SuaraSakingBali Édi s iXI| Sé pt é mbe r2017
Édi s iXI| Sé pt é mbe r2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Al amat GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Ré da ks ine r i mar e r i pt a nma r upapui s i , s a t ua c ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di nna s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a npuni kama ngda kaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Re r i pt a ns a neka ki r i m ma ngdaka da gi ngi n bi oda t ac ut e t . Re r i pt a ns a néka mua tr i ng j ur na lpuni kiné nt e npol i hhonor , na ngi ng pol i hbukt it e r bi t( f i l e. pdf ) . Li a na nr i ng puni ka , r é da ks it a l e rne r i mapot r é ka nke gi a t a ns a s t r aBa l imodé r e n, l a npot r é ka népuni ka ma ngdaka da gi ngi nul a s a nc ut e t .
Pe r i nt i s Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pe mi mpi nRé daks i IPut uSupa r t i ka Sé kr e t ar i s IGe déPut r aAr i a wa n Pangr e mba Kar angas e m:IWa ya nPa i ng,Nyoma nAgusSudi pt a , Ke t utSa ndi ya s a .Kl ungkung:Ma déSua r Ti muhun, Nga ka nKa s ubSi da n,Ar ya wa nKe nc e ng.Gi anyar : Tudé ka ma t r a .Dé npas ar :Gi t aPur na ma ,Ca r ma Ci t r a wa t i .Tabanan:IMa déSugi a nt o,Ar iDwi j a ya nt i . Bangl i :IKoma ngAl i tJ ul i a r t ha ,I GADa r maPut r a . Bul e l e ng:INyoma nBudaAr i mba wa .LayOut :Ma ni k Sudr a .I l us t r as iCove r :IPut uSupa r t i ka .I l us t r as iI s i : INyoma nBudaAr i mba wa ,IPut uSupa r t i ka ,Ma ni k Sudr a .
Suks mamaj e ngr i ng
Sua r aSa ki ngBa l i
Daging Jurnal Satua Cutet Janda lan Truna Bagus (Ketut Sugiasrtha) Ojék (I Komang Alit Juliartha) Koko Dadi Tukang Parkir (Madé Suar-Timuhun) Nuut Titi Nyujur Galang (Ni Nyoman Tri Érlianasari) Satua Bali Sang Muun ring Sang Lanjana Puisi Bali Puisi-puisi I Wayan Jatiyasa Jayanti Pacentokan Nyurat Puisi Nasionalisme Puisi-puisi Kemerdékaan Sisia SD Negeri 1 Sekumpul Puisi-puisi Kelas V SD Negeri 1 Sekumpul Ésai Ngripta Rasa lan Karsa Madasar Antuk Pasikian Kaulangunan Bhuwana Agung lan Bhuwana Alit Satua Masambung Kania—IBW Widiasa Kenitén Pangawi IBW Widiasa Kenitén
1
2 9 15 24 30 33 37 45 50
56 59 69
Satua Cutet Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Janda lan Truna Bagus Janda ané matuuh séket tiban ento biasa kaukina Bu Kadék tekén timpal-timpalné peturu dagang kajukut lan kabasa. Nyabran soré ia ajak timpal-timpalné pada ngebérang dagangan di sisin jalané, ada sawatara satus meter johné uli stasiun keréta apiné, Stasiun Kebayoran Lama. Ento awanan lalu lintas di jalané ento setata macet. Yén tusing ada saratanga liunan anaké ngelidin jalané ento mapan sukeh sajan baan ngliwat. Ketut Sugiartha
S
oréné ento Bu Kadék napetang nak truna majujuk di malun tongosné madagang. Jaegné sada tegeh, awakné sekel, gobané sing nyandang raosang buin, sinah ngaé bajang-bajangé klangen yén kacunduk.
Maalis tebel, cunguhné mancung, pantes sajan yén dadi bintang sinétron Indonesia.
2
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Beli apa, Bang?” kéto Bu Kadék matakon nempa logat Betawi. “Cabé, beli cabénya dong,” anaké truna bagus masaut. Bu Kadék nyemak koran bekas di sampingné. “Ji kuda?” “Limangatus dogén.” Bu Kadék prajani sengitan lan ngomél. “Séksi begitu kok beli cabé cuman gopék?” Truna bagus makenyem. “Terus berapa dong boleh belinya?” “Paling bedik ji siu.” “Nah bang ba ji siu.” Sedek Bu Kadék nyemak tabia agemel lan pejanga di duur koran bekasé, anaké muani ento ngenjuhang lima, nguangin tabiané. “Amon né dogén,” kéto abetné. “Béh, anggon apa meli tabia amon né?” “Ada aja,” masaut anaké truna ento sambilanga makenyem. Disubané mabayahan ia ngorahang terima kasih laut magedi. Bu Kadék bengong, klangen cara kena guna-guna. Makelo pandrengina tundun anaké muani ento kanti ilid di tongosé ramé. Yén Wayan Karma enu idup, mirib suba amon to masé gedéné. “Weh, Bu Kadek kayak gadis aja. Segitu terpananya, kayak nggak pernah liat cowok cakep,” kéto Mbak Sri, dagang kecambah di sampingné ngonjakin. Bu Kadék marasa kimud ningehang gonjakan timpalné. “Sialan, sampéyan ngolok-olok aku ya,” sautné cara nak pedih. “Aku cuma heran kok ada orang kayak gitu? Dioméli kok nggak dongkol, malah senyumsenyum, pakai bilang terima kasih segala.” “Itu artinya dia orang sabar, nggak kayak Bu Kadék, hampir tiap hari ngomél cuma karena masalah kecil.” Bu Kadék mendep. Ané orahanga tekén timpalné ento tuah beneh sajan. Tusing taén ia tusing ngomél awainé. Ada dogén ané ngranang ia buka kéto.
3
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Solahné ané jelék ento suba makelo édénganga ideh-ideh. Suba lebih tekén dasa tiban, sasukat somah lan pianakné ané paling kelih ngalahin mati ulian kecelakaan lalu lintas. Sebet pesan kenehné kélangan kurenan lan pianak ané tresnaina. Sadina sasukat ento ia pragat sedih, yén tusing maan ngomél biasané tusing makita madaaran. Luh Ningsih, pianakné nomor dua pepes sajan maksa méménné madaaran apang tusing kena sakit maag. “Mé,” kéto Ningsih ngraos petengné sedek ngaénang méméné bubuh. “Yén Mémé terus-terusan kakéne sing patuh tekén Mémé nganggap Luh sing ada.” Raos Ningsih ané saderana ento tusing buungan ngaé Bu Kadék cara mara bangun uli ngipi. Nadak ia inget yén ia suba malaksana ané tusing beneh. Méhméhan ento ané ngranang liu anaké tusing demen ngraos ajak déwékné. Sedek ia ngeneh-ngenehang déwékné, inget ia tekén anaké truna ané meli tabia. Sebilang inget tekén kenyem anaké ento ia setata marasa lega. Mara ia ngeh yén anaké truna ento teka buka ngédéngan sasuluh. Nyén anaké tusing demen nepukin mua ané maias baan kenyem? Buin maniné Bu Kadék ngebérang dagangan sambilanga magending. Nadak ia dadi soméh, setata makenyem lan ngraos nganggon tatakerama. Timpal-timpalné ané madagang di sampingné pada ngon nepukin ia buka kéto. “Ternyata janda tua bisa juga kesengsem sama pemuda tampan,” Mbak Sri buin ngonjakin. “Diam sampéyan!” saut Bu Kadék mapi-mapi gedeg. “Nggak bisa liat orang senang.” “Mimpi apa semalam, kok tiba-tiba jadi ceria begitu?” “Aduuhh, serba salah déh. Sampeyan itu maunya apa sih? Ngomel salah ceria salah.” Luh Ningsih masé marasa sangsaya nepukin solah méméné sanget lén tekéning ané suba-suba. Sing nyén I Mémé ngaraksa gangguan jiwa baana kaliwat stres? Marasa jejeh, keledanga kenehné ngraos ajak méméné petengé ento.
4
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Gagambaran Manik Sudra 5
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Kénkén Luh, nguda dadi osah kakéto?” matakon Bu Kadék sambilanga makenyem. Nepukin méméné makenyem Luh Ningsih ngancan jejeh, apan suba makelo sing taén tepukina méméné makenyem nuju ngraos ajak déwékné. Tusing ngomél dogén suba luung. “Da sangsaya nepukin Mémé lén tekén ané suba-suba. Mémé sing ja buduh. Mémé ngidih pilih apan suba makelo malaksana ané sing beneh tekén Luh.” Ningsih nlektekang paningalan méméné. “Kénkén unduké dadi Mémé bisa masalin nadak buka kéné?” “Sing nyandang satuang to. Orahang kuda Luh perlu pipis?” “Dadi Mémé nawang Luh perlu pipis?” “Mémé suba apal tekén sebeng Luhé.” Ningsih makenyem kimud. “Luh perlu pipis bin cepok dogén,” saut Luh kalem. “Kénkén? Suud né sing lakar perlu pipis bin?” Luh Ningsih kituk-kituk. “Suba pragat kuliahé?” “Suba Mé, ené anggon mayah wisuda.” “Yéh, dong Luh suba tamat né?” Luh Ningsih manggutan. Bu Kadék tusing nyidang naanang legan kenehné. Ia laut ngelut pianakné sambilanga ngetélang yéh paningalan baana marasa bagia pesan. “Apa ané kal tagih Luh? Mémé meled pesan ngemang Luh hadiah,” Bu Kadék ngraos sambilanga ngusap yéh paningalanné. “Sing perlu Mémé mikirin hadiah buin. Mémé suba masalin jani, ento suba satmaka hadiah ané paling mael.” Bu Kadék buin ngelut pianakné.
6
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Mémé kal ajak Luh ka Senayan,” Ningsih mapitau disubané neh kenehné Bu Kadék. “Ka Senayan? Ngudiang kema?” “Ditu Luh lakar mawisuda, di Balai Sidang.” “Di tongos présidéné mapidato?” Ningsih manggutan. “Aruh, da ja Mémé ajaka kema, lek atiné. Mémé tuah dagang kabasa, sing pantes asané macelep ka tongosé ento.” “Ngudiang lek, pantesné Mémé bangga. Mémé lakar negak di kursi VIP mapan pianak Méménné lulusan terbaik di fakultasné.” “Luh lulusan terbaik?” Buin Ningsih manggutan. “Mih…, apa dogén gaén tiangé kanti liu sajan ané sing tawang unduk pianaké?” Bu Kadék nyelselin déwék. Mapan Ningsih sanget pesan mapangidih tekén méméné, pamuputné Bu Kadék nyak ajaka ka Balai Sidang Jakarta Convention Center lakar nyaksiang Luh mawisuda. Semengan sajan ia suba ajaka ka salon tekén Luh. Nganggon kebaya lan kamen endek, bokné masanggul cara lakar menghadiri undangan perayaan Hari Kartini. Mapayas kakéto Bu Kadék ngenah cara majikan ané tusing kuangan pipis.Yén timpal-timpalné peturu dagang kabasa nepukin sinah pada tusing kena baana ngingetin. Sukeh baan nyatuang kénkén runtag bayuné Bu Kadék dugas macelep ka gedung Balai Sidang. Di tengah gedungé ané bunter, maiter baan kursi ané mapangked-pangkedan cara di stadion, majérjér kursi ané liuné tusing ja kuangan tekén siu. Ditu calon wisudawané pada negak. Bu Kadék marasa ongkeb di gedungé ané linggah nganggon AC sentral ento. Peluhné tusing buungan ngetél dugas limané dandana tekén Luh ajaka majalan ngojog jérjéran kursiné ané simalu. Yén Luh tusing lulus terbaik di fakultasné, sinah Bu Kadék negak joh di sisi, di kursiné ané mapangked-pangkedan cara di stadion.
