengane ipun buin nyumu marengin bapané ngukir orderan. "Sing magaé yan ?" Kéto bapané matakon. “Sing pa tiang ba suwud magaé ditu, ba rérénané ken bosé nak ba liunan karyawan koné,” I Wandra masaut sada nguluk-nguluk apang tusing bapané merasa sebet. Sorene sawatara jam 3, I Wandra pesu kerurunge, dapetanga makalukan anaké ngalih sekaa makajang batu ngajak bias wireh ada proyek irigasi uli di subak. I Wandra nyagjag, laut metakon tekén pemborongé ané majujuk di malun biasé, “Pak tiang ka milu
29
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
makajang dadi pak?” I Wandra nyumu matakon. “Ah, jelema lengit to pak, da baanga bareng, jelema sing nyak magaé,” kéto anaké ane bareng di seka kajangé ngomong sambilanga ngacemed. “Tusing pak, tiang ka seken magaé, ngudiang tiang nyak, nyekop bias, ngetok batu tiang nyak pak !"Munyin I Wandra nyekenan Pak pemborongé. “Nah bareng ba magaé ditu, to sekopé jemak, sekopang bias tukang kajangé!” Mara kéto munyin pemborongé marasa liang keneh I Wandrané, ngadabras ipun nyemak sekop. Uling panyumu nganti tamis telah biasé padidina tusing ada né nyalinin, kapah-kapah ipun nguadan bangkiangné ulian suba marasa sakit. Kéwala ulian sanget jengahné ipun tusing makirig, adang-adangina nganti biasé telah. Ditu I Wandra dadi ngon-ngonan, ulian bayuné tekén puguhné nyemak gaé. Lantas paekina ipun tekén pamborongé, “dija magaé jani Yan?” kéto patakon pak pemborongé, sambilanga ngenjuang upahné I Wandra. “Tiang durung polih pakaryan pak, mangkin kari ngalein-ngalein,” kéto pasautné I Wandra, sada ngampig-ngampigan bajuné ané lépék ulian peluhné. “Men gaé apa né demenin Wayan? Yén Wayan nyak, mai bapak tutug magaé proyek, baang bapak sube wayan upah 60 tali awaine,” kéto munyin pak pemborongé. “Nah pak, kakeneh-kenehang tiang malu,” I Wandra masaut bawak. Ada ba jam 7 peteng, I Wandra mulih, dapetanga suba ada tamiu di baléné, adang-adang ipun majalan, “Yan, mai malu iwané teka nakonang Wayan,” méméné ngaukin, I Darna makenyem, nepukin keponakane ba gedé. Ada suba limang tiban I Darna ngoyong di Badung, jani tumbén ipun mulih iseng ipun malali kaumah adiné. “Yih iwa, kadan tiang men tamiu uli dija panganggoné nyetil, suba ling tuni wa?” I Wandra nandruhin wane I Darna. "Sing, ne mara sajan wa negak, ba gedé Wayan jani, men dija ba magaé jani Yan?” kéto I Darna nakonin kaponakané. I Wandra nguntul, saha masaut, “oh...kondén magaé wa, tiang nu ngalain-ngalain gaé jani,” mara amonto I Wandra ngomong laut timpaline tekén iwané.
30
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Nah sedeng luunga Yan, mai ajak iwa ka Badung, ditu magaé ajak iwa, upahne gedé Yan, mara trening Wayan suba baanga pipis 3 juta abulan, nyanan iwa ya ngomongan ngajak bosé,” I Wandra bengong ningeh munyin iwané, “men kepidan maan libur wa, buina dija tiang ngoyong?” kéto I Wandra matakon. “Aminggune maan prai acepok, yén Wayan mula nyak, sik wané dadi mesaré, nak paek masi tongose magaé ajak pondok wane Yan!” I Darna nimpalin nyautin petakon ponakané. I Wandra nu masih bengong makeneh-keneh, tumuli masaut, “wa éngkén nah, boya ja tiang lakar nyampahang budin iwane, jek suksma pesan iwa be nyak ngerunguang tiang, sakéwala suba keneh-kenehang tiang, tiang tuah manyama padidi, di pet prada ada apa-apa jak reramane jumah nyen ane lakar ngurusang, yén tiang luas sinah mémé ngajak I bapa lakar ngenéhang tiang di rantauan, kondén buin imémé ka ngenéhang ne len-lénan wa, nah kangguang suba tiang dini kangalih-ngalih gaé malu wa, pang maan masih tiang ngerunguang imémé jak ibapa jumah.” “Ah tusing kéto Yan, mémé sing ja éngkén jumah ngajak bapané, adiné masi suba gedé jani, yén tuah mara neked di Badung nu ngidaang Wayan ker nelokin mémé jumah,” kéto munyin méméné banban. “Nah yén mula Wayan tusing nyak iwa tusing ja lakar mamaksa, kéwala yen saget buin mani Wayan ada keneh lakar magaé di tongos iwane, orahang dogén wireh durinan iwa pasti maan buin melali mai Yan,” I Darna nimpalin, megatin munyin adiné. I Wandra nguntul, wireh ngelek pesan ipun ten mresidaang nutugan keneh iwané, “ampura san wa tiang jeg ngelek dadiné ngajak iwa, iwa nganti mameteng mai, jani tiang tusing ngidaang nutug iwa,” kéto munyin I Wandra, ngidih pelih ngajak iwane. “Nah Yan tusing ken-ken !ne jani kangguang neked dini malu Dé, Dri bli kal ka badung malu, ba peteng sajan ne gumine,” I Darna muput satuané laut bangun. “Nah bli, legaang nyen bli ba ya I Wayan tusing nyak, tiang tusing masih ngidaang maksaang keneh panak bli,” Pan Wandra nyekenan munyi ngajak ipahné. “Nah, nah da, pah jeg,” I Darna masaut laut luas.
31
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Petengné I Wandra trus makeneh-keneh, wireh ne jani ipun sampun patut nyumu magaé, “ané ken kajemak gaéne né, yén nutug iwa sinah lakar joh ngajak rerama, buina ngawai ada dogén anak né nagih utang mulih, i mémé ngajak i bapa suba tua, buin mani yén ada kenken-kenken jumah nyen lakar ngurusang? Yén magaé di proyek ijazah SMA-né anggon gena, pedalem reramané suba tuyuh nyekolahang,” kéto isin keneh I Wandrané inguh. Buin manine ipun negak ngajak reramane sambilanga ngaé orderan, “pa mé, yén tiang magaé ka proyek éngkén mé, tiang ngidih tetimbang mémé jak bapané jani mapan ada pemborong ne ngajakin tiang magaé?” kéto I Wandra nyumu matakon. “Sing ja éngkén Yan, men éngkén orahang bapa, yen Wayan suba demen tegarang jalanin malu, nasib jelema Widhine lakar mituduhin Yan, dija gen magaé ba patuh !” kéto pasaut bapané. “Yén dadi idih mémé kenehang ja malu, sing ada gaé lénan, awak sing buta huruf ngudiang nyemak gaé dadi buruh proyek, sing lek kéto atine?” Méméné nimpalin sada tusing demen tekén keneh I Wandrané. Ningeh munyin kurenané Pan Wandra géson nyautin, “ah... méméné tusing dadi ngomong kakéto ngajak panak, ba ada keneh panaké magaé to buin cadalin, diapin dija magaé masih pipis ne lakar terima, jeg luas be magaé malu yan, diolas de ngarunguang munyin anak di margane!” masemu gedeg Pan Wandra nuturin pianakné, saha nyeledetin kurenané. “Nah pa, tegarang tiang malu,” I Wandra masaut. Mén Wandra nguntul tusing ngomong apa, masemu nyebeng, wireh tusing demen panakne magaé dadi buruh bangunan. Dinané majalan I Wandra suba jani magaé nutug pamboronge, uling proyek pamerintah nganti ka pribadi sampun kajalanin. I Wandra jemet pesan magaé, sangkan jengah ipuné tekén kawentenan reramane jumah. Ring salantang pemargi ipun terus malajah, uling dadi pangayah, masang batako, ngantos
32
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
malajah dadi tukang kayu. Ipun becat pesan nangkep papelajahan, turmaning makejang gaéne di proyek dueginé. Kala sanja di sisin wantilan desané truna bajange negak saha nyejerang sepeda motor saling paaengin, kala ento I Wandra lewat sambilanga natad kampil cenik ane misi prabot tukang. “Woé, Wandra teka uling dija cai to ngaba kampil, dadi pamulung ci é?” Kéto terunané makaukan, laut kasarengin timpaltimpalné lianan masruyak ngedékin. “Tiang teka uli magaé bli,” kéto I Wandra masaut, sambilanga majalan, nenten ja ngelek tekén guyonan trunane punika. “Beh sombong san ci Wandra, awak dadi buruh dogén aeng sebeng cai né,” kéto trunane besikan nimpalin. Nanging I Wandra tusing ngarunguang munyin truna-trunane laut ngalanturang pajalané. Mén Wandra kala ento sedek mabelanja di warung, “nak ngudiang ja trunatrunane suryak-suryak di wantilané?” Kéto isin kenehne, tur nyeledet ka tongos truna-trunane, tepukine ditu I Wandra majalan natad kampil, tur tujuh-tujuhanga tekén truna-trunine. Mén Wandra laut nawang tuah pianakné ane kedekine tekén truna-trunine, lantas ipun gagéson mulihan ngepung pianakné, “wé Yan, kadan suba orain mémé Wayan eda magaé dadi buruh, kéto jani dadiné, makejang naké ngedekin, suba iwane di Badung ngajakin magaé Wayan maboya, yen Wayan sing ngelah rasa ngelek, mémé ne ngelek tawang Wayan!!” kéto munyin Mén Wandrané bangras, wireh gedeg jak lekné maadukan, ningehang munyin anak di margané. Bapané ane sedek negak di baléné maksiab laut nimpalin munyin Mén Wandrané, “nak éngkén to Dri, panaké mara pesan teka magaé, kondén benéh nden mategtegan, sabenéhne madaar orain panaké, to ngudiang munyi baang!” “Tusing kéto bli, sakit atin tiangé bli, sabilang wai ningeh munyi anaké di rurunge, mara truna-trunane masruyak ngorahang panaké pamulung, sing sakit kéto kenehe ?” Mén Wandra nyautin munyin ne muani.
