Édi s iV| Ma r e t2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i
Pa n g l i mb a kS a s t r aBa l iMo d é r e n : Ri ngT abananBedahBuk u, r i ngKl ungk ung Pac ent ok anNy ur at Pui s i Bal i
Édi s iV| Ma r e t2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk
Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i
Al amat
GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om
Ré da ks ine r i mar e r i pt a nma r upapui s i , s a t ua c ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di nna s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a npuni kama ngda kaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Re r i pt a ns a neka ki r i m ma ngdaka da gi ngi n bi oda t ac ut e t . Re r i pt a ns a néka mua tr i ng j ur na lpuni kiné nt e npol i hhonor , na ngi ng pol i hbukt it e r bi t( f i l e. pdf ) . Li a na nr i ng puni ka , r é da ks it a l e rne r i mapot r é ka nke gi a t a ns a s t r aBa l imodé r e n, l a npot r é ka népuni ka ma ngdaka da gi ngi nul a s a nc ut e t .
nt i sl anPe mi mpi nRé daks i Peri Sua r aSa ki ngBa l i
Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pangr e mba IMa déSugi a nt o| IPut uSupa r t i ka | IKoma ng Al i tJ ul i a r t ha | Ma déSua r Ti muhun| Nyoma n AgusSudi pt a | Ke t utSa ndi ya s a | IGe déPut r a Ar i a wa n| IWa ya nPa i ng LayOut Ma ni kSudr a I l us t r as iCove r IGe déPut r aAr i a wa n I l us t r as iI s i INyoma nBudaAr i mba wa IGe déPut r aAr i a wa n Ma ni kSudr a
Suks mamaj e ngr i ng
Sua r aSa ki ngBa l i
Édisi V | Maret 2016
Gatra Raré Kumara ring BABKTA Prosés Kréatif Raré Kumara Klungkung: Nguripang Sastra Bali Modéren antuk Pacentokan Nyurat Puisi
2 4 6
Satua Cutet Rujak Kekinian Nyéwa Ratri Kepuh Kembar
8 15 26
Satua Bali Pan Belog
33
Puisi Bali Puisi-Puisi Taufiq Ismail Puisi-Puisi I Ketut Aryawan Kenceng Puisi Ni Ketut Renes Muliani
36 40 47
Satua Masambung Rasti (5)
49
Pangawi Wayan Sadha
55
Geguritan Bongkling
Suara Saking Bali
58
1
Édisi V | Maret 2016
GATRA
Bedah Buku, Soma (30/01), Samar Gantang, Ari Dwijayanti, Madé Sugianto, Putra Ariawan, lan Kepala SMAN 1 Kediri ri kala penyerahan kenang-kenangan majeng ring pembedah
Sastrawan Tabanan Rauh ka BAKTA ri kala Launcing lan Bedah Buku “Raré Kumara” TABANAN, SUARA SAKING BALI—SMA N 1 Kediri (BAKTA) wau pisan nyanggra wantiwarsa sané kaping siangolas. Linan ring ngundang pejabat miwah tokoh masyarakat, taler karauhin antuk pangawi Tabanan. Dané kaundang pinaka pembedah miwah pengisi acara rikala peluncuran buku “Raré Kumara” kakawian I Gedé Putra Ariawan sané kalaksanayang Soma (30/01). “Tatujon acarané puniki wantah anggén panuldul mangda sisiané ring
Suara Saking Bali
BAKTA seneng ring sastra lan nincapang
budaya literasi ring
2
Édisi V | Maret 2016
sekolah,”
baos
lulusan
S2
Putra Bahasa
Ariawan,
ngresepang daging satuané. I Madé
Indonésia
Sugianto,
pa-ngawi
modéren
Bahasa Indonésia ring SMA Negeri 1
Pustaka Éksprési taler ngawewehin
Kediri.
yéning “Raré Kumara” wantah bukti
Sastera
sané
Rancagé
ngamolihang 2015
penerbit
kesériusan
pangawiné
nganikaang, “Raré Kumara” wantah
makekawian,
krana
cakepan sané kaping kalih, lan
truna-truni sané teleb ring sastra Bali
sadurungné
modéren ring kahanané mangkin.
dané
punika
maduwé
Bali
Undiksha sané mangkin dados guru
Guru
sané
sastra
sampun
ngamedalang cakepan Ngurug Pasih (2014).
Cakepan
rikala
nénten
akéh
Lianan ring punika, pangawi
sané
madaging 14 satua cutet puniki ngambil téma pamargin
urip
sarahina-rahina.
Akéh taler sané nganggén téma isu-isu politik, ékonomi, sosial, lan budaya sakadi mangkiné, lan tema punika kaolah manados satua cutet réalis sané
Samar Gantang Ngwacén Puisi
becik lan basané taler
nénten makulit.
Gantang sané ngwacén puisi Léak
Ni Madé Ari Dwi Jayanthi, S.S.,M.Hum.,
puisi modré I Gusti Putu Samar
sané
kajudi
Lanang Léak Wadon rikala acarané
dados
punika taler ngicén tanggapan sané
pembedah “Raré Kumara” puniki
becik. Dané mapengapti suamngdané
nganikaang téma-téma satua cutet
para sisiané irika prasida ngwarisin
ring cakepané puniki wantah réalis
semangat nyurat punika sané pacang
nara-tif. Pamargin satua-né sané
ngawinang
membah sakadi toya ngawi-nang
berkarakter lan berbudaya. (ssb)
embasnyané
génerasi
sang pangwa-cén nénten ja méweh
Suara Saking Bali
3
Édisi V | Maret 2016
GATRA
Sujatiné wénten rasa ragu rikala jagi ngamedalang cakepan puniki. Nanging sangkaning dukungan saking sawitran titiangé utamannyané penerbit Pustaka Éksprési, ngawinang titiang wanén ngamedalang cakepan marupa satua cutet sané kaping kalih lan mamurda “Raré Kumara” ring panguntat Désémber 2016. Cakepan
puniki
madaging
pati, nénten ja dangan antuk titiang.
molas satua cutet sané pupulang
Titiang
titiang saking warsa 2015 kantos
psikologis rikala nyurat satua cutet
panguntat warsa 2016. Kalih warsa
ring cakepané puniki. Sangkaning
punika nénten ja lami. Yadiastun
indiké punika, ngwacén cakepané
asapunika,
puniki
saking
manahé
sané
setata
sakadi
nglawan
ngwaliang
beban
malih
dalem, titiang meled pisan magiang
indiké sané sampun lintang ring
rasan pamargin urip titiangé antuk
galahé mangkin.
sasuratan puniki. Cakepan puniki anggep titiang
Rikala nyurat kakawian sastra Bali modéren, titiang nénten prasida
pinaka “tamba” lan panegteg bayu
lémpas
rikala ring manah titiangé marawat
titiangé: Bali, sané sampun kasub
indiké sané sampun lintang-lintang.
antuk kearifan lokal-nyané sakadi
Negesin urip saking makudang-
mitos, adat, perilaku, kepercayaan,
kudang pamargi: suka, duka, lara,
miwah tradisi sané kantun ajeg
Suara Saking Bali
saking
tanah
palekadan
4
Édisi V | Maret 2016
Cover Raré Kumara kantos mangkin. Sangkaning indiké
indik anak luh sané embas ring
punika, rikala makekawian titiang
jaman modéren. Ring Bali, Sang
setata madasar antuk kehidupan
Hyang Raré Kumara kapercaya sané
modérn sané nénten prasida kapa-
nyaga raré punika rikala kepus puser
sahang sareng unsur tradional Bali.
kantos uning ring beneh pelih.
Mabinayan
pisan
sareng
Kepercayaan
punika
kantos
cakepan kapertama titiangé sané
mangkin kantun urip, yadiastun
mamurda “Ngurug Pasih” (2014),
kantos mangkin durung wénten sané
sané akéhan nganggén téma kritik
prasida muktiang indiké punika.