7
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Makelo negak di kursiné ningehang pidato ngranang Bu Kadék kiap. Kéwala sasidan-sidan ia naanang kiapné, apang tusing ngaé lek cara wakil rakyaté ané pada geris-geris pules sedek sidang. Nyén nawang ada nak ngrekam nganggon video laut penékanga ka yutub. Mara legaan kenehné disubané Luh Ningsih menék ka panggungé. Jegég sajan tepukina pianakné nganggon toga. Ngetél yéh paningalanné nyaksiang pianakné maan penghargaan sebagai lulusan terbaik di fakultas ekonomi. Suud acara wisuda, liu anaké nyalamin Ningsih lan Bu Kadék, ngucapang selamet. Satondéné mulih Ningsih ngedeng liman timpalné ané muani lan ajaka maekin méméné lakar ajaka mapotrék bareng-bareng. “Mé, né Edi timpal tiangé,” Luh ngenalang timpalné. Bu Kadék ngon. “Lho, ini teman Ningsih? Bukankah sampéyan yang beli cabé tempo hari?” matakon Bu Kadék tekén anaké muani ento. Edi ané suba ngenjuhang lima lakar nyalamin Bu Kadék dadi kagét. Ningsih ngenggalang nyelag. “Kénkén Mémé né? Sing ada unduk ia meli tabia, ia sing taén ka peken.” “Nak seken sajan tingalin Mémé,” Bu Kadék kekeh. “Tegarang takonin apa ia taén omélin Mémé dugas meli tabia aji limangatus.” “Aduh, Mémé jeg ngaé lek dogén. Sing tawang Edi né nak cerikné walikota?” (*)
Kebayoran Lama, 2004.
Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonesia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah media sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.
8
Satua Cutet Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Ojék Jani liu ada ané madan ojék online. Anaké ané dot maleluasan nanging sing ada motor utawi sing ada ané ngatehang, jani suba aluh tuah nyelek HP dogén turin mesen, ojéké to digelis teka sayaga lakar ngatehang kija tetujoné. Makejang suba aluh ulian téknologi. Nanging lén Ketut Kariawan ané suba lingsir kamulan tusing nawang ané madan internét. Gaginané sawai-wai ngojék. Nglindeng di Peken Kidul Bangli. Penumpangné tusing ja anak bajang truna ané demenan ngaba motor padidi utawi ngalih ojék online, kéwala liunan penumpangné anak lingsir ané madagang di peken. I Komang Alit Juliartha
L
uas das lemahé ngalih-alihin panumpang. Yén diageté bisa maan pipis lebihan kén séket tali. Di lacuré melin lengisé kadirasa tusing bakat. Apabuin ojéké ngliunang. Tusing ja anak muani dogén, anak
luh masi liu ané bareng dadi kéto. Sing buungan nyansan ngéwehang ngalih pelanggan. Kompéké pepesan puyung. Matalang. Lén tusing maan apa
9
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
mimbuh kereng kena uyutan uling sopir-sopir angkoté. Kudiang sing uyut, makejang marebut ngalih muatan, makejang pada-pada ngalih makan buka laguné Anak Agung Raka Sidan. Mirib angkoté masi pepesan suung ulian ojéké nyansan ngliunang mimbuh masarakaté nyansan langah ané nyak numpang. Tegarang tolih dija ja, jani anaké suba pada ngaba motor padidi yén lakar ka peken. Ada masi ané ngaba mobil. Saling sluksuk ngalih tongos parkir. Nto makada alih-alihané nyansan ngéwehang. Mimbuh kahanan Peken Kidul Bangliné ané semraut puun ulian apiné gedé nilap morbor saisin pekené ané neked jani tondén melah ban menain. Ketut Kariawan pepes kena walékan uling ipahné ané dadi sopir angkot. Yadiastun nu makulawarga nanging cangkem ipahné cara lateng, ngenitin. Lamis cara anak luh. Liu anaké sing demen ngajak ipun. Demen ngukir tundun timpal muah nyama. "Wih, jeg telahang suba penumpangé, Tut," semengan makiré jam 7 Nyoman Timus masasimbing tekén Ketut Kariawan mara Ketut Kariawan ngaba muatan lakar ka Kayubihi. "Né lakar ngatuin Mén Sari malu," masaut Ketut Kariawan polos. Nak saja polos. Sing pati demen uyut. Sing pati demen ngudik timpal. "Yén terus kéné, raga sing maan empugan, Tut. Telah juanga langganan ragané," matanné Nyoman Timus nengéng cara matan barong. Semuné nyiriang gedeg macampuh iri. Ketut Kariawan tusing masaut. Ipun nawang Nyoman Timus mula kéto. "Ingetang utangé, Tut. Eda ngaji-ngaji engsap." "Nah, Man. Kal bayah yén suba ada pipis." "Bulan depan bayah. Lunasin. Ked bungan-bungané masi." Ketut Kariawan mendep. Yén sautin lakar lantang dadiné mapan ipun nawang Nyoman Timus yén ajak ngomong cara sing kuangan omongan. Nyak nuturang unduk agama, filosofi apa buin budi pekerti nganti makuah maliah
10
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
nganti sepanan baan ningehang. Kéwala solahné joh malénan tekén satuane ento. Mimpas. Lemah peteng Ketut Kariawan ngenehang kénkén carané mayah utangé sik Nyoman Timusé. Suba ping pindo nunggak, bungané terus numpuk, inanné tusing guan-guan makuang. Pengeng sirahné Ketut Kariawan. Alih-alihané nyansan ngéwehang. Kalinganké nyidang numanang sakabedik anggo mayah utang, anggon serahina dogénan sahasa nu kuangan. Tondén meli maman siap. Tondén ngemang bekel pianakné cerikan. Ané gedénan dong suba ja magaé nanging pikolihné tusing ja amongkén. Tuah nyandang anggona padidi. Tondén nyidang ngenjuin reramané pipis. "Sabar Bli. Adéng-adéng pasti nyidang mayah utangé totonan," Luh Suarni somah ipuné teka sinambi nyiagaang kurenané kopi muah jaja uli. "Siup malu kopiné Bli!" "Dija ngalih pipis anggon mayah utangé Luh. Magenep suba jemak Bli gaéné. Kuli bangunan, tukang kajang bias, jani ngojék. Bes gedé iraga nyilih pipis tusing ngitungang kénkén carané lakar mayah." "Tiang nawang Bli. Suba pelih itung-itungan iragané. Jani kangguang buin jumunin maitungan. I Gedé ajak sawiréh ia suba kelih suba magaé. Nyén nawang nyidang marengin mayah utangé," banban Luh Suarni nuturin kurenané. "Sakit keneh Bliné, Luh." "Nak kénkén Bli? Ulian utangé? Apa ada masalah ané lénan? Tegarang sambatang tekén tiang!" "Tuni semengan Bli labuh di pempatan Bangliné. Bes bek Bli ngaba barang. Sing seimbang montoré ngeséng kaja. Magablug lantas." "Men?" "Barangé telah ulung. Kéto masi taluhé encak." "Sing ada nulungin, Bli?" "Ada, Luh."
11
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
12
Gagambaran Manik Sudra
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
"Nah Bli. Suksmaning manah ada ané nulungin Bli. Yén unduk taluhé nak dadi ganti rugi. Ané mabuat ragan Bli slamet." "Ada makada Bli sakit keneh sing ulian labuh utawi taluhé, Luh. Saja ada ané nulungin Bli kéwala ada masi ané ngadakang Bli pang buin ulung, mimbuh misi ngéwérin nepukin Bli klisah-klisah bangun. Jeg cara anak cenik," siupa kopi agerosan anggon panegteg bayu. "Nyén anaké ento, Bli? Dadi ati buka kéto. Nepukin anak kena sengkala malah ngwalék mimbuh ngadakang apang buin ulung." "Nyén, Bli?"sing sabaran Luh Suarni dot nawang nyén sujatiné jelemané totonan. "Ipah nyainé, Luh. Nyoman Timus." Nylélég Luh Suarni di adegané mara ningeh ipahné ané malaksana buka kéto. Tusing buin ipun makeneh mapan ipun suba nawang apa ané makada Nyoman Timus nganti malaksana buka kéto. "Jelé goba jelé ati Bli Nyoman ento, Bli." "Sabar gén suba, Luh. Iraga sing nyidang ngomong apa. Iraga setata di kalahé dogén ngoyong. Ulian utang iraga nganti kénéanga ajak Nyoman Timus. Keluargan iraga omonganga ideh-ideh, Luh." Saja, dija Nyoman Timus nengil maan dogén nuturang unduk utang keluargané Ketut Kariawan. Ngorahang tondén mabayah, inanné tileh bungané ngaliunang. "Yén marasa sing nyidang lakar ngetohin pianak masekolah adén tengilang ragané eda mapi-mapi gedé geraké nyemak utang sagedénan gumi nanging pamuput tuara nyidang mayah nang akéténg," kéto munyinné Nyoman Timus sada bangras nutur tekén timpal-timpalné di pangkalan angkoté. Panyamanné Ketut Kariawané masi ajak nutur buka kéto. Telah bisbisa tunduné Ketut Kariawan. Sebeté bas kaliwat. Ketut Kariawan suba tusing nyidang ngomong apa. Tusing ada mas ané lakar adep kéto masi tusing ada tanah ané lakar gadéang
13
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
anggon mayah utang. Sajaba pianakné I Gedé Sumada ané aptianga lakar mayah utangé makejang. Gedé Sumada ningeh ortan Mémé Bapanné. Sebet kenehné inget tekén pagaén bapanné ngalih pangupajiwa di margané. Puntag-pantig ngalih pipis anggon mayah utang. Kéto masi Méméné bareng magaé pang nyidang makudus paon saangé. Ngetél yéh paningalan ipuné. Gedeg basangné inget tekén Pamanné ané ngelah bikas jelé buka kéto. "Suba tawang keluargan tiangé ngelah utang, nanging sing nganti kéné Pak Man nyelék-nyelékang keluargan tiangé. Lakar buktiang tiang, tiang nyidang mayah utangé makejang," ngomong ipun padidi sambilanga nolih brosur misi gambar kapal pesiar. (*)
Barcélona, Méi 2017
I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawiankakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti lan Médiaswari (Pos Bali). Ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé warsa 2016 antuk cakepan “Swécan Widhi.”