33
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
I Wandra negak di baléné bengong ningehang reramane marebat ulian padawekan ipuné, “Mé Pa, to nguda marebat, mauyutan kakéto saling sautin, nyanan dingehe tekén anaké di rurunge kadane nak kenken nyen,” kéto I Wandra mamunyi banban. Mé ngudiang mémé sanget ningeh munyi anak di rurunge, tiang anak las nyalanin gaéne ne, taen tepukin mémé tiang makaengan, taen tepukin mémé tiang maelingan?, tiang ane sanget nawang gegaéne ene, da mémé sebet, da pesan mémé ngelek, tiang majanji ngajak mémé muah bapa dini, tiang lakar ngaénang mémé jak bapa bagia, kéwala tiang nunas baang tiang galah, dukung tiang, rastitiang tiang pang ngidaang dadi pianak ne suputra, ngidaang nyujuh apa ne arepang tiang, kéto masih ne arepang mémé,” kéto munyin I Wandrané, nyekenan reramane tekén gaé ané jalaniné. To Méméné dingehang munyi jak pengidih panaké, sebenéhe méméné bangga ngelah panak buka I Wayan, panak anak len kondén karuan ngelah keneh buka kéto, nang kenehang, taen kéto panaké sanget nyakitin rerama? tusing cara anak truna ane di rurunge, cegak-cegik nyuryakin timpal, kéwala nyakitin rerama jumah! suba ping kuda bli mawanti-wanti mertane nak mesambeh, tusing ada ane tusing maan eduman yening mula raga suba mautsaha!” tuah amonto Pan Wandra mituturin kurenané, saget Mén Wandrané ngeling, ngelut pianakné, tur masasambat, “Yan mémé ngidih pelih, Mémé be buta, tusing percaya tekéning pianak, pelih mémé suba maksaang keneh méméné padidi.” I Wandra milu ngeling, “nah mé, da mémé ngidih pelih ngajak tiang, tulah dadiné tiang yen mémé buka kéné, mula benéh buka munyin méméné, tiang masi pelih kondén ngidaang ngaé mémé demen,” I Wandra nimpalin munyin méméné, sambilanga nyeluk kantongné. Mén Wandrané bangun ngusap-ngusap peningalané laut majalan kapaoné. “Ndén malu mé!” I Wandra ngaukin méméné, saha Mén Wandra makipekan, “né ada bedik upah tiangé, dija saget mémé ngelah utang bayah malu abedik me,
34
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
da naké onyange pang ada masih anggon bliang dedaaran,” I Wandra nyambung munyiné, sambilanga ngenjuhang pipis 5 juta. Mén Wandra maksiab, “kuda né Yan, to nguda liu sajan wayan ngemang mémé pipis, men Wayan suba ngelah bekel?” “Suba mé, né upah tiangé 3 bulan, aba suba makejang mé,” I Wandra masaut laut makenyem, kéto masih bapané ané negak di baléné milu makenyem nepukin kurenan ngajak panakne suba buin adung. Madé Winarti teka uling rurunge sambilanga nyuwun ember, laut kaukine tekén bliné, “Dé, mara teka uli mandus? neng mai malu akesep!” “Nah bli, tiang ngejang besaan malu,” kéto Madé Winarti masaut, ngejang ember laut nyagjagin bliné. “Nak éngkén bli?” Madé Winarti matakon saha makenyem. I Wandra nyeluk kantongne, laut ngenjuhin adiné pipis ,"ne pipis pasilih isin celengan Madéne ane getok bli, pang ada bliang Madé baju baru", kéto I Wandra ngomong sambilanga ngajengit nyandein adiné. “Ah lebian ne bli, nguda liu pesan, nah yen suba kéto idih tiang bli,” Madé Winarti masaut, ngusap-ngusapin limane di celanané laut nyemakin pipis ane enjuhanga tekén bliné. “Bapa sing maan eduman yan?” Bapané milu nyandain sambil makenyem. Rasa liang pesan makejang sanjane ento. Dinané terus majalan Pak pemborongé demen pesan ngajak I Wandra, kijakija ipun setata ajaka, uling ngitungan bahan proyek nganti magenepan. Asananga jani ipun ne duegan tekén bosne. Ulian ento timpal-timpalné di proyek liu ane tusing demen, turin marasa iri. Nyumu ada ane misuna, nyelek-nyelekan ipun di arep Pak pemborongé, ngantos ngaé Pak pemborongé branti. “Wandra mai malu cai,” kéto bosne ngaukin I Wandra ne sedek masang ris baduur. “Kenapi pak, mangkin dumun tiang durung wusan, malih ajebos manten pak,” kéto I Wandra masaut banban. Bosné laut nyagjagin I Wandra, muane
35
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
masemu barak, wireh suba kena kapanes-panesin baan buruh ane tusing demen tekén I Wandra. Laut uli beten ipun dengkak-dengkik, nuding-nuding I Wandra, “ih Wandra, suba bani cai ngalawan waké, orain waké tuuun, tuun malu cai.” I Wandra maksiab, kéto masi timpal-timpal ane lénan. Adang-adang I Wandra tuun uling prantose, "nak kenapi niki pak, wenten napi dados bapak branti, tiang wenten iwang gih", kéto I Wandra matakon, sabilanga nyulengek nyaledetin pagaéne. “Ah cai, mara amone kebisan caine, cai suba bani ngalawan wake, bani cai ngorah-ngorahin timpal ne lénan buine ngaku dadi bos, mara wake demen ngajak pagaén caine da cai nyansan ngendah nah, wake tutur-tuturang cai orang cai sing bisa magaé, keneh caine kenken Dra, wake ne ngelah gaéne ne, cai tuah buruh,” kéto Pak pemborongé nguel, kangin kauh munyiné. Kéto masi I Wandra tusing ja ngerti apa ane orahange tekén Pak pemborongé, sambilanga nyeledetin timpal-timpalné lénan, kéwala makejang mapi sing rungu tur iteh magaé. “Tiang ten wenten madue manah kenten Pak,” mara amonto I Wandra masaut buin timpaline tekén Pak Pemborongé, “ah cai de buin lebian munyi, suba liu buktine, suba liu ane ngorahang, ne jani suwud cai magaé dini, ne pipis upah caine, kadung sajan wake ngajakin cai magaé,” kéto munyi Pak Pemborongé, sambilanga nyamparang pipis sik I Wandrané. Timpal-timpalné ane bareng di duur, gagéson tuun laut nyagjagin pemborongé totonan. “Nak éngkén niki pak, dados bapak kasar kenten ngajak I Wandra, amonto seleg naké magaé dini pak, nguda ceg liu pesan baang bapak munyi anaké?” kéto patakon timpal-timpalné ane demen tekén I Wandra, tusing terima timpalné baanga munyi tekén bosné. “Ngudiang cai makejang milu uyut, cai buruh dini, magaé benéhang de makejang urusanga!!” tuah amonto pasaut bosné laut magedi. Semeng di beten bukite aine suba endag, kéto masi siape suba siep ngaruyuk.