sosial, cakepan sané kaping kalih
Sapunika taler satua cutet sané
puniki ngambil téma pamargin urip
lianan, nénten prasida kapasahang
sarahina-rahina
saking unsur tradisional Bali sané
saking
embas
ngantos mawali ka genahé suwung. Raré pianak
lan
sané
maduwé
Kumara
(ring
teges
mangkin. Nika sané dadosang titiang
basa
dasar rikala makekawian. (Putra
Sansekerta) maartos luh, nyaritayang
Suara Saking Bali
sampun mentik lan ketami kantos
Ariawan)
5
Édisi V | Maret 2016
GATRA
KPK: Komunitas Penulis Klungkung rikala ngarembugang pacentokan nyurat puisi saKabupaten Klungkung
Nguripang Sastra Bali Modéren antuk Pacentokan Nyurat Puisi Sangkaning rasa tresna sané kalintang sareng kasusastran utaminipun sastra Bali modérn (SBM), sutindih sareng basa ibu, rasa bangga tur wirang
Suara Saking Bali
6
Édisi V | Maret 2016
ring tanah kawitan Klungkung, sapisan ngamargiang Gema Santi, pangawipangawi Klungkung cumpu ngwentuk Komunitas Penulis Klungkung (KPK). Acara sané sampun kamargiang olih KPK inggih punika: (1) Paméran Buku Karya Penulis Klungkung 2016, (2) Lomba Fiksi setting Klungkung 2017 (kerja sama sareng UPT Kecamatan Klungkung). Acara sané digelis jagi kalaksanayang inggih punika pacentokan nyurat Puisi Bali Modéren (Lomba Cipta Puisi Bali) tingkat SMA/SMK ring sajebag Klungkung, tur pangrencana nyitak 2 antologi buku (satua bawak miwah puisi). Indik uger-uger acara pacentokan nyurat Puisi Bali Modérn, inggih punika: 1. Pamilet wantah sisia kelas 10-12. Guru miwah pegawai tan dados nyarengin. 2. Puisi sané kasurat ngenénin indik Klungkung (seni, budaya, adat, agama, pariwisata, palemahan, ajengan, miwah sane lianan sané wénten ring Klungkung). 3. Suang-suang sisia paling kidik nyurat tigang murdan puisi. 4. Puisi sané kasurat wantah pakaryan praragan tur déréng naenin kawedar ring média. 5. Puisi nganggén basa Bali, dados basa Bali Andap wiadin Alus. 6. Puisi dados kasurat ring kertas wiadin kaketik ring microsoft word. Pacentokan puniki jagi kalaksanayang ngawitin bulan Maret tur sampun kapupulang ring panguntat bulan Maret ring sekolah soang-soang. Sisia SMA/SMK ring sajebag Klungkung ngiring sarengin acara puniki pinaka cihna sutindih sareng basa Bali tur rasa tresna sareng Klungkung! Salam Gema Santi. (Madé Suar-Timuhun)
Suara Saking Bali
7
Édisi V | Maret 2016
SATUA CUTET
MADÉ SUAR-TIMUHUN
Suara Saking Bali
8
Édisi V | Maret 2016
Uli anak cerik kanti ané tua demen naar rujak, apa buin sedek tengainé tatkala guminé panes nyentak. Di Bali rujak magenepan ada. Dagang rujaké sing taén sepi, jeg lais. Apa buin dagang rujak di kota, yadiastun mael nu masih tetep lais. Nyak buin dagangné jegég maimbuh rujakné masih jaen.
Yén
ngortaang rujak kekinian, tumbén suba jaen rasan rujakné, di
léké-lékéné ngaé warung jeg ramé anaké teka mabelanja.
Wayan Yudi kasép ningeh orta. "Di, mai ka warung meli rujak
Biasanné
kekinian!" Mang Yasa timpal di
murid-murid SMP lan SMA ane
samping kosné ngajakin ia meli rujak
paling liuna ngraméin. Teka uli
kekinian ané sedeng ngetrén.
sekolah, ramé-ramé ngojog dagang rujak.
Pagawé-pagawé
kantoran
masih demen meli rujak ka warung tat kala mangaso.
"Rujak
kekinian
apa
maksud
caine Mang? Jeg ada-ada dogén." "Béh inan rujaké tumbén ngenduk, prajani ngaku sing nawang, palingan
Wayan Yudi uli cerik mula
suba sesai meli."
demen tekén rujak. Ia taén kanti
"Seken né Mang raga tondén
mabuaka uli kosné di Penatih meli
nawang rujak kekinian. Rujak apa to?
rujak
Kelan
Yén rujak kuah pindang, rujak gula,
Kedonganan. Ia ningeh uli timpal-
pokokné rujak ané malakar baan
timpalné rujaké ditu jaen pesan. Kuah
buah pasti cang nawang makejang.
pindangné sing ada nyamén pada.
Rujak apa takonang ci? Rujak poh,
Sabilang minggu sanja di subané
bangkuang, boni, timun, nyambu,
mulih uli magaé, ia pasti maan dogén
apel, juuk, sentul, manas, gedang,
meli rujak kemu ngajak timpal-
kedondong,
timpalné. Jani sedeng ramé anaké
makejang suba taén daar cang."
kuah
pindang
Suara Saking Bali
ka
tibah,
belimbing
9
Édisi V | Maret 2016
"Rujak wortel taén?"
tongos magaé, timpalé makejang
"Beh suba biasa to Mang. Sénior
nyuryakin. Pantesan rujaké cara misi
raga
di
hotél
pepes
ngaénang.
bé. Yé tau-tau cingur ento cunguh lan
Wortelé kikih, isinin uyah, tabia, gula,
bibih sampi artinné. Kenehé meli
misi cuka bedik, jeg mantap."
rujak poh payu tipat cantok misi
"Yén naar rujak cingur taén?"
cunguh sampi bakat beli cang."
"Héhéhé cang sing demen."
"Hahaha..." Mang Yasa makebris
"Ngudiang kedék? Artinné ci
kedék.
tondén taén naar."
"Ngudiang ci kedék Mang?"
"Sing ja kéto, cang sing demen
"Sing ja dagangé ané belog,
tekén rujak cingur Mang. Cang kedék
sujatinné ci ané belog Di. Yén mula
ulian inget pidan taén pelih meli
sing nawang, tumbén meli dadaar
rujak."
soléh benehné ci ané matakon malu!"
"Maksud cainé kénkén?"
"Ae sih. Mara misi rujak, kadén ja
"Taén pidan mulih uli magaé, bas
rujak cara biasanné. Pantes soléh,
dot sajan tekén rujak, marérén cang
tau-tau rujak dauh tukad bakat beli
di warung ané misi tulisan rujak
cang. Men rujak kekinian apa ané
cingur. Kadén cang rujak cingur ento
orahang ci tuni to?"
rujak buah cara biasanné. Dagangé
"Masa
ci
sing
nepukin
di
masih belog, sing misi matakon buah
instagram wiadin di facebook? Jani
apa dogén isinin, kuda misi tabia.
liu
Maan sledétin cang, dagangé misi
kekinian."
nyantok biu matah. Mih rujak apa ya
anaké
"Kudiang
ngaplud
cang
foto
nawang
rujak
anak
misi biu, kéto keneh cangé. Buin
ngaplud foto, suba a minggu pakét
kejepné jeg rujak cara tipat cantok
data cangé telah nok. Sing nyidang
cang
onliné"
baanga.
Cang
sing
juari
nakonang, jeg daar-daar cang gén. Soléh pesan rasanné, sing bisa cang
"Ci lengeh, ngudiang sing meli pakét?"
naar. Buin maninné ngorta cang di
Suara Saking Bali
10
Édisi V | Maret 2016
"Tanggal wayah jani Mang, gerit-
anak bajang mara tamat SMA. I
gerit. Ngantiang gajihé masuk malu
pidan
buin telun."
Dugas SMA, Luh Srinami biasa sesai
"Nah buin jep meli rujak, cang ja né nraktir."
méménné
ané
madagang.
nulungin méménné madagang. Ento makada
ia
suba
biasa
tekén
"Seken nah!"
langganan méménné ané suba pepes
"Seken."
mabelanja
"Men rujak kekinian to rujak
gelem-geleman, ia ané ngentinin
apa?"
kemu.
Jani
méménné
madagang. Suba ping kuda kadén
"Apang ci sing penasaran, mai
bulak-balik rumah sakit. Buin nyak
jani meli apang ci nawang langsung."
seger, sing kanti a minggu, buin teka
"Sip sip. Sig warungné Luh
ngentah gelemnné. Saru gelemné
Srinami ada? Kangen cang, makelo
ulian tuyuh madagang kanti ka
sing maan kemu."
peteng apa ulian ada anak ané
"Ada, kemu ba jani meli."
nyakitin. Apa buin daganganné lais
Mang Yasa lantas negakin sepéda
pesan, sinah ada anak ané ngiriang.
motorné ngandéng Wayan Yudi lakar
Mang
Yasa
suba
pepes
masih
pesu meli rujak. Sepéda motorné
mabelanja kemu, kéto masih Wayan
gasir majalan nganginang uli Penatih
Yudi yadiastun kapah mabelanja
nuju Batubulan ngojog warungné
bareng-bareng. Nanging jani Wayan
Luh Srinami.
Yudi suba kapahan ka warungné Luh
"Meli rujak kekinian dua Luh?"
Srinami sasukat gajih bulananné
Mang Yasa mesen rujak ngajak Luh
nyenikang ulian tamu di tongosné
Srinami. Dagang rujak ané jegég.
magaé ngancan sepi.
Rujakné masih jaen. Warungné sing
"Aget bli sing telat, latan dogén
taén sepi. Dikénkéné bisa sing maan
buin bedik bli Mang sing ba maan
meli, selidan suba telah. Lénan kén
rujak. Rujakné akuda isinin tabia
ngadep rujak, Luh Srinami masih
bli?"
ngadep tipat cantok.
Suara Saking Bali
Luh Srinami
11
Édisi V | Maret 2016
"Mih aget énggal i raga mai Di. Tabianné a bulih gén Luh. Tabia maal, a bulih dogén suba lalah."
"Kanggo ja ané nraktir Luh." "És gula baang dua Luh. " Mang Yasa nyautin.
"Men bli Yudi kénkén?"
"Sip bli. "
"Patuhang gén Luh."
"Eda pabaliha lonto, daar naé
"Bli Yudi adi makelo sing taén ngenah?"
Luh
Srinami
rujaké Di!"
nakonin
"Ooh né madan rujak kekinian
Wayan Yudi ané makelo sing taén
Mang? Tuah rujak buluan misi juuk
singgah ka warungné.
lengis? Apa men istimewané?"
"Aduh gerit jani Luh, tamuné sepi puk."
"Tegarang cicipin malu, mara komén! "
"Uluk-uluka Luh, ia sibuk jani
Wayan
Yudi
lantas
nyicipin
malali ngajak céwék baruné." Mang
rujakné. Rujak buluan ané sing ada di
Yasa ngéwérin timpalné. Wayan
kenehné uli tuni.