14
Satua Cutet Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Koki Dadi Tukang Parkir
Taun 1993 dugasé ento Wayan Sidu suba ngalih gaé ka kota. Kaperluan idupné ngancan ngliunang sing cara dugas nu truna. Suba ngelah somah maimbuh suba ngelah panak, sinah Wayan Sidu mautsaha ngalih gaé ané asilné gedénan. Di Désa ia sing sanget liu ngelah warisan. Tanah warisan leluhurné tuah duang tebih. Yéning nyagerang mamacul di carik maimbuh ngubuh sampi sinah suba setata kuangan. Ento ané sanget ngaé gedé kenehné Wayan Sidu luas ka kota ngalih gaé. Madé Suar-Timuhun
15
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
N
yumunin di kota, kanggoanga malu Wayan Sidu nyéwa kamar kos ané sadarana. Mara duang wai di kota, ia maan gaé magang cara janiné madan DW (Daily Worker) di hotél ané ada di wewidangan
Sanur. Ditu ia katrima dadi tukang jakan, dadi koki. Krana tondén ngelah sepéda motor, sabilang wai Wayan Sidu luas ka tongosné magaé nganggo sepéda gayung. Luas semengan, peteng mara teka. Kurenan lan panakné ané nu bayi setata satya ngantiang di kosné. Jengah kenehné Wayan Sidu uli désa ka kota ngaé déwékné jemet magaé. Krana magajih harian, Wayan Sidu kapah nyemak libur. Kenehné yén libur sinah ilang gajihné a wai. Yadiastun suba mautsaha buka kéto, gajihné a bulan sing taén kanti ngebekin isin dompétné, tuah sedeng anggona prabéa sawai-wai lan mayah séwan kos ngabulan. Kahanan idup kulawarganné Wayan Sidu di kota tileh amontoan dugén kanti suba majalan telung tiban. Krana pangasilanné Wayan Sidu pas-pasan, somahné ngelah keneh lakar nulungin kurenanné. Milu ngalih gaé maburuh di peken Badung. Apang nyidang magaé, panakné ané madan Putu Tresna ané suba matuuh duang tiban ajaka ka désa. Di désa Putu Tresna empuna tekén pekak lan dadongné. Yadiastun di désa tuh aking, nanging tresnan pekak lan dadongné sing taén kanti tuh. Apa buin cucunné kapertama, sinah sayanganga pesan. Wayan Sidu lan somahné di kota ngancan jemet magaé mautsaha apang ékonomi kulawargané ngancan ngluungang. Wayan Sidu jemet magaé di hotél makelo-kelo ia dadianga karyawan tetap ané magajih bulanan maimbuh maan uang servis. Kéto masih somahné, Luh Kérti seleg maburuh di peken Badung dadi tukang suun. Das lemah jam pat suba majalan ka peken, sanja mara mulih. Petengné di kos mimbuh nanding canang cepér adepa ngajak kramakrama Hindu ané nongos di wewidangan tongosné ia ngkos. Ngancan makelo ngancan liu ngelah langganan ané melinin canangné Luh Kérti.
16
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Mara duang taun Luh Kérti magaé, rasaanga kahanan ékonominé suba ngancan ngluungang. "Suksma Luh, sasukat Luh milu magaé, rasaang bli ekonomin kulawargan i raga suba ngancan ngluungang," kéto Wayan Sidu nyumunin ngorta ngajak somahné petengné ento di ambén kamar kosné. Sambilanga itep nanding canang, Luh Kérti nyautin munyin kurenanné. "Nah bli, tiang masih marasa kéto. Pangasilan i raga suba lebihan tekén i pidan dugas mara nyumunin merantau mai ka kota. Nanging kanggoang bli, tiang tuah nyidang nulungin baan nyemak gaé kasar buka kéné. Semengan maburuh di peken, kali jani kanggoang cepéré né tanding tiang." "Makejang ajak maburuh Luh, bli di hotél masih buruh adanné. Aget suéca Ida Sang Hyang Widhi, bli suba dadianga karyawan tetap jani. Dadiné gajih bliné suba bulanan jani lan lebihan buin bedik tekéning gajih DW cara malunan. Jani bli ngminggu cepok maan prai Luh." "Ané penting i raga jemet magaé pastika ada asil bli. Kanggoang nambunang sekaya saka bedik. Ané penting Ida setata mapica karahayuan, seger oger. Yén suba seger, suba pasti nyidang sesai magaé." "Beneh sajan to Luh, i raga sing dadi kanti engsap ngaturang suksma, ngrastiti bakti majeng Ida Sang Hyang Widhi. Apa buin Luh madagang canang, apang sing canangé telah maadep, ané aturang lan anggon i raga mabakti pasaian sing ada." "Bli...." "Kénkén Luh?" "Tiang kangén ajak panaké bli."
17
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
18
Gagambaran Olih Supartika
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
"Bli masih kangén Luh. Sing karasa suba duang tiban panaké di désa empuna tekén pekak lan dadongné." "Mulih lan bli, alih panaké ajak buin dini bareng ngoyong!" "Aaah jani suba peteng Luh, to canangé malu pragatang nanding buin bedik. Buin mani semeng ajaka mulih ka désa. Kabenengan buin mani bli maan libur. Kanggoang Luh libur masih, eda maburuh ka peken a wai. Semengan dogén abaang langganané canang satondéné luas mulih ka désa." "Nah-nah bli." Bagia pesan kenehné Luh Kérti krana lakar buin mabesikan mapupul ngajak panakné yadiapin tuah nongos di kamar kos ané sadarana. Guminé ngancan peteng, Wayan Sidu nulungin kurenané nanding canang apang enggal pragat. Sing sabar Wayan Sidu lan Luh Kérti ngliwatin galah petengé ento, ngantiang dinané buin mani lakar mulih ka désa ngalih panakné, Putu Tresna. Petang tiban suba tuuhné Putu Tresna, suba bisa maplalianan. Di kos, Putu Tresna maplalianan padidina krana mémé bapanné ngalahin luas magaé uli semengan kanti ka sanja. Di kos suba dampingina dedaaran, Putu Trisna suba bisa madaar padidiana. Di kénkéné Putu Trisna marasa sedih padidina di kos, inget maplalianan macanda ngajak pekak dadongné di désa. Galahé terus majalan, Luh Kérti buin bling, melingang panak ané nomér dua. Dugas ento Putu Tresna galahné lakar masuk TK. Kranan janjianga lakar masuk TK, liang pesan kenehné Putu Tresna. Ia ningeh uli timpal-timpalné yén masuk TK ento luung, maan maplalianan, macanda, lan magending. Bagia pesan ané karasaang Wayan Sidu, somah, lan panakné. Yadiapin idup di kota nu ngkos, nanging rasa liangé setata nimpalin. Panakné suba ngancan kelih, suba masuk TK, kéto masih blingan kurenanné suba ngancan
19
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
ngedénang. Buin kesep dogén panakné nomer dua lakar lekad. Pasti suba rasa liangné lakar buin mimbuh. Rwa binéda krama Baliné nyambatang setata madampingan. Suka duka saling isinin sing kapasahang. Rasa liang ané kaarepang kulawargan Wayan Sidu sing nyidang setata nimpalin. Lekad panakné ané nomer dua ngaba duka, ngaé rasa sebet Wayan Sidu, Luh Kérti, muah Putu Tresna. Panakné ané mara lekad kena sakit jantung. Ento ané sanget ngaé rasa duka kulawargan Wayan Sidu. Tatkala ento Putu Tresna liu merluang prabéa masuk TK, kurenané nagih prabéa nglekadang, maimbuh jani merluang prabéa operasi panakné ané kena sakit jantung. Pedalem pesan, mara lekad suba kena sakit jantung. Liang lan sebeté mula saja setata madampingan. Inguh kenehné Wayan Sidu dugasé ento. Mayahin prabéa panakné TK apa mayah operasi panakné ané mara lekad. Di subané mapitungan ngajak Luh Kérti, Wayan Sidu milih ngoperasi panakné apang selamet tumbuh cara anak cerik-cerik ané lénan. Krana sing ngelah bekel buin anggona mayah prabéa TKné Putu Tresna, Putu Tresna sing nyidang nutugang sekolahné. Aget masih Putu Tresna nyak suud masuk TK, ia ngerti tekén kahanan rerama lan adinné. Aget masih dugasé ento tondén ada awig-awig cara jani, sing dadi masuk SD yénin sing tamat masuk TK. Ngancan makelo galahé majalan sagetan Putu Tresna suba menék ka kelas 6 SD lan adinné ané kaadanin Kadék Lanang lakar nyumunin masuk kelas 1 SD. Kaperluan idup kulawargan Wayan Sidu buin ngancan ngliunang. Ngancan makelo gajihné suba sing sedeng anggona prabéa sawai-wai. Ento ngranayang sabilang wai maan dogén Wayan Sidu lan somahné mauyutan. Uyut ulian kuangan pipis apa buin idup di kota, ajin barangé ngancan makelo ngancan ngmaalang. Somahné melid nunden Wayan Sidu ngalih gaé ané lénan. Wayan Sidu suba mautsaha nanging sing maan-maan. Kanggoanga tileh magaé di hotél ané gajihné sing sanget liu menék ngetibanné.