36
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Méméné nang dundunin I Wayan, suba tengai,” kéto Pan Wandra ngorahin kurenané. Mén Wandra laut nogtog kamar panakne saha makaukan, “Yan..Yan..suba tengai, tusing magaé?” I Wandra pesu laut negak di amben umahne, "mai Yan dini bareng negak ngajak i bapa, suba seduhang mémé kopi,” uli balé dangin Mén Wandra ngaukin pianakné. I Wandra nyagjag ke balé dangin laut patelan ipun ngomong, “me pa, tiang suba suwud magaé sik pak pemborongé !” Mén Wandra tengkejut laut matakon, “nak éngkén lané Yan, mémé tuara ja nombaang Wayan magaé to nguda Wayan suud?” “Tiang suudanga ken bose me, ngangin kauh munyiné sing nepukin unduk, tiang sing nawang masi apa ane anggone sel ken bose,” kéto I Wandra masaut. Kondén pragat I Wandra ngomong saget ada anak teka uli rurunge, “Om Swastyastu, Wandra...! Wandra...!” ningeh munyiné ento I Wandra nyagjag, tepukine timpal-timpalné ane teka saha maaban-aban. “Yih...nak ngudyang ne blin-blin tiangé tumben melali, mai malu negak,” kéto I Wandra nyapa timpal-timpalné, sambilanga nyemak tikeh. “Nak éngkén ne bli tumben? tusing magaé éngkén makejang né?” I Wandra nyambung matakon. Timpal-timpalné negak, tumuli masaut, “kéné Yan, bli mai ngajak makejang tuah nyelap ka ada satuaang ngajak Wayan, bli patuh masi suba mareren magaé sik bose, bli tusing demen magaé ngajak bose ne sing bisa ngargain buruh.” “Men apa kasatuaang bli ngajak tiang ceg seken sajan asanange?” kéto I Wandra matakon sambilanga makenyem. Méméné nyelag teka ngaba kopi, “niki pak, kanggeang wanen niki.” “Nggih.. nggih bu, ten kenapi, tiang ampun ngarepotin niki,” kéto timpaltimpalné I Wandra nyautin. “Tén durusang inem pak, ledangang driki dumun!” Mén Wandra masaut sambilanga makenyem laut majalan ka paoné.
37
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
SSB/ Manik Sudra
38
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Kéné Yan, bli nawang Wayan dueg pesan magaé, buine maitung-itungan Wayan masi dueg, ne jani bli mai ngelah keneh lakar ngajakin Wayan magaé, nah... melajah morong gaé ane cenik-cenik malu Yan, bli ngajak timpal-timpale dini suba ngelah masih kenalan pemborong-pemborong gede, jani iraga nyemakin borongan gaéne dogén malu yan, sambilang magaé, sambilang malajah, ngudiang men raga ngelah kebisaan oyongan?” kéto munyin timpalné ngajakin. Kéwala I Wandra mendep wireh ipun tuara kresep tekén apa ane orahanga ngajak timpal-timpalné, ipun bengong. “Men éngkén Yan, nguda mendep? cutetne wayan da takut, raga barengbareng nyemak gaéne kéwala yén Wayan sing nyak, bli masi sing bani lakar nyalanin ulian bli nawang Wayan dueg turin becat magaéne yen sing ada Wayan asanange tusing ngidaang bli ngitungan gaén anaké,” kéto timpalné nyambung matakon ngajak I Wandra. “Tiang tusing pedas bli, ulian tiang tusing ngelah pipis nang keteng, éngkénan dadi pemborong bli?” mara amonto I Wandra ngomong timpaltimpalné suba masuryak ngedekin. “Wayan…, Wayan Wandra, bli masih tuara namping pipis, keneh bliné tuah morong gaéne dogén, tusing ked bahan Yan, raga tuah meragatang gaéne dogén, bahane si ba ane ngelahang gaéne nanggung Yan.” Ningeh munyin timpalné buka kéto mara I Wandra karesep. “Beh dong tiang salah tampi ja bli,” kéto I Wandra nimpalin sambilanga kedek. “Nah lamun kéto bli tiang nyak dogén, mungpung tiang ngoyong masi jumah, men buin pidan nyumu magaé bli ?” I Wandra nyambung matakon. “Nah kaalih-alihin bli malu yan, kéwala sing ja makelo, wayan sayaga dogén!” kéto pasaut timpalné ane madan I Suta. Nuju Tilem, I Wandra sedek maaturan ngajak mémé lan adiné di sanggah, I Suta teka laut negak di balé dangin nutur ngajak Pan Wandrané. “Yih bli Suta, ba makelo?” I Wandra matakon laut negak di sampingne.
39
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Bli ba maan borongan Yan, borongan aji 35 juta, ngaé kantor telung kamar Yan,” kéto I Suta nyumu ngomong. “Beh nguda enggal bli, men ajak kuda magaé, dijane tongosne?” I Wandra cucud, ulian demen atine. “Ajak 6 Yan, yen kuangan si aliang buin pangayah,” Kéto pasaut I Sutane. “Men buin pidan nyumu magaé bli?” I Wandra buin matakon. “Nah ne be Yan, tuni anak suba nyumu nasarin, kéwala buin mani ane seken majemak gaéne Yan,” timpalné nyautin. “Nah lamun suba kéto bli,” I Wandra nimpalin. “Buin mani semeng alih bli mai Yan, jani bli mulih malu, nyekenan ngajak timpal-timpal né lénan,” kéto munyin I Sutane laut bangun. “Nah...nah bli,” I Wandra masaut, sambilanga nutug ngatehang I Suta pesu. Suba bulan-bulanan I Wandra nyemak gaé dadi pemborong, sekancan borongane becat pegainine, turin tuara ada cacadné, ento mawinan liu anaké ngalih I Wandra orahine morong pagaéne. Mirib jani mara nyumu rasaange pasuecan Widhine, jengahne mabuah, puguhne ngamangguh. Sakabedik I Wandra dadi pemborong ne kasub. Diastun nu muda buine mara-mara dadi pemborong, ipun suba ngidaang mayahin utang reramane. Di desané ia dadi ngon-ngonan, tusing buin ada anak ane bani nuturang. Nuju sanjané teka uling magaé I Wandra negak di ambén umahné, talektekanga bapané majalan kisah-kisah nganggo tungked, sledetine makejang saisin karangné, kéto masi paoné ané maserung bedég, adiné ané mara teka nyuwun émbér masih tlektekanga. Majalan ipun kapaon, tepukina méméné sedek ngupinin api aji sémprong nganti cunguhné badang misi adeng. Sebet buin keneh ipuné nepukin unduké punika, nu liu pesan karasa pikobeté ané tondén ngidaang kapuputang, tumuli ipun majalan ngamenékan, nyujur muncuk bukité, munduké tanggu kelod. Drika ipun bengong nyingakin kawéntenané asri, rawat Désa Démulihé nganti pasihé ané ejoh uling gumi Bangliné tingalina, tumuli ipun nyulengek langite ane karasa tusing ja buin tegeh, kokokane maririgan
40
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
makeber ngaja kauhan, ngiringan suryané ané enceb nyalinin rawat langit duur bukité. Desiran anginé sahasa ngaé iing kenehné, tumuli ipun masasambat, “Ratu Batara, saking driki titiang pacang nyujuh langité, ngarincikan pamargi urip titiangé gumentos sida ngaénang bagia reraman titiangé.” Saha punika bulané endag, kadi ngenyemin paukudan I Wandra né sedek teleb masesambat. (*)
I Gedé Agus Mahardika Embas ring Demulih, 17 Agustus 1991, tamat ring Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama IHDN warsa 2013. Mangkin meneng ring Ds. Demulis, Kec. Susut, Bangli.
