Jurnal sastra bali moderen suara saking bali edisi x

Page 1

SuaraSakingBali P a k e l i n gH U TR IK a p i n g7 2

Édi s iX| Agus t us2017

Tutur di Patuakan

I ndi k7 2T i ban I ndonés i aMer dék a


Édi s iX| Agus t us2017

Jur nal Sas t r aBal i Modér en

Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Al amat GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Ré da ks ine r i mar e r i pt a nma r upapui s i , s a t ua c ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di nna s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a npuni kama ngda kaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Re r i pt a ns a neka ki r i m ma ngdaka da gi ngi n bi oda t ac ut e t . Re r i pt a ns a néka mua tr i ng j ur na lpuni kiné nt e npol i hhonor , na ngi ng pol i hbukt it e r bi t( f i l e. pdf ) . Li a na nr i ng puni ka , r é da ks it a l e rne r i mapot r é ka nke gi a t a ns a s t r aBa l imodé r e n, l a npot r é ka népuni ka ma ngdaka da gi ngi nul a s a nc ut e t .

Pe r i nt i s Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pe mi mpi nRé daks i IPut uSupa r t i ka Sé kr e t ar i s IGe déPut r aAr i a wa n Pangr e mba Kar angas e m:IWa ya nPa i ng,Nyoma nAgusSudi pt a , Ke t utSa ndi ya s a .Kl ungkung:Ma déSua r Ti muhun, Nga ka nKa s ubSi da n,Ar ya wa nKe nc e ng.Gi anyar : Tudé ka ma t r a .Dé npas ar :Gi t aPur na ma ,Ca r ma Ci t r a wa t i .Tabanan:IMa déSugi a nt o,Ar iDwi j a ya nt i . Bangl i :IKoma ngAl i tJ ul i a r t ha ,I GADa r maPut r a . Bul e l e ng:INyoma nBudaAr i mba wa .LayOut :Ma ni k Sudr a .I l us t r as iCove r :INyoma nBudaAr i mba wa . I l us t r as iI s i :INyoma nBudaAr i mba wa ,IGe déPut r a Ar i a wa n,IPut uSupa r t i ka ,NiWa ya nWi dhi Se t i a ni ngs i h,Ma ni kSudr a .

Suks mamaj e ngr i ng

Sua r aSa ki ngBa l i


Daging Jurnal Pamahbah Tutur di Patuakan indik 72 Tiban Indonésia Merd éka Satua Cutet Prawira ring Wengi Siduri (I Nyoman Buda Arimbawa) Ieg (Raymond Carver) Pait Pakeh (I Nyoman Sadwika) Tresna Palarian (I Wayan Tojan) Ngenceh (Ni Kadék Sudiastari) Satua Bali I Berit Kuning Puisi Terjemahan Puisi-puisi Nursjamsu Puisi Bali Puisi-puisi I Gdé Nala Antara Puisi-puisi Ni Madé Gawati Puisi-puisi Ngakan Madé Kasub Sidan Puisi-puisi I Kadék Gedé Doni Merta Marantika Satua Masambung Rasti (puput)—IDK Raka Kusuma Gegonjakan Wé Ka Wé Ka Wé Ka... (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Pangawi Putu Sedana Geguritan Bongkling (26-30) Kartun I Lecir (I Gedé Putra Ariawan)

1

2 6 13 17 24 29 32 39 43 46 50 53 56 63 66 69 72


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Pamahbah

Suara Saking Bali| Agustus 2017

Tutur di Patuakan Indik 72 Tiban Indonésia Merdéka

I

Lecir negak di warung tuakné Pan Kobar masila lémpéh di duur bangkuné. Mirib ulian suba punyah jeg ngacuh pesu munyiné. Buina munyiné wayah, ngitungang panegara Indonésia.

Yén saihang ngajak jelema, panegara Indonésiané jani suba tua. Suba 72

tiban. Yén jelema, sinah suba pawah, bokné telah ubanan, ada masi ané lengar cara awaké, suba rumpuh, suba kena penyakit asam urat, lan ada ané suba matungked. Lenan tekén ento, papinehné suba linggah, krana suba ngasanin pait pakeh idup. Suba tatas pedas nawang kén ané madan beneh, kén ané madan pelih, kén ané patut laksanaang kén ané sing patut. Suba patut masi nyiksik déwék, nglaksanaang wanaprasta. Ngingetang lampah jelék lan luung ané suba kalaksanaang uli lekad kanti jani. Lan maang tetuladan tekén sentanané, apaké pianak wiadin cucu, apang apa ané jelék tusing kalaksanaang lan ané luung kajalanang. Suud nyerot tuak a gelas tur ngutang genekané, buin ia nglanturang munyiné. Nanging, ané tepukin jani melénan pesan. Rikala matuwuh 72 tiban liu masalah ané tepukin kén Indonésiané. Kadirasa panegara Indonésia, tongos i raga lekad ené, suba kanti géjod ulian sabilang wai katigtig masalah. Uli masalah politik, masalah agama, korupsi, kanti kayang masalah isin basang. Tegarang pebalih di tiviné, kénkén panes panegara Indonésiané jani. Gumi panes, kayang otak wargané masi liu ané panes. Kayang lengar awaké masi

2


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

milu panes ngenehang. Dugasé ené ada masalah politik makaput SARA, ngemasalahang wong kéné wong kéto, agama kéné agama kéto, né ané melah né koné ané jelék, saling pagedénin tenggek. Di médsos saling sindir, ada pemuka agama nyelékang agama anak lén. Pokokné rusuh. Suba tua, suba 72 tiban merdéka, enu masi ngitungang kulit, enu masi ngitungang bulu. Tusing ja nyiksik bulu, nanging bulun timpalé anggona gaé. Pan Kobar ané uli tuni mendep dogén ningehang tuturné I Lecir, kedék ngikik ningehang munyiné ané siduri totonan. Masalah ané lénan buin, tuah mrebutin tegakan. Korsi politik. Ané sing sepaham tendang, ané sepaham, yadiastun ipidan magedegan jani dadi saling léklékin. Makejang mesuang téori, makejang mesuang dalih, ngaku paling beneh, sing nyak pelih. Kadirasa kayang ané suba tua, ané lakar mati bin mani milu masi ilé guah-guah ngomongang korsi politik, apang maan jabatan empuk. Suud kéto buin ada masalah lénan. Korupsi. Bedik-bedik korupsi. Ngaé kéné apang misi potongan. Proyék kéto misi uang kantong. Mara ketara sing nyak ngaku, ngorahang déwékné korban, ngaé dalih apang anak lén pelih. Jeg sing jantan. Buina ané korupsi totonan boya ja petani, boya ja tukang bangunan, nanging pengedé. Jelema ané dadi wakil rakyat, jelema ané pantesné mimpin rakyat, nyontoin rakyat ané beneh, pinaka guru wisésa. Kadirasa jeg sing ngelah rasa lek, cara beburon. Nu masi nyidaang makenyem disubané ketara tangkep KPK. Misi ada ané ngomong nagih mubarang KPK apang élah korupsi miliaran. Ondén buin ada masalah kaadilan, hukum ané sing tegak, masalah térorismé, masalah suargan, kuting masalah isin basang lan kurenan pisaga masi ada ané ngurus. “Buik, nyén ngurus kurenan pisaga?” Pan Kobar tumbén nempungin munyi. To tolih berita impotémené di tivi, sing ngurus kurenan pisaga? Kurenané i anu kone selingkuh, i anu koné lakar ceraé. Kanti se-Indonésia nawang unduké

3


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

totonan. Yén suba tawang i anu selingkuh, lan i anu koné nagih cerai lakar kujang? Yén ia suba cerai masi sing nyak ngantén ngajak awaké, apabuin awaké lengar di tendas lengar di kantong. Suba kanti telah duang botol tanggung tuaké serota tekén I Lecir pedidiana enu masi bibihné makuah mesuang munyi. “Tuak bin a botol,” kéto I Lecir nyeletuk tur ngelanturang tuturné ané wayah ngenénin indik Panegara Indonésia ané suba 72 tiban. Yén dadité Indonésiané ené ngeling, méh sebilang wai ia ngeling. Méh muané bengul-bengul dogén sebilang wai nepukin isin awakné ané runyam kéné. Méh jeg sebilang wai lakar tepuk yéh peningalané ngembeng lantas ngetél melusin pipiné. Cara anak luh ané plegéndanga tekén kurenané. Kéto ia mamunyi sambilanga makpak kacang kapri ané dampinga di maluné. Sambat acepok jeg panes. Dadi rakyat di betén, jeg sing nawang apa, ngalih baas jakan dogén suba kéweh. Apabuin gumi nyansan terak, makejang alih-alihané kéweh. Ngalih gaé kéweh, pelih bedik malaksana kena hukum, buina kéweh makelid, sing cara jelemané ané negak di baduur ané korupsi miliar-miliaran nyidaang makelid cara lindung. Lakar kénkénang jani? Awaké di jumah, kanggoang sebilang wai don ubi urab, dikénkéné gerang maong gaénang uyah tabia, dikénkéné sambel dogén. Anggon baas jakan dogén suba kéweh ngalih, apabuin anggon meli darang nasi, pipisé di duur suba telah duma, suba anggona ngaé umah méwah, meli mobil méwah. Tegarangin ento bagiang tekén rakyaté di betén, sing makmur idupé. Suba 72 tiban Indonésiané merdéka, enu masi sebilang semengan kurenané jumah uyut ulian mara maliin slepitan BH-né sing misi pipis. Dija ngalih pipis? Sing patuh tekén ondén merdéka né adané. Yén suba merdéka pantesné awaké idup tenang. Kurenané sing nu uyut masalah pipis sebilang semangan. Aruuuuhhhh... jeg ruwet idupé jani. Kanti lengar tendasé ngenehang idupé dadi rakyat. Bin pidan koné awaké dadi pejabat apang nyidaang korupsi.

4


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Awaké ngutang tuak malu nah. Mani lamun tembus pat angka, ker bayah awaké makejang. Bilaperlu kayang dagangan cainé bayah awaké.” Kéto I Lecir bangun uli tegakané majalan slésah-slésoh setondéné nyelémpoh tur kayak-kayak tusing nyidaang bangun ulian liu nyerot tuak. (SSB/Supartika)

Rahajeng Nyanggra

HUT RI Kaping 72 Dumogi Panegara Indonesia Gemah Ripah Loh Jinawi

5


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Satua Cutet

Prawira ring Wengi Siduri I Nyoman Buda Arimbawa Remrem sunaran bulannésané kahalangin ambu di tengah alas gunung, dingin sayongé katimpalin munyin goak lan cicing ané nyalung sahasa ngamatiang. Awakné telah kesét, getihné ngecir uling tatu di batis tengawanné, magaang di selagan batuné sambil nge mel bedil, ngadut keris. Tusing ada ané madan jejeh, tusing ada ané madan jerih, idup lan matiné patuh karasayang. Kaptén Nyoman Suéca, sinalih tunggil pejuang sané mabélapati nindihin panagara mangda sida mangguh mahardika.