20
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Tanggal 12 Oktober 2012 peteng bencana gedé nibénin gumi Baliné. Ada teroris mulang bom di Legian Kuta. Liu tamu doméstik lan turis-turis dura bali mati. Ento makada industri pariwisata di Bali ngancan rered krana tamutamuné jejeh buin ka Bali. Gumi Baliné suba karasaang tusing nu trepti. Hotélhotél di Kuta ngancan sepi, kéto masih hotél di wewidangan Sanur milu kena ius. Ulian bencanané ento, Wayan Sidu masih milu ngasanin nasub jelék. Ia kena PHK (Pemutusan Hubungan Kerja) uli hotél tongosné magaé di Sanur krana hotélé setata sepi sing nyidang ngajih karyawan. Rasa sebet kulawarga Wayan Sidu ngancan maimbuh tatkala kulawarganné liu pesan merluang pipis, Wayan Sidu misi kélangan pagaén. Ulian setata jemet ngrastiti bakti, sing makelo maan jalan lakar ngaé utsaha. Ipahné ané nu truna, blin somahné padidi ngmaang nyilih modal ngaé utsaha warung makan. Krana nu marasa sangsaya tondén bani mukak warung padidi, Wayan Sidu mamilih mapatungan ngaé utsaha ngajak timpalné buin dadua, ngaé warung nasi goréng. Makelo-kelo Wayan Sidu nawang timpalné ajaka dua sing jujur. Wayan Sidu sanget marasa rugi. Ento ngranayang ia suud madagang mapatungan. Payu buin nyilih modal ngajak ipahné lakar ngaé utsaha padidi. Kaperluan idup kulawargané ngancan terus nesek, sépan-sépan ngalih tongos kontrakan, panadinné maan tongos di samping kafé. Mula saja nyak ramé anaké mabelanja, meli nasi goréng wiadin capcay. Krana tongosné paek kafé, ané mabelanja liunan préman-préman kafé ané pepesan nganggeh wiadin kas bon. Ento ngranayang utasahané Wayan Sidu krasaang sing luung. Modal utsahané macet sing guan-guan bakatanga. Jengah kenehné Wayan Sidu, ia pindah ngontrak tongos, nanging sing ja joh pesan uli tongos ané malunan. Ditu mara warungné Wayan Sidu karasaang suksés. Uli semeng kanti peteng warungné mabukak, somahné milu ijek nulungin maadepan. Ékonomi kulawarganné suba buin ngancan ngluungang. Putu Tresna ané suba masekolah di SMP masih milu orahina nulungin di
21
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
subané mulih uli masekolah. Putu Tresna sing baanga pesu malali satondén nulungin di warung reramanné. Ia orahina ngoréng taluh kanti a krat apang mémé bapanné sing kanti sépanan krana ané mabelanja ngancan peteng ngancan ngraméang. Ngancan makelo ngancan liu ada pasaingan. Dagang-dagang uli dauh tukad ngancan ngliunang. Milu masaing mukak warung, madagang nasi goreng, capcay, bakso, muah mi ayam. Diapin kéto, warung Sidu Kérti gelahné Wayan Sidu sing taén sepi, tileh ramé anaké teka mabelanja. Ento makada dagangdagang pisaganné ané uli dauh tukad marasa iri. Taén warungné Wayan Sidu entungina tanah sétra lan surudan banten anak mati. Dikénkéné taén masih ada anak banggi ngisinin warungné bacin jlema. Mirib Hyang Widhi setata sueca, warungné Wayan Sidu tetep ramé krana pangargané luung lan rasan dedaaran ané adépa mula jaén. Ngancan makelo, Wayan Sidu suba nyidang munduhang sekaya. Suba ngelah modal anggona ngontrak tanah. Ditu ia nyujukang umah a bungkul misi petang kamar, misi wc a kamar, lan di malun umahné warung. Disubané pragat umah di tanah ané kontraka, ditu lantas Wayan Sidu sakulawarga pindah uli tongosné kos. Warungné masih pindahanga ka tongos ané baru nanging adan warungné tileh kaadanin Warung Sidu Kérti. Sing karasa Putu Tresna suba kelas 2 SMA lan adinné suba kelas 6 SD. Warung Sidu Tresna nu tileh ramé. Bagia pesan kulawarganné Wayan Sidu krana nyidang masih kanti nyujukang umah diastun tanah baan ngontrak. Sing engsap asil warungné sepiha abana mulih ka désa enjuhina reramané lan anggona menahin umahné ané suba ngancan tuduhan. Di warungné ané baru ngancan makelo ngancan liu masih ngelah saingan. Cara di tongos ané malunan, ngancan liu dagang-dagang uli dauh tukad ané milu masaing. Dagang nasi kuning, dagang jukut, dagang bakso, muah dagang
22
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
ané lénan iri tekén warungné Wayan Sidu. Yadiastun suba seleg mayadnya ngarstiti bakti, payu masih warungné kenaina ilmu hitam ané makada ngancan wai warungné ngancan sepi, di kénkéné a wainé bisa sing ada anak mabelanja nyak a besik. Misanné Wayan Sidu lantas ngajakin magaé dadi tukang parkir. Wayan Sidu lantas cumpu magaé dadi tukang parkir lemah-lemahné. Petengné mara madagang di warungné. Ngancan makelo asil magaé dadi tukang parkir karasaang liunan tekén madagang di warung, ditu lantas Wayan Sidu ngalih lahan parkir peteng-petengné. Wayan Sidu ngancan demen magaé dadi tukang parkir, suba aluh buina pepes liu maan lebih uli setoranné. Dadinné Wayan Sidu sebilang wai maan pipis, ngabulanné lén buin maan gajih. Yadiastun dadi tukang parkir Wayan Sidu sing marasa lek. Warungné payu kontrakanga, suud dadi koki payu dadi tukang parkir. (*)
Timuhun, 2 Désémber 2015
Madé Suar-Timuhun embas ring Banjar Tengah, Timuhun, Klungkung, 17 Juni 1987. Ngawit nyurat sastra Bali modéren rikala kantun kuliah lan aktif nyurat warsa 2013. Puisinnyané ngawit kawedar ring Bali Orti bulan April warsa 2013 lan warsa 2014 sampun kawedar ring Médiaswari, lianan ring punika taler kawedar ring Majalah Satua, Canangsari, miwah Ekspresi. Dané taler sampun ngawedar cakepan sastra Bali modéren, luiré “Mlajah” lan “Jaen Idup di Bali.”
23
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Nuut Titi Nyujur Galang Semengan ngedas lemahé, angin ngasirsir nundunin matempung suaran kedisé manguci saling sautin, girang macanda saling keberin. Ring selagan ambuné matan ai makenyem ngawit nyunarin jagat. Makejang ngardi Luh Tantri girang tur lega pacang nulungin reramané magarapan, makedas-kedas, ngulati pakaranganné leh kedas kadi kasiramin ujan. Sesampuné wusan makedas-kedas, Luh Tantri ngajak méméné majalan madolan.. Lantas Méméné Luh Tantri ngomong tekén Luh Tantri. Ni Nyoman Tri Érlianasari
“L
uh jalan jani majalan ka peken, apang tusing enggal tengai!” méméné Luh Tantri mageluran sambilanga milpilang endek ané lakar adepa di peken, pinaka gaginané sawai-wai.
24
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Nggih Mé, mumpung tiang sampun wusan mabersih-bersih, lan majalan jani énggalang!” Luh Tantri masaut sambilanga masuah laut gagéson majalan nugtug méménné ané majalan maluan. Yadian peken Klungkung ané ada dangin Kerta Gosa ramé pesan, nanging Luh Tantri saréng méménné rasa-rasa ping telu suba maideran nanjaang dagangangané, kondén masih ada ané nawahin. “Mé uling semengan nganti tengai maidehan dadi tusing ada anak melinin, Mé?” Luh Tantri masebeng sebet nadak mapangsegan. “Kéné Luh, yadiapin daganganné tusing payu, nanging i raga patut tetep mautsaha apang mani puan nyidaang ngawangun tongos utsaha ané luung cara anaké lénan.” “Saja, Mé, jani yadian kondén aget maan madagang, mogi-mogi mani puan nyak lais sida lantas ngawangun tongos cara pangaptin méméné.” “Beneh saja kéto Luh, yén i raga suba ngelah tongos madagang, sinah liu ngelah langganan”. Luh Tantri mareraosan ngajak méménné sambilanga ngebatang dagangan di bucu kaja kauh, paek ajak dagang soroh rerantasan di pura. “Buk, niki aji kuda abidang kain endeké?” saget ada nak lakar mablanja sarwi ngebit-ngebitang dagangané Luh Tantri. “Niki ané gisin jeroné, aji satus selaé, Buk!” “Ten dados kirangin ajiné nggih?” kéto anaké matumbasan matakon. “Dados Buk, malih kidik manten,” mémén Luh Tantriné masaut banban. “Ten polih aji satus tali, Buk?” “Ampura durung polih, yéning kayun taur sampun aji satus kalih dasa manten, pang wénten anggén pagarus.” “Nggih yén kénten tiang durus ngambil kain endeké niki,” anaké mabelanja maanggutan sambilanga tekek ngisi kain endek ané mawarna barak, tur nyukserahang pipis. Lantas Luh Tantri nyelepang kain endek ané payu ka plastiké apang nyak rapi.
25
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Sayan soré, sayan ngamedikang anaké mabelanja di peken. Luh Tantri ngajak méménné maan ngadep endek tuah abidang dogén. Sedih kenehné Luh Tantri nepukin méménné. Tan rumasa yéh paningalanné ngetél inget tekén padéwékan sarwa tuna ngalih pangupa jiwa. Luh Tantri lan méménné mulih rikala guminé nyaluk sandikala. Sesampunné mabersih-bersih di natahé Luh Tantri ngalantur mabanten, nunas ica ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, mogi setata mangguh karahayuan sida ngalanturang swadarma. Buin maniné, Luh Tantri ngalanturang mamargi madolan ka pasar ngajak Méméné. Disubané neked ring pasar, Luh Tantri madolan ajaka Méméné. Saking semeng ngantos tengai Luh Tantri ngajak Méméné tusing polih madolan. Lantas Luh Tantri makeneh tur ngomong tekén Méméné. “Mé, yén sabilang wai buka kéné, sinah sayan kéweh i raga ngarebutin merta di peken méh-méhan anggon dadaaran sawai-wai lakar kuangan,” Luh Tantri cara anak ngarambang nuntur ngajak méménné rikala buin maninné abidang endekné tusing masih payu uli semengan nganti sanja. “Saja kéto Luh, sabilang wai iraga kakéné makelo-kelo sinah i raga lakar suud nyemak gagaén madagang, Luh.” Kondén pegat raos méménné sagét ada anak matakon,“Bu, madolan napi niki?” “Tiang madolan kain tenun endek, jero.” “Dados deriki madolan, maguyang ring marginé?” “Tiang madolan iriki krana nénten ngelah genah madolan. Iriki uli semengan tiang ten polih madolan. Sabilang wai tiang ten wénten anak matumbasan”. “Nggih, yén kénten, tiang pacang matetulung sareng ragané. Tiang ngelah tongos ané ten kaanggén utawi tongos sané kosong. Yén ragané kayun, rarisang madolan ring genah tiangé!” anak ané ngarauhin teges nyumekenang. “Ampura Jero, dados tiang uning sira ragané pacang matetulung tekén tiang?” méménné Luh Tantri matakén.