41
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Suara Saking Bali| Februari 2018
Satua Cutet Terjemahan
Mati ané Ngelangenin Sabilang ia nyambat adan méméné, yéh peningalané setata membah di pipiné kanti ka jagutné. Lantas ngetél deres kadi ketélan ujan. Tangkahné runtag tusing karuan. Ngenah limané nyepit roko ané suba bawak lan lakar telah. Dikénkéné ia nyedot rokoné totonan lan andusné kebrusanga menék. Potokan rokoné lantas plalina sambilanga ngebrusang andusné uli bibihné. Rokoné suba telah, nanging kenehné enu uyang. Aksan Taqwin Embe
U
li joh ia nepuk jalané ramé pesan suud kena yéh ujan. Umahné ané ada di sisin jembatané di Jakarta Utara mebo bengu ulian luu, botol bekas, lan bir. Peningalané sayu. Bibihné caket lan ia maupaya apang
déwékné tenang. Kopi di duur méjané ané ada di ambén umahné suba émbon. Bekisé tepukina mabarisan. Pesu adéng-adéng uli bolong raab umahné nuju ka jaja godohé ané suba émbon. Ia ngetogang godohé totonan lan pindahanga ka piringé lénan. Bekisé totonan temaha. Pisuha baan munyi ané kasar. Ia gedeg pesan tekén bekisé totonan. Kadirasa ia kanti buung naar godohé ulian garang bekis. Eda ja dedaran,
42
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
kayang yéh garang bekis. Taén ia meli kapur ajaib di warung lan méjané totonan ilehina baan garis uli kapur, nanging tetep masi tusing nyidaang. Bekisé totonan lebih duweg ketimbang déwékné. Bekisé totonan macelep di selag-selagan méjané ané tusing kena kapur. Taén ia makeneh meli ubad cair anggon ngematiang bekisé totonan, nanging nu makeneh-keneh. Lakar daar dogén suba kéweh, apabuin meli ubad cair ané suba pasti tusing lakar maguna. Liu anaké ngorahang, yéning ragané ngamatiang bekis aukud, pasti timpalné lakar teka ajaka liu. Ragané pasti kalah ngajak bekisé totonan. Luungan yén dot naar dedaran ané misi bekis, kétogang dogén, da kanti gara-gara bekis sing payu madaar. “Kaukin dogén iang Tini. Adan iangé désa pesan mbok,” kéto ia mamunyi. Kudang prabéa kadén pesuanga tekén reramané anggona nampah kambing rikala ngemaang ia adan. Nanging ia tusing demen ngajak adané totonan. Bapané demen. Dija-dija ia nyatuaang pianakné ané madan Wartini suba lekad selamet lan ngelah pipi ané nyaling. Tini sedek melali ka umahné Ningsih; sandingané ané melah ngajak ia. Ia ajaka dua pepes meduman rikala maan rejeki lebihan. Lekad di kota ané patuh, yadiastun malénan kampung. Tini lekad di Brondong, lan Ningsih lekad di Kampung Laren ané masuk Kabupatén Lamongan. Terpaksa ia bareng-bareng merantau menain nasib di Jakarta. “Kurenan nyainé kija Tin?” Ningsih ningalin peningalané Tini ané enu makembengan yéh peningalan. Pipiné ngenah cara yéhé ané kena matan ai. Tini enu mendep sambil ngamelahang angkihan. “Sing perlu nyai nyeselin déwék buka kéto, Tin. Ené tuah nasib idup di Jakarta.” Rikala reramané ngalain, makejang warisané bagina rata tekén petang nyamané. Kadirasa ané jani Tini tusing ngelah tongos. Makejang nyamané pada
43
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
mentingang déwék. Akhirné ia ngajak kurenané menain nasib cara sandingané ka kota ané kaanggep tongos ngalih bagia. Tini ngayal, buin pidan mulih uli di Jakarta, ia lakar ngelah magenepan cara timpalné, sandingané, utawi anaké di kampung sandingané ané nyidaang suksés di kota. Ia lakar mulih ngajak kulawargané. Ia lakar ngortaang tekén anak lénan yéning mulih menék kapal terbang, keréta api, lan mirib ngaba mobil méwah. Ento tuah isin ayalané, yéning suksés ngadap pecel lélé lan soto lamongan di kota. “Cara biasa Mbok. Ia di pelabuhan. Nulungin nuunang barang uli di kapalé,” kéto Tini mamunyi. “Sepantesné nyai bagia Tin. Tusing cara iang ngajak kurenané ané nuduk luu,” Ningsih nimpalin. Tini mendep. Suba ping telu nepukin lebaran, ondén masi nyidaang mulih. Nanging, I Ningsih ané gagaéné nuduk botol, plastik, lan dus bekas dogén pepes mulih ka kampungné. *** “Bli, iang dot mulih,” kéto Tini nyumunin. I Karmin manggutan. Satondéné majalan ka pelabuhan ia mabesen apang melah-melah ngoyong di jumahné. Satondéné, ia ajaka dadua masi maan masomahan. Uli selidan kanti tengah lemeng. Tengah lemeng tuah disné Karmin majalan ka pelabuhan. Negakin honda astréa selem tahun 90an. Karmin bisa kanti aminggu sing mulih-mulih krana ngantiang kapal ané melabuh. “Sabar malu. Bli percaya, disubané kapalé ené teka, iraga pasti nyidaang mulih. Bli masi suba majanji lakar meliang emas 24 karat,” kéto Karmin mamunyi tekén kurenané.
44
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
45
SSB/ Manik Sudra
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Minimal 10 gram suba cukup, lan nyai lakar ngenah jegég yén nganggon ranté,” Karmin ngimbuhin. Kenehné I Tini mabunga-bunga. Ngenah paningalané galang nyalang, lan uli bibihné ada kenyem. Janjin kurenané tuah bagia di déwékné. Kenehné Tini prajani tenang lan lega. Ia suba sing sabar lakar matemu ngajak nyamané lan nyekar ka taneman mémé bapané. Tini lan Karmin enu tetep masomahan. *** Pelabuhan Tanjung Prioké kacélcél baan ujan. Suba duang peteng Karmin tusing mulih. Ia ngantiang sinalih tunggil kapal; bos ané biasa tulungina uli Tiongkok. Semengané totonan, ujané enu balés, ngaénang jalan di pintu gerbang pelabuhané ané bolong kembengin yéh. Rokoné enu masisa akatih, lan ia masi mulih harus ngaba pipis. Ia ngayal, rikala mulih lakar meli nasi padang duang bungkus misi jukut don ubi lan bé matunu dadamenan kurenané. Kapalé ento teka adéng-adéng lan mengkeb-mengkeb. Ngénggalang Karmin ngematiang rokoné. Ia suba hapal tekén jeneng kapalé totonan. Kapalé ento suba ngenah uli joh. Nyansan paak, nyansan ngenah jelas. Saka bedik kapalé totonan melabuh, ngalih tongos ané aman. Ia lantas ngedeng papan ané sambeh di dermagané. Adéng-adéng ia masang papané totonan di sisin dermagané lan andanganga ka gladak kapalé anggona jembatan.
46
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Ia matemu ngajak Lie—anak muani ane kaukina bos besar. Adéng-adéng ia ngentasin papané totonan lakar menék ka kapalé. Krana suud ujan, papané totonan belus lan blig. “Né ada barang. Adéng-adéng, da kanti ulung,” kéto Lie ngorahin. Karmin lan buruhé ané lénan ngaba barangé totonan. Ia ondén bani matakon tekén Lie apa ané abana dinané jani. Yén satondéné, Lie ngaba arak, winé, bir, lan ganja ané abana ka bar-bar di Jakarta Utara kanti ka kota lénan. Kotak lantang—peti lantang ané misi bolong, abana tekén Karmin lan buruhné Lie; kotak kaping sia. Suba uli tuni ia dot nawang apa isin petiné totonan. Lantas petiné celepanga ka kotak kargoné ané suba ngantiang uli tuni. Karmin maniang déwék matakon. Ia nepukin timpal baruné—buruhné Lie lung ajak matimpal. “Apa isin petiné ené?” ia matakon. Untungné makejang buruhné Lie jelema Indonésia. Aluh dadiné ia ngorta. Nanging buruhé totonan tuah makenyem. Tusing masaut. “Apaké wine utawi bir? Biasané petiné sing terlalu lantang. Yén aba masi tusing terlalu baat,” ia nyekenang. “Da keras-keras makeneh. Tugas bliné kan menékang ka kotak kargoné. Da liunan munyi,” Parlan nyautin. Gulem enu ngelayut di langit Jakartané. Ujané suba nget. Karmin makeneh yén dimulihné lakar ngaba pipis lan nasi padang lakar baanga kurenané ané suba ngantiang. Uli muané, ngenah yén Karmin inguh. Krana gagaéné ené suba lakar suud. “Antiang bli Luh. Bli lakar mulih. Iraga lakar nambunang pipis anggon mulih,” kéto ia makeneh. Karmin lan Parlan lantas ngaba kotaké totonan. Ternyata ia pada-pada uli Lamongan. Tuturé dadi nyambung ulian ento. Dikénkéné Karmin makeneh ngintip isin kotaké totonan, nanging ia takut. Apabuin yén intip uli sisi tusing lakar ngenah. Krana ané ngenah tuah peteng.