Yudi kitak-kituk, kenyem-kenyem dogén
"Jaen masih buluan anggo rujak nah."
"Mai naé ajak singgah tunangané
"Suba jelas jaen Di, apa buin
bli Yudi!" Luh Srinami ngrayu
celepang malu di kulkasé, pejang
sambilanga
nyang limolas kanti telung dasa
ngenjuhang
rujak
kekinian ané suba pragat. "Aah eda guguna Luh. Seken né jani sedek gerit. Pipisé tuah cukup anggo meli nasi jinggo lan mayah séwan kos gén Luh. Jani gén yén sing né Mang Yasa ané ngajakin lan ia ané ngaku nraktir meliang rujak, méh bli sing ja mai." "Ooh kéto. Nah-nah bli tiang
menit, jeg tambah maknyos. Ada masih ngaé rujak buluan ané nganggo madu misi juuk lémo." "Pantesan
orahanga
rujak
kekinian, mula lén cara biasanné." "Nah foto naé malu Di apang dadi aplud, apang milu kekinian. " "Auk ah. Pocol cang moto, masih cang sing nyidang ngaplud. "
percaya. Men minumné apa bli?"
Suara Saking Bali
12
Édisi V | Maret 2016
"Né HP cangé anggo!" Mang Yasa ngenjuhang HP-né.
"Mang buin jep i raga lakar puas naar rujak né? Apang taén naar rujak
"Sing sing. Jumah cang bisa ngaé
langsung di punyanné. Apang lebih
rujak kéné. Jani sedek masan buluan,
kekinian, apang sing kalah ajak anak
mirib buluan cangé di kampung
ané lénan."
mabuah masih."
"Pasti kerén né Di, i raga si malu
"Sedeng luunga, yén kéto mai
ané lakar ngaplud foto cara kéné.
mani mulih ka kampung ciné ngalih
Apa anggon wadah rujaké buin kejep,
buluan, ajaka ngaé rujak buluan
i raga sing ngaba piring?"
apang kanti puas. Mumpung cang libur mani. Motor cangé ja aba." "Nah
mumpung
cang
"Don biu dadi anggo, don keladi dadi masih. Apang nyangetang lebih
magaé
malem masih mani."
kekinian Mang! Hahaha..." Neked di tegalné, Wayan Yudi
Buin maninné payu ajaka dua
nyengéngét nolih punyan buluané.
mulih ka kampungné Wayan Yudi di
Prajani makesiab krana tepukinan
Karangasem.
suba
punyan buluanné ané tuah a puun
mabekel basan rujak. Kenehné apang
misi don dogén, tusing misi buahné
sing buin repot ngaé basan rujak
nyang a besik.
Uli
Dénpasar
disubané neked di kampungné. Aget
"Beh pocol Mang, uluk-uluka
langité galang dugas dinané ento,
ajak i bapa. Apa sing ada misi buah
tusing ada ujan ulung cara biasa ibi
buluané?"
puanné.
Neked
di
jumahné
di
Karangasem, Wayan Yudi nakonang unduk
buluan
bapanné.
di
tegalné
Disubanné
tekén
"To tolih betén makacakan kulit lan batun buluané Di! " "Badah
nyén
ya
ngamalunin
bapanné
ngamah buluan cangé dini?" Gedeg
ngorahang punyan buluanné nged
kenehné Wayan Yudi, marasa kuciwa
mabuah, gagéson ajaka dadua ka
di kenehné. A besik sing ada masisa
tegalé mabekel basan rujak.
buah buluanné. Kulit buluané ané
Suara Saking Bali
13
Édisi V | Maret 2016
mabrarakan di padangé sépaka baan batisné ulian gedeg basangné.
Mang Yasa nyekenang matakon.
"Mirib amah bojog Di." "Bisa
masih
Mang,
"Dadi daar kulit buluané Di?"
"Dadi yén nyak Mang. Kulit bojog
sentul gén dadi anggo rujak. Né foto
kekinian ané ngamah. Kanggoang
naé malu rujak kulit buluané apang
kulitné anggo rujak nyak, apang sing
dadi aplud ka sosméd. Isinin tulisan
pocol joh-joh uli kota ngaba basan
rujak super kekinian!"
rujak mai. Rujak super kekinian né." Wayan Yudi nuduk kulit buluan ané
"Nah cang moto, rujakné ci gén ba naar padidian! Cang sing ngidih."
mabrarakan di betén punyan buluané, lantas isinina basan rujak.
Dénpasar, 10 Fébruari 2017
I Madé Suar-Timuhun embas ring Banjar Tengah, Timuhun, Klungkung, 17 Juni 1987. Kakawiannyane kawedar ring Bali Orti, Médiaswari, Majalah Ékspresi, Majalah Canangsari, lan Majalah Satua. Warsa 2016 dados narawakia ring Ubud Writers and Reader Festival.
SUARA SAKING BALI GENAH NGARURUH LIANG, GENAH NGARURUH BAGIA, GENAH MASATUA, GENAH KANGIN-KAUH, GENAH NUTURANG PISAGA DURUS NGRANJING RING
www.suara-sakingbali.blogspot.co.id Suara Saking Bali
14
Édisi V | Maret 2016
SATUA CUTET
I Gedé Agus Mahardika
Suara Saking Bali
15
Édisi V | Maret 2016
Mara telung bulan matunangan
kapitu, langité remrem gulem, bulané
kéwala Ni Luh Ratri suba percaya
karasa mengkeb di tundun ambuné.
pesan ngajak I Putu Réndi, wireh
Dinané jani karasa melah, ipun
Putu Réndi sesai ngrayu baan munyi-
kakalih laut ngalih selah sada majanji
munyiné manis, kéto masih ipun suba
lakar
pepes ngembahang gapgapan ané
bareng-bareng di Pura Besakih. I
ngaé anyud keneh Luh Ratriné. Ané
Putu
jani Luh Ratri mara nyaluk kelas 2
majalan ngalih tunangané Ni Luh
kéto masi I Réndi mara kelas 3 SMA,
Ratri,
kéwala kenehné ba lewihan tekén
udeng putih, kamen putih makejang
anaké
makurenan,
ipun
sarwa mamutih rawatné suba luwihan
engsap
tekéning
makejang
sampun ulian
punyah tekén semarané. Di
Desané
kén
ngamargiang
Réndi
suba
sayaga
mapanganggo
jero
Siwa
mangku,
adat
kéwala
Ratri
lakar
nyetil
tuah
nyilibang dayané ané usak. Masabuk
makejang
anaké
kompék
gedé,
majakét
kulit,
ngorahang I Réndi nak cerik kalem,
maimbuh makacamata kénkén ja cara
wiréh tuara taén bareng guak-guék di
bos, tusing adung tekén sebengné ané
rurungé cara timpal-timpalné lénan,
polos.
turin ipun kapah pesu maluas-luasan.
Kéto
Jumahné ipun manja pesan, mémé
mapayas
bapané
to
maénci, maalis-alis, makejang sada
makada ipun kapah nepukin né
tebel nyaruang rawat muané ané tipis
madan sebet lan pikobet.
buka tapisé. Diastun mapanggo adat
dadi
pegawé
negeri
Kéto masi Luh Ratri, ipun tuah anak
luh
pingitan,
di
kamarné,
suba
mapupur,
kéwala panganggoné cara anak lakar
dadi
matekap, baju lan kamenné sarwa
matunangan, apa buin pesu ngajak
gantut, di duur entud pang nganti
timpal né muani-muani, kija-kija
ngenah
ipun laranga, ideh-ideh ipun luas
Reramané tuara ja nawang unduk
setata atehina tekén reramané. Sané
panakné suba ngelah demenan, apa
mangkin nemonin purwani tilem
buin lakar majanji luas Nyiwa Ratri
Suara Saking Bali
tusing
masih Luh Ratri
paané
ané
berud-berud.
16
Édisi V | Maret 2016
ngajak tunangané. Ada sawatara jam
"Aah ibu ada-ada gén," amonto
tengah kutus peteng, Luh Ratri pesu
Luh Ratri masaut, tutur méméné ané
uling kamarné, lantas takonina tekén
luwung ampahanga, karasa tusing ja
bapané ané negak di sisi mabalih TV,
singgah di don kopingné.
"nak karkija Luh, nguda aéng kéto
"Nyén kaajak Nyiwa Ratri Luh?",
payasé jeg cara barong macan goban
méméné matakon,
Luhé?" kéto bapané matakon, sada
"Timpalé!!"
bawak
pesan
ngedékin. Abedik tuara ngelah nyet
pesautné Luh Ratri, laut ipun nyemak
panakné lakar luas malali ngajak
montor pesu karurungé.
demenané.
Di jaban Dalemé ipun marérén,
"Ah bapak ada-ada gén, né tiang
nyongkrak
montor
laut
nélpun
ka Nyiwa Ratri ka Dalem pak, idih
tunanganné, nanging tusing angkat-
naké bekelé?" Luh Ratri nyautin
angkata wiréh I Réndi enu di jalané.
patakon bapané.
"Hai céwék!" kéto truna-trunané
"Béh awak kar Nyiwa Ratri nguda mabekel, mapuasa naké, sing taén
éngkén
maca
satuaan
I
nyandain,
sambilanga
nundik
bangkiang Luh Ratriné. "Ngoyong
éngkén
jeg
mocé
Lubdakané?" bapané nyautin, sada
san!!" Luh Ratri masaut masemu
ngejuhin panakné pipis.
gedeg.