26
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
27
Gagambaran Olih Manik Sudra
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Tiang mawasta Putu Sekar, tiang masih saking Klungkung. Tiang niki pateh sakadi ragané madué utsaha madolan kain tenun endek. Tiang madué genah utawi kios ring tengahing pasar Klungkung anggén tiang madolan. Tiang madué kios kekalih, nanging wawu prasida anggén genah madolan wantah asiki kémanten, durusang jeroné nganggén malih asiki pang wénten masih mersihin”. “Nggih yén sampun kénten tiang pacang madolan irika ring kios Bu Putu Sekaré sané wénten ring tengahing pasar Klungkung,” Mémén Luh Tantri masaut sada lega tur girang kenehné kadi kasiratin tirta sanjiwani. Widhiné mula sih tekén panjak Idané. Nginutin pajalan agama Hindu, mémén Luh Tantri ngalih padéwasa melah ngawit madagang di tongos ané pasilihanga tekén Putu Sekar. Sasampuné panumaya maseriak galang keneh Méméné Luh Tantri kadi ambuné kaampehang angin ring duur langité, manadi galang. Sayan wai sayan ngaliunang langgané teka mawastu Luh Tantri lan méménné setata kenehné lega. Sedek Luh Tantri ngajak méménné nyayagaang dagangan, wénten anak matumbasan nakénang indik sejarah kawéntenan kain tenun endek ané wénten ring pasar Klungkung. Mémén Luh Tantri sida natesang krana mula uli cenik nyemak gaginan madagang endek. “Klungkung yukti pinaka sinalih tunggil genah pakaryan wastra endek lan songkét cagcag. Kocap wastra endek punika ngawit kakaryanin duk abad 18. Yadiastun wastra endek punika sampun wénten wit abad ka-18, nanging wawu sida ngalimbak sesampuné zaman kemerdékaan. Akéh wénten corak utawi motifnyané. Wénten sané nyaritayang indik tokoh pawayangan sané wénten ring carita Bali, muah motif siosan. Motif punika pinaka cecirén ring wastra endek. Ring warsa 1996 ngantos warsa 2010, wastra endek punika polih janggel saantukan akéh wénten wastra sané tambis-tambis pateh tur ajin ipun mudahan. Sios ring punika sakancan sranannyané sukil rereh, yén wénten pangargannyané mael pisan. Mawit 2011 wastra endek punika mawali sida
28
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
ngalimbak saantukan sané makarya sampun sida nuut motif sané onengina ring sang numbas. Napi malih pamerintah ngamedalang titah mangda arahina sabilang Wraspati pegawéné patut nganggé endek. Sekolah-sekolah taler akéh sané ngangé seragam endek.” Méméné Luh Tantri nyaritayang sada égar. “Suksma Jero, tiang pegawé Dinas Perdagangan, katitah olih Bapak Bupati Klungkung, nyelehin napiké dagangé yukti uning ring lelintihan sejarah endek. Ngawit warsa 2016 puniki pasar Klungkung pacang katincapang dados pasar seni negepin wisata kota sané kaloktah mawasta Citytour. Yaning jeroné kirangang modal, titiang nyadia pacang ngutsahayang. Men niki nak alit jeroné ring dija ngaranjing?” “Tiang ten ngeranjing, Bu. Tamat SMP tiang marérén saantukan ten mudué prabéa,” Luh Tantri masaut sambilanga nguntul rumasa ten sida nuut kadi pajalan timpal-timpalné ngalanturang sekolah. “Ten dadi marérén masekolah, guminé sayan wayah i raga patut masekolah sategeh-tegehné,” pegawéné netesang. “Tiang ten ngelah prabéa anggén nyekolahang panak tiangé, Bu!” mémén Luh Tantriné masaut. “Da kéweh, buin mani patut ngawit masuk buin, tiang ngatehang. Indik prabéa pamerintahé lakar maang béasiswa nganti tamat.” Ningehang raos pegawéné ané teka ka tongosné madagang, Luh Tantri rumasa bingar, bingar wiréh Widhiné gumanti sih lan bingar indik buin mani lakar ngawit dadi murid buin. Yadian kasvp duang bulan wiréh timpal-timpelné suba duang bulan ngawit masuk di SMK, Luh Tantri masamaya tekén déwékné padidi lakar ngutsahayang nututin papalajahan, lakar nuut titi ngujur galang riwekasan. (*)
Ni Nyoman Tri Erlianasari,S.Pd.B (guru SDN 2 Semarapura Tengah, magenah ring Klungkung)
29
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Satua Bali
Sang Muun ring Sang Lanjana Ri kala jadmané tedun magaé ring carik, irika paksiné mapupul ngwilang teda ageng alit pada asri tingkahipuné. Kagét wénten paksi saking delod segara paksi Muun wastanipuné, sareng ngwilang tatedaan ring cariké punika, krura ageng ipuné. Paksi sané lianan tan wénten purun nesek riantuk ageng ipuné, samalih antuk galak ipuné, asing parek ulah ipun ngantos miang saananing paksi sané lianan, maliha ring dija genah paksiné mapupul, ipun i paksi Muun sareng irika mangrémon.
30
Suara Saking Bali
K
Édisi XI | Séptémber 2017
abaos ipun paksi Lanjana, ri kala ipun ngindang ring awan, kagaok ngenot tingkah i paksi Muun punika, sarwi matakén Sang Lanjana, “héh né jeroné uli dija, tumbén tepuk tiang dini bareng ngalih teda,
buina liwat degag tingkah jeroné.” Masaut Sang Muun, “ah mapi-mapi iba tuara nawang, degag tingkah ibané tekén kai, né tui ratuning paksi uli delod pasih.” Nimbal Sang Lanjana, “tuin iba dadi ratu, kai tuara samang mratu tekén iba, buina kai tondén taén kalah baan iba, tuin iba gedé, bacin ibané tuara gedénan tekén bacin kai, tuin iba makampid lumbang tusing edalem kai yén matepuk makeber.” Sang Muun jengah ring déwék kasapunikaang raris masaut Sang Muun, “bobad mokak iba sesaman kedis kapecit nagih ngalahang kai, ukudan ibané makejang tuah lamun bacin kainé.” Masaut malih Sang Lanjana, “indaang iba meju apang kai nawang bacin ibané.” Sang Muun raris meju, sastsat kadi taluh bébék ageng bacin ipuné. Sang Lanjana karag-kirig raris makecos ningkrik duur bacin keboné, sambilanga ipun mamunyi. Pamunyin Sang Lanjana, “heh Sang Muun, néné iwasin bacin kainé!” Sang Muun bengong ngiwasin bacin Sang Lanjana tur mrasa kaon. Masaut malih Sang Muun, “nah saja kai kalah gedénan bacin ibané, indaang jalan jani tegeh-tegehan makeber!” Nimbal Sang Lanjana, “nah jalan, mai tutug kai!” Ngraris ipun Sang Lanjana ngrihinin makeber, Sang Muun ngetut pakeber ipun Sang Lanjana, disapunapiné tampek gelis Sang Lanjana manceg ring tendas Sang Muun sambilanga nyokcok tendas ipun Sang Muun. Sang Muun ipun tan wénten ajin maliha tan mrasa tendasipuné katinggahin antuk Sang Lanjana, wiréh ipun Sang Lanjana paksi alit.
31
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Sampun tegeh ring awan, Sang Muun raris makaukan, dingeh ipun munyin Sang Lanjana kantun ba duur, age tingkah Sang Muun ngamunggahang ngantos sawat ring bioma mrasa tendas ipun ngahngah, maliha tan sida antuk ipun malih ngamunggahang, raris ipun makaukan. Pamunyin Sang Muun, “héh Sang Lanjana, awaké jani mrasa kalah, tong sida baan nutug cai, buina tendas kainé ngahngah bas tegehé kai makeber, jalan jani pada tuun. Ngraris Sang Muun nedunang miwah Sang Lanjana ngincegang nyokcok tendas ipun ngantos maklupakan kulit tendasipuné. Di sampuné andap, Sang Lanjana gelis makecos ring angkasané masangkliban. Sang Muun kasakitan naanang kulit tendas ipuné maklupakan.
Satua punika kaambil saking cakepan Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa (Jilid I) sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa, kaca kaping 25.
32
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Séptémber 2017
Gagambaran Olih Supartika
Puisi-puisi I Wayan Jatiyasa -Dharmaning Negara -Pahlawan
33
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Dharmaning Negara
Pitung Dasa Dua Indonésia mahardika akéh wigna tunabudi masraya mitra nyengkalénin pamikukuh wangsa ngrogragang padéwékan negara nganistayang pawijilan ngraga kakasorang momo angkara sayan sué ageng ngrugada sayan abot kaupapira sajeroning manah rakyaté duhkita ring angga sungkawa kuciwa
nanging…
34
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
bhakti sujati tresna tan sipi yadin madasar pati kukuh mabéla pretiwi ngardi karahayon krami mapetitis panglimbak gumi nelebang saluir geguat pangapti sungkem ring panglingsiré nguni Pancasila anggén pangancaning margi Bhinnéka Tunggal Ika manggeh sasanti UUD 1945 uger-uger laksana tekek kagisi manah masikian nagingin kamahardikan NKRI dharmaning negara rakyat Indonésia sané utami
35
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Pahlawan Ragané aking kuaca sétsét pasuranting kulité selem madumel daki manahé ngastiti Widhi Madasar tresna sujati Metantang urip mabéla pati Ngamel tiing lanying ngajerihin ati Ngasorang penjajah sané mamurti Pianak rabi wiadin artha brana katohang antuk angga sarira rah membah nyurat pretiwi layon pajlempang maketi-keti Kérti yasa para pahlawan ngutsahayang kamahardikan ngardi karahayuan negara patut kasuksmayang ring warga Irika ring Margarana pahlawan negara amor ring acintya anta karana sarira lan Brahman masikian muponin karma wesananipun ring mrecepada
I Wayan jatiyasa wantah ketua jurusan Prodi Bahasa Bali ring STKIP Agama Hindu Amlapura lan dados penyuluh Bahasa Bali kabupaten Karangasem. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti miwah Médiaswari.