Awakné telah kesét, getihné ngecir uling tatu di batis tengawanné, magaang di selagan batuné sambil nge mel bedil, ngadut keris. Tusing ada ané madan jejeh, tusing ada ané madan jerih, idup lan matiné patuh karasayang. Kaptén Nyoman Suéca, sinalih tunggil pejuang sané mabélapati nindihin panagara mangda sida mangguh mahardika. Sawetara ada dasa tindakan uli tongosné mengkeb, sagét ada munyin brén ané ngaé para pejuangé makesyab, mimisné macues buka ketélan ujan bales ka tongosné mengkeb,batu-batuné tastas kena mimis, makejang malaib pati purug, tusing ada ané nyidang makelid, makejang kena mimis, ada di batisné, ada di tangkahné, ada masi di sirahné, sakéwala ulian kaliwat jengah nindihin gumi, tusing pesan karasayang ané madan sakit. Disubanné neked di tongos ané tegeh, para pejuangé mautsaha ngwales mimis brén baan bedil lan granat-granat ané kaentungang ka

6


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

tongos musuhé, diastu kondén karuan kena kalawan tusing, ento tusing dadi ukuran, sawiréh peteng guminé tusing nyidang katambakin. Kaptén Suécaningalin pimpinannyané, Létkol Déwa Putu Wibawa, suba tusing nyidang majujuk, magaang dané maid batisnéané kena mimis brén, ditu lantas Nyoman Suéca nyagjagin dané tatujonné lakar nulungin. Nanging sengkala, sakondéné Nyoman Suécaneked di tongos Létkol Wibawa, sagét langité galang, alasé dadi tinggar, tongos musuhé makejang ngenah, kéto masi para pejuangéané mengkeb tinglis baan galang langité. Tusing ada limang detik, galangé ento ilang tur makeplug nibén tongos para pejuangé mengkeb. Tusing ja lén, ané ngranayang galang ento tuah mimis meriam musuhéané kakeplugang sawatara ada séket tindakan uling tongos para pejuangé mengkeb. Ketes kema mai, paglantes para pejuangé ulian keplugan meriamé ento, galahé ené tusing baanga liwat tekén musuhé, makejang para pejuangé kasrobot, saka besik budang-badinga, katuréksa, apaké enu mangkihan, apa suba mati. Ané enu nyidang sabatek magaang ngenggalang magedi, sakéwala prajurit musuhétusing kalah becat, ané enu tepukina nyidang mangkihan kategul. Nyoman Suéca paglantes ka abingé, sirahné makaplug di batuné, lima lan batisné telah kesét, panganggoné nyangket uap getih. Pangaksinéané sayan peteng ningalin prajurit musuhé ningting déwékné, pipiné katamplak-tamplak, nanging ia tusing nyidang makrisikan. Tangkah lan basangné kajagur, kapantigang laut kajekjek kanti tanahé barak magetih. Nyoman Suéca tusing nyidang ngrasayang apa, sakéwala tatas katingalin musuhéané nyiksa déwékné. Pangaksiné sayan peteng, déwékné rumasa sayan iying, tusing ada sakit lan tusing ada sebet buin ané karasayang, sayan peteng… peteng… lan peteng… Ada endih ané makenyah galang, sayan gedé, endihé sayan gedé,lantas ia ngrasayang bagia pisan, makejang ané katingalin sidangaé bagia, alas ané peteng lan serem katingalin galang tur abirama. Samian entik-entikanné rob, bunga-bungané ngembang, angin makesir tis, ngetisin ati, miyik sumirit

7


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

kahanan jagaté, galang, sunar matanainé kadirasa ngangetang manah. Buronné pada girang saling candain, kedis manguci di cemarané, bojogé paglanting girang menék tuwun. Déwékné karasayang seger, kadi tusing taén ada pikobet, manahné liang, tusing nyidang nambakin kenyem bibihnéané pesu tusing nyambat. Mirib kénéyéning anaké makiré mati, mirib kénéyéning anaké mati mabélapati nindihin patut, nindihin panagara mangguh mahardika.Sakancan daging jagaté sumasat nyanggra sapangrauhnyanéantuk semita dahat garjita. Saka bedik, sakité buin karasayang, nyangsan makelo nyangsan sakit. Karasayang ragané lemet tan pabayu, tusing nyidaang ngomong, rumasa méweh mangkihan. Ngangsehang ngedatang paningalan, dapetanga ragané ada di tengah pangkungéané misi bangké madugdug. Tusing ja lén, bangkéné ento makejang para pejuang ané suba padem mabélapati. Kadirasa tusing precaya tekéndéwéknéané enu maurip, muanné kagabag, saka besik lima lan batisné kasliksik. Sambilang naanang sakit, Nyoman Suéca mautsaha bangun, majalan nyruyung ngisiang akah-akah paku di sisin pangkungé, ipun lakar ngalih jalan mulih. Nyoman Suéca suba mawarta padem ulian keplugan meriam dugas petengé di alas gunung. Makejang kramané sedih tekén unduke anékatampi. Sunaran bulan kantun galang, ngangsehang Nyoman Suéca menék abing, magaang di selagan akah entik-entikané, ngalihin jalan mulih. Uling ditu ipun setata tangar tur éling tekén kadaan ringsakancan tindakan batisné. Kantos galang langité dangin, ipun mamargi alon kémaon pastika ipun nyidang majalan kanti nepukin umah. Sasubanné semengan, somahné tengkejut manampi ipun sané kantun maurip, ragané telah kesét, kebés, babak, tur barak ulian getih sané membah ten sida katambakin. Gagésonan somahné ngambil yéh anget, miwah sakancan ubad-ubadan uling babungkilan lan don-donan, laut mresihin lan ngubadin pararaganné I Nyoman Suéca sambilanga ngeling sada sigsigan.

8


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Gagambaran I Nyoman Buda Arimbawa 9


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Singgih ratuuu paduka Bhatara… suksma sampun ngawaliang urip kurenan titiangé…” kétosomahné Nyoman Suécanandang duhkita. Ring dinané punika, pananggalkapatbelas sasih kapat, rikala wengi sané galang kasunarin bulan. “Bli… yéning dados titiang nunas, becikang pisan makta raga, iriki titiang nyapnyap manyantosang sapangrauh Bliné… makasamian kramané sampun uning, yéning Bli padem ring wenginé punika, kénten taler para penjajahé ngadén Bli sampun padem. Sukat sapaninggal para pejuangé sami,nénten wénten malih sané nyidaang nambakin drowakan para penjajahé sané sayan ngrabéda, sakancan désa kajarah,yéning wénten sané mapas, sinah desané punika kaborbor, yéningwénten krama sané nglawan, lantas kasiksa kantos ten maurip, kahanan jagaté sayan sinur, benyah makejang tan pawelas asih. Ten anak alit ten anak lingsir, samian kasiksa, samian kaparikosa, samian panjaké nandang lara, samian panjaké kalikub sengsara…” akéh atur somahnésambilanga ngeling tur mapangsegan di tangkahné Nyoman Suéca. “Adi, sané mangkin sampun dados swadharman Bli jagi mabélapati. Nénten malih Bli madué galah sané akéh pacang wénten iriki di samping Adi. Bli ngidih sumangdané Adi setata ngastiti bhakti majeng ring Hyang Parama Kawi, dumogi pajalan Bliné sida manggih rahayu” Nyoman Suéca mabesen sambil ngusuh-usuhin duur somahné. “… sakemaon Bli, sapunapi indik pianak iragané sané kantun ring tengah belingan titiangé puniki… Yéning Bli muput urip mabélapati, sinah ipun nénten uning sira Bapan ipuné, napi sané patut raosang titiang majeng ring pianak iragané malih jebos, titiang tan padaya Bli, titiang tan sida mamanah becik…” “Sakadi sané raosang Bli iwawu, pamargin galah ten sida kapapas.” Nyoman Suéca nelebang pabesenné Somahné tan sida masaur, raris Nyoman Suéca nglanturang “Mirib mangkin wengi siduri, iraga jagi nyaksiang bulan. Santukan bénjang bulanné

10


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

jagi barak, nyihnayang barak tanahé wayah… telasang sampun sedihé mangkin, rikantun tangkah Bliné bidang, santukan bénjang tangkahé jagi barak, nyihnayang barak mimisé masebun nunggal… diastun durung waneh tresnané mapadu, diastun durung telas tasiké karasa, kruyukan manuké sané kaping tiga, jaga malasang kalih hati puniki… Yéning yakti rahinané nganter pati, sampunang malih nyeselang urip, legawané margiang, wiwékané andelang…” Nyoman Suéca ngusuh-usuhin belingan somahnéané kantun muda “Adi, yéningbénjang embas pianak iragané, wastanin ipun I Wayan Satwika Dananjaya, sakancan kaprawiran Bapané jaga maurip ring angen lan taksu ipun. Pianak iragané pacang dados putra sané dahat suputra, tur madué kaprawiran dados manggala sané pacang ngawi sukerta kahanan jagaté… disubanné kelih wekas tuturang, Bapanné mabélapati, nindihin mahardika panagara puniki…” Kamemegan somahné Nyoman Suéca miragi pabesen buka kéto. Negtegang kahyun, laut ipun nyawis “Inggih Bli, titiang pacang ngamargiang pinunas Bliné, sakémaon duhkitané puniki ten sida ical, tur sakancan rasa ngalikub ring angen, ri kala peliaté campuh ring bulan, tingkeb ring ketélan toya panoné, nyarengin pamargi latri sayang wengi…” Nyoma Suéca sedih mirengang raos somahné, ipun nekekang gelutané, laut somahné ngalanturang baos “Bli, sang prawira, sapunapiang mangda bulanné ten mamargi ngauhang? Sapunapiang mangda tangkahé setata bidang? Sapunapiang mangda kruyukan manuké ten medal? Tur sapunapiang mangda iraga ten mapalasan?” Sepi, munyin jangkrik nyangsan tinglis. Kesiran angin dingin nyirsir mulian ngaénang ipun makakalih dingin laut mecikang genah sirep. “Bli… titiang wantah sang istri sané kalikub lara… lara ring bagia, lara ring bangga, lara ring tresna… Diastu ten pantes mangkin maosang tresna,

11


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

riantukan iraga kabanda swadharma, ten sida titiang ngandelang wiwéka, ten sida titiang ngunggahang legawa…” Tan pasaur, Nyoman Suéca dabdab alon bangun uling pasaréanné, ngambil laut nyaluk baju pejuang ané suba nyangket uap getih. Riantukan galah sampun makiré ngedas lemah, ipun makikén jagi lunga maperang. Keris, tumbak, lan bedil suba kasayagayang, granat-granat ané enu dadi anggon makejang kapunduhang, mabekel boréh akojong ané kaslepitang di sabukné, ipun ngungkab jelanan. Ngénggalang somahné nyangjagin, tanganné kagemel tekek, laut kagelut. “Bli… ring dahating ageng rasa tresna puniki, wantah masimpen asiki pangapti…” ngetél yéh paningalan somahné Nyoman Suéca. “Dumogi bénjang… polihang titiang kenyung Bliné ngembang ring muncuk tumbak mapara, cihna jaya Bli ring rananggana…” Ring wenginé punika, ipun makakalih mapalasan. Tan kocapan mangkin Nyoman Suéca sampun ritengahing margi nyujur genah para pejuang ané kantun maurip mapupul. Bénjang ngedas lemah jagi maperang, mabélapati, nindihin panagara mangguh mahardika. (*)

Kubutambahan, Saniscara Keliwon Landep, 4 Fébruari 2017

I Nyoman Buda Arimbawa embas ring Banjar Selat Peken, Kecamatan Susut, Kabupaten Bangli-Bali, ring rahina Buda Wagé Warigadéan, 21 Oktober 1998. Tamat SMAN Bali Mandara warsa 2017. Ngawitin malajah nyurat cerpén miwah puisi ri kala ngranjing ring kelas 3 SMA. Makarya sajeroning puisi miwah cerpén sané nganggén Basa Indonesia utawi Basa Bali, sakéwanten durung polih kawedar ring média cétak utawi ring média éléktronik. Polih inspirasi nyurat cerpén mabasa Bali ri kala ngwacén buku pupulan satua cutet kakawian Wayan Wésta.