"Ba
makan
Luh?"
méméné
nakonin.
"Buih seremné, lén jeneng ba serem buin galak, jeg nyak san cara
"Ah sing bu, tiang suba wareg!" Kéto pasaut Luh Ratriné bawak, "Melahang makamen éngkénné Luh, ka Pura né kakéto, nyanan yén
unén-unén
Batara
Dalemé
né,
ha...ha..ha.. !!" Kéto truna-trunané nguyonin, kedék masuryak. Luh
Ratri
laut
nyalanang
negak si jeg mapang barongé di
montorné, ngalih tongos suwung
Pura!!"
apang tusing candaina buin tekén
Méméné
nuturin
sambilanga nyait porosan.
Suara Saking Bali
jenget,
truna-trunané ditu.
17
Édisi V | Maret 2016
Peteng dedet
guminé,
kerug-
"Milu
siiik...?"
Kéto
trunané
kerug nyaratang ujané lakar ulung.
makaukan, saha I Réndi gerem-
Luh Ratri terus ningalin jamné, suba
gerem ngegas montorné laut majalan
makelo pesan nanging I Réndi tondén
ngebut, nganti buké masepuk.
masih teka. Ada truna-trunané ma
Di jalané ipun ngorta, "mau
lauan di samping margané sambil
kemana nih béb, jadi ka Besakih?",
magénjékan,
kéto Luh Ratri nyumu matakon.
"Nyén
kaantiang
Luh
jegég?
Kéné gulemé bin kesep ujan anyud pupuré nyen Luh...." Kéto trunatrunané buin nyuryakin Luh Ratri. Luh Ratri suba inguh pesan
"Iya lah béb, ntar di sana beli bunganya!!" Kéto pasaut I Réndiné. Kondén joh pajalané, sagét ujané ulung masriyok, ajaka dua nyumu paling, ngonang kipekané ngalih-
kipekané paling sambilanga klecat-
ngalihin
tongos
mémbon.
Suba
klecet.
nganti telah lepégan, mara ipun
Buin kesepné I Réndi teka,
nepukin umah montor di sisin jalané.
negakin montor Ninja gelah bli
Ditu lantas ipun ajak dua mémbon,
misané,
sambil ngampig-ngampigan kamenné
kopingné
masengseng
héadsét laut marérén di malun Luh Ratriné.
ané belus lepégan, "Dingin béb, gimana nih béb?"
"Kok lama banget sih béb?" kéto
Luh Ratri, ngetor wiréh makejang
munyin Luh Ratriné nakonin I Réndi,
awak tur panganggoné belus, makada
"Ah baru jam delapan, ayo naik?” I Réndi masaut. Luh Ratri ngunci nas montor ané pejanga di sisin jalané, maklecog menék ka montor Ninjané. Jitné
ipun kadinginan. "Sini béb wi peluk", kéto I Réndi nyautin, sada ngelut awak Luh Ratriné. Kala ento jalané sepi, ajaka dadua
ngging, kamené pelitanga nganti
ngetor
paané ngenah misi cebleng-cebleng
mémbon ngantiang endang. Saka
selem langah-langah.
bedik
Suara Saking Bali
magelut
liman
I
di
sisin
Réndiné
jalané,
ngrépé,
18
Édisi V | Maret 2016
makejang awak Luh Ratriné grépéna,
Besakihé. Kisah-kisah I Réndi natad
kayang ané mengkeb-mengkeb milu
montorné, Luh Ratri nutug uli duri,
seluka.
sambilanga ngeling grong-grong.
"Jangan béb, ntar ada yang
"Siep éngkén, jeg nyebak!" I
lihat!!" kéto Luh Ratri ngomong,
Réndi gedeg pesan ningeh eling I
sambilanga ngisiang liman I Réndiné.
Ratriné, pesu munyiné ané kasar-
"Ah lagi sepi béb, gak ada orang
kasar nganti engsap ma babab-
juga", I Réndi masaut, bibihné suba
bébéban.
ideh-ideh, selap-selép cara lalipi,
Luh Ratri, mendep suwud ngeling
ajaka dua laut mapagut di selagan
laut masaut, "kamu kok gitu sih béb,
ujané bales.
kamu kok marah sama aku?" terus
Buin
ujané
endang,
majalan,
kéwala
nanging I Réndi tusing masaut,
penganggoné enu lepégan, ngetor I
sebengné nges, peluhné nyarékcék,
Réndi nyalanang montorné, ada mara
maadukan ngajak yéh ujan ané
100 méter majalan yén kénkén kadén
melusin
sagét
dratdat-
dagang lengis kéwala suba matutup, I
nganti
Réndi nongkrak montorné, laut kauk-
kakalih
kesepné nyumu
montorné
drutdut,
nyumu
angut-angut,
montorné mati makleput.
Luh
kauk,
"Yih éngkén né?", I Réndi paling,
Ratri
ngamikmik
awakné.
"Jro
padidina,
Tepukina
dagang,
Bu...,
ada
meli
minyak!!".
tuun uling montorné, kipak-kipek
Makelo pesan dagangé pesu, Luh
laut nengokin tangkiné ané dapetanga
Ratri suba sebet pesan, kipak-kipek
suba tuh latuh.
tusing karuan. I Réndi laut nogtog
Luh Ratri ngeling keteb-keteb, wiréh guminé suba peteng,
dagangé
"Dija ya ada ngadep lengis kali jani?" Kéto isin kenehné. Dagang
lengisé
joh
pintun
warunge, pesu,
sing
makelo
sambil
menain
kamenné. "Numbas napi gus, gék?" Kéto
badelod,
dagangé matakon.
matulak uling jalan ngalih Pura
Suara Saking Bali
19
Édisi V | Maret 2016
"Meli minyak bu, 4 liter", I Réndi
"Iya, wi gak tahu jalan ka
masaut, sambilanga nyemak pipis di
Besakih béb, kita ka pantai aja ya?"
kompékné.
Kéto pasautné I Réndi, Luh Ratri
"Kakija niki peteng-peteng gus?" Dagangé matakon, sambil nyaledétin Luh Ratri né ngetor turin masemu sebet.
kenyam-kenyem laut ngelut tekek bangkiang I Réndiné. Saget suba neken di pasisi, tusing ada ujan nang aketélan, bias pasihé
"Sira kaajak nika gus?" Kéto buin
masi tuh. Grudugan ombaké saling
dagange nyambung patakoné, sangsi
sautin ngencak petengé. Kéto masih
tekéning I Réndi.
ramé bajang trunané ané suba negak
"Adik tiangé Bu, niki tiang kal maturan
ka
Besakih,
pas
mapasang-pasangan,
kelap-kelip
telah
ngisi HP, ada masih ané glalang-
minyaké ked dajané bu?", kéto pasut
gliling, ada ané slalag-slélég di
I Réndiné, laut ngenjuhang pipisné.
punyan ketapangé. I Réndi kipak-
"Belus-belusan kéné ka Besakih
kipek,
ngalain-ngalain
tongos
nggih gus?" Kéto dagangé matakon
suwung, tongos negak padaduanan.
sambil ngenjuhang susuk. I Réndi
Di sisin pasihé ada pondok maraab
menékin montorné, tusing ja masaut,
ambengan, ditu tongos pacalangé
kéto masi Luh Ratri suba menék
majaga
baduri. Ngidupang montorné gram-
truniné
grem laut macuet majalan ngebut
Majalan ipun sareng kalih, ngentasin
beneng kelod. Dagangé kauk-kauk
sisin pasihé, batisné suba belus
"gus...gus... Besakihé ngajanan... !!" I
kaampehang
Réndi tuah makipekan dogén, sada
majalan nyujuh pasisiné. Kedak-
buin ngegas montorné.
kedék
nyénter-nyénterin ané
ajaka
malali
didih
dadua,
ka
trunapasisiné.
ombaké
ané
colak-colék
"Mau kemana ni béb?" Luh Ratri
saling gobagin yéh pasih, saling
matakon. "Dagang itu bilang ini
samparin bias, nganti kenjel ngos-
bukan jalan ka Besakih béb!" Luh
ngosan. Demen liangé sing ngidaang
Ratri nyambung omongané.
nyambatang, nganti engsap tekéning
Suara Saking Bali
20
Édisi V | Maret 2016
galah ané terus majalan. Ipun kakalih
grayang ngalih-ngalihin selah apang
laut negak nyalélég di pedauné.
ngidang ngaénang Luh Ratri uyang.
"Seneng ya béb?", Luh Ratri nyumu
matakon,
Rayuan gombalné pesu nganti
sambilanga
bibihné ngalénténg, layahné selép-
ngajengit, ngejang sirahné di palan I
selép, paesné ngetél kénkén ja cara
Réndiné.
alu ané mesuang jurus. Yén kénkén
"Untung kita nggak jadi ka
kadén Luh Ratri saget anyud, kéwala
Besakih, untung saja kamu ngajak
tusing ja ulian gebyuran ombak ané
aku ke sini béb!!" Kéto Luh Ratri
menék ka pasisiné, nanging ulian
nyambung ngomong, ulian punyah
teleb tekén rayuan, karasa suba
tekén semarané.
susupina tekén ajian I Réndine.
I Réndi kenyem-kenyem dogén,
Nyansan peteng nyansan nyepiang,
kejengat-kejengit éngkén ja cara
dinginé dadi kebus, ketugan tangkahé
bojog
mapaliwat ngajak gebyuran ombaké.
masigsig
jahé,
nyaru
di
tengahné suba madaya jelé.