36
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Séptémber 2017
Jayanti Pacentokan Nyurat Puisi Téma Nasionalisme Gagambaran I Nyoman Buda Arimbawa
37
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Putu Ardana Bukian
Pasupati Jagaraga1 (ngaskara kayun ring leluhur I Gusti Ketut Jelantik)
nyirsir anginé tipis, misbis tanah sané kantun belus gigis, sasedon toyané pakrimik pagrépé ngusudin jlingjingan ngupak-ngupak don lalang , ganjung-ganjung ngambuhang mangan medang sakadi nyiup-nyiup carita nguni sané kagitayang batu ring usehan tembuku pirengang, kantun mangkin akah-akah lalang tan rered-rered magegitayan tembang sepi mawirama mandamalon , ngusudin, nyisir leplep pitutur sedurung sirep pertiwi
“ngurah… élingang, mangkin rahina becik sayaga raga rahina becik nuncebang raga, nyiramang getih ngrupak prasasti agung ring pertiwi jagaraga” nyujatiang kayun, meneng suksma ring angga pikayun kantun maseselet ring saung keris watugunung tindih, nindihin jagat, jengah nanging banban kagibrasang kapacek lan kapacal magaang nyusup ring usehan bun ukiran dalem segara madu
carita kalanturang, ngetél mausehan ring tengahing tembuku
38
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
lantur maura, ngericik ngalangkahin karang-karang paras sané mogol ring bongkol tukad aya
“ngurah, élingan kulkul bulusang, sekayang-kayang urip, sampunang lémpas adegin pertiwiné, raungan caritané kadi samong ngadeg ring duur bukit nyuryakin langit, jagaraga pinaka mandara giri kaagungan jagat bali tan parisel-sel yéning getih maura ring petiwiné tan paramaduka yéning layon kagempur, kabésbés kala gumi lampus ring laga ngametuang paramasuka suksma sarira kaembas ring titik titik damuh padang kasna diastun kabor-bor suryané nyentak suksma, nyangkepin ngaskara kayun ring hyang batara segara madu”
“ ngurah, kabarin semetoné sami sampunang lipia, sampunang lali ngiring lanturang pamargi , jagra ring jagaraga gibrasang taksu keris lan tombak sané sampun kepancang pilpilang malih angkihan sané kakutang-kutang gamel pecut, gejorang ringkik jaran putihé suryakang ,…suryakang..suryakang.. sambehang sekarura bala bélapati ring langit ibu pertiwiné
tuding langit gamel surya ngadegin jagaraga
Bénténg Jagaraga, 2017
39
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
I Nym Cara Mustika
I Gusti Ngurah Rai2 Ajeg lajer tan obah Kukuh puguh tan ibah Teguh bakuh ring abah Rumakseng kertaning Bhuh. Siu sangangatus petang dasa nem, Sasih ping solas ring Maséhi Pinanggal ping kalih dasa nepék Senopatining Nusa Bali makerti yasa. Sang puputing kapurusan Tan makirig yadyan a tapak Nangsek ngantos kapruputan Ngawé resres I satru corah I Londo Nica dursila corah Maenyet mabalik majejarah Ngusak asik Nuswantara Magandong nyilib nyaru sekutu, Sang Prawira ring laga Parama lédang matanding wirang Ngemit ngemban Ibu Pertiwi Antuk gagelaran yuda yadnya.
40
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Nyusup Alas Udaya Giri Boya sangkaning Ida wedi Mangda tan kabaya pati Watek warga ring Nagari Tan éman ring Angga Asih ring wadwa Subakti ring panagara Ninggal Rabi miwah Oka Embas ring Carang Sari Kaalem sawengkon Nagari Mayadnya Angga Pati Ngarajegang Proklamasi, Ida Sang maraga Purusa.... Ida Sang luihing Ambek Ida Sang wibuhing yasa Ida Sang mapasadnya I Gusti Ngurah Rai
41
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Luh Éka Wahyuni
Tutur Leluhur Uli Kacang Saur ka Warisan Leluhur3
Wénten tutur Tutur saking leluhur Unduk imaluan dugasé lacur Madaar madarang kacang saur Guminé yakti subur Nanging kramané pada lacur Uli betén kanti baduur Makejang suba kagebur Sané ngawinang lacur Ulian duratmaka tanpa ukur Nyagur taler nundén nandur Pala bungkah pala gantung, betén lan baduur Apang ia sing naar kacang saur Ngalantur, Makejang pada sadulur Mangda duratmaka kalebur Dini ditu saling jagur Pacedar – pacedur Makasami gelar – gelur
42
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Liu ane babak belur Tur, duratmaka yakti mundur Nanging pejuang, wenten sane gugur Malih kramane gelar – gelur Boya ja saling jagur Nénten kadagingin cedar – cedur Pagelur ulian pacang nandur Pejuang, sané sampun gugur Jani cening becikang ningeh tutur Becikang ngajegang warisan leluhur Corahé lebur, melahé tandur Apang tusing sengsaya para leluhur Ngalebur lacur Nyagur duratmaka kanti mundur
1
) Puisi terbaik ) Jayanti 1 3 ) Jayanti 2 2
43
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
I W. Wikana-Seraya
Tresna Ring Panegara4 Sutindih ring genah pamijilan tuna ajerih nandur tresna ngulati tindakan ngetohang angga mabéla pati nyujur darma jati
Tan wénten nyaman pada Pancasila tindihang mautama Bhinéka Tunggal Ika raketang nyujur galah nuju Sang surya
Indonésia mabinasampunang tuna Sabang Mérauké tan mapalasan raketang iket tali sesana sesana manusa nganutin laksana
Tresna dasarin manah manahsujati makatiti lampah lampah nyujur babaktané nulus nulus lascarya sujati kaupapira. 4
) Jayanti 3
44
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Séptémber 2017
Gagambaran Manik Sudra
Puisi-Puisi Kemerdékaan Sisia SD Negeri 1 Sekumpul 45
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Agus
Kemerdékaan Duké ipidan tiang Ningehang cerita Yudhané rames, Getihé maliah Ngebekin alasé Akéh para pejuang mati Melawan welanda Ulian gerilya Akéh para pejuang mati Nindihin pertiwi 2017
Angga
Kemerdékaan Duké ipidan Yudhané rames Getié meliah Mawarna barak Ngebekin punyan-punyanané Jani tiang nuturin alit-alité Apang nawang unduké pidan 2017
46
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Gedé Sandika Pranata Putra
Pejuang Kemerdékaan Duké ipidan Yudané rames Getihé meliah Para pejuang Mati nindihin pertiwi 2017
Héppi Sumiartini
Kemerdékaan Duké ipidan yudhané rames Getih meliah ngebekin pasih Pasihé mawarna barak Uli pidan kayang jani Pasihé tetep mawarna barak Titiang masatua Ajak alit-alité Titiang nagih ngetélang yéh paningalan Ulian sedih tiangé Ajak perjuangané 2017
47
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Radit
Kemerdékaan Imaluan bapa-bapa berjuang Perang melaib ka guané Ngalih apang aman Terus mejalan ngeliwatin bet Langsung mati musuhné 2017
Ketut Héni Mahayani
Jani Tiang Marasa Bangga Duké ipidan Titiang ngarasayang Jelék guminé Kena bencana Salah pati Nanging jani Suba merdéka Tiang Marasa bangga 2017
48
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Komang Arya Satria Darma
Ngelawan Penjajah Welanda Sakit ati tiang nepukin Para pejuangé mati Ngelawan para penjajahé Nganti mati Getihé paketeltel 2017
Ni Luh Riring Pelangi
Kemerdékaan Duké ipidan Para pejuangé maperang Kanti ka alasé Mamunyi bedil Glalak-gluluk pejuangé Ngarebut kemerdékaan Pertiwi, alas, tekén kubu Misi getih meliah Kanti jani, Api kemerdékaan Terus berkibar Krana pejuang Terus mautsaha Ngrajegang kemerdékaan 2017
49
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Séptémber 2017
Gagambaran Manik Sudra
Puisi-puisi Sisia Kelas V SD Negeri 1 Sekumpul 50
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Ketut Héri Nurjaya
Air Terjun Yéhé bening Liu ada punyan kayu Bek kedisé menceg ditu Kedisé nguci Ngaé girang ati
Kadék Novi Adnyani
Air Terjun Ada punyan kayu Gedé tegeh Pohné warna gadang Lumlum gading Di punyan kayuné ada kedis ajak bojog Air terjun ngecor Uli baduur Nganteg betén Yéhné gedé gati 25 kilometer uli dini Ada balé bengong
Luh Salma W
Air Terjun Ada air terjun Tongosné di sekumpul Ada pancoran
51
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Tegeh gati Yéhné ning Batuné liu ditu Ditu bek ada bé Ajak bojog
Luh Érni Ariantini
Air Terjun Ada punyan kayu Gedé tegeh Warna gadang Lumlum gading Ada yéh ngecor Di air terjun sekumpul 25 méter uli dini Teked ditu Yéh gedé-gedé gati Ada balé bengong Di punyan kayuné Ada kedis ajak bojog
Luh Ayu
Air Terjun Ada kedis binal Di Punyan Jati Liang galang
52
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Komang Ayu Puspa Déwi
Air Terjun Ada air terjun Tongosné di sekumpul Ada pancoran Tegeh gati Yéhné ning Batuné liu ditu
Sukanama
Air Terjun Ada punyan tegeh Warnané gading Ada bojog ditu Macanda Ajak timpalné
Air Terjun Ada katuturan satua Ditukadé Ada batu mawarna selem Ditu ada Landak seliwar-seliwer Mawarna coklat
53
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Sandi
Air Terjun Ada punyan kayu Tegeh mawarna gadang Di punyan kayuné ento Ada bojog kecas-kecos Ada yéh Buka ngecor uli langité
Nova
Air Terjun Punyané ayag-oyog Yéh ngericik Keneh ening Ningalin bojog Kecas-kecos
Kadék Agus Warsita
Air Terjun Ada punyan kayu Mawarna gadang Ada kedis mencegan Ada kepecit Mencegan di kayuné Sambilanga nguci
54
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Kadék Suwénsen
Air Terjun Ada punyan kayu Tegeh warna gadang Di punyan kayune ento Ada kedis nguci
Kadék Soma Putrawan
Air Terjun Ada punyan kayu Mawarna gadang Ayag-oyog Kedisé menceg ditu Sambil nguci
Héli
Air Terjun Ada punyan kayu Mawarna gadang Ada kedis menceg Sambil nguci
55
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Ésai
Suara Saking Bali| Séptémber 2017
Ngripta Rasa lan Karsa Madasar Antuk Pasikian Kaulangunan Bhuwana Agung lan Bhuwana Alit Olih: Putu Wahya Santosa