12


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Ieg

*

Raymond Carver

D

i panyumun dinané ento semitan guminé malénan tur saljuné masalin dadi yéh daki. Crétcétan yéhé nulah tuun di jendéla ané marep ka durin natahé. Montor montoré ngeliwatin salju ané

benyig di jalané, lan guminé suba nyaluk peteng. Laut petengé masé nyusup ka tengah umahé. Anak muani ento ada di tengah kamaré sedeng nyelepang penganggo ka koperé ri kala anaké luh maekin kuri. Cang lega cai magedi! Cang lega cai magedi! Ané luh mamunyi. Dingeh ci? Ané muani itep nyelepang penganggoné ka koperé. Naskeléng! Cang lega cai magedi! Ané luh jani ngeling. Nlektekang cang gén ci sing bani. Laut anaké luh nepuk foto anak cenik di baléné, fotoné lantas kajemak. Anaké muani nolih ané luh, lantas anaké luh ngusap-usap paningalané, nlektekang ané muani satondén buin mabalik ka kamar tamu. Mai aba, ané muani ngraos. Pempen dogén barang-barang ciné lan magedi, kéto ané luh masaut.

13


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Gagambaran I Putu Supartika 14


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Anaké muani tusing masaut. Ia ngancingang koperé, nyaluk jakétné, matolihan ka balé satondéné ngematiang lampu. Lantas ia ka sisi ngojog kamar tamu. Anaké luh majujuk di obag-obag kurin paoné ané cupit, nyangkil anak cerik. Tagih cang anaké cenik, ané muani mamunyi. Apa ci buduh? Tusing, kéwala cang nagih anaké cenik. Lakar alihang cang tulungan ngaba barang-barangné. Tusing ja lakar nyidaang ci ngusud anaké cenik, ané luh ngagrakang. Anaké cenik sépanan suba ngeling, anaké luh ngisidang saput di sirah anaké cenik totonan. Oh, oh, ané luh ngerimik, angen tekén anaké cenik. Ané muani maekin anaké luh. Ratu betara! Ané luh nyerit. Ia mabalik buin ka tengah paoné. Baang icang anaké cenik! Magedi uli dini! Ané luh mautsaha makisid, nekekang nyangkil anaké cenik di bucu di durin komporé. Kéwala ané muani teka maekin. Ngeleserang limané ngeliwatin komporé lan nembét anaké cenik. Lébang, ané muani nundénang. Magedi, magedi! Ané luh ngeling. Muan anaké cenik jani barak biing, ia kraik-kraik. Sedek itep saling gébég, anaké ajaka dadua totonan nomplok pot bunga ané magantung di durin komporé. Ané muani ngangsekang ané luh di témboké, mautsaha ngelésang gisiané. Ia némbét anaké cenik lan nuludang anaké luh sakereng-kerengné. Lébang, ané muani nengkik.

15


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Da, ané luh ngawales. Cai nyakitin anaké cenik, ia nugtugang. Cang tusing nyakitin anaké cenik, ané muani nungkasin. Jendéla paoné tusing ngaba galang nyang abedik. Di tengah petengé ento, ané muani memaksa ngelésang gisian liman ané luh, limané ané buin besikan mautsaha ngarebut anaké cenik ané sedeng ngeling. Anaké luh ngarasayang gisian jrijin limané kelés ulian kepaksa. Ia ngarasayang anaké cenik léb uli déwékné. Da! Ané luh nyerit sedek gisian limané seken-seken kelés. Kénkén ja apanga bakat, anak ceniké totonan. Anaké luh nyangkuak lengen anaké cenik ané buin besikan. Ané bakatanga tuah pagelangan limané. Kéwala ané muani masé tusing ja lakar nyak ngelésang. Ia ngerasayang anaké cenik lakar léb uli limané, lantas mabalik ngedeng nyajaang. Tuah cara kéto, tuah cara kéto unduké ento kapragatang. (*)

Raymond Carver wantah warga Amerika Serikat. Ipun wantah silih sinunggil pangawi satua cutet suksés. Ipun pepes kasambat pinaka pangentosné Anton Chekhov. Embas warsa 1938 ring Clatskanie, silih sinunggil kota ring Oregon, Amerika Serikat. Raymond ngalain sangkaning kanker warsa 1988 rikala matuwug 50 tiban. Satua cutet puniki kabasabaliang olih Komang Adnyana saking "Little Things" ring pupulan “Where I'm Calling From”

Wewangsalan Pan Grunyam wakul misi nasi

wakul misi nasi

ingka misi biu

kalimoto wadahin gedah

bikul ané madasi

bikul ané madasi

dayané pasti liu

momo buin corah

16


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Pait Pakeh Pakedék pakenyung, paras paros sarpanaya, sagalak sagilik saguluk, saling asah asih asuh, murah sandang pangan kinum nika wantah pengaptin iraga maurip di jagaté. Di désa Selema wénten anak lanang manyama ajaka papitu, muani lalima, luh dadua. Diceniké sami pada mabriak briuk saling tulungin, saling kedeng tur pakedék pakenyung. Seleg magarapan. Disubané pada kelih pada bisa ngéhkéh ngalih pangupa jiwa sada kapah matemu. Ané muani paling kelih masekolah ring Sekolah Guru Olah Raga dumun, sané lanang kaping kalih masekolah ring SMK 1 Dénpasar, sané lanang kaping tiga masekolah ring SMA Harapan Tabanan, taler sané lanang kaping ungkur pitu masekolah ring SMK 1 Dénpasar jurusan mesin. Tur sané nomer nem ané madan I Nyoman Sadu masekolah di désa di SLUA Saraswati.

I Nyoman Sadwika

17


Suara Saking Bali

S

Édisi X | Agustus 2017

akéwala lacur ané istri ten wénten kayun masekolah wantah tamat ring SD manten. Niki mapan wong désa pastika sami tuna, buka anaké ngaraosang idupé cara majalan diabingé ngeredged ngangsur. I

Nyoman Sadu anak cara adané jeg sadu pisan tusing enyak masekolah ka kota mapan ia nawang reramané kéweh pisan magarapan dicariké, anak petani nyekolahang panak lelima napi lakar anggén. Liu anaké ngaraosang reramané I Nyoman Sadu diwarungé ada ané kéné ngaraos, “pih Pan Sadu abias pasih ngelah panak apa ya bangina, buin misi masekolah! Lebian klebet, sing matilesang awak lacur, kangguang tanah gén gor-gor misi magenep.” Sawai-wai I Nyoman Sadu madingehang tutur buka kéto ngelah ia masé keneh meled, lek tekén nyamané di désa, anak mula beneh tutur nyamané awak lacur cara baduda kangguang tanah pong-pong. Sangkaning tuturé ento I Nyoman Sadu seleg magaé, ada pengumbahan montor di désané ditu ia maburuh ngumbah montor, teka uling masuk jam roras tengai ditu suba ia negak ngantosang anak maburuhang ngumbah montor, nganti jam kutus peteng. Pipis maan maburuh lantas tabunganga diadegan tiing baléné, tiap minggu cungkila anggéna bekel baan tugelané ané masuk di Dénpasar ajak di Tabanan kéto gaginané sawai-wai I Nyoman Sadu. Yéning ia tusing maburuh ngumbah montor setata nulungin reramané magarapan di cariké. Nénten karasa rerainan Galungan lan Kuningan makejang bajang-bajangé melali ka pasih, mabalih film, di bazzar mablanja, ditu di bucun témbok balé bajaré tongos bazzaré I Nyoman Sadu negak mabaju dekil macelana uwék, pebalih baan timpal-timpalné, ada ané meli rujak poh tur ngajeng sambilanga kedék, I Nyoman Sadu buka ngetél puesné nyingak timpalné ngajeng rujak, pipis tusing ngelah, kéné ia ngomong dikenehné… “Ratu Betara adi kéné lacur tiangé! Tuna arta, tuna sandang pangan kinum ngembas ka jagaté.”

18


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Timpalé malali ka pasih tiang tusing ngelah pipis anggon nyéwa montor, ngelah pipis yén blanjaang tugelané sing ngelah bekel anggon masekolah, demi tugelan I Nyoman Sadu nyadia cacad timpal, nyadia tusing kija-kija sabilang rahinan gumi. Nuju dina Redité sawetara jam telu nyanjaang I Nyoman Sadu nyingak anak ngajeng rujak maaled don biu di kubun pengumbahan montoré, jeg karasa ngetél puesné, terus toliha anaké ngajeng, disubané suud ngajeng rujak lantas kutanga don biu aled rujaké tur anaké magedi, ditu lantas I Nyoman kisik-kisik nyemak laad rujaké tur silapina don biu aled rujaké tur ngaraos dikenehné… “adi kéné lacuré mantes rujak sing nyidang meli, montor sing maan ngumbah. Adi jeg pait pakeh idupé.” Neked ya jumah I Nyoman ngaraos ajak bapané, “Pa…adi kéné keras idupé makejang tuna? Tiang marasa lek ajak timpalé, kémad pesu ka wangan!” “Kénkén Man? Lek kéto…ngujang Nyoman lek, koné anaké wikan maosang Berakit-rakit kehulu berenang-renang ketepian koné kéto raos anaké wikan.” Iraga yén idup diguminé petapan siapé tulad, “yén cai makeneh ngelah, ngéhkéh malu pesuang peluhé, do nyerah né munyin bapané anggon bekel tusing mas selakané gén dadi bekel tuturé ané luih to masé bekel idup. Yén mas selaka anggon cai bekel mani puan bisa telah yén tutur baang bapa anggon bekel saenun cai maurip kal bekelang. Bapa mula uling sekat makurenan ajak mémén cainé dini, tusing taén ngelah keneh nyerah yadiastun ngajeng yadiastun tusing. Depang anaké ngadanin sarwa tutur, raos disisi ento anggon suluh malaksana apang nemu ané madan galang, tempo masé patapan punyan biuné, yadiastun tigtig, cakcak tur sepeg cai tusing lakar mati yéning tusing maan mayadnya utawi mabuah, yén ia suba mabuah tur tasak kaalap olih i manusa pastika ia lakar mati, kéto nyen kawigunan ia né. Né cai mara kéweh gigis suba ngurimik.”