Pecalangé aukud bangun majalan
Petengé terus majalan, dinginé
mailehan nyénterin katongos truna-
suba nyusup ka jahjah tulang. I Réndi
truniné
ngajak Luh Ratri nu masi negak di
makejang suba ilang, pasisiné suba
pasisi
karasa
sambil
metékin
bintang-
ngoyong
inuni,
suwung.
kéwala
Uyap-uyap
bintang, ningehang gebyuran ombak
peningalan pecalangé ulian kiapné
ngaba
ané
bas kaliwat. Ipun terus majalan,
mangampehang bok Luh Ratri saha
nganti neked di bucun pasisiné, laut
nimpénin muan I Réndi.
pecalangé totonan negak di samping
kesiran
angin
Sawatara jam tengah dua peteng, saka besik pecalang lan truna-truniné maklimpeng,
kipekan
I
Réndiné
ngoméng,
ngenteg
sebeng
ngantosang
pasisiné
suwung
mangmung. Jrijiné ngrépé, grayang-
Suara Saking Bali
pedauné. "Aduuuhh kiap matané jroo", kéto pecalangé
ngamik-mik
padidina,
sambilanga muaban, nyaruang kiap nyénter-nyénterin
langité.
Buin
kesepné timpalné teka ngaba kacang
21
Édisi V | Maret 2016
kulit laut negak di sampingné, ditu
soléh-soléh
ajaka dua nutur sambilanga makpak
pedauné, buin cara munyin kuluk
kacang.
nyelék-nyelékin yéh, buin munyin
Kasak-kisik,
pecalang-
pecalangé totonan laut nyalélég sik pedauné, ulian kiapné karasa suba tusing nyidaang naénang.
dingeha
di
tengah
anak ngerogoh, "Neng delokin man !!" Kéto pecalangé nundén timpalné.
"Ngoyong Man, jeg sing neliknelik!" pecalangé besikan ngorahin
"Ah auk ci ya ningalin," kéto timpalné nyautin.
timpalné ngoyong wiréh pedauné
"Kadén cai né ngaba sénteré,
rasanga sada makocotan. Nanging
waké tunden ci!!" buin pecalangé
timpalné sing masaut, kéto masih
besikan masaut jengat, magonggang
pedauné masi enu makocotan.
ajaka dua.
"Ngoyong !!" Buin pecalangé né mara nengkik timpalné, sambilanga nyengeg nganti timpalné maserod maglebug
di
biasé,
tur
bangun
tengkejut,
"Mai bareng ajak dua nelokin," kéto pecalangé ngomong. Takut-takut bani, ngangsehang nyénterin katengah padauné, petelan pesan, matimpuh nyongkok sirahné
"Nak éngkén ci né?" pecalangé ané ulung tengkejut matakon.
nengok, mara bedik pesan sénterné nyujuh tengah pedauné saru-saru
Pecalangé ané nyengeg masi milu
tepukina kain putih angkab-angkab,
tengkejut, wiréh timpalné suba ulung
"aaauuunnggg," buin munyin kuluké
pedauné enu masi makocotan.
nimpalin, ajaka dua ngejer ngetor,
"Siep-siep
malu
ci
man!!",
"aauuuunnngggg...auungg!!" pecalang
ané
besikan
timpalné
siep,
kaselagin
"A..a..apa to Maaaannn," kéto ngorain suaran
kuluké ané nyeremin petengé. Ajaka pedauné
dua
siep,
makocotan,
Suara Saking Bali
bibihné karasa caket.
nyelibsib. "Antiaaaanggg caannggg Yan!!"
tlektekanga munyi
pecalangé ngamikmik laut malaib
kéto ané besikan ngaraik sambil
ané
22
Édisi V | Maret 2016
malaib pati kaplug jlémpah-jlémpoh
campah kakéto naké mamunyi, bin
nguber timpalné.
jep kecota bol ciné mara ja, matan
I Réndi ngajak Luh Ratri nu masi iteh mapagut marurub kamen putih di
waké nepukin mara not!!" Buin timpalné besikan masaut jengat.
tengah pedauné, teleb karasa guminé
Mara kéto timpalné ngomong
gelah ajaka dua, cara punyah tusing
prejani laguné siepanga, laut pangkah
ja buin rungu tekén apa-apa, kadirasa
ipun mamunyi,
blabar tusing ja ngidang ngentenang.
jelema penakut ajak dua, mai tutug
Pecalangé buka dadua neked di poskoné, peluhné nyrékcék, angkihangkih
sambil
ngisiang
"adah cai mula
waké, amen ada léak jeg kasaup, kapantigan!!"
sakan
Ajaka telu laut majalan ngauhang,
poskoné. Timpalné ditu masisa buin
kéto masih kuluké iteh ngaung-
ajaka tatelu, ané ajaka dua suba
ngaung.
masaré lelep, ané besik nu ningehang lagu.
pecalangé né mara nakonin timpalné,
"Nak éngkén ciné ajak dua, peteng-peteng
"Ija tepukin ci Man?" Kéto
olahraga,
sambilanga éngkag-éngkag majalan.
pulesang
"Kléng igisan munyiné Dé, né
ibané éngkén né!!" Kéto pecalangé di
dauhné di pedauné!!" Kéto pesaut
posko nyapa timpalné sambilanga
timpalné ané nepukin inuni.
angut-angut nuutin laguné. Ajaka
dua
Suba
paek
prajani
pecalangé
mategtegan,
totonan ngadéngan pejalané, kasa-
ngamelahang angkihané laut ngetor
kisi ajaka telu, selagina tekén munyin
mamunyi, "kléng ci Dé, badauh di
kuluké ané ngaung-ngaung. "Muh
pedauné ada léak nadi not!" Kéto
naké delokin jani, ba ya ci wanén !!"
tuturné serem.
Kéto
pecalangé
"Adah ba lemah né Maan, ija ada
timpalné,
léak kali jani, méh ba luas peken
timpalné.
sada
inuni
ngorahin
nundik-nudikin
léaké makejang," pecalang ané di
"Nah ndén naké malu, adéng-
posko masaut campah, "Ah ci da
adéng ngalih selah pang aluhan
Suara Saking Bali
23
Édisi V | Maret 2016
nakep," kéto pasaut pecalang né mara, sebengné seken.
Sambilanga
angkab-angkab
adéng-adéng pecalangé ento majalan
Paekina pedauné, laut sénterina,
nyekénang isin pedauné ané tanjunga,
tepukina kain putihé suba angkab-
kala ento masi I Réndi ngajak Luh
angkab, prejani angkihané kandatan,
Ratri tengkejut,
sénteré ngetor, kéwala ulian lek tur
majujuk.
jengahné
suba
maadukan,
gagéson
bangun
wiréh
"Léééaaakkkk....!!” nengéng peni-
omongané inuni gedé-gedé pesan, né
ngalan pecalangé ento, tengkejut,
mangkin ipun ngangseh-ngangsehang,
naga di betekan batisné karasa milu
inget masi ipun ngipek-ngipekin
ngalépat
timpalné duri, ulian takut kalaina.
ngisiang tangkahné laut ipun pungkat
Timpalné terus makejit-kejitan, ipun
maglebug nyelémpang di biasé.
ngawales terus angut-angut.
"Amah...amah.."
"Né aba sénteré malu," kéto munyiné sambilanga
nyaruang ngenjuhin
malecat,
jejeh
ati,
timpalné
senter.
pecalangé
Kéto
majujuk
munyin joh
uli
pedauné, tur milu makecos makesiab. Takut-takut magelut
Majalan adéng-adéng sada ipun
ané
sambilanga
nyénterin.
saling Saka
bani,
ajaka
tuludan bedik
dua ngetor
majalan
melitang kamen, ngédéngan nagané
maekin lawat putih-putihé totonan,
makilit di betekan batisné,
ngusap-ngusap
bedik
saka
peningalan
nlek-
ngéncangan
pejalané
tekang, mara paekina sagét tepukina
bayu
malaib
jelema luh muani ané majujuk,
"iiiaaaattt...!!!, Sahasa ipun nendang
ngedig-ngedigin panganggoné sada
pedauné
tur
nagih malaib. Gagéson pecalangé
nyaréndéng. "Ah cai, apa sing ada,
ajaka dadua nguber makecos laut
mara tanjung pedauné gén ba ilang,
nakep kamen I Réndiné kedenga
mara ukana amah waké léaké!!" Kéto
nganti kelés malalung ulung ngalu-
tuturné sombong.
lung.
ngedénang
nganti
Suara Saking Bali
maoyagan
24
Édisi V | Maret 2016
"Yih dong nénénan léaké ling tuni ajaka dua bakat pelaibin."
naanang lek ati. I Réndi betén maguyang,
"Adah né mara ja léak matah, di
"Ampun pak...
ampun pak...,
pedauné nyalonarang," kéto munyin
émék tulungin Réndi mék...!" Kéto I
pecalangé saling sautin sada naanang
Réndi
kedék di basangné ulian takutné ané
malisah di bias pasihé. Pecalangé ané
tusing
masi
pungkat kisah-kisah majujuk, maba-
nepukin timpalné ané mapi wanén
lih, kituk-kituk sambil ngasgasin
pamuputné nganti pungkat nyelém-
sirahné.
kodag-kodag,
kéto
kauk-kauk,
gerang-gerong
pang baan takutné. Luh Ratri nguntul sambilanga
Tohpati, 22 Oktober 2016
menain penganggoné, clingas-clingus
I Gedé Agus Mahardika embas ring Demulih, 17 Agustus 1991, tamat ring Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama IHDN warsa 2013. Mangkin meneng ring Ds. Demulis, Kec. Susut, Bangli.