Manut Horace, kriya sastra madrebé kawigunan inggih punika kabaos dulce et utile, sané kasuksmannyané prasida ngicén paplajahan lan ngardi manah ulangun lan gargita. Kriya sastra karipta madasar antuk pikamkam daging manah utawi pakayunan makalarapan anggén melajahin kawéntenan kahuripan sadina-dina. Melarapan antuk melajahin sastra mrasidayang raris iraga macecingak asapunapi kasinahang gagambaran lan pratiwimba indik parisolah jadma inggian sané kaon miwah sané becik, pinaka uger-uger anggén ngaruruh karahajengan. Sampun sinah sané patut anggén larapan mangda mresidayang iraga melajahin sastra wantah madasar antuk demen lan gulik, ngwacén kriya-kriya sastra inggian punika, sakadi kriya satua-satua Bali, kadi asapunika taler sané pinih mabuat wantah puisi Bali anyar. Sané dados pangapti sajeroning paplajahan indik sastra Bali modéren pamekas puisi Bali anyar wantah, asapunapi antuk ngwangun rasa urati lan rasa tresna ring manah para sisia majeng ring kawéntenan kahuripan ipuné sadina-dina. Pamekas, asapunapi ipun prasida ngaresepang pakéwuh jadma tiwas, pamekas taler kadi asapunapi ipun mresidayang nyuksmayang saluir daging pakardin Ida Hyang Parama Kawi sané marupa wewidangan palemahané puniki. Silih tunggilnyané sakadi sané wénten ring wewidangan désa pakraman sekumpul wénten sané kabaos toya ceburan. Yéning iraga macecingak majeng ring toya ceburané punika,
56
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
sayuakti dahat ngyun-yunin pisan. Toyané sané ening deres ngericik, satmaka sida ngampehang rasa sané rundah kabyahparan sané kateteh antuk duhkita mahabara. Kadi asapunika taler, toya ceburan punika, prasida kaimbayang sat waluya pamargin lampah iraga numadi sampun sinah patut setata lascarya ngemarginin sané kabaos sukha duka dwaning sampun majanten rwa bhinéda tan pacang sida lémpas ring kahuripan puniki. Yéning ring sajeroning pidabdab pangawi kakawin wénten sané kabaos atirtha, awukiran. Punika awinannya, titiang rumasa gargita pisan ring manah dwaning prasida lan polih galah ngicén pidabdab paplajahan nyurat puisi Bali anyar puniki majeng ring para sisia SD N 1 Sekumpul pamekasné ring kelas V dwaning, sasampuné kawedar peplajahan nyurat puisi, sisia sampun prasida ngawetuang pasikian pantaraning panampén basa ring rasa lan pakarsan ipun majeng ring kaluihan wawidangan pamekas toya ceburané. Silih tunggil karya punika sekadi sané kasurat olih Nova asapuniki, Air Terjun Punyané ayag-oyog Yéh ngericik Keneh ening Ningalin bojog Kecas-kecos Yéning cingakin puisi cutet ring ajeng sampun sida ngunggahang rasa sané satmia gapul macampuh sareng gericikan toyané, malarapan antuk kruna, yéh ngericik/keneh ening, dadosné Nova
sampun sida
maosang punapi
kaulangunan air terjun punika sida ngawinang manah ipuné tis ening degdeg nirmala. Sayuakti kriya sané kadi asapuniki sané banget kaaptiang. Kawewehin malih antuk karya puisi saking Kadek Féndi Kurniawan, inggih punika asapuniki, Air Terjun Yéhné bening
57
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Punyané liu ditu Bek kedisé Menceg ditu Kedisé nguci Ngaé girang ati Kalih puisi sakadi ring ajeng sida ngicén gegambaran kadi asapunapi pidabdab pikamkam rasa sampun sida kasurat antuk para sisia maka sadana nyinahang tresna manah ipuné majeng ring kaluihan air terjun Sekumpul sané sayuakti dahat nyuksma majeng ring kahuripan para jana Sekumpul. Diastun ring sajeroning murda kantun nganggén murda sané pateh, sakéwanten indik kaluihan daging panampén manahnyané sampun mabinayan. Tan mari titiang sampun prasida nyingakin, pidabdab gegambaran sané sampun sida kaunggahang melarapan antuk sarana sesuratan puisi, lan pangaptiné salanturnyané wantah dumogi puisi sané sida wedar puniki, jagi kaanggén larapan punapi antuk iraga miara lan nyuksmayang saluir sané druwénang ring wewidangan, pamekasné jagi sida ngawetuang kayun tresna majeng ring palemahan wewidangan désa palekadané dwaning sayuakti puisi wantah pinaka pasikian kaulangunan ring jeroning sukma sané sampun sida katunggilang antuk basa lan kruna mangda sida satmia macampuh sareng kaulangunan ring bhuwana agung. Dadosné, saluir sané wénten ring wewidangan sida kaanggén pinaka rerasmén basa/ pencitraan lan gaya bahasa/ anggén ngawedarang sasmita rasa sané wénten ring sajeroning kayun. Inggih kadi asapunika titiang prasida ngaturang pipilan alit puniki, majeng ring para pangwacén, banget titiang nunas mangda prasida nguwah nguwuhin, tan mari pangaptin titiang durus ngwacén, dumogi sekadi daging pangapti puisiné puniki dumogi sida ngentikang kayun ening . (*)
58
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Satua Masambung
Kania (1) IBW Widiasa Kenitén
N
énten wénten sané pateh ring kauripan. Tan bina sakadi pamargin Sanghyang Rwa Bhinéda.
Satunggil maurip kabanda olih
Sanghyang Rwa Bhinéda. Pranda Gdé Kerta, yadiastun sampun
mapragayan Pranda taler kaiket olih Sanghyang Rwa Bhinéda. Sentanan ida sané ngoda. Pranda Gdé Kerta madruwé oka kakalih. Ida Bagus Ngurah sareng Ida Bagus Cidra Sakéwanten, ring laksana mabinaan pisan. Ida Bagus Ngurah sasenenganné ngurit rontal. Ngiringang Pranda Gdé Kerta ri kalaning muput karya. Wikan makrama désa. Dados ngon –ngonan ring désa. Sami krama désané ngrastitiang mangda Ida Bagus Ngurah bénjangan ngentosin ajiné dados Pranda. Satunggil nué galah, mautsaha matetulung ring anak kalalaran. Ring gria taler katah krama lianan sané nyaraka. Ida nénten naen ngwilangin bénjangan jagi tulungina punapi nénten ? Wantah asiki acepang ida mangda polih ngiasayang angga ri kauripan. Pranda Gdé Kerta
wikan ring panungkalik pikayunan okan ida. Ri
sampuné Ida Bagus Cidra marabian raris kanikain ngenahin pakarangan ring Telaga. Mawinan katah kabaos gria Telaga. Ring gria Telaga, kadi polih galah Ida Bagus Cidra. Sasenenganné mamargi. Indriané ngeléb kadi godél durung matlusuk. Majajar kurungané tan bina tentara mabarisan. Ayam godég drupa, buluné sane betén pahané samah pisan, godég arang, buluné arang ring betén sukuné, godeg récéh, godég sakéwanten madaging dimpil anéh, ayam sangkur, ayam
59
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
ijo gading. Sami bacakan ayam sané totos katiténin. Ayamé sané kantun bajang kipuanga dumun sadurung mandus. Kipuanga ring semengané mangda becik déwékné. Wantah sané wayah, nyoréang kakipuang mangda yat utawi gingsih, déwékné ageng samaliha iing. Dangan makeber. Nampek ring griané, Ida Bagus Cidra
ngarya kalangan genah
ngawéntenang klecan. Maraab antuk klangsah. Macanggah tihing jajang, natarné masengker
tihing ngempat.
Nué taler kemong anggén matutang
wantah ayamé sampun antes kaon. Cééng anggén nganutang galah kantos kelem ring pasoné. Wantah sampun kelem, saya kemongé nyuaraangang. Pong! Sayané dados pamucuk ri kalaning klecan. Saya kemong, saya bilang bucu sané pinih kuasana. Wantah sampun kaaturang kaon, nénten wénten sané nemalangin. Sami bebotoh satinut ring uger – uger sané kacumpuin ring klecan. Sayané ngrajegang kapatutan ring klecan. Nénten purun piwal. Wantah piwal, tiosan ring kausanang, taler midep nénten kagega bénjangan olih bebotehé. Rasa sutindih kajudi dados saya jati – jati kamargiang. “Aééééééééé!, Yat ! Béh kalah siapé,” suaran bebetohé saling tambungin ring klecan. Ring klecan taler arang sané purun demit wantah wénten sané nyelangin jinah. Punapi malih jinah sané kapikolihang antuk makembar. Wantah kirangan toh, nyelang jinah dangan pisan. Demit ring klecan kocap midep arang pacang polih ayamé wantah kaadu. Pamargin jinah ring klecan nénten indeng – indeng ring wewidangan bebotoh kémanten. Ida nué taji kalih rimpi. Sami taji – tajiné punika, sampun naen polih. Wantah sampun magelar klecané marebut mangda polih nganggén tajin Ida Bagus Cidra. Mabulangan cacep pisan. Benang barak sané senengina nganggén mangda ngendih pakantenané. Ulap ayam mesehé. Panuwek tajiné sayan dangan. Wau makeber apisan sampun ngenén. Nénten malih mapruput. Nyué –nyuéang kaon polih manten.. Pangayam – ayaman pinih seringa
60
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
kawacén. Ring tembok pameremané kasuratin ayam sané antes mesehang. Sakadi ayam brumbum kedas terus, kamesehang papak selem, ijo biru, ijo alab,wangkas kedas, wangkas kuning. Ida Bagus Cidra limbak taler pamarginé. Sakéwanten, ring wewidangan bebotoh. Satunggil bebotoh, sami uning ring paséngan ida. Wantah sampun ngaturang klecan, sami éling ring Ida Bagus Cidra taler gria Telaga. Tios ring punika ngrereh anak istri nénten dados temalangin. Sanunggil Saniscara polih manten medal. Ngrereh panglédang kama. Ring Uma Jro, genahné ngulurin indriané. Kantos wengi wau budal. Ketut Bintang senengina pisan. Ping kuda – kuda Ida Bagus Cidra ngrumrum ring Dayu Citra mangda kayun mamenyan sakéwanten nénten kacumpuin. Dayu Citra taler nénten purun nemalangin. Purun. Pateh kadi nyerahang angga mangda kacakcak kadi nyakcak belahan payuk. Ping kuda – kuda sampun polih tudtudan saking kramané, nénten taler ical sasenengané santukan naen kantos nglintangin galah maangguran. Truna – trunané irika sampun ngambil gegaman jagi ngrejek ida yan tan wénten Bapa Sadru nemalangin. Bapa Sadru dados anak lingsir sané katinutin satunggil sané baosanga. Yan nénten sapunika, sampun nyag karejek. Sané pinih anyara, ida katah nué utang. Dayu Citra sampun nyelanang jinah sakéwanten nénten taler sida puput anggén naurin. Dayu Citra murunang angga matur ring Pranda Gdé Kerta. “Pranda Gdé ampurayang titiang. Titiang sampun nénten nué punapa – punapi mangkin. Okan Pranda nénten magentos anang akidik. Jinah titiangé sampun telas anggén naurin utang okan Ratu.” Pranda Gdé naneng. Sakadi ngwilangin angga. “Ené mirib ané madan amerthané tusing dadi pasahang tekén wisané. Ngelah sentana dadua dadi nyak melénan bikasné. Ada seleg malajah. Ada demen ngulurin indria. Suarga – neraka dadi abengbengan dini.” “Lamun kéto, Ené baangina pipis. Kanggoang. Madak apang genep.”