47
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Eda pesan matakon apa ané abana tekén Bos Lie. Kecuali ia ané ngorahang apa isiné. Apalagi yén matakon apa isin kotaké ené. Iang masi tusing nawang. Ané tawang iang, kotaké ené suba ada anak menékang ka kapalé di dermaga Tiongkok,” Parlan nuturin. Ené tuah kotak ané kaping dasa. Adéng-adéng ia ngejang kotaké totonan di samping kotaké lénan. Karmin ngésérang adéng-adéng. Cara ané orahina tekén Lie, yéning kotaké totonan sing dadi tumpuk lan harus ririgang. Karmin makeneh nguda kotaké ené tusing cara biasané. Carané rikala ngejang dogén suba malénan. Ia mangkihan. Angkihané ngangseg, sakéwala Parlan suba pesu uli ruang kotak kargoné totonan. Karmin buin ngésérang lan ngamélahang tongos kotaké totonan adéngadéng. Lantas ia ningeh munyin anak luh sengi-sengi. Ia langsung inget tekén kurenané ané suba kalahina dua wai. Ia inget kénkén dugas kurenané naanang rasa sakit lan matetagihan. Ia masi inget tekén kurenané ané nagih pulang kampung lan nengokin taneman reramané. Ia maupaya apang munyin anaké luh totonan tusing kadingehan. Ménggalénggalan ia ngamelahang tongos kotaké totonan. Rikala ngésérang kotak ané bolong, tan mua ia marasa ngabag liman anak luh. Limané totonan tepukina uli bolongé totonan lan kadingehan masi munyin anak luh ané sengi-sengi. Munyiné totonan nyansan keras lan ngeliunang. Ulian takut, Karmin langsung malaib lan ngunebang pintu kargoné. Uli diwangan, ia masi enu ningeh munyin anaké luh totonan. Disubané nerima upah uli Lie, ngénggalang ia magedi. Kadirasa, dugasé ia meli nasi padang munyiné totonan enu neket di kupingné lan inget tekén liman anaké luh totonan. *** “Bli, payu mulih?” Tini matakon. Karmin tusing masaut lan iteh makinyukan. Tini buin nyumunin matakon.
48
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Nah Luh. Nanging pipis tambunan iraga ondén ja genep. Antos malu, bin ping pindo bli magaé, pasti iraga nyidaang mulih,” Karmin nyautin disubané matakon ping pindo. Tini ngorahang yéning déwékné suba dot pesan mulih. Ia suba sing sabar matemu ngajak nyamané. Kéto masih, ia suba dot ka taneman reramané. Ia sengi-sengi sambil ngisiang limané Karmin. Lingné nyansan kadingehan. Cepok, pindo, ping telu. Paningalané Karmin nelik. Bayuné runtag. Angkinahé ngaés-ngaés. Ia nyelémpoh lantas kejet-kejet. Semuté nyansan maakang. Nyansan paak lan ngaliunang.
Gija’, 8 Novémber 2017
Aksan Taqwin Embe Naanin kaundang ring Ubud Writers and Readar Festival 2017. Cakepané sané mamurda Gadis Pingitan, kamedalang olih BieM 2014, lan pupulan satua cutet Racik Kopi durung kawedar. Satua cutet puniki kabasabaliang antuk I Putu Supartika saking murdannyané “Mati yang Menakjubkan.”
49
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Satua Bali
Suara Saking Bali| Februari 2018
I Mencéng Ajak I Polos Ada katuturan satua I Mencéng matimpal ngajak I Polos. I Mencéng ngoyong di sisin alasé, melén ngajak I Polos. I Polos ngoyong di tengah alasé. I Mencéng anak mula mencéng pesan, demen ngorah-ngorahin timpal. Yén I Polos anak mula polos pesan tusing demen ngorain-ngorain timpal. Ni Ketut Élisa
S
edek dina anu, I Mencéng ajak I Polos ngalih saang di tengah alasé. Sagét teka ujan bales. I Mencéng tusing nyidaang mulih. Kacerita ané jani, I Mencéng ngoyong di umahné I Polos. Suba koné sanja, kondén
masi endang. I Mencéng seduk basangné nagih madaar. Dingeha munyiné I Mencéng tekén I Polos. Jemakangan nasi baanga I Mencéng. Sagét I Mencéng ngelah daya ngorahin I Polos nyemakang yéh. I Polos nyemakang apa ané orahina tekén I Mencéng. Kacerita jani, ujané suba endang. I Mencéng lakar mulihné. Rikala ento I Mencéng ngorahin I Polos ka umahné lakar orahina meték saang. Buin maniné teka sajan I Polos kaumahné. Neked ditu I Polos oraina meték saang. Mara tingalina tekén I Mencéng, ia nguél krana pagaéné I Polos pelih. I Polos sedih neked di jumahné.
50
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
SSB/ Manik Sudra
51
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Buin maniné I Mencéng gelem mendadak. Mara ningeh kabaré ento, I Polos ngénggalang nelokin kemu, laut ia ngomong: Bli Mencéng, Bli Mencéng, apa krana bli gelem? Masaut lantas I Mencéng: bli ngelah penyakit kanker tulang. “Nah lamun kéto mai ka dokter ngalih ubad, apang tusing nyangetang gelem bliné,” I Polos mamunyi. “Da suba ajaka bli ka dokter,” kéto munyiné I Mencéng. Lantas I Polos ngaji-ngaji mulih, padahal ia lakar luas ka alasé ngalih saang lakar adepa. Pisné lakar anggona meliang ubad. Kacerita jani I Polos ka umahne I Mencéng lakar ngemaang ubad. Ngomong I Polos: Bli Mencéng, Bli Mencéng, inem ubadé ené. Yén bli nginem ubadé ené pasti bli lakar seger. “Nah, tapi né sing misi racun? Sing misi pengawét?” kéto munyiné I Mencéng. “Sing Bli Mencéng.” Laut inema ubadé ento. Suba limang dina, ondén masih ia seger. Wélanga lantas I Polos, kéné munyiné: ih nyai Polos, apa baang nyai awaké, adi ba bli minum ubadé ento masih kondén seger. Malahan penyakit bliné tambah parah. I Polos ngeling ked di jumahné. Sakéwala I Polos tetep berusaha. I Polos nunas tirta di Pura Dalem. Mara inema tirtané tekén I Mencéng, langsung seger. Ditu lantas I Mencéng tusing kel nyidaang ngengsapang unduké ento.
Ni Ketut Élisa Wantah sisia kelas V, SD Negeri Daup, Bangli
52
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Februari 2018
SSB/ Manik Sudra
Puisi-puisi I Gedé Suwartama
53
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Ligir kembang dedonan runtuh galir kabaret angin ngasirsir jalir muikin carang tuh ngligir kayuné ngilgil tan pakebir waluya pedati kelangan kusir
sang kasih kuyu sedih kingking dekah gering angkih kasimbing asing parek ejoh mamucing layah nyelep jité engging manekuk kacing jari kelingking
pidan wibuh manuding tujuh jani lusuh tuna pangenjuh kapisuh jaruh katuduh musuh kadi gentuh labuh mageruh ngencak sakit kaduuh-duuh
kelumad lapuh ring pasisi belur perih ngantos ka isi
54
Suara Saking Bali
Édisi XVI | FÊbruari 2018
enjung parang lĂŠmpas kagisi sahut manis suba kasangsi mangujat dusta manah sang resi
Bantas#29/1/2018/
Kekelik Tuhu luh muani paksi pratiaksi sadakala masuara satya ring sasana
siddha sasidan tegeg ring kadharman buat titi pangancan genah mambahan
tuhu-tuhu matuhu saddhu sadakala ring prasada
55
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
manyapa sang sadhaka makasadhana nyujur niskala kawekas
Bantas#1/2/2018#
Kakaonang Ujan
tan paundangan sabehé tan sida puputan gerimisé tan mari rérénan rasa tetangis masedsedan
kala punika, Sang Surya saduné kakungkung téjanné arsa kakurung tan terang, kayonné akung semitanné amung-ngelamung
56
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
rauh mangkin kabogolang lemah peteng kadapetang sahasa jerih mangilgilang ukudanné kakaonang
napi wénten iwang tiang minab jero tuara nglegayang boya manah jagi matangtang pinunasé digelis mangda endang gulemé magantos galang
wus punika, sebeté ten urung gadéang doh ring teleng cang kingsanang irika rumaris tiang liang nglalu lali lila nglilang
Bantas#20/12/2017#
Kakawian saking I Gedé Suwartama naanin kawedar ring Bali Post, Pos Bali, miwah Suara Saking Bali.