19


Suara Saking Bali

Gagambaran I Putu Supartika

Édisi X | Agustus 2017

20


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Uling sekat ento I Nyoman Sadu tusing taén malih maselselan, jeg pramangkin malaksana, magarapan sabilang gaé tusing taén kutanga, ngalih saang, nyuun biu ka peken, ngumbah montor, munuh di cariké kéto nyen pagaén I Nyoman Saduné. Tugelané sibuk masekolah di kota. Sebilang minggu mulih ngidih bekel ajaka baas. Demen masé di kenehné I Nyoman tur setata ngaturang sembah bakti ring Hyang Widi, dumogi tiang madué tugelan sami berhasil masekolah tur polih genah dados PNS kéto setata pangaptin I Nyoman Saduné. Disubané tugelané sami sampun tamat tur pada polih genah magaé, wénten dados guru SD, wénten dados bingkil ring astra, wénten dados kontraktor, wénten dados SATPOL PP. Sami sampun polih genah, tan sipi demen kenehné I Nyoman Sadu. Kéto masé I Nyoman tamat SLUA Saraswati laut dadi sopir truk jurusan Jakarta, Surabaya, Kalimantan kanti ka Sumatra, yéning luas makeloné kanti a bulan mara mulih. Yéning polih gajih luas setata kasetor baang méméné. Anggona bekel sawai-wai mapan reramané suba tua. Pianak ané lén suba pada ngelah kurenan sayan ejoh suba, sayan engsap tekén awak sayan engasap tekén rerama, sayan engsap tekén tugelan ané nyekolahang bareng. Onya pada ngelah sakéwala cara raosé, i rerama ngelah pianak pepitu buka pitu nyidang idup tur masekolah sakéwala pianak pepitu tusing ada nyidang ngidupin rerama dadua. Kéto tuah idupé jani, taén dugasé masekolah I Nyoman Sadu ngidih bekel tekén i mémé, kéné raosné, “mé…tiang nunas jinah anggén bekel tur meli buku mapan tiang nénten polih upah ngumbah montor” kéné cawisné i mémé, “mai man ketelabahé malu mémé meju nyanan gogo ditu maan suba cai pipis. Jeg makesiab I Nyoman, tur ngaraos: seken to mé? Kedék i mémé tur mamunyi, “nawang apa maksud méméné mamunyi kéto, cai dadi jelema idup diguminé da pesan ngantungang raga ajak anak lén, mautsaha malu jemetang magarapan, ditu pasti cai ngelah bekel. Ngudiang ditelabahé mapan telabah ento genah toya, toya sané ngaé idup, sarwa sané maurip pastika madasar toya,

21


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

yéning purusa pradané matemu, mémé kalawan bapa, pertiwi kalawan akasa matemu pastika metu toya tur makardi idup. Kéto artin raos méméné Man. Nyoman ajak mémé natakin idup diguminé uling pidan ento nyen bekel méméné tekén Nyoman. Da pesan engsapina apang tusing cai kéweh idup diguminé! Sasubané umur I Nyoman Saduné sawatara nem likur tiban, ia mongkar muatan maman siap Caroen Pokpan, ditu di jalan Gatsu Timur, jeg inget asané reramané ngelah braya di Ubung ditu lantas I Nyoman iseng-iseng malali jeg cingakina anak istri jegég manis sajan, ditu lantas makenalan, “gék sira peséngané dados tiang uning?” “Ooo tiang… tiang mawasta Ni Putu Adiya.” “Aduh luungné adané cara anakné manis!” “Bih bli bisa gén, men bli sira pesengané?” “Tiang madan I Nyoman Sadu.” Ditu lantas ngelantur ngaraos, “Putu sampun madué gélan?” “Ah nu cerik bli, puun giginé nyen ngitungang gélan!” “Sing ja kéto Tu, nyanan Putu suba ngelah gélan bakat lemesin.” Mapan disampingné wénten anak lanang bagus sajan, kulitné putih, rambut kriting, awak cepak, lan cunguh mancung. Mara tolih ya makenyem. Tusing karasa sagét sampun jam dasa peteng, tiang ngidih tulung ajak Putu mangdané atehina ka tongos treké di Gatsu Timur. Ditu reramané Putu nunden Putu ngateh tiang, sasubané neked di montor treké, ditu lantas tiang nutugang raosné busan tur ngorahang demen ajak Putu. Putu ngarespon tur nyak sakéwala wénten saratné, kéné ia ngaraos, “bli yén bli nyak suud luas ngaba trek, tiang nyak ajak bli!” kéto raosné.

22


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Nah Tu, tiang lakar suud nyopir sakéwala tiang luas malu buin cepok, buin puan gén teka uli Jawa.” Seken suba cara panumaya teka uli Jawa lantas suud nyopir, tur ngaraos ajak reramané jumah lakar suud nyopir. I mémé ngeling sigsigan, tur i bapa sedih. “Suud cai magaé Man apa nyen lakar ajeng!” kéto I bapa ngaraos. “Nah Pa… buka bekel bapané ajak i mémé saenun tiang inget tekén tutur bapa ajak mémé tiang tusing ja lakar kéweh ngalih gaé.” Sasukat ento lantas I Nyoman Sadu maburuh di kargo, tukang ngepak barang ajak negen ngateh barang. Ditu lantas I Nyoman ajak I Putu nyepukang rasa, mesikang keneh lakar ngalaksanaang alaki rabi. Sakéwala nénten madué jinah. Maburuh buka sesenggakané ngalih balang ngaba alutan. (*)

I Nyoman Sadwika wantah staff dosén ring IKIP PGRI Bali. Kakawiannyané naanin kawedar ring Jurnal Suara Saking Bali

Wewangsalan Pan Grunyam Ngajang barong

Ngalih kedongdong ajak don temen

ajak dadua

Sasihé melah guminé galang

sing maan bajang

kapin ompong ba kadong demen

kanggoang tua

peteng-peteng bakat ingetang

23


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Tresna Palarian I Wayan Tojan

Kebus bara buka kaorob ainé karasa alangkat diduwur sirahé. Panes ngentak tengai tepet ngerepet, tiang majalan ngutang-utang lampah tanpa tetujon. Ngentasin margi nyikut rurung, neked tiang di penepi pasih mabias kedas. Sing karasa sang surya suba ngeséng kauh. Sandikala nyaluk peteng di sisin pasih. Negak bengong padidi inget dugas ipidan. Di duur bias tiang nulis ngucapang tresna. I Luh mamaca kedek kimud-kimudan. Ombak setata galak ningehang gombal tiangé, angin pasih kedék ngasirsir nyapuin rambut I Luhé. Sanget neket di hati, sing sida baan ngengsapang. Uli cerik tiang mula ngenehang I Luh, cager lakar dadi kurenan. Nanging sépan manolih jani I Luh suba dadi gelah timpal. Sekat ento tiang takut ngalih tunangan. Diapin ja ada bajang né ngenyakin tiang. Ané jani tiang marasa dadi truna tan paguna.

I Wayan Tojan embas ring Ngis, Kec. Manggis. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post miwah Jurnal Suara Saking Bali. 24


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Telung tiban suba liwat, galah majalan dinané maganti, makelo karasa baan nyalanin. Kenehé kambang nerawang manarabang sawang metek bintang, kija kadén kenehé makeber, tiang tangkejut ulian munyin hp, ada sms nomer baru. “Bli, buin mani antiang tiang di sisin pasihé jam solas tengai ngidih olas, tiang I Luh timpal bliné,” ada rasa ngetug di hati, mara telepon balik hp suba matianga. Aié suba nardarin endag uli kangin mas awang kuning. Kasautin suaran kedis magending. Kéwala tusing cara keneh tiangé ané remrem gulem gurindam-gurindem. Bangun tiang nguwadang awak, inget tekén sms ané ibi, cobakin buin katélpun nomeré ento. Tusing masi aktif, bengong tiang mangenehang. Sawatara ada jam sia mamunyi buin hp tiangé. Pati kaplug nyagjagin, pasti I Luh énto ané sms . “Bli jani tiang lakar majalan, antosang tiang di pasisi Candidasa paek sikangin di bongkol kayuné.” Neked di pasisi pasihé, ulih joh tepukin tiang ada anak bajang muané kailidin ebok lantang nganteg a pala. Adéng tiang maekin ada rasa ragu di keneh, cara kenal rasayang tiang anak luh ené. Mara ukana capatin saget ia makipekan sada makenyem. Makesiab tiang tusing percaya. “Mai bli negak dini liu dot ortaang tiang ngajak bli.” “Luh Sujani nguda dini, men kija tunangané ?” “Lantang satuané bli, mai malu negak disamping tiangé.” Baat rasa batisé matindakan, gedénang tiang bayuné maekin negak disampingné Luh Sujani. “Men nguda tu ing angkat bli nelpun?” “Yén angkat tiang takut bli ngingetin munyin tiangé, bli sing nyak katemu.”

25


Suara Saking Bali

Gagambaran I Putu Supartika

Édisi X | Agustus 2017

26


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Nak kénkén keneh Luhé ngajakin katemu, men tunangané kija?" Ngarébés yéh paningalan Luh Sujani nuturang pajalan tresnané ajak tungané. “Ampurayang tiang bli, sujatiné tiang nu sanget demen tekén bli.” Saha ngatengahang yéh mata Luh Sujani buin nuturang. “Pelih tiang malaksana makada nepuk unduké kakéné, tunangan tiangé nak suba ngelah pianak kurenan mara tiang nawang.” Saha ngelut Luh Sujani nuturang makejang isin kenehné ngidih pelih. “Nguda jani Luh buin maekin bli nyesel raga nyambatang sayang tresna atoang mati, bli suba marasa anggon Luh pacadang kuang, diapin lacur bli ngelah pangarasa.” “Tusing ja kéto bli tamat tiang kuliah tiang majanji tekén bli ajak tiang ngantén.” Kéto pasemayan Luh Sujani. Sawiréh tresnan di hati tiangé mula sanget kapining Luh Sujani, kadirasa sing ada ané nyidaang ngantinin dikenehé. Ento makada tiang tusing nyidayang nulak. Ané jani buin tiang ngiket janji majalan nuju pasubaya. Né dadi satua tan pagatan. Unduk pajalan teresnan tiangé ngajak I Luh. Buin jani marasa bungah pajalan hidupé, kala ngaliwatin wainé. Ada kembang ané tumbuh buin di taman atiné. Kéwala tusing makelo bakat rasaang. Inget tekén janjin I Luh nundén ngantosang pang tamat kuliah. Neked ditu mara lakar ngantén. Ngetah ngélél ngantosang. Janjin I Luh ané témpoang. Disubané tamat I Luh masekolah, Luh teka mulih ngaba undangan. Makesiab maca undangan I Luhé. I Luh lakar masakapan, misan I Luh ané lakar nyuang, koné tresna ulian kapaksa, kajodohang ban rerama. Tusing madaya nepuk unduké kakéné, las

27


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Luh ngalahin tiang. Yén inget dugas matunangan setata mesra, nguda jani dadi mesrabutan. Las gati ngundang bli nundén nyaksiang Luh magelut mabiokaonan. Manis kenyem Luh kéwala dekdek remuk rasan tangkah tiangé. Nah apang nekain dogén undangan Luhé, madak bagia ajak kurenan luhé, jani bli mapamit mulih. Trima salam bli ané siduri bukti pamragat trenané. Di salantang jalan ngamulihang, uyang paling tusing karuan. Keneh benyah latig buka katigtig. Cara penyu kadung malingeb tusing nyidaang madingang raga, enggang engep nepukin Luh masanding. Sakadi kését suba kajekjek buin kaingsak. Majalan tiang ngamulihang uli umah Luh Sujani. Baat kerasa tindakang batisé kadirasa kambang tusing enteg tanah. Luntang-lantung keneh puyung srayang-sruyung. Kadi siap matatu di baong, nguntul pajalané. Di tengahing jalan cara ada marasa ané nutugin pajalané uli tuni, tolih kaduri ada anak luh bajang muané patuh cara Luh Sujani. “Blii....antiang tiang..! Ampurayang mbok misan tiangé ia nak kapaksa kajodohang ngajak belin tiangé. Tiang nawang bli sanget demen tekén mbok tiangé. Kéwala da bli sanget nyeselin déwék. Unduké né lakar liwat, masa depan bliné jani kenehang pang suud nandang kasengsaran. Ampura tiang bli. Sujatiné tiang uli makelo masi demen ngajak bli. Kéwala tiang sing bani ngulgul bli.” Galah majalan dina maganti jani Kadék anggon tiang tresna palarian. Makelo-kelo nyak tumbuh rasa tresna di keneh. Jani kadék ngubadin tatu di hati tiangé. Bareng-bareng natakin tis panesé buin pidan. Pada majanji saling sayang. Madak tresnan Kadék sakayang-kayang. Aget lacur sebet liang. Bareng-bareng rasayang. Kanti dadi Hyang Kompyang. Bareng malinggih dadi Déwa Hyang. Makeber mangindang. Kenehé mangulayang. nyuhjuh bintang. Jani ulung maguyang. (*)

28


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Ngenceh Ni Kadék Sudiastari

Tileming sasih kapitu, lumrah kabaos Siwaratri, ramé bajang trunané ngelaksanaang jagra utawi megadang kanti maka lemah bolong. Buka tusing nyak ketinggalan, tumbén kabak tiang I Bracuk ngajakin maturan.