Syarat: 1. Tema bebas 2. Nenten SARA lan porno. 3. Minimal 10 cerpén 4. Maksimal 15 cérpen
Durus Kirim Cerpén Duwéné Sastra Bali ngawinang Basa Baliné AJEG! Suara Saking Bali
25
Édisi V | Maret 2016
SATUA CUTET
I Gedé Putra Ariawan
Suara Saking Bali
26
Édisi V | Maret 2016
Yéh paningalanné makebios ritatkala hasil USG bacana tekén dokter spésialis di klinik kandungan. Di tengah basangné sampun mentik manik tresna. Manik marupa buah basang sané kapicayang rikala kurenanné lakar magedi. “Suami tahu?”
Arta brana tusing ada artiné rikala
“Belum Dok,” saut Putu Mirna
kurenanné joh. Apa buin kanti ka
lantas ngusap yéh paningalanné. Pak
selat pasih ngalahin pianak ané enu
Dokteré makenyem, kadéna Putu
cerik. Sabilang wai pianaké matakon,
Mirna ngeling ulian kaliwat bagia
“Bapak kija? Pidan Bapak mulih?”
ningeh kabaré jani. Tusing tawanga, ia
sebet
ngenehang
nasib
buah
basangné.
Putu Mirna makita ngeling lamun ningeh
pianakné
matakon
kéto.
Pitung tiban ngantén, tusing taén
“Ngudiang sebet?” kéto Putu
ngrasayang jaen idup masohaman.
Mirna matakon tekén ibané padidi.
Uli pidan, Putu Mirna biasa kalahin
Tusing sepantesné ia ngeling apa
kurenan. Idup padidi, ngurus pianak
buin bes sanget makeneh cara jani.
padidi kanti ngitungan iba padidi-
Apa kenehanga? Pianak, kurenan,
padidi. Apa sujatiné ané aliha tekén
pipis, carik, tanah, tegalan, makejang
kurenanné? Luas magaé ka selat
ento suba gelahanga. Apa kuangan?
pasih, ngalih pipis ngutang pianak lan
Ngudiang ngeling?
kurenan. Apa buin aliha? Makejang
Neked di jumah, Putu Mirna tusing nyambat apa tekén kurenanné.
suba gelahang, kéné-kéto suba ada. Apa kuangan?
Langsung ka tengah kamaré lantas
“Kuangan pianak muani!”
malengok padidina. Marasa jelék
Putu
Mirna
sakit
ati
lamun
nasibné numitis dadi nak luh. Uli
ningehang kurenanné ngomong kéto.
pidan ia makita cara anak luh lénan,
Anak muani lebihan nuntut, tusing
mapunduh ngajak pianak lan kurenan.
taén ngrasayang dadi nak luh. Lamun
Suara Saking Bali
27
Édisi V | Maret 2016
dadi tagih, Putu Mirna makita ngelah pianak
muani
apanga
kurenanné
“Ngudiang kurenanné
ngeling?”
matakon.
kéto
Putu
Mirna
demen. Kanti ping pat Putu Mirna
ngénggalang ngusap yéh paninga-
nglekadang
lanné.
pianak,
pamuputné
makejang luh tusing ada muani. Putu
“Sing kenapa,” saut Putu Mirna
Mirna sasai ngeling, apa pelihné?
lantas
ngelut
kurenanné.
Sing
Kéweh san ngelah pianak muani. Apa
madaya,
yéh
paningalanné
buin
buin dokteré busan ngorahang, Putu
makebios, nyerétcét kanti ngaénang
Mirna jani suba misi. Misi duang
baju kurenanné belus. Putu Mirna
bulan rikala kurenanné buin lakar
ngeling sengi-sengi kanti bengul
magedi. Magedi joh luas ka kapal
paningalanné. Sing madaya, tresna
pesiar.
ngaénang ia cara kéné. Marasa kalah
Sagétan kurenanné teka uli di sisi
dadi nak luh, marasa sing mabayu,
ngajak pianak-pianakné ka tengah
marasa enduk, sing ada artiné di arep
kamar. Makejang pianakné suba sirep
anak muani.
ulian kenjel macanda uli tuni. I Ketut
“Suud ngeling!”
ané paling cenikan tepukina suba
Putu Mirna makenyem ngeng-
ngengkis sirep, tusing nyak mapisah
kebang
ngajak
kurenanné
bapannné.
Kéto
masih
sakit pedih,
atiné.
Kadéna
sing
madaya,
pianakné ané nomer telu I Komangan,
kecupan sayang suba malabuh di
demen
gidatné. Lamun cara kéné, Putu
macanda
kapah-kapah
ulian
bapanné
tepukina
jumah.
Mirna
sing
ngidang
ngomong,
Pianakné ané nomer dua lan nomer
bibihné caket, sing ngidang ngalawan,
satu, I Madé lan I Putu sesai ngeling
sing ngidang nulak rikala madu
ulian nagih masangkol ngajak bapak.
tresnané lakar isepa tekén I Kumbang.
Makejang pianakné kapatpat ento enu
Rasa rindu, tresna, pedih, sayang
cerik, sedeng demena ngajak mémé
macampur dadi besik. Mabesikan di
lan bapa.
paukudan. Putu Mirna marasa jani suba joh makeber. Makeber ngindang
Suara Saking Bali
28
Édisi V | Maret 2016
kanti ka suargan ajak I Kumbang ané
pianak muani. Tusing taén ada hasil,
sanget katresnain.
makejang
kapatpat
pianakné
luh
Suba pitung tiban Putu Mirna
tusing ada muani. Nyén pantesné
nyalanang idup cara kéné. Kapah-
kapelihang? Putu Mirna suba wadih
kapah nepukin kurenan ulian ané
pelihanga, suba wadih
muani magaé di kapal pesiar. Nem
kurenanné pedih.
ia ningalin
bulan cepok mara nepukin kurenan
Di tengah atinné, Putu Mirna
bin sada tusing taén makelo, paling
sujatiné makeneh nglawan. Kure-
aget a bulan di Bali. Tondén buin ané
nanné sing taén ngasanin idup dadi
muani
bisnisné.
nak luh. Ngaba belingan kanti sia
Makejang bisnis jemaka kanti Putu
bulan, nglekadang pianak magantung
Mirna maurug baan pipis. Apa tagiha,
ban bok akatih. Apa buin lamun suba
tinggal
maorahan
Umah,
ngelah bayi, lemah peteng bisa
mobil,
emas,
berlian,
magadang. Tondén buin sabilang
makejang suba gelahanga. Pamu-
semengan ngurus pianak masekolah,
putné, Putu Mirna sing taén marasa
ngurus isin paon, ngurusang matua,
bagia setata sebet lamun kurenanné
ngurusang banjar, ngurusang kéné-
suba magedi.
kéto.
sibuk
ngurus
dogén.
permata,
Pidan
Putu
Mirna
maan
“Pidan ja i raga ngelah pianak
ngurusang ibané padidi? Ia makita
muani, kayang ento Bli suud luas ka
kurenanné nawang kénkén asané idup
kapal pesiar!” kéto ané muani sasai
dadi nak luh.
nyambatang. Putu
Mirna
“Bli, suud amonto luas. Sing sebet
kurenanné sasai ngomong
lamun
pedalem pianaké jumah?” Putu Mirna
kéto.
ngorahin kurenanné apanga suud
Marasa kuangan dadi nak luh, sing nyidaang ngemang pianak muani.
magaé di kapal pesiar. “Bli suba
majanji! Pidan ja
Putu Mirna sesai pelihanga tekén
ngelah pianak muani, kayang ento
kurenanné. Suba wadih kemu-mai
suud luas!” saut ané muani.
ngalih dokter spesialis, maprogram
Suara Saking Bali
29
Édisi V | Maret 2016
“Tiang jani suba misi!” Putu
Mirna
makita
ngeling,
nanging
Mirna ngisi basangné, ngorahin ku-
tanggehanga apanga pianakné tusing
renanné
milu sebet. Lamun anak luh lénan
apanga
nawang
manik
tresnané suba mentik.
cara kéné, miribang uli pidan suba
Kurenanné jani makelo mapineh miribang ada kenehanga.
nyak palas ngajak kurenanné ulian
“Lamun muani ubuhin, lamun luh ulungang!” saut
ané muani lantas
magedi ngalahin Putu Mirna padidian di tengah kamaré.
tresnané madasar suci kategul idup ngantos mati. “Kemu laku Luh! Nunas ica di punyan kepuh dauh désa, uningang
Guminé karasayang peteng rikala kurenanné
nagih mapalasan. Putu Mirna sing
ngomong
kéto.
ragané ditu. Nyén nawang pianaké
Yéh
nyak lekad muani!” Kéto matuané
paningalanné buin makebios, cara
ané luh ngorahin mantuné apanga
pancoran
cerik
kanti
nunas ica di punyan kepuh dauh désa.
ngaénang
belus
kasuré.
Di betén kepuhé ento ada pura cerik,
Kurenan padidi bani ngomong kéto.
malinggih jero patapakan sakti sané
Buah basangé macihna manik suci,
marupa dedari kembar.
ngatéltél sprai
bukti tresnané suba taén mabesikan.