61
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Gagambaran Drs. I Nyoman Ngadeg 62
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Suksma Ratu.” Dayu Citra mapamit. Ida gelis ngrereh sang sané kaselangin jinah. “Mbok legaang pesan. Tiang sépanan ngwaliang. Kanggoang malu lamun ené.” “Tegep pisan Ratu. Suksma.” Mémé Kartini kendel pisan. Mresidayang mawali jinahné. Mémé Kartini gumanti ngamargiang jinah. Wantah purun mutranin agengan malih akidik gelis polih jinah.Wantah nénten purun mutranin mangda ngenahang bungkung emas, dados gegadéan. Ring désa sami sampun uning pamarginné Mémé Kartini. Duweg nuldulin anak mangda mutang. Wantah sampun katah sané mutang, demen pisan. Sakéwanten, Mémé Kartini kantos mangkin nénten wénten anak muani sané ngambil nadosang somah. Yadiastun nénten nué somah, Mémé Kartini nénten lek utawi érang ring angga. “Anak muani sangetang. Masi dimatiné pipis mragatang. Nglah somah yén lacur lakar gena. To cara Dayu Citra ngelah Ida Bagus Cidra ngujang uyak utang dogén.” Sapunika ipun ngwales wau wénten sané ngencanin. Minab sampun panemaya, Pranda Gdé Kerta raris ngungsi Sunyaloka. Kantos yusané satus warsa, Pranda Gdé Kerta wau mawali ka Sunyaloka. Rahina sané kacumpuin utama pisan Purnama Karo. Ida sampun nyiyagaang sané patut anggén. Sakadi kajang panganggén sang lina. Pripih sané sampun kasuratin. Walantagané taler sampun kasuratin. Sami sampun cumawis. Indiké punika kantos mangkin dados bebaosan ring pakraman. Satia ring swadarma, Sang Mahasatia ngicénin galah, genah sané manut – patut. Pelebon Pranda Gdé Kertané ramia pisan, mapééd krama banjar Winanguné. Sami rumasa kicalan Sang Purusa ring Jnyana. Wengi rahina ngayah ngaturang sarin manah ipuné. Sané midep makidung ngaturang suaran ipuné. Sané midep majahitan ngaturang sarin liman ipuné. Sané makarya ring carik ngaturang sarin bangket ipuné. Sané midep magamel ngaturang gong ipuné.
63
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Sasukat idupé tumbén jani nepukin Padandha buka kené. Swéca tekén krama. Tusing taén mabéda – médaang anak lén. Buin pidan lakar ada buka kéné.Pranda putusing Jnyana,” Pakrimik krama banjar Winanguné sané gumanti subakti. Punapi malih sané naen nglungsur tamba. Satmaka urip ipuné prasida kasambung, nénten usan – usan ngrumasayang sebet manahné. “Yén sing ada Pranda Gdé, tiang suba ngijengin sema. Aget swéca Pranda Gdé, nyidayang nutugang idupé. Maan mangkihan buin ajebos. Padalem somahé ngalahin mati.” Bapa Dangin mabaos ring Bapa Raka. “Hahahahahaha. Patuh Bli. Tiang kayang kawekas enu nyungsung babad ané suratang Pranda Gdé. Yén sing ada Pranda Gdé. Paling ngalih kawitan. Kanti marasa med ngetut kawitan. Kudang sedahan katunasin tulung apang orahanga kawitané. Ada suba ping telu tiang magenti kawitan. Nunas ring Pranda nikaina apang nelebang tekén ngrumasayang pangandikan ida. Makelo – kelo mara kakeneh. Iseng nelokin di langit – langit umahé ada pangéling – éling. Misi sesuratan kawitané abedik. Uli sukat ento, nglunsur ring Pranda Gdé apang suratanga ané jangkepan. Mara nyak tegtegan . Sabilang panaké sakit, iseng ngalihang sedahan. Pragat orahanga kawitané pelih. Nyén sing inguh paling. ” “Ento suba kawitané ngejang ental di soléh – soléhé. Mirib jejehné, yén jang di tongosé biasa lakar tusing runguanga. Méh bisa nyag amah ngetnget. Yén ada ané jeléan, bisa madep.” Bapa Raka kedék. Ngedékin kabelogan ipuné. Sami punika kadi néntén nué manah. Sané rumasa kicalan Bapa Dawan. Wau sané dibiné ngiringang mabaos – baosan, raris sampun mamargi. Mabaosané nénten lempas saking daging kasuksman Sanghyang Pustaka Aji. Dawegé punika Pranda Gdé, polih kadi ngandikain mangda midep nuturin angga. Nuturin angga kaucap pinih méweha. Yan saihang ring nuturin anak lian. Sampunang usan – usan mayasa kérti ring anak lian.
64
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
“Melahang ngisiang kenehé. Kenehé liu tagiha. Yén makejang isinin, lakar momo dadiné. Apang maguna masi idupé. Icénina idep anggon menehang idupé ané béngkok.” Bapa Dawan ngrumasayang kadi kritisin tirtha manah ipuné. Tis tan wénten sané ngencelin. Raris rauh Purnama Karoné, Pranda Gdé lebar. Inguh paling manahné Bapa Dawan. “Nyén lakar nganti Pranda Gdé kawekasan? Apa Ida Bagus Ngurah? Apa Ida Bagus Cidra? Yén Ida Bagus Ngurah antesan buin abedik sahingang Ida Bagus Cidra ané pragat ngecel siap tekén ngulurin smara. Yén rasaang mirib lakar makelo tusing ada Pranda di Gria Taman ené. Tusing andel pesan tekén okané makadadua.” Wit saking sédan Pranda Gdé Kertané nénten wénten sané mresidayang ngentosin.Sampun kalih dasa warsa ring gria nénten wénten Pranda. Punapi malih ri sampuné Ida Bagus Ngurah séda kadi mawuwuh – wuwuh pikobeté mapunduh ring gria Taman.Wantah Dayu Latri sané patut ngentosin. Sakéwanten durung taler andel pisan. Ring sapunapiné, ida midep meneng manten. Minab antuk nénten wénten sané iringa matetimbang. Wantah Luh Purnami, Dayu Ratna
manten, sawitra sané pinih sering iringa magendu
wirasa. Samaliha kantun aném. Wastané aném, kantun bimbang pikayunané. Yadiastun yan sahingang ring anak aném sane lianan Dayu Latri nyihnayang jagi mresidayang ngetut pamargin kakiang ida. Dayu Latri gumanti seneng ring sastra. Nénten naen ngwilangin anak lanang. Nué kakanténan taler pateh. Luh Purnami. Taler nénten pati rungu ring anak muani. Sampun sering semetonané nganggurin, taler nénten kawirungu. Sami wantah anggéna semeton. Luh Purnami taler sapunika. Sang kalih dados bebaosan ring banjar Winangun. Pikayunané Dayu Latri mangda mresidayang mecikang griané sané naen benyah kasedut. Kantos nénten wénten sané sida katuptupang. Sake kidik ida mecikang griané mangda majanten kanten gria. Yan ring krama, sami ngaptiang mangda Dayu Latri ngentosin kakiang ida. (masambung....)
65
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Geguritan
Bongkling Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem
/31/
Heda cahi péka-péka, bas nuhukin demen hati, hento ya manggawe bocok, punggel-punggelin pilihin, pilih ya dadi pelih, jeléné hanang atepung, kéto ya nyama braya, twara dadi ya nulungin, hala hayu, padha ngalih pagawénya.
66
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
/32/
Sawwang désané tresna, teked di sema nututin, bawu suwud nyané morbor, lawut ya mbudalin mulih, to né pageh mangirim, pagawéné hala hayu, manututin manandhan, manujuwin panes etis, lamun kebus, hebon nyané ké hemanang.
/33/ Pan Bongklingsampun ngenehang, mangdé pasahuté becik, lawut kenyem munyi halon, huning tityang kapo mangkin, ring madan kawuh kangin, kaja kelod menék tuhun, anghing kalintang gawok, bawu tityang mamiragi, hala hayu, swargga kalawan naraka.
67
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
/34/ Jujut ko tityang nunasang, mangkin ring Jro Senggu Pangi, antuk tityang belog nyoknyok, mabuddhi manggihin lewih, wénten ké marggi malih, lénan ring margginé bawu, né madan margga sangha, yadyan ya likadan gigis, malih sunut, yan sampun nyolong ka swarggan.
/35/ Punika tujuwin tityang, mangdén siddha manggih becik, Dé Senggu masahur halon, nah yén kéto hidhep cahi, tong dadi bapa jani, ngorahang tan pasasantun, apa karana kéto, cahi salah bapa lempir, murug tutur, anak naraka phalannya.
68
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Pangawi
IBW Widiasa Kenitén
I
da Bagus Wayan Widiasa Kenitén wantah sinalih tunggil pangawi sastra Bali modéren sénior sané embas ring Karangasem, 20 Januari 1967. Ida kaoka olih Ida Madé Wirya sareng Ida Ayu Wayan Raka (sami sampun
séda) saking Gria Gelumpang Karangasem. Tamat saking Diploma III 1989, tamat S-I Undiksa Singaraja, Program Studi Bahasa, Sastra Indonesia, lan Daérah 1997. Agustus 2012 tamat saking S-2 Linguistik Unud. Ida oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren, sapunika taler sastra Indonésia. Sasuratan ida mawit saking nyurat satua alit-alit ring harian Bali Post. Ida ngripta puisi Bali, satua cutet, cerpén basa Indonésia, miwah ésai basa Bali wiadin Indonésia. Sasuratan idane naanin kawedar ring Bali Post,
69
Suara Saking Bali
Édisi XI | Séptémber 2017
Pos Bali, Denpost, Buratwangi, Warta Bali, Bali Aga, majalah Sinar Agung, lan Majalah Eksprési. Naenin polih juara tiga nyurat cerpén mamurda “Bekung” warsa 1999, juara harapan kapertama mamurda “Kerikan Gangsa” warsa 2000. Sami saking Balai Bahasa Denpasar. Warsa 2001 polih juara kaempat nyurat cerpén “Cinta di Balik Belenggu Kasta” kawéntenang antuk Bagian Proyék Peningkatan Perpustakaan Sekolah lan Pelajaran Sastra Jakarta. Taler polih juara kapertama sareng juara katiga nyurat dongéng sané kamargiang olih koran Tokoh, lan warsa 2012 molihang juara katiga nyurat cerpén sa-Nusantara mamurda “Dongéng Sandal Jepit.” Warsa 2006 polih hadiah sastra Rancagé antuk cakepané sané mamurda “Buduh Nglawang” sané kawedar warsa 2005. Lan warsa 2015 polih Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali antuk pupulan satua cutet idané sané mamurda “Jero Lalung Ngutah” Cakepan sané sampun kawedar inggih punika Buduh Nglawang Bangké Matah Warisan Jagal Kuda Putih Novélét Kania Bor Sabdaning Sepi Jero Lalung Ngutah Senja di Taman Kota Kakawian idané taler prasida kawacen ring blog Gema Sastra Kita. Sané mangkin dane meneng ring Klungkung, lan nyurat makudang-kudang artikel utawi ésai indik pendidikan wiadin seni génjék.(*)
70
Jur nalSast r aBal iModér en Suar aSaki ngBal i édi si1-10 Rar i sangDownl oadr i ng: www. suar asaki ngbal i donl ud. bl ogspot . co. i d GangMawar1,Sambangan,Si ngar aj aBal i 085237966984 Suar aSaki ngBal i s uar a. s aki ngbal i @gmai l . com www. s uar as aki ngbal i . bl ogs pot . co. i d