“N

yan maturan lang Dék”, kéto ya majakan. “Kija gén bli?” “Telaga Tista, Puseh, Dalem, ngidaang Kadék?”

Kenyakang masé, diastun laporan kondén pragat, gagaén numpuk,

karérénang malu, sawiréh demen atiné mirengang ia tumbén nagih maturan. Mirib ia suba tobat, biasané pragat ngindengang jérégan dogén. Gelisin satua, jani tiang suba suud maturan di TelagaTista. Mara cang menék onda, “Dék, anti jep nah, yang makita ngenceh,” kéto ya moraan sambila ngojog jlinjing. Maklum masé, minab dingin ané ngawinang. Buin akejepné, suud maturan di Pura Puseh biin ya maclepeh.

29


Suara Saking Bali

Gagambaran Manik Sudra

Édisi X | Agustus 2017

30


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Bin makita ngenceh léaké, anti dini nah,” kéto ia ngomong laut mklieng ka beté. Tiang ngepil ngantiang di ondané sambil gasgas-gésgés, sawiréh kanti kebus sikuné rebut legu. Kondén ada limang menit, sagét ia suba nengok. “Lang Dék,” kéto ia ngajakin tiang sambila nyatater onda. Teked di Dalem, purané sepi jampi. Buka senggaké nyinyik tusing ada mentas. Tuah ada endihan dupa pakenyitnyit lad anaké maturan. Kasingguk sikuné sambil kisi-kisi, “Bli balik lang?” “Sangkan balik? Nyéh Kadék?” kéto ia masaut mapi wanéné. Yén suluhin uli kliab sebengné, tiang nawang ia masi jejeh, nanging géngsi ngoraang takut, minab lek kén tatoné rénggah. Ditu tiang muspa sambil tolah tolih kanan kiri, kadirasa kijem jité sebilang ada mamunyi makrésékan. Usan muspa, kebétét bajuné apang énggal-énggal mejalan, sambil ngarimik bibihé masamadana, “Jero nuénang désa, tiang nyelang margi”. Ada sawatara limang tingkangan ngentasin sema, sagét buin ya saksak-siksik melitang kamben. Mara mauaban bibihné cang maorahan, jeg kesangglak munyiné baan gedeg basangé bes tusing san nawang situasi, “É Bli, kemu ba Bli ngenceh, nyanan pang kena baan ngingetin margané mulih!!!”

Ni Kadék Sudiastari, embas ring Sibetan, 7 Séptémber 1993. Sané mangkin magenah ring Br. Dinas Telutug, Sibetan, Bebandem, Karangasem

31


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Satua Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2017

I Berit Kuning Puniki wénten tuturan satua Ida Dalem Manguri, karyan Ida ngarahina maburu ka alasé. Nak mula sesenengan Idané maburu ka alas. Dados duaning kapagehan Ida Dalem Manguri maburu ka alas, ngaksi Ida anak luh jegég.

“Y

éh nyai, né Ida Dalem Manguri adané, né Ida Dalem kal matakon kén nyai, nyai aéng jegég gati, nyén ngadakang nyai di alasé, jegég nyayang-ngayang.”

“Titiang nénten siosan mémén titiangé puniki, pisang puniki, mémén tiangé

pisang gedang saba puniki. Puniki mémén tiang, puniki ngalekadang tiang.” “Ah gelah sing ngugu, ada nyamané manusa kalekadang baan biu. Dong ada kéto? Sing ada kéto. Nyai nguluk-uluk, agung bané jegég,” kéto pangandikan Dalem. “Boya titiang nguluk-uluk, kayaktianné puniki, puniki ngalekadang titiang. Gedang saba mokoh, anu mben.” “Aéng nyai jegég, nah nyai nyak dadi rabi? Ngareméh-reméh, nyai nyak dadi rabi?”

32


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Béh, yéning titiang dados rabi Ida Dalem, kémad manah titiang. Napi mawinan asapunika, antuk nambeté, ten uning matur-atur sor singgih alungguh, nika titiang méweh, titiang nambet. Malih titiang lekad di alasé,” kénten I Berit Kuning ngéjekang ibané. “Ah sing kéto, patuh kéto, anak tunggal alas kén kotané.” “Béh titiang mapamit.” “Nah da bin mapamit, lan ajak suba ka puri!” kéto pangandikan Ida Dalem. “Béh, yén asapunika aéng kémad titiangé, napi malih ring puri, punapi antuk titiang matur irika.” “Nah...! Nak mamunyi dadi plajahin. Apaka dadi plajahin, yén suba malajah pasti nawang.” Béh punika pikayunan Ida Dalem, “inggih titiang ngiring dados rabi, sakéwanten ampurayang.” “Nah jani ajak gelah ka puri.” Raris mantuk ka puri Ida Dalem Manguri. Kasuén-suén ring puri ten kénten, maduwé raris putra kakalih (niki satuan Pasek Tutuan) lanang-lanang. Kasuén-suén sampun pada duur, alit-alitné. “Nah nto nyai Berit Kuning, mainang ibané malu.” “Inggih, punapi jaga wénten pawacaana?” “Kéné Berit Kuning, suba makelo gelah tusing taén kemu ka alasé maboros, meled gelah lakar kemu.” “Ooo... sapunika pakayunan Ida Dalem?” “Ae... Nah dini kéné cening nah. Nah nyai Berit Kuning, né nyai kan ngelah putra dadua, benehang ia dini. Olah ia i cening jak dadua apang ia mulus anuné, apa adané awakné. Gelah lakar kemu ka alas maburu.” “Inggih titiang ngiring.” “Benehang cening ngolah dini di puri!” Nika salah panampén I Berit Kuning, “inggih malih pidan jaga ka wana ngalunganin?”

33


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Mani, bin mani gelah lakar ka alasé.” “Inggih, titiang ngolah putrané kakalih,” kénten I Berit Kuning. “Malih pidan jagi rauh meriki ka puri Ida Dalem?” “Bin telun teka mai ka puri.” “Inggih.” Sampun kénten di tigang rahina olaha sajaan, ambila putran Idané ané alitan, cangklinga, tabik pakulun, goroka, séda putrané. Raris olaha, anggena olah-olahan. Béh, itungané I Berit Kuning mangdané rauh Ida Dalem, sampun rateng rayunané. Sampun usan rateng raris masoda di duur méjané, jatah, olaholahané sampun masedia irika, sampun ring méja. Mangda ring rauh Ida Dalem sampun rateng. Bah, sawatara wénten malih tigang jam raris rauh Ida Dalem. Béh tepet pawacanan Ida Dalem rauh. “Nah, gelah sing dadi ajak guyu-guyu, ngorahang ngatelun saja ngatelun sing dadi guyu-guyu. Ngorahang ngatelun, petang dina mara teka, sing dadi kéto, sing linyok gelah.” “Inggih sedeng becik titiang sampun usan ngrateng, rayunan macawisan sampun ring duur méjané. Nggih ngraris Ida Dalem ngrayunang sané mangkin, ten kénten.” Wau Ida Dalem ngaksi okané, “Né nguda cening dogén abesik klitak-klituk di natahé, dija né bin besik? Jaha né bin besik?” “Sakadi pangandikan Ida Dalem, sampun olah titiang.” “Bah né sajaan ngajak cicing wong alasan, sing tawang apa, tundén ngolah adi ébata i cening. Kénkén beler jelema, olah empu melahang kéto artiné munyin gelahé nto!” “Titiang né olah titiang punika putrané nika anggén putra.” “Béh sing beneh kéto!” Ngambil raris Ida taru, gabug-gabugina I Berit Kuning. Béh makyayangan ngeling I Berit Kuning, makyayangan ngeling. Babak belur metatu, pesu getih kocar-kacir. Béh cicing wang alasan sing nyandang jani di puri. Tundung tendasné ka alasé lébang, pang dadi wang

34


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

alasan buin. Tepak kulkulé atehang ia ka alasé. Yan ba kéd ditu di alasé lébang, kalain mulih jak makejang.” Raris patihé nepak kulkul, ndong... ndong... ndong. Kramané rauh. “Nak ngudiang-ngudiangin né?” “Né ngateh I Berit Kuning ka alasé. Putran Ida tampaha, ébata,” kéto sakadi berita berantai. Ajaka terus ka alasé. Béh sampun kénten, ngeling lantas I Berit Kuning. “Dini ngoyong iba Berit Kuning. Iba nak lekad dini uli biu gedang saba. Jani lakar kalain, da buin iba kemu ka puri, dini iba ngoyong.” “Inggih titiang ngiring.” Kasuén-suén, mangkin putrané Ida Dalem sampun duur né asiki. Né ngudiang i raga kitak-kituk padidi, ngelah nyama i raga tara. Ngelah mémé i raga tara. Jaha biang raga, ten kénten kayunné. Melahan kal matur kén i aji. “Aji... nawegang titiang matur ring aji.” “To apa ada lakar aturang cening?” “Titiang puniki matur ring aji, dija puniki mémén tiangé, ados nénten wénten ring puri?” “Oooo... kéto, mémén ceningé takonang cening?” “Inggih mangda sampunang titiang maduwé aji, sakéwanten ten maduwé mémé, ring dija mémén tiangé?” “Béh yén kéto sulit cening. Mémén ceningé wang alasan, ento madan I Berit Kuning, lekad di biu gedang saba. Apa ja, cening nak manyama ajak dadua. Adin ceningé ébata tekén mémén ceningé. Mara aji teka maboros di alasé, napetang ébat-ébatan adin ceningé. Adin céningé ébata, gregetan aji, tundung aji ia ka alasé. Krama désané né ngateh kemu ka alasé, kéto. Béh cening, men kénkén keneh ceningé, garin orang kén aji.” “Béh titiang matur ring Ida Dalem, titiang matur sarat puniki mangda titiang uning ring mémén titiangé sané ngaryanin titiang. Anu manah titiang, angén ring mémén titiang. Ageng sakadi mangkin titiang nénten uning ring mémén titiang, kosek manah titiang mangda uning mémén tiangé.”