57
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Februari 2018
SSB/ Manik Sudra
Puisi-puisi IDG Trinandita
58
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
1) Dauh Endah kangin engseb kauh Uling semeng ngantos peteng Semeng megedi peteng rauh Ngaruruh unteng lan isin weteng
2) Sujati Wantah magenah ring ati Malarapan ajah ajah suci Saking manah sané sujati Ngulati sané mawasta shanti
3) Sutrepti Sakadi pengapti para jana sami Ngamargiang sahananing pangubakti Nunggalang pelaksana lan pangrastiti Ngaryanang jagaté sami sutrepti
59
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
4) Bali B ecik tur asri A jeg miwah sutrepti L uwih madasar adat budaya I ndiké punika patut i raga jaga
5) Bakti B ukti ngarastiti ring pekayunang A nggén serana sané nyihnayang K atur ring Sang Hyang Embang T ata titi mapinunas galang apadang I ndayang sarengin muspayang
6) Keneh Keneh cara panah melecat Malecat cara keber pesawat Makeber becat saling peliwat Uberin terus tuara ja bakat
60
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
7) Lingsir Lingsir pastika jagi teka Idupe tuah sekadi asapunika Sampunang melaksana Merasa kuat sakti kabinawa
8) Lali Lali maarti engsap Engsap tekén geginan Geginan idupe jani Jani dini ingetang
9) Suung Suung mangmung Cara bungbung puyung Yéning kenehé bingung Tongos luung tuah suung
61
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
10) Guru Rupaka G edé karasa U tang iraga R éh kapiara U ling belingané
R ungu kén tutur U li rerama P abedikin piwal A pang idupé rahayu K antos kawekas A ntuk subakti
Buda, 3 Januari 2017
I Déwa Gedé Trinandita Guru ring SMPN 2 Banjarangkan. Dané ngajahin mata pelajaran matematika. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi.
62
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Februari 2018
SSB/ Manik Sudra
Puisi-puisi Mas Ruscitadéwi 63
Suara Saking Bali
Édisi XVI | FÊbruari 2018
Sembah
saking genah katur sembah wantah manah yakti tan sinah boya upah boya sumpah boya jinah boya tanah wantah lampah tanah natah sembah sumpah manah ĂŠlah lampah salah tampah kalah kalalah-lalah iriki tiang nyumbah saking tambet maliah dakin awakĂŠ katah malih maguru akah
64
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Mamaling
Ampura tiang nyelang galang Medasin sasolahang wayang Sané klingkup kelir ngandang mamaling éling sang dalang Yakti yukti kawantu galah Makébék ngrereh selah Ngéréd tur nudut manah Pét rauh ida sané kasinah Ampura titiang mamaling corah Engges nyimpen masoca mirah Mengkeb pinaka tatu ring sirah Ngemasin maluah, ngutah-utah
65
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Wengi
Wenginé nglangi Mitehin sunari Ngeberang daki Dayané i tuni Mrika mriki nindihang munyi Matata basa jati nguber kanti Malampan bulan macara seni Masaud munyi tresna matangi Duh, wengi mula saja jati Lelakuté masawang dedari
66
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Gadang Lumlum
Gadang lumlum madestar putih Mamasa arum matitian akatih Maguét gucek manah jengah Ngentasin lawat ambu kakah Matulis carita aksara ngahngah Maguru giri gung geng lampah Gadang lumlum mauap getih Di pasih nguber sasih, kampih
Mas Ruscitadewi malajah Arkelogi, Filsafat, lan Keagamaan ring Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar. Sajabaning nyurat puisi, lagu, miwah satua cutet, dané taler dados guru filsafat majeng ring narapidana sané pacang kaukum mati. Dané taler ngajain alit-alite sané keni virus HIV/AIDS ring Yayasan Kerti Praja, miwah dados Kurator ring Gelar Seni Bali Mandara Nawanatya.
67
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Fébruari 2018
SSB/ Manik Sudra
Puisi-puisi Tudékamatra 68
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
I Tani, Lelakut Anggut-Anggut Ngajengit i tani nyledetin crékcékan rupiah di arep paningalan Ulap, uyak angka di jaman pipis Prajani ngelébang carikné Makrincing kantongné Tebel récéhan di gemelan limané Tusing marasa pipis buka yéh Membah Membah Anyud ka tebénan dadi apa?
Kubu ambengan mragatang angkihan Lelakut abana mulih Di jumah lelakut dadi i tani Anggut-anggut ngajengit Dija kedis-kedisé? Perit, dara, manguci girang Noltol pipis, boya noltol padi Masebun di panukub umah Raab umahné i tani usak Tuduhan nuju masan ujan “Pipis pabelin padiné anggo menahin!” i pisaga uyut Padi uli dija? Cariké suba dadi pipis Pipisé suba dadi yéh Anyud ka tebénan dadi apa?
69
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Di tebénan sing ada bakat duduk Masan tuh sagét nekain Yéhé nyat! Yéhé nyat! Nanging, ulung ujan langit sing pegat-pegat nyorcor umah i tani I tani dadi lelakut tan pacarik tan papadi Ngajengit padidi nerawang langit Pipisé buka yéh! Telah makejang anyudang kama ané linggahné maluih tekéning carikné i tani Perit, dara, ngalahin magedi ngalihin carik lénan lakar noltol padi lénan buin Boya padi, nanging pipis!
Ujan manyangsan dadi Umah tuduhan, balé beseg prajani Dija lakar tongos membon? Dija masaré buin nyanan peteng? I tani ngajengit dadi lelakut di umah padidi Bengong makeneh-keneh padidi Apa kenehanga? Mirib i tani sing lakar masaut I tani suba dadi lelakut Tuah bisa ngajengit! Tusing bisa ngomong apa-apa Kanggoang! Né suba madan tuduh asledétan ulap paningalan ulian pipis tan paitung-itungan pepineh Lelakut anggut-anggut Kitak-kituk, mirib tusing ngerti tekening idup Marasa lacur di guminé /2013/
70
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Pipis Ngraja di Kampus Nakinin gumi, ngletehin jagat Meli skripsi Meli ijasah Suba dadi laksana lumrah Ané boya-boya sing nu tawah Ada ané meli kerana ada masi ané ngadep Ada dagangné, ada pameliné Ada pameliné, ada dagangné Ento suba dadi hukum di guminé
Gelar sarjana jani dadi barang dagangan Ngelah gelar apang ada anggon gelar-gelur Paguron-guroné kaon Mahaguruné maguyu-guyuan Ngajahin sambilang madagang-dagangan Kampus, juru pamatuté, jani suba biasa ngelarang ané tusing kapatutan Nyén buin lakar mabéla pati ring kapatutan? Aruuuuh…! Inguh atiné, pipis ngalahang kapatutan Pipis jani ngraja sila di kampus, ngasorang wiwékan i manusa /2013/
Tudékamatra embas ring Gianyar, dina Anggara tanggal 18 Désémber 1990. Cakepannyané sané sampun kawedar inggih punika Padang Tuh (Puisi, 2013), Belog (Pupulan Satua Cutet, 2014), lan Ombak Raré Bali (Puisi, 2015). Mangkin wartawan ring Pos Bali.
71
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Ésai
Suara Saking Bali| Fébruari 2018
Korsi Nyambat kruna korsi, merawat anak negak. Kéto mula. Wiréh korsi tongos anak negak. Yén sliksik, dija-dija jani ada korsi. Sing ada tongos ané marupa wewangunan ané matongosin sing misi korsi. Apang seken lan buktiang. IDK Raka Kusuma
D
i pumahan, di désa miwah di kota, korsinné lebihan tekén telung soroh. Lan petékin. Di kamar tamu, ada korsi sing abesik. Nanging asetél. Ané adané asetél liunné tetelu. Di kénkéné papat. Di kamar
tongos madaar utawi ngajengang utawi ngrayunang, ada masi korsi. Ketah kadanin korsi nimpalin meja makan. Liunné? Lebihan tekén besik. Di tongos arék-aréké utawi anom-anomé malajah masi ada korsi. Sig krama désané ané sugihan apa buin sig krama kotané ada korsi buin abesik. Tongosné di arep mekané. Kategakin ritatkala luh-luhé utawi istri-istriné mapayas. Ané kapah ada, korsi ané nimpalin méja matongosang di kamaré ané bekin rak utawi lemari misi buku. Dadi kéto? Mirib munduhang pipis lan munduhang sakancan artabrana rasaanga gedéan pikenohné padaang munduhan buku.