“Di punyan kepuh kembaré ento?”
Ento ngudiang nagih ulungang? Apa
“Ae, pakélingan raga ditu, nunas
pelihné? Pianak luh muani patuh
pianak
muani.
dogén. Ané penting i raga sanggup
lamun nyak pianaké lekad muani
miara buah basangé apanga tumbuh
énggalang
dadi pianak suputra, subakti tekén
matuané ané muani nyautin. Sujatiné
rerama maguna di masyarakat.
Putu Mirna tusing ja bes sanget
bayah
Inget
masasangi,
sanginé!”
kéto
Miribang jani suba ada telung
percaya tekén ané kéné-kéné. Dija
bulan Putu Mirna buin kalahina luas
ada unduk punyan kepuh bisa ngaé
ka kapal pesiar. Kurenanné
pianak muani? Dokteré dogén suba
tusing
taén maang kabar sasukat nawang
nyerah, luungan jani suba pasrah.
ané luh suba misi. Sujatiné Putu
Suara Saking Bali
30
Édisi V | Maret 2016
“Énggalang jani kemu! Né mémé
dokteré ngorahang belinganné
ada
suba ngaénang canang,” dapetang
masalah. Sing madaya cara kéné
matuané suba ngaba canang sari
pajalanné. Miribang anaké numitis di
wadahina bokoran cerik.
tengah basangé suba pedih nepukin
“Jani?”
reramané kaliwat momo, kaliwat
“Nah, énggalang kemu, da liunan
angkuh,
matakon!” saut matuané.
kaliwat
mamilih
apang
pianakné lekad muani. Lamun cara
Apang matuané tusing pedih, Putu Mirna lantas ka punyan kepuh
kené
pajalanné,
nyén
pantes
kapelihang?
dauh désané. Di pura cerik betén
Sasukat tawanga belinganné ada
kepuhé ento, Putu Mirna ngaturang
masalah, Putu Mirna sasai ngeling di
canang sari nunas ica lan masesangi
tengah kamaré. Ia sing taén ngomong
apanga pianakné lekad muani. Putu
apa, sing taén nyambat kema-mai
Mirna jani kaliwat pasrah kanti nyak
apanga tusing ada anak nawang.
nyemak gaé cara kéné.
Depang ia ngaba sakitné padidi.
Miribang suba limang bulan Putu
Lamun suba gantiné mati, ia suba
Mirna tusing taén ka dokter. Ia
sanggup mati ngalahin pianak lan
ngekoh
kurenanné.
mapréksa
ulian
tawanga
belinganné pasti luh. Jejeh ada
***
masalah, Putu Mirna iseng USG
Ring rumah sakit bersalin jam
apang tawanga belinganné luh apa
lima
das
lemahé,
Putu
Mirna
muani. Putu Mirna suba pasrah, suba
nglekadang pianak muani kembar.
nyerah tekén nasib belinganné jani.
Diastun lekad caésar, makadadua
“Maaf Ibu, sepertinya kandungan
bayiné sehat tur normal. Kurenanné
Ibu bermasalah. Coba cék ke dokter
ané magaé di kapal pesiar ningeh
lain atau tunggu hasil USG bulan
kabaré lewat facebook. Girang atin
depan, gimana?” saut Pak dokteré.
kurenanné ditu, prajani nadak makita
Putu Mirna makesiab, prajani
mulih ka Bali ulian
dot nepukin
awakné lemet, tusing mabayu rikala
Suara Saking Bali
31
Édisi V | Maret 2016
pianakné ané lekad muani bin sada
matuané matakon sambilan ngajak
kembar.
cucuné.
Di tengah atinné, Putu Mirna
Putu
Mirna
tusing
masaut,
nunas iwang ring Jero Patapakan
makebios yéh paningalanné ulian
Sakti ané malinggih ring Pura kepuh
suba
las
lakar
mayah
sangi.
kembaré.
Masasangi
lakar
masilurin
atma
Ia
lakar
inget
mayah
sanginé ulian pianakné lekad muani.
rikala pianakné lekad muani.
“Masasangi apa pidan luh?” kéto
I Gedé Putra Ariawan, embas ring Banjar Anyar, Kediri, Tabanan, tanggal 16 Juni 1988. Kakawiannyané sané marupa satua cutet, opini bawak, artikel lan puisi kamuat ring Bali Orti (Bali Post), Média Swari (Pos Bali), Majalah Éksprési, lan Majalah Satua. Dané sampun ngamedalang cakepan marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Ngurug Pasih” warsa 2014 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé 2015. Matan Ai (1) Olih: Manik Sudra
Matan ainé majalan di duur sirah tiangé. Uli semengan kanti sanja. Ia tusing leleh. Tusing med-med. Ia masih tusing daah duuh, lan tusing taén ngrasaang puruh. Yadiastun ia majalan di duur sirah tiangé, nanging ia tusing taén maakin tiang. Tusing taén macapatan ngajak tiang nang abuku. Ia mendep sabilang wai. Tuah iteh majalan dogén. Bibihné caket tusing dadi kemikanga. Miribké bibihné kasegsegin kebés-kebésan uwékan baju. Miribké bibihné majait benang sakti gelah para déwatané. Miribké ia masih kena kutukan uli pidan. Utawi mirib ia mula banggi tekén déwék tiangé, sangkal ia tusing nyak macapatan ngajak déwék tiangé yadiastun a buku. Apa buin lakar nyak nutur ngajak tiang dini negak padaduanan saling arepin, namping kopi selem a gelas madarang séla matambus.
Suara Saking Bali
32
Édisi V | Maret 2016
SATUA BALI
Suara Saking Bali
33
Édisi V | Maret 2016
Sedek
dina
anu
Pan
Belog
Teked ditu, tusing ja ia makeneh
tundéna ka peken tekén kurenané
nakonang ajin bébék, wiadin nawah,
meli bébék dadua, lakar tampaha
sakéwala kéné koné munyiné tekén i
anggona banten, krana matuanné
dagang bébék, “jero dagang bébék,
buin maniné tutug abulan pitung dina.
niki jinah, icén tiang bébék kakalih!”
Kéné munyinné tekén Pan Belog, “Ih,
Ditu Pan Belog ngenjuhang ringgit
Bapané, kéné cai suba nawang, buin
akéténg, nangingké Pan Belog tusing
mani I Bapa tutug abulan pitung dina,
nawang ento madan ringgit. I dagang
buina icang répot pesan magarapan,
bébék ngon ia tekén tingkah anaké
tusing icang maan magedi kija-kija.
mablanja buka kéto, tuara nakonang
Kema jani cai ka peken meli bébék
aji malu, jeg maang pipis, tur nagih
dadua, pilihin men meli bébék ané
bébék. Nanging mara tawanga tekén i
mokoh-mokoh, tur baat-baat beli. Né
dagang bébék Pan Belog jelema
pipis aba. Nah kemu suba cai majalan
dééng, ditu lantas makenyir tur éncol
ka peken!” kéto abet kurenanné. Pan
lantas ia maang Pan Belog bébék, ané
Belog anak mula ia jlema kaliwat
mokoh-mokoh tur baat-baat dadua.
belog pesan, turin mawuwuh-wuwuh
Pan Belog nyemakin bébéké ento tur
kabeloganné, krana ia tusing pesan
lantas ia malipetan mulih, tusing ia
bareng-bareng
buin nagihin ia dagang panyusuk.
ngajak
anak
ririh
mapaomongan. Kalinganké ia maan
Kacerita
pajalan
Pan
Belogé
mapaomongan ngajak anak lénan,
ngamulihang, ngentasin tukad ling-
kadirasa ia ngenot dogén ia suba
gah. Sawetara mara neked di tengah
takut. Nangingké ia tusing pesan bani
tukadé, laut ngeléb bébékné maka
tulak
kurenané.
dadua, tur lantas nglangi. Pan Belog
Kénkén ja panguduh kurenané setata
bengong ia ngenot tingkah bébéké
ia takut dogén. Ditu lantas ia ka
buka kéto, laut ngrengkeng padidiana.
tekén
pamunyin
peken.
“Béh, aéng ja jailné dagang
Kacrita sanapaké ia di peken,
bébéké ento tekén déwéké, awaké
nglaut ia ngojog dagang bébék.
nagih bébék maisi, nget bulu dogén
Suara Saking Bali
34
Édisi V | Maret 2016
awaké adepina. Aéng ja dueg dagangé ento melog-melog déwéké.”
duk-undukné di tengah jalan. Baané
Suud kéto, lantas bébéké ento ulaha.
Ditu Pan Belog nuturang saun-
Suba ia neked jumahné,
bébéké tuara nyilem, ento kranané dadi
bébéké turin
orahanga sebet
puyung.
ajinanga lantas ia tekén kurenané
Bengong
kurenanné
tuara ngaba bébék, laut ia matakon.
ningeh tutur Pan Belogé buka kéto.
“Ih, Bapanné, ento dadi cai
Ditu lantas ia ngeling, mangenang
matalang mulih, dija bébéké, sing
déwékné ngelah somah kaliwat belog
maan cai meli bébék kéto?”
ludin lacur. Pipis ilang, bébék tuara
Masaut Pan Belog, “maan ja
bakat.
icang meli bébék, nanging bébék puyung adepina tekén dagangé. Jani
Kaketus Saking:
ia suba kakutang bébéké ento di
Kembang Rampé Kasusastraan
tukadé.” Buin matakon kurenané
Bali Purwa (Buku I), sané
nyesedang krana ia tusing ngerti
kapupulang antu I Gusti Ngurah
baana kurenané ngorahang bébék
Bagus sareng I Ketut Ginarsa, kaca
puyung. Kéné munyinné, “puyung-
kaping 77.
puyung kénkén ja bébéké Bapanné?”