35


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

36

Gagambaran Supartika


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Oo... kéto cendekné cening apang nawang mémén cening, amen kéto dadi alih kemu ka alasé alih! Musti katemu ia di alasé mémén ceningé, amen ada biu gedang saba ditu kaukin mémén ceningé! Anak nto biu gedang saba ngadakang ia madan I Berit Kuning.” “Inggih yaning asapunika, titiang jagi ka wana.” “Nah majalan cening, bin pidan kal majalan?” “Nika sampun matur sisip durung janten nguningayang, santukan durung majanten malih pidan suéné titiang matemu sareng mémén titiangé.” “Nah kemu suba majalan.” Kasuén-suén rauh okané ring alasé, né ada biu gedang saba, tegarang kemu macelep. “Mémé... mémé Berit Kuning, tiang panak méméné. Mémé... tiang putran Ida Dalem Manguri pang mémé nawang wit rabin méméné, mémé ngadakang titiang!” Mara tangeh I Berit Kuning, “béh manusa apa kauk-kauk?” Mara delokina sajaan panggihina okané. Mara nampekina lantas malaib I Berit Kuning. “Mémé da malaib, tiang panak méméné, okan Ida Dalem Manguri.” Masi malaib, nyeh nyan matianga. Malaib, endera taler ring okané, sampun salantang-lantang marga wénten raris sémér ring tengah alasé. Cingaka sémér punika sareng I Berit Kuning, maclempung raris ka séméré. Raris mentik punyan timbul ajak kedis tuu-tuu medal saking irika. Mawinan wénten Pasek Tutuwan. Béh né apa kedis tuu-tuu atmané I Berit Kuning. “Mémé kedis tuutuu, tiang panak mémé,” raris sembaha kedis punika. “Inggih titiang ngaturang sembah mangda slamet rahayu.” Sasampun kénten, suud ngaturang sembah jani mawali ka puri. Kasuénsuén rauh ring puri Ida Dalem Manguri, “béh mara cening teka?” “Inggih titiang wau rauh.” “Makelo cening di alasé nutuhang mémén ceningé.”

37


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Inggih sué titiang mancan panggihin titiang, sué mara panggihin titiang.” “Men dija ia tepuk?” “Irika di batan gedang saba.” “Ooo... nah, ento ya, nto biu gedang saba ngalekadang mémén ceningé I Berit Kuning. Maan kénkén jani cening? Ba katemu ya, i mémé?” “Napi wau matemu maleca ipun malaib, ender titiang, sakéwanten nénten prasida titiang ngeniang ipun, raris panggihin ipun sémér dalem. Maclempung ipun ka sémér. Dados sausan maclempung raris mentik taru timbul sareng kedis tuu-tuu, masuara tuhu... tuhu... tuhu...” “Nah ento apang cening nawang, tuhu saja ento, pituwi saja ento I Berit Kuning atmané kéto apang cening nawang. Nah kénkén terus?” “Napi uning titiang ring utang sareng mémén tiangé, raris sembah tiang. Malih pidan malih titiang pacang naur.” “Nah ento beneh keneh ceningé. Ooo... maan cening nyembah?” “Patut.” “Béh kéné ento cening, keneh ceningé beneh, kéwala aji kena sekel nyembah mémé né suba kados ka alasé. Cening jani da sebet ajak aji.” “Nénten titiang sebet, punapi pacang wénten runtuh wacana?” “Cening jani suud di puri masidikara ajak aji. Uud jani cening di puri, makaad cening uli puri, apan cening nyembah mémén cening.” “Inggih yén asapunika.” “Beneh, jani cening dadi Pasek Tutuan, suud dadi Dewa Agung, dadi Pasek Tutuan jani. Cening tara dadi ngajeng jukut timbul, krana kéto, yén ngajeng bin pidan numitis, pabronyot, boncol-boncol awak ceningé!” “Inggih yén sapunika, titiang wantah sairing. Mangkin titiang mapamit, punapiang duaning sampun iwang nyembah mémén titiangé.

Satua Bali punika kaceritayang antuk Mangku Wayan Dresta. Dané embas ring Batan Nyuh, 31 Désémber 1957.

38


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Puisi Terjemahan

Suara Saking Bali| Agustus 2017

Potrékan Manik Sudra

Puisi-puisi Nursjamsu -Don Tuh -Ingetang Setata -Tanah Barak

39


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Don Tuh

Don tuh kepuk uli carangé Ngimbang akesep ampehang pawana Laut meré ka tanahé Nyujur tongos manut titah HYANG WISÉSA

Daun Tua

Daun tua terlepas dari dahan Melayang-layang sebentar dibawa angin Lalu jatuh ke bumi Ke tempat yang telah ditentukan ILLAHI

40


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Tanah Barak

Tanah Merah

(Katiba tekén Zus Hafni)

(untuk Zus Hafni)

Buka ané suba-suba

Seperti biasa

I raga luas ajak dua

Kita pergi bersama

Nanging dugasé ngamulihang

Tapi waktu pulang

I déwa ngilang

Kau hilang,

Ada ngaukin tiang

Ada suara mnghimbauku

Hafni antiang!

Hafni, tunggu!

Tiang makipekan

Aku berpaling

Apa sing ngenah....

Hening....

Sing ada anak makaukan,

Tiada siapa-siapa,

Tuah tanah barak ané ada

Hanya ada tanah merah

Mabejug sing misi apa

Terungguk di sana

Di tekedé jumah

Waktu pulang ke rumah

Munyin sepatun i déwané

Dekap-dekap sepatumu

Sing nyandetin munyin kenip tiangé

Tiada memahami detak-detak selopku.

41


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Ingetang Setata

Kenanglah

Punyan kayuné ento liglig

Pohon itu tiada daun

Tuh ngridig

Kering

Berag gidig

Ceking

Ujan lan angin nguyak

Hujan dan angin menderanya,

Tan mari nguyak

Menderanya tanpa ampun.

Ingetang, ingetang setata

Kenanglah, kenang

I punyan kayu sengsara!

Dia yang malang

Nursjamsu Nasution, pangawi wadu Angkatan 45, sané embas ring Lintau, Sumatra Barat, tanggal 6 Oktober 1921 lan séda ring Jakarta warsa 1995. Dané ngawitin makekawian daweg zaman Jepang. Akeh makarya puisi, satua cutet, miwah nerjemahang kakawian saking dura negara. Novelnyané “Lembah Hijau”, ngamolihang penghargaan saking Panitia Nasional Tahun Buku Internasional warsa1972. Puisi-puisi puniki kabasabaliang antuk IDK Raka Kusuma saking cakepan “Bunyi Genta Dari Jauh”.

42


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2017

Gagambaran Manik Sudra

Puisi-puisi I Gdé Nala Antara -Sokasi -Yu Gék

43


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Sokasi

Jani jaman globalisasi Né di tengah campuh jak di sisi Poloné puyung mabet bek misi Bedik-bedik pragat emosi Diolas eda bes lebihan aksi Sukak kupingé ningeh makisi-kisi Yén basangé tondén misi Mai ngungsi ka pasisi ngalih nasi Gaya bantas mara bisa nyuun sokasi Gaya bantas mara bisa nganggo dasi Gaya bantas mara bisa cara polisi Mirib yén maan posisi né bergengsi Sing buungan kolusi terus korupsi Stréss sing maan grasi Pamuput makrémasi.

Dps, 12/07/2015

44


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Yu Gék

Tiang suba rumasa ring déwék Tiwas nékték ngangonang bébék Ulian bedak tiang nuléngék Di betén maguyang ngaséksék Doh para lakar nyujuh menék Ngrérék bintang kenehé rémék Makejang anaké pada ngwalék Makejang anaké kedék ngécék Bes makelo tiang ngajap Yu Gék Makules kanti dadi régék Depang tiang dini nylekéték Masepék cara kedis téngkék Magocék di kalangané bécék.

Dps, 21/06/2017

I Gdé Nala Antara wantah dosén ring Fakultas Ilmu Budaya, UNUD.

45


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Gagambaran I Gedé Putra Ariawan

Puisi-puisi Ni Madé Gawati -Sastra Aji -Rwa Binéda -Saraawati

46


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Sastra Aji Rasa sumanangsaya makeliah Ring tungtungin ati I ketunan mabudi Nyumpangang sekar ring Siwadwara Pawisik sampun sinah Tuntunan ring tungtungin lidah Sakémawon..... Sukil ngaruruh Sané kasengguh Aksara utamaning rasa Tan lian wantah Plekutus punika Hanacaraka Datasawala Magabanga Pajayanya Ang Ung Mang Niyasa Hyang Maha tiling Prabawan Hyang Déwi Saraswati Pangurip Jnyana Sakti.

47


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Rwa BinĂŠda

Becik kaon Ngangin ngauhang Ngaja ngelodang Iwang patut Urip padem Peteng lemah Cerik kelih Tuah ten dados kelidin Sampunang ngawinang sengsaya Sampun pamargi kauripan Sakancan urip ring mercapada Tuah mabekel karma Tan dados lĂŠmpasin Tan dados pasebetin Wantah suratan tangan

48


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Saraswati

Saraswati Istri ayu angayang-ayang Saraswati Suratan sastra linuih Saraswati Ngicalang sakancan awidya Saraswati Suryaning kapetengan Saraswati Jnananing kaweruhan Saraswati Utamaning aksara suci Saraswati Ngulangunin manah Asing mabudi teleb Rahayu kapanggih Svaha Svaha Svaha

Ni MadĂŠ Gawati wantah guru ring SMA Negeri 2 Amlapura

49


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Gagambaran I Gedé Putra Ariawan

Puisi-puisi Ngakan Madé Kasub Sidan -Titiang -Segara

50


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Titiang Titiang boya ja tiang Boya ida maraga dané Boya dané mawasta jeroné Boya jeroné mapamineh titiang Taler boya ida dané lan tiang malima batis titiang

Titiang wantah titiang Sané tan lémpas lumampah ring titi tunggil Yadian ugal agil

Titiang wantah titiang Sané ngungsi genahé tunggil Napi malih tininggal tinggil Titiang tan purun dados nadosang tiang Yadiastun mangkin sampun kalugra Titiang taler kakadosang dados tiang Maraga ida mapakayun dané makarna jeroné Mawasta dané mapanyingakan ida maulu tiang Ida, dané, jeroné,lan tiang mawak titiang :kadi tiang

Sampunang titiang owaha Benggayang sampun kadi pawetuané Lugrayang yaning panamaya panumadian malih ring galah bénjang pungkur Titiang taler kantun dados titiang ;Benggayang sampun!