72
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Di sekolahan, korsiné lebihan tekén telung soroh ada. Jalan ketékin. Di kelasé ada korsi tongos muridé malajah. Di arep tongos muridé negak, ada korsi nimpalin méja tongos guruné negak miwah ngejang buku lan sarana ané anggona ngajahin. Di ruang guru, suang-suang guru macukuhang korsi. Di ruang tata usaha, ada masi korsi. Di gardu tongos satpamé majaga, ada masi korsi. Di ruang kepala sekolah ada korsi. Lénan tekén korsi ané tegakina, ada masi korsi tamu. Korsi ané tegakina tekén tamiuné ané nekain. Di arep méja kepala sekolahé ada korsi buin. Korsi ané tegakina tekén guru utawi pegawé miwah satpam sekolahé di nujuné ada orahanga.Yén padaang korsi murid, korsi guru, korsi pegawé tata usaha, korsi satpam tekén korsi kepala sekolahé ané encén luungan? Sanget nu luungan korsi kepala sekolahé. Apa ané ngranayang mirib mula kéto uli ilu. Yén sing kéto, mirib, mapan kepala sekolahé mimpin sekolahan, korsinné apang mabinaan. Apang lén. Tur apang luungan. Yén jelékan tekén korsi guru utawi korsi murid utawi korsi pegawé apa buin tekén korsi satpamé, mirib nyeh géngsiné ulung. Buina, dija perah pemimpin negakin korsi lapruk. Di kantor kénkén? Jalan duluh uli betén. Di kantor kepala désa utawi lurah ada korsi kepala désa utawi korsi lurah. Ada korsi sékdés (sékretaris désa) utawi séklu (sékretaris lurah). Ada korsi kaur (kepala urusan). Ada korsi staf. Ada masi korsi kepala dusun. Di kantor camat, ada korsi camat. Ada korsi sékretaris wilayah kecamatan. Ada korsi kasi, kaur miwah ané lénan. Di kantor Bupati, ada korsi Bupati. Ada korsi wakil Bupati, ada korsi setda, ada korsi asistén, ada korsi kabag, ada korsi kasi, ada korsi kaur, ada korsi satpol PP, ada korsi staf.
73
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Korsi-korsiné ané baduur ané pinih kéweh ngalih korsi bupati miwah wakil bupati. Kasambat kéweh, apang bakat tegakin, merluang prabéa gedé. Merluang parté politik pinaka kendaraan. Merluang tim suksés ané gipih lan gupuh kemamai. Merluang juru kampanyé ané dueg ngitukang layah. Tur ané bani lan juari mesuang raos. Kéto masi ané sing ngelah lek nang abedik. Yén korsi bupati, kéweh ngalih. Kénkén korsi wali kotané? Sera panggang sera tunu, patuh bonné. Tai mising tai méncrét, patuh éncéhné. Patuh bengunné. Artinné, merluang prabéa. Merluang parté politik pinaka kendaraan. Merluang tim suksés. Merluang juru kampanyé. Korsi gubernuré, kénkén? Kéwehan ngalih padaang korsi bupati utawi korsi wali kota. Korsi présidéné kénkén? Kéwehan ngalih padaang ngalih korsi gubernuré. Tongos kéwehné dija? Tongos kéwehné, sing lén, sig kruna ané mamunyi prabéa. Yén sing ngelah pis aoméh, da cager lakar nyidaang negakin korsi gubernur apa buin korsi présidén. Men, yén korsi DPR-é? Satondén ngraosang kéwehné ngalih korsi DPR jalan carca malu soroh korsiné ditu. Apang da buka ngraosang korsi wali kota, gubernur tekén présidéné baduur. Ileh ngraosang kéweh ngalih korsinné, engsap tekén ngraosang soroh korsinné. Soroh korsiné di kantor DPR lebihan tekén telu. Ada korsi ketua. Ada korsi wakil. Korsi wakilé, lebihan tekén abesik. Ada korsi fraksi. Ada korsi anggota. Ada korsi sékretaris déwan. Ada korsi bendaharawan. Ada korsi pegawé. Lantas kénkén kéwehné ngalih DPR? Patuh, merluang prabéa. Merluang tim suksés. Merluang parté politik. Binané abedik padaang bupati, wali kota,
74
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
gubernur miwah présidén. Di subané dadi bupati, wali kota, gubernur miwah dadi présidén janji ané akuanga abedik rakyaté ané nagih. Di subané dadi anggota DPR liu rakyaté nagih janji. Lénan tekén liu, sesai janji ané akuang tagiha. Sing nyalahang, yén ada anggota DPR bungeng. Bungeng ngenehin, kénkén carané mayah janji. Sing nyalahang masi, yén ada anggota DPR mapi-mapi engsap tekén janji ané taén sambata. Ané ngranaang, baan liunné majanji. Yén kéné unduké (da sambata korsiné jumah) makejang korsiné yén alih merluang prabéa? Yén sakancan korsi ané nekaang pipis yén tegakin, manut buktiné baduur, pastika pesan. Yén kéto korsi apa yén alih sing merluang prabéa? Takonin padangé ané ngapirpir sirsir angin.
IDK Raka Kusuma, embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudang-kudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak, Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados sinalih tunggil pangremba ring sanggaré punika.
75
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Suara Saking Bali| Fébruari 2018
Satua Masambung
Kania (6) Pamargin Gusti Jingga dados taméng kauratiang pisan antuk Ida Bagus Cidra. “Jani Gantiné maan ngawalesang sakit keneh teken I Ngurah. Jlema liunan itungan. Dadi iraga pinih bedikan maan tetamian.” IBW Widiasa Kenitén
I
da Bagus Cidra nénten trima tetamiané sane kapikolihang. Rakané polih bebagian katahan samaliha genahné becik – becik. Antuk Ida Bagus Ngurah ngamel Mrajan Kawitan, raris kicénin tetamian olih Pranda Kerta
akéhin malih meh wénten dasa sukat, marupa carik. Cariké punika gumanti becik genahné. Satunggil sané katandur pastika jagi mupu. Arang pisan walang sangit, jro ketut sané ngrusak. Wantah pantun lianan rusak pisan, cariké punika polih manten pantun. Indiké punika ngawetuang rasa iri ring Ida Bagus Cidra. Samaliha naen nunas ring Pranda Kerta mangda ngepah cariké punika sakéwanten Ida Pranda tetep ring wacana. “Cariké lakar anggon meyanin Mrajanné. Yén makejang bagi sinah makelo – kelo lakar ngamis kacerikan,” sapunika pangandikan Pranda Kerta. “Ngurah antiang jani. Jani gantin ibané lakar dadi caru.’ Ida Bagus Cidra ngrauhin Gusti Jingga.Tlebteb mua ka jeroné Gusti Jingga.
76
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Gagambaran Drs. I Nyoman Ngadeg
77
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Ratu wénten napi? Wengi mriki. Sané mangkin sampunang wengi – wengi clapat – clapat. Midep wénten panyingsé.” Ida Bagus Cidra kipek – kipek. “ Gusti, ada lakar orahang tiang.” “Indik punapi?” Ida Bagus Cidra nganampekang. Ida makisi – kisi.” Dadiang caru I Ngurah.” “Semeton Ratu?” “Beneh.” “Dados sapunika?” “Ampuang liunan patakon. Disubané dadi caru mara lakar orahin. Ené pipis.” “Inggih.” Wenginé sayan nénten becik manten kawéntenané. Sayan katah pracihna nénten becik. Asuné nyalung saling tambungin. Kadi nujuhang wénten sané pacang dados caru. Gusti Jingga sampun sayaga makta keris. Makta senter alit. Duurné mabebed antuk destar batik. Gusti Jingga nénten malih nué rasa édalem. Raris ngranjingin griané. “Brak! Brak! PKI ! Mati iba.” Ida Bagus Ngurah kambil. Panyingakan idané katambel antuk kamben. Tanganné kategul. Raris kapaid. “Nyén ento mlaib?” Gusti Jingga nengkik. “ Cai PKI. Encén panak ibané. Oooo né somah iban. Mai Dayu! Jani lakar tampah kai.” Gusti Jingga maid sakadi maid bangkén asu. Usan ngambil Ida Bagus Ngurah sareng rabin ida. Griané kasedut. Apiné ngabar – abar. Pakrepét suaran tihing. Suaran taruné puun. Andusné mlepug. Nénten wénten purun sané mapitulung santukan punika nyiriang sampun wénten genah PKI kasedut. Geni ageng wantah dados pabalihan kémanten. Balé daja, balé dangin, parantenan basmi . Sané banget padalem lontar – lontar druwén griané sami dados abu. Nénten wénten malih sané magantulan.