51


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Segara Ring segara Ombaknyané bencah ngambekang awak Lancut magulung-gulung saling tempung Suarannyané nyandet: gdeblur…..gdeblur….. Nanging stata sida nyanggra toyan tukad loloan Yadiastun kaanyudin lulu nyanyad Lulu leteh jagat Tanpa laad Nanging segara tan naén rumasa leteh

Ring segara Yukti srana ngalebur mala Pinaka angga campuhan sekancan tukad Gumanti astiti bakti nempur ngalebur Mala leteh terehing bhuwana agung-alit Ngawi winih nirmala sakala niskala

Ring segara Tan wénten lémpas kalebur …. Yukti jati Stata ! (Pantaraning Selat Badung, 1984)

Ngakan Madé Kasub Sidan, magenah ring Klungkung. Nyurat nganggén basa Bali wiadin Indonésia. Mangkin dados pengawas SD ring Klungkung

52


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Gagambaran Manik Sudra

Puisi-puisi I Kadék Gedé Doni Merta Marantika -Pedidi -Pragina

53


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Pedidi

Rikala pedidi… Tuah sepi sané rasayang… Suaran kericik toya Suaran kedisé ngindang Suaran dongkang ring telabah nyat Ento makejang pinaka saksi Sepi sané ngebekin gumi Rikala tiang pedidi… Matimpal rindu rikala pedidi… Malajahang déwék rikala pedidi… Manyelselang nasib rikala pedidi… Sami tuah sayuwakti karasayang Rindu, sedih, bagia, pedih, paling… Sami mabesikan nénten palas.. Rikala tiang pedidi…

Tumbakbayuh, 28 April 2017

54


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Pragina

Pak Gedug Pak.. jir nang tong nang jir… Pung pung pung pung pung Jruééééénggggg!!!!!! Sang sané maderbé kalangan medal Adéng-adéng rangkiné makebitan Kenyem manis, matané gedé nelik Nayog raris mamargi ka tengah kalangan Agem mataksu matatuek Pakebatang limané lentik ngitir Kipekané galak tan palawan Sledétané cepeng kadi tatit Mabalih pragina Nyolahang igelan bali warisan leluhur Liang manahé mabalih pragina Budaya bali sané kalestariang Olih pragina…

Tumbakbayuh, 27 April 2017

I Kadék Gedé Doni Merta Marantika, alumni Pendidikan Matematika Undiksa. Magenah ring Tumbakbayuh, Mengwi-Badung

55


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Satua Masambung

Suara Saking Bali| Agustus 2017

Rasti (puput)

Wiréh tanggal di kalénderé dinané ento mawarna barak, Rasti sing masekolah. Sing buka ané suba-suba. Dinané ento sing magésoan ia nyampat. Sing buka ané suba-suba, dinané ento gendang-gending ia nyampat. Baan itehné nyampat, Rasti sing nepukin bapané majalan sada gagéson. Kapin kéto, Rasti ningeh griengan bapané.

IDK Raka Kusuma

“A

éng. Amonto baan nyekenin apang nundun jam lima. Kodag baana nundun jam nem. Aget tondén telat. Aéng. Ngudiang I Pinti sing suud-suud ngléwa.”

Dugas mobil ané abana tekén bapané pesu uli pakarangané, Rasti suba suud

mulang luu ané punduhanga ka wadah misé. Sing ngrunguang obag-obag umahné nu mampakan, Rasti majalan mulihan. Teked di paon, dapetanga Luh Pinti ané ngempu déwékné bengul. Sebengné dedet. Rasti nawang ciriné ento nyinahang Luh Pinti suud wélanga tekén bapané. Diastun kéto, mapi-mapi sing nawang Rasti nakonin Luh Pinti.

56


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Kenapa Mé Luh? Dadi paningalané bengul?” “Wélanga tekén bapan Rastiné.” “Sangkal wélanga?” “Mé Luh engsap.” “Engsap ngaénang i bapak loloh don kayu manis?” “Engsap nundunin.” “Engsap nundunin?” “Aa. Ibi petengné bapan Rastiné ngorahin apang dundunin jam lima. Baan itehé magoréngan, jam nem mara inget. Dugas dundunin Mé Luh, di banguné, bapan Rastiné nguélang. Suud mandus lan mapayas nguélang, di majalané nguélang. Munyinné sing nyidaang baan ningeh. Ané sanget sebetang Mé Luh, dedaaran ané agiang Mé Luh sing nyak daara.” “Anak kija koné i bapak dadi tumbén kakéné?” “Tekén Mé Luh nyambat ka Tabanan.” Rasti sing nyesed Luh Pinti aji patakon: ngudiang bapané ka Tabanan. Ané makada, Rasti inget, buka ané suba liwat, yén suba kanti kéto, sinah kamar lan pasaréan bapané magaburan. Sinah: anduk, baju, celana sambeh tongosné. Sinah seprai, galeng lan buku ané bacana satondén masaré pasléngkat dini ditu. Ento awanan, énggal-énggal Rasti ka kamar bapané. Teked di kamar bapané, ané takeha ento mabukti beneh. Tepukina anduk, baju, celana sambeh. Saput bapané tepukina ngluntuk di batarané. Buku ané bacana tekén bapané satondén masaré tingalina di batan longan. Ules galengé ada makedengan, ada maembotan. Ibuk ningalin, Rasti prajani nampedang. Kanti ngecah peluhné matampedtamped. Marasa suba pragat, Rasti majadengan. Buka ada ngorahin, nadaksara paningalané nolih lemari. Rasti kituk-kituk. Kori lemariné tepukina maagagan. Baju lan jalér di tengahné mageburan. Prajani Rasti matindakan nyujur lemariné.

57


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Teked di malun lemariné, sing ngantiang témpo buin, Rasti ngisidang baju lan jalér uli pangkedané pinih duur ka duur pasaréané. Telah ngisidang, Rasti negak di baléné, nampih seka besik. Tur milpilang tumuli munduhang baju paturu baju. Kéto masi jalér paturu jalér.

58


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Nepukin baju lan jalér bapané mapipil anut tongos, Rasti, lega gati. Majujuk di arep lemariné, sing makijapan Rasti nlektekang. Sakéwala legané tusing makelo. “Ané di tengah korog-korogan lemariné tondén bakat gampilang.” Adéng Rasti ngrémon. Ento awanan, Rasti ngenjuhang lima nyujur korog-korogané. Dugasé makedengan Rasti nepukin kotak kuningan maukir. Buka ada ngorahin Rasti ngungkab. Tingalina amplop misi tulisan warkat pos. Tetelu. Matumpuk. Buka ada ngorahin Rasti nyemak. Suud ngorogang korog-korogané, suud ngunebang korin lemariné, Rasti majalan pesu. Warkat posé, makatelu, gisina. Di kamarné, muneb kori, Rasti maca warkat posé seka besik. Warkat posé ané panyumu katiba tekén bapané. Ané ngirim Nengah Sukarti. Tanggal nulisné, tanggal 20 Januari 1965. Isinné bacana di keneh. Bli, tiang mulih. Sing prasida tiang naanang sakit ati. Boya sakit ati sangkaning kasakitin. Nanging sakit ati makeneh: nongos sig pengkhianat parténé. Ampurayang, tiang nyambat kéto. Mapan, lénan tekén ento, tiang sing nawang, apa adanin tiang ragan bliné, rerama lan panyamaan bliné makejang. Tegarang kenehin. Panyumu, bli, reraman bliné lan panyamaan bliné makejang dadi krama PKI, Gerwani, BTI, Pemuda Rakyat, IPPI. Sakéwala dasa dina ané liwat nadak mabading dadi krama PNI, GWM, Petani, GPM, GSNI lan GMNI. Dugasé marembug tiang maan nakonang, ngudiang nadaksara mabading. Pasaut panglingsiré sing bani piwal tekén pangarsan Ida Cokorda di Puri Smarabawa. Mapan, ida ipidan mapica tanah tegak wewangun umahé makejang. Jejeh, yén tanahé karsaang ida. Tiang sing bani nungkasin. Nyeh kadanan bani tekén panglingsir. Ané sakit atiang tiang buin pinaka pengurus Gerwani kabupatén, tawang bli? Mirib, ragan bliné, reraman bliné, panyamaan bliné makejang suba pada

59


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

nawang. Suba pada taén nyambat masi. Puriné ento sebun féodalis. Tongos jatmane ané féodal. Féodal ulian kasta. Kasta ané suba pantes anggon baberekan. Sakéwala jatma féodalé, pamuputné menang nglawan krama prolétaré. Menang sing ulian masiat. Menang ulian kamenangang baan krama prolétaré. Pantesné galahé ténénan galah melah anggon nganyang muah ngrétul féodalisme. Nanging, panyamaan bliné makejang kalah sepihak. Encén bukti guar-guaré ngorahang kader palu arit militan? Depang jani tiang magedi. Pagedin tiangé mulih. Bapan tiangé, pamucuk PKI di kotané ené nyak nampi tiang. Pianaké Putu Ayu Rasti melahang ngupapira. Boya sangkaning dadi ati tiang ngalahin pianak. Yén ajak tiang pianaké mulih lakar uyut dadinné. Yén tuuh tiangé lantang, di kelihné lakar tekain tiang. Maénggal-énggalan Rasti mejang warkat posé panyumu ané suba suud bacana. Énggal-énggal nyemak warkat posé ané nomor dua. Gagaha. Di keneh bacana. Panyumu bacana tanggalné: 20 Januari 1966. Lantas bacana tekén nyén katiba. Patuh buka ané katulis sig warkat posé pangawit: tekén bapanné. Ané ngirim, kéto masi: Nengah Sukarti. Suud ngunjal angkihan, isin warkat posé bacana. Miribang bli ngadén tiang suba matumpas buka ané nepén reraman tiangé lan panyamaan tiangé. Tiang sing matumpas. Tiang ada nyelametang. Tentera. Pak Gabril. Teka uli Jawa. Tiang orahina nyakanang timpal-timpalné. Déwékné masi. Di markas. Sing dini. Di Gianyar. Warkat posé né kirim tiang mengkeb-mengkeb. Ané ngirim sing tiang. Pesuruh Kodimé orahin tiang ngirim. Teked apa sing, tiang sing nawang. Tuah amonto isin warkat posé. Sing buka suud maca warkat posé ané maluan. Suud maca warkat posé ento, Rasti sing maénggal-énggalan nyemak warkat posé ané panguntat. Kéto masi sing maénggal-énggalan mejang warkat pos ané suba bacana. Ané makada, nadaksara kenehné sing karu-karuan. Ento awanan, suud mejang warkat pos ané suba bacana, Rasti bengong.

60


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Sayan sing karu-karuan kenehné. Ané makada, nadaksara ia inget tekén orta ané dadi mal-malan di kotané ené. Ortané ento, dapeta suba ada. Ortané ento kéné. Koné yén ada Gerwani kanti orahina nyakan tekén tenterané, sinah lepet. Yén sing té jendélan kamar bapané ané suba dapetanga maagagan magablég ampehang angin, mirib jam-jaman ia bengong. Miribang sing jemaka warkat posé ané panguntat. Suud menahin bok, Rasti ngupak warkat posé. Ané ngirim patuh. Ané kirimina, patuh. Tanggal warkat posé 15 Desember 1966. Isinné, bacana di keneh. Ulian Pak Gabril maang, warkat posé kirim tiang di subané tiang nulisin. Bli dadi mastu tiang. Dadi nyambat tiang apa ja. Tiang mapamit tekén ragan bliné. Tiang nutug Pak Gabril ka Jawa. Basang tiangé misi. Ngadut manikné. Apang bli nawang, dugas mara ajakina, tiang sing nyak tur mapalawanan. Ditu Pak Gabril ngorahin tiang milih. Déwékné nganggon tiang, apa tiang serahanga tekén taméngé uli désa T. Taméngé ané tawang tiang ulihan ningeh orta di markas, satondén ngamatiang marikosa. Sing padidina. Nanging ajak liu. Magending jaruh di marikosané. Di ngamatiangé soléh. Sing nyempal. Sing nebek lambung kanti betél

uli kébot ka kenawan. Nanging di

ngamatiangé nudag uli betén. Satondén tiang ngorahang nyak, tiang mapangidih. Yén tiang beling ia sing ngutang tiang. Pak Gabril, lénan tekén ngorahang sing lakar ngutang, ia masanggup nyuang tiang. Tiang ngidih pelih tekén bli. Sig warkat posé ané suba kirim tiang, tiang ada nulis, bli lan panyamaan bliné kalah sepihak nglawan féodalisme. Ané jani tiang jelékan tekén ento. Tiang sing kalah sepihak, tiang suba kalah. Sing kalah ulian masiat. Kalah ulian nyeh. Sing pantes tiang ngaku kader parté militan. Tiang pantes kadanin kader parté pelétan.

61


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Yén lantang tuuh tiangé, tiang lakar mawali. Lakar ngidih pangampura. Sing tekén bli. Nanging tekén pianaké, ané belingang tiang sia bulan makelonné. Ané lekadang tiang, sambil naanang sakit. Rasti sing nglanturang maca. Paningalané ané suba ngembeng-ngembeng, mesuang yéh. Yéhé ento buka tukad cerik majalan sig pipinné. Teked di jagutné ngetél. Ketélané nepén warkat posé satondén léb uli limané.

BTN Kecicang Indah C 52-53 Warsa 2009 – 2010

62


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Gegonjakan

Suara Saking Bali| Agustus 2017

Wé Ka Wé Ka Wé Ka.. I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Iseng kurenan tiangé memaling HP pianaké, I Luh. Mara aminggu beliang HP ané lumbang, meled masi nawang isin HP-né, wireh jam-jaman, wai-waian pragat nelektek HP dogén gaéné. Kadirasa kanti dimpil jerijiné nyolék ngetul HP dogénan. I Madé, pianaké nomer dua nulungin mukak, sing kaduman bana nabdabang HP buka kéto. Sambilang ngopi, di balé saka paté matimpal lempog. “Aiiih...sing bisa maca tulisané.” Kéto ia ngrémon. “Dadi kéto?” Milu tiang nengokin hpné. “Né pesan uli I Agus. Bawak-bawak tulisané. KA ÉM CÉ ÉN TÉ I KA DÉ CÉ HA titik titik titik. WÉ KA WÉ KA WÉ KA titik titik titik. Nah baca Bli, yén bisa kal upahin gong abarung!” Kurenan tiangé ngojah isin tulisané di HPné. Tiang klingas klingus. Wiréh suba ngerti tekén unduk. Ah, ento artiné pianak tiangé suba bajang. “KA ÉM ento KAMU. CÉ ÉN TÉ I KA ento cantik. DÉ CÉ HA ento DECH. KAMU CANTIK DECH....kéto bacané!” Prajani kurenan tiangé éwa pesaja kanti ngedig paha.

63


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

“Mbéé dong rayuna pianaké, kéto? Celekotokané, enu pecéhan suba begér I Luh. Awas ndasné teka, pingseg poloné!” Boéé... nengéng matané buka nagih nguluh, kéwala inget masi ia nyiup kopi saha mintel lempog alangkat. Béh rames kinyukané. “Ah, nak biasa ento Dék. Pianak suba menék bajang. Pastika suba ada anak muani ngesir. Iseng ia ngentungang munyi abuku. Ané penting awasin pianaké melahang.” Kéto raos tiangé sambil ngerosang kopiné. Mara gogoin timpalné, sagét telah lempogé. Béh, kado. Kisik kisik tiang mesuang Dji Sam Soe né enu masisa buin akatih. “Nyai masi kéto pidan,” bakat iseng tiang ngeraos kéto, sagét ia masaut bangras. “Mbéé... eda patuhanga icang. Icang sing taén kéto!” “Ae, wiréh jaman i raga pidan sing ada HP. Pragat ngandelang céti dogén nekedang suraté. Tegarang suba ada HP, méh patuh!” Mendep sing mesaut. Buin ia nelektekang HP-né. “Men...WÉ KA WÉ KA WÉ KA ento apa bacané?” Patakoné enu jeek buka i tuni. “Ento mabaca wékwékwék.” “Aiiih...apané I Luh oranga wék?” Béh mablekis tiang mireng patakoné ento. Kéwala tangges tiang kedéké apang ia sing salah penampén. “Boya wék Dek. Ento cihna anak kedék. Anggona pangalus basa, anggona palengut tutur cihna nak macanda. Tusing saja saja.” “Artiné guyu raosné, kéto?” “Nah, mirib kéto.” “Oooo....” béh lantang pesan O né, kanti munju bibihné. “Mimiih, jeg soléh soléh tutur cenik ceniké jani,” kéto raosné, ngadébas bangun macelep mulihan umah. Apakpakan basé, pesu ia suba maséh nadtad

64


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Kolase Sisia SD Saraswati 6 Dénpasar

tas. “Icang kal nyalon. Bli jumah nyakan nah. Wékawékawéka,” kéto raosné sing makenying nang agigis. Celekotané... wkwkwkwk...

65


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Pangawi

Suara Saking Bali| Agustus 2017

Putu Sedana

Bali Suar Tanah Dumilah

66


Suara Saking Bali

P

Édisi X | Agustus 2017

utu Sedana embas ring Pengastulan, Buléléng tanggal 17 Désémber 1932. Dané namatang pendidikan ring Sekolah Tinggi Ilmu Sosial lan Ilmu Politik Wirabhakti Dénpasar. Naanin dados Staf Pengajar ring

Universitas Panji Sakti Singaraja. Dané nyurat makudang-kudang puisi, prosa, drama, sandiwara radio mabasa Bali wiadin Indonésia. Lianan ring punika, dané taler makarya lagu mabasa Bali wiadin Indonésia. Kakawian-kakawian dané punika naanin kamuat ring surat kabar wiadin kasiarang ring TVRI acara Pusat, RRI (studio Yogyakarta, Semarang, Surabaya, Dénpasar, lan Singaraja). Cakepan dané sané sampun kawedar inggih punika “Bali Suar Tanah Dumilah” pupulan puisi mabasa Bali. “Bali Suar Tanah Dumilah,” madaging 45 puisi kakawian dané, lan silih sinunggil puisi sané mamurda Dama ring Padéwékan wantah terjemahan saking puisi basa Indonésia kakawian dané sané mamurda Damai Dikedirikan. Lianan ring Dama ring Padéwékan, murdan puisi sané wénten ring cakepané puniki inggih punika “Bali Suar Tanah Dumilah, Apa Buka Apa, Macunduk di Pesisi Kuta, Satua-Satua Anyar, Kasined di Balik Duara, Gatra Saking Padukuhan, Jepun Petak lan I Teruna, Gending Dangap-Dangap, Bunga, Buka Apa, Kalah Ngipi, Maurip ring Panataran Dama, Téja Guling, Uripé Sayan Mabunga, Sekar Kedaton, Kintamani, Ngepik Tanah Plekadan, Sura Mauah-uah, Patapan Pecuat, Jengahé Mabunga-bunga, Pitik Bengil, Yén Preginané Suba Nyemita, Preyayi Tua, Prani Lara, Lovina Jiwan Titiang, Mastiang Idupé Buka Bunga, Semita Masatua Daa, Mr. X, Nagih Menang Pedidi, Ngalap Ipian, Pudak Sumekar, Ri Kala Lingga Tajené Sirna, Semitané Masuar Tangi, Simenes, Apaké Ia?, Jengahé Matanggu Buka Ia, Ilang di Pajantenan, Cimpedan ri Kala Punyah, Morbor Langit Pagaluhan, Mati Nguda,

Tembang

Puri

Kasmaran,

Sang

Katunan

Pangan

Mirah...Lascarya I Ratu Ninggal Titiang, lan Kakebahan Manah.”

67

Kinum,


Suara Saking Bali

Silih

Édisi X | Agustus 2017

sinunggil

puisi

ring

cakepané

puniki

sané

mamurda Mati

Nguda wantah puisi pemenang Sayembara mengarang puisi Bali modéren sané kalaksanaang olih Lembaga Bahasa Nasional Cabang I Singaraja warsa 1969. Lianan

ring

punika,

dané

taler

ngamolihang

makudang-kudang

penghargaan wiadin hadiah, minakadi: 1. Warsa 1945 polih Juara II Tingkat II, Buléléng rikala sayembara menggambar anak anak SR (SD) sané mamurda “Perang”. 2. Warsa 1964 polih Juara III Daérah Tingkat II Buléléng rikala sayembara Désign Patung Tugu Singa Ambara Raja. 3. 4. Warsa 1969 polih Juara I Daérah Tingkat I Bali nyurat prosa Bali modéren sané kaadaang olih Lembaga Bahasa Nasional Cabang I, Singaraja mamurda “Mirah” 5. Warsa 1980 polih Juara I Daérah Tingkat I Bali nyurat puisi keindahan alam Batur sané kaadaang olih Gubernur Kepala Daérah Tingkat I Bali, mamurda “Damai Dikedirikan” 6. Warsa 1984 polih juara I Daérah Tingkat I Bali sayembara mencipta lagu féstival Sandya Gita Daérah Bali rikala Pésta Kesenian Bali 1984 sané kelaksanaang olih Gubernur Kepala Daérah Tingkat I Bali mamurda “Téja Guling” 7. Warsa 1985 polih juara I makarya lagu daérah Bali rikala PKB sané mamurda “Gumin Titiangé Bali” 8. Warsa 1985 polih Penghargaan saking Gubernur Kepala Daérah Tingkat I Bali mencipta lagu sané mamurda “Pulaki” 9. Warsa 1990 polih Juara I sayembara makarya lagu rikala PKB sané mamurda “Hyang Laksmi” 10. Warsa 1997 polih anugrah Seni Wija Kusuma Jurusan Seni Téater saking pemerintah Daérah Tingkat II Buléléng.

68


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Geguritan

Suara Saking Bali| Agustus 2017

Bongkling Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem

/26/ Mené dingeh apang tatas, resepang juwa di hati, hento né madan kelod, hento anggon bapa nyumwin, gumi nto sing nongosin, tekaning satanem tuwuh, batu miwahing janma, hento brahma manyusupin, nggawé kebus, nggawé etis masih iya.

69


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

/27/ Suryya to pawakan kaja, hento ya manggawé paling, manggawé pangrasa béngkot, nggawé belog nggawé ririh, nggawé dharma tan sipi, nggawé bani nggawé takut, tuwi tong dadi bales, tuwi ya patuduh Widhi, twah katuduh, buka kéto katatwanya.

/28/ To buwin Bhatara Bulan, ida mapawakan kangin, twarada mapilih tongos, kéné papadhanya cahi, di juné ya hiwasin, ada jun liyunya siyu, padha ya misi bulan, lamun sih iyéhé hening, bulan luhung, twara ada katawengan.

70


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

/29/ Yén puwek yéhé mangenah, puwek bulané nongosin, biyokang dadyang acepok, katon bulané abesik, hento ya tanggun langit, tong bakat bana anak ngitung, lantang yaning ucapang, buwin tong kena jaganin, néné kawuh, bapa jani ucapanga.

/30/ To ya madan margga sangha, atmané ngambahin sahi, hengkén nto maadan kéto, laksanané sahi-sahi, yén beneh ban ngentasin, swargga phalannya katepuk, yén pelih baan mentas, naraka bakat ceburin, twara buhung, di jambangané malablab.

71


Suara Saking Bali

Édisi X | Agustus 2017

Kartun

Suara Saking Bali| Agustus 2017

72


Jur nalSast r aBal iModér en Suar aSaki ngBal i édi si1-9 Rar i sangDownl oadr i ng: www. suar asaki ngbal i donl ud. bl ogspot . co. i d GangMawar1,Sambangan,Si ngar aj aBal i 085237966984 Suar aSaki ngBal i s uar a. s aki ngbal i @gmai l . com www. s uar as aki ngbal i . bl ogs pot . co. i d


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.