78
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Pawangun utawi lontar warisan Pranda Kerta katah pisan. Punapi malih Pranda Kerta taler oneng masesuratan. Sapunika taler Ida Bagus Ngurah. Griané katah madué lontar. Samaliha becik antuk ida miara lontaré. Satunggil Sarasawati kabantenin. Ngaturang suksma sampun polih waranugraha saking Sanghyang Aji Saraswati. Pamargin panyaraswatian ring gria setata kamargiang. Pabratan Saraswati kantun kamargiang. Sanghyang Aji Saraswati kantun nginengang yoga, nénten wénten sané maosin. Bénjang banyu pinaruh ngrereh toya klebutan. Wénten taler ka sagara nunas kakuluh banyu pangaweruh. Rauh ring gria raris makumkuman. Ngaturang bakti ring Bhathara – Bhathari mangda kaswécanin pangaweruh. Usan mabakti raris maloloh, nglungsur sagara – giri raris ngajengang labaan ajengan kuning mangda ening adnyanané. Bapa Gejer séngeh wénten anak ngranjingin griané. Sampun kauningin punika jadma sané dados taméng. Gelis – gelis malaibang Dayu Latri. Bapa Gejer nué rasa prabéla ring griané. Treh griané mangda sampunang pegat. Bapa Gejer sayan ngedohang. Angkihané ngangsur. “Ratu Sanghyang Widhi sampuang telasanga suryan titiangé. Ida nénten wénten iwang. Ida nénten sareng dados PKI.” “Sinah suba ada ané tusing demen tekén Ida Bagus Ngurah. Kéto polos idané dadi bani ngusak gria. Sinah suba Ida Bagus Ngurah tekén rabiné lakar kasédayang.” Bénjang semengan nénten wénten malih ortiné Ida Bagus Ngurah. Ical. Layon ida ring dija nawi ? Usan dados jagal, Gusti Jingga ngrauhin Ida Bagus Cidra “Sampun Ratu.” “Suksma Gusti. Ené buin pipis. Sekenang pesan mani puan, orahang I Ngurah ento mula PKI.” “Inggih.” (masambung…)
79
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Gatra
Suara Saking Bali| Fébruari 2018
Cakepan Makulit Selem Polih Hadiah Sastera Rancagé 2018 Antuk Kakawian Mabasa Bali
C
akepan sané kulitnyané madasar warna selem, magambar damuh ring tungtung ambengané, miwah madaging lengkara Bulan Sisi Kauh puniki ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2018. Sira sané ngawi
cakepané punika? Nénten ja tios wantah Nirguna utawi I Gdé Agus Darma Putra.
80
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Cakepan Bulan Sisi Kauh Puniki wantah pupulan prosa liris sané madaging 44 prosa liris. Manut Juri Sastera Rancagé antuk cakepan mabasa Bali, I Nyoman Darma Putra, pupulan prosa liris puniki embas antuk basa Bali sané kuat, seger, miwah orisinil. “Maka 44 prosa liris puniki nuntun sang pangwacen nuju hutan kata-kata pinaka titi nuju ka penyadaran néwék wiadin ring luar,” ucap Darma Putra. Indiké puniki, manut Darma Putra pacang kapanggihin ring prosa liris sané mamurda Bibi. Puniki dagingnyané: Wantah kenyung Bibi, sané dados ubad tiangé/ Titiang nyadia mapengayah/ Getih tiangé anggén ngwangsuh sariran bibi. “Risampune kanilai samian cakepan mabasa Bali warsa 2017, kapolihang yéning cakepan Bulan Sisi Kauh Puniki pinaka pemenang Hadiah Sastera Rancagé warsa 2018 antuk sastra Bali,” imbuhnyané. Ring warsa 2017 embas nem cakepan sastra Bali Modéren. Yén bandingang ring warsa sadurungnyané kirangan malih petang cakepan, krana sadurungnyané embas 10 cakepan. Maka nem cakepan punika wantah Jogéd lan Bojog Lua ané Setata Ngantiang Ulungan Bulan rikala Bintangé Makacakan di Langité (satua cutet, I Putu Supartika), Surat Uli Amsterdam (satua cutet, Ketut Sugiarta), Cetik Dadong Tanggu (satua cutet, Wayan Selat Wirata), Gebug Éndé (puisi, IW Wikana-Seraya), Sangsiah Kélangan Somah (puisi, I Gdé Nala Antara), miwah Bulan Sisi Kauh (prosa liris, Nirguna utawi I Gdé Agus Darma Putra). Lianan ring kakawian taler wénten jurnal online Suara Saking Bali, taler grup facebook Bangli Sastra Komala sané mligbagang indik sastra Bali modéren lan maduwé anggota 1.078. Wénten taler penghargaan Gerip Maurip sané kagagas olih I Madé Sugianto, sané taler maduwé penerbitan Pustaka Éksprési. Taler ring warsa 2017, sampun kalaksanayang ping pitu pabligbagan wiadin bedah buku sastra Bali modéren. (sup)
81
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
Gegonjakan
Suara Saking Bali| Fébruari 2018
Baliho I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
“
Mbééé... gambar apa ento Bli? Ber sabilang atindak icang nepukin potrékan anak makenyem,” ber jeek pesaja I Luh kurenan tiangé nepukin balihoné majéjér di margané nuju ka kota. Lakar pilkada, paberarak
gambar caloné ngabekin marga. Beh, saja kapah bakat ajak ia mlali ka kota, mawanan kawéan nepukin kakéto. Tuléngéka gambar balihoné, kanti ngemasin nyelé ati, pengeng mamontoran. “Apa ento? Jeg saru saruna awaké mapeta!” buin ia nyesedang, berangti sambila kecuh kecuh, mencer poosné ulian lengeh mamontoran. “Ooo...ento anak metanja,” kéto tiang nyautin sambilang mukak kaca jendélan montoré. Tatujoné apang I Luh maan angin, boyanan nyelé atiné. “Mbééé...matanja? Apa tanjaanga? Dooong...dagang ento Bli?” enu masé ia jeek, sambila nguyakin cunguhné minyak angin. “Nah, mesaih tekén dagang. Nak nanjaang déwékné ento!” Sautin tiang bawak, sambilang ngenjuhang krésék, nyén nawang I Luh ngutah. Pang laut di kréséké ia ngutah. Lek atiné tekén Pak Supir, mauraban misi utahan montorné. “Aiihhh...mudah idepan anaké ento. Masak déwéké tanjaang.” I Luh makecuh, poosné ganting. Buin ia ngeraos, “Metanja apang kénkén ia Bli?”
82
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
“Nak ia medagang janji. Déwékné tanjaanga, apang nyak ida danéné milih,” milu tiang nyemak minyak angin, magejulan ulun atiné ningalin poosné I Luh maléntéd. “Mbééé... mudah pesaja,” I Luh ngarenggeng. “Yééé... Nyai sing nawang. Dikénkéné bisa Ida danéné banga pipis, apang nyak ugi milih,” jani utahan tiangé suba nganjel di kolongan. Léngkongé, bareng tiang nyélé ati. “Dagang apa kakéto? Nyak ia mabati yén kéto carané medagang?” matakon I Luh sada paningalané kijem, minyak anginé ngawinang paningalané ngaap. “Béh, Nyai sing ngerti. Jani nak bani ia mamocol, batiné jemaka kayangé suba mapilih. Mawinan melahang milih, apang eda iraga milih pemimpin ané nyaratang bati!” sautin tiang I Luh sambilang nyelélég di tegakan montoré. Nyélé atiné sayan sayan. “Apang kénkén matanja nganggo plakat lumbang kakéto, Bli?” mimiih... Nyansan nyényé I Luh metakon, sing tawanga tiang suba nyelé ati, pesu peluhé matah matah. Laut sautin tiang ia sambilang ngidem. “Baliho adané ento. Nyai, plakat maorahang! Apang énggalan tawanga tekén ida danéné. Sing tuyuh nekain besik besik. Buka Nyai jani, sambilan liwat tepukin Nyai gambarné, sida lantas Nyai nawang anaké ento!” “Mimiih... luung carané anaké ento matanja. Mani kayangé mulih icang lakar ngaé masé baliho kakéto. Isinin potrékan icangé nganjali. Mapusung tagel, makebaya prancis. LUH SAPLAG, JUAL SALAK GULA PASIR ASLI SIBETAN! kéto lakar isinin tulisané. Pasang bilang pempatan nah, Bli!” Tiang sing sida nyautin, utahané suba tambis pesu. Sagét I Luh gagésonan mukak krésékné laut ngutah bayar. Celekotokané...kréséké bolong, utahané
83
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
mabiok di pabinané. Sedek I Luh enu blekuk blekuk, ada anak nakonin uli duri, “mimiiih... napi mawinan ibu mangsul, Bu?” I Luh masaut sambilanga ngemkem utahan, “tiang seneb nyelé ati ulian nyeréré potrékan anaké ané di balihoné niké!” kéto I Luh matujuhan ka baliho di lampu mérahé ané nyelélég ampehang angin. Anaké ané matakon bareng nyeréré, ngenah potrékan anak makenyem. Saget ia bareng mablekuk... “Uuuééékkkkkk.....”
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra, magenah ring Karangasem. Aktif makarya satua, puisi, miwah gagonjakan ring facebooknyané ‘Suteja Narendra.’
84
Suara Saking Bali
Édisi XVI | Fébruari 2018
85