Matan Ai Olih: Manik Sudra
Semeng-semengané, mula saja matan ainé makenyem. Sakéwala tiang sing nawang nyén ané kenyemina. Tiang ningalin giginé putih ngendih ditu di duur bukité bedangin. Kanti ulap matan tiangé ningalin. Nanging nyénké ané kenyemina? Napiké déwék tiangé? Napiké sira? Sabilang semengan ia makenyem. Sabilang tiang mara bangun sidap-sidap majujuk di natahé marep kangin setata tepukin tiang ia makenyem. Tiang nganggep matam ainé buduh. Buduh krana ia kenyem-kenyem padidiana. Mula saja buduh. Seken-seken buduh ia.
Suara Saking Bali
35
Édisi V | Maret 2016
PUISI TERJEMAHAN
Sumber: http://profil.merdeka.com
- Merdéka Utara - Karangan Bunga - Arithmétik Saderana Taufiq Ismail embas ring Bukittinggi, Sumatera Barat 25 Juni 1935. Dané wantah sastrawan sénior Indonésia sané sampun terkenal ring sajebag Indonésia lan kantos ka dura negara. Sampun ngamedalang makudang-kudang cakepan lan pupulan puisinnyané sané mamurda Rendez-Vous katerbitang ring Rusia. Ngamolihang makudang-kudang penghargaan minakadi Anugerah Seni saking Pemerintah RI (1970), Cultural Visit Award saking Pemerintah Australia (1977), South East Asia (SEA) Write Award saking Kerajaan Thailand (1994), Doctor Honoris Causa saking Universitas Negeri Yogyakarta (2003), miwah sané lianan. Puisi-puisinnyané sané kaunggahang iriki kaambil saking cakepan “Benteng dan Tirani” lan kabasabalian antuk IDK Raka Kusuma
Suara Saking Bali
36
Édisi V | Maret 2016
Merdéka Utara
Merdeka Utara
Panser Saladin nyeleg dadua
Duah buah panser Saladin
Maroda baat kabinawa
Dengan roda-roda berat
Pasléngkat pangempet rurung
Rintangan-rintangan jalan
Lénan tekén ento ané ada tuah suung
Selebihnya kesenyapan
Péngkolané dadua ané sepi jampi
Dua buah tikungan yang bisu
Jagain anak ngisi bren masayaga
Seseorang memegang bren
Langit semengané ané pelung pasaja
Langit pagi yang biru
Malingsé dadi tangi, dadi tangi
Menjadi ungu, menjadi ungu
Suara Saking Bali
37
Édisi V | Maret 2016
Karangan Bunga
Karangan Bunga
Anak alit sareng tiga
Tiga anak kecil
Banban mamarga
Dalam langkah malu-malu
Rauh ka Salémba
Datang ke Salemba
Sorene punika
Sore itu
Mabaos “Niki aturan titiangé sareng tiga
“Ini dari kami bertiga
Pita selem masikian sareng karangan
Pita hitam pada karangan bunga
bunga
Sebab kami ikut berduka
Pinaka cihna sebet tan kadi Ring bli sané kabedil kantos séda
Bagi kakak yang ditembak mati Siang tadi”
Tengainé nuni”
Suara Saking Bali
38
Édisi V | Maret 2016
ArithmĂŠtik Saderana
Arithmetik Sederhana
Malajahin Adham Arsyad
Menyimak Adham Arsyad
Kanti jani iraga setata
Selama ini kita selalu
Keda-keda
Ragu-ragu
Lan ngraos:
Dan berkata:
Dua jangin dua
Dua tambah dua
Dumadak pada teken patpat
Mudah-mudahan sama dengan empat
Suara Saking Bali
39
Édisi V | Maret 2016
PUISI BALI
- Titiang Jadma Tuara - Penyakit - Wih,,,Eda Bengong - Andus - Buduh - Béh Bapak Bapak Puk I Ketut Aryawan Kenceng, tamat SD, SMP, SMA ring Klungkung, naanin makarya ring widang pariwisata hotél travel agent, cargo ekspor impor, restaurant, garment/handicraft production. Sampun ngamedalang limang cakepan puisi sané mamurda Beruk, Bikul, Bubu, Rwa Bhinéda, miwah Bali Melah Bali Benyah
Suara Saking Bali
40
Édisi V | Maret 2016
Titiang Jadma Tuara
Titiang jadma tuara Tuna emas permata Tuna tegal uma Nékték lara selid sanja Meték ketélan yéh mata sadina dina Nguntul tanah nuléngék iga iga Maképu ngékéh sarining merta Merta tan matemahan wisia Nyama braya masesana anggén kasugihan Budi laksana tata krama anggén tatakan Antuk tambet tiwas kalintang papa Titiang nunas geng rna sinampura
Suara Saking Bali
41
Édisi V | Maret 2016
Penyakit
Daya makilit Cara paya pait Mipit mripit Sing dadi kebés nyang aluit Engkah pengit Mabo balang sangit Janjiné madu legit Sing ada bukti nyang asebit Mayus lengit Matajuh lilit Kejat kejit iteh ngalilit Dasar penyakit
Suara Saking Bali
42
Édisi V | Maret 2016
Wih... Eda Bengong
Wih ,,,eda bengong Satondén sarin tanahé telah kapompong Satondén isin alasé telah kapondong Satondén pis rakyaté telah kagarong
Wih,,,eda bengong Cara kebo mabalih gong Pawah longgong Eda koh ngomong Satondén kemong
Suara Saking Bali
43
Édisi V | Maret 2016
Andus
Alas kaabas katambus ames Momo angkara ngutus gemes Makudang kayu pungkat bah Manjakin keneh rajah tamah Mucukang pis membah maliah Nyukuhang iba motah begah Makejang kapaksa kajarah katadah Tan pangrasa tan pasemu ngadokang corah Andus mrungus galak nusdus Ngebekun panegara ngebekin dada Ngunya nglinus malémbokan makuus Nukub gumin pisaga duranegara Kidang orangutan klesih malaib labuh Goak becica blatuk ngungsi sebah sebuh Ulian i manusa raksasa kangkang kapitui Ané sandang krangkéng blagbag di bui
Suara Saking Bali
44
Édisi V | Maret 2016
Buduh
Buduh kasugihan Buduh kakuasaan Ngéka daya Boya boya Ngrapu nglalu Ngulah laku Gumanti payu Gumanti kagugu Buduh magocékan Buduh matuakan Buduh kadéwan déwan Buduh dadi anggota déwan Buduh buduhan Liunan ngraksa babuntilan Buduh nyabu Buduh sepa siu
Suara Saking Bali
45
Édisi V | Maret 2016
Béh Bapak Bapak Puk
Iteh padidi ngatipuk Nyemak ngeduk Kemuk kemuk Kinyuk kinyuk Seduk gumaruk Bedug sinduk Sing taén enduk Ngundukang basangé gunduk Laguté dadi pamucuk Disubané kajebag kajuk Mara makamben disunduk Mata ibuk krabak krubuk Cara délem cantélané pegat kepuk
Suara Saking Bali
46
Édisi V | Maret 2016
PUISI BALI
- Guru Pengajian Ni Ketut Renes Muliani embas ring Bangli, 14 Juni 2000, lan magenah ring Banjar Penyebeh, DĂŠsa Pengotan, mangkin kantun ngranjing ring SMA Negeri 1 Susut.
Suara Saking Bali
47
Édisi V | Maret 2016
Guru Pengajian
Ento wantah guru di sekolahan Sané ngicén ajahan Sané ngantenang kaweruhan Maring truna bajang mangda wikan. Yéning idepang Dot tiang ngarasayang Dadi guru buin pidan Ngamel daging warisan Sakéwanten yéning saihang Tusing pantes karasayang Duaning tiang liunan kuang Liu ané tondén tawang Nanging tiang pastika ngutsahayang Lakar malajah sakayang-kayang Apang sida nemu aptian Dados guru pengajian.
17 Fébruari 2017
Suara Saking Bali
48
Édisi V | Maret 2016
Suara Saking Bali
49
Édisi V | Maret 2016
IDK RAKA KUSUMA Redité. Semengan. Ngantiang Wayan Gunadi sig arep obagobag umahné, Rasti ngraos di keneh. Jelék rasané nekain Méi Chu pedidi. Apa buin yén Yap Wai Shing nepukin. Déwék matimpal beneh-beneh kadéna nyekaang. Itelun dogén, dugas nepukin idéwék majalan bareng di sekolahan, satondén nyambat Méi Chu singkék totok tur enceh ratun Gerwani, paningalané jarirek-jarirek. Sakéwala nyén ajak? Nadaksara ia inget Madé Suéni, Suéni yén Rasti ngaukin. Tekén Suéni, Rasti buin ngraos di keneh, sing bani gedeg. Belinné Suéni, guru karaténné Yap Wai Shing. Ento awanan, dugas nglejigang jit di korsi mobilé, Rasti ngorahin Wayan Gunadi ngatehang ka umahné Suéni. Neked
di
pakarangan
Sing kéné sing kéto, teked
umahné Suéni, Rasti nepukin
di arep dadongné Suéni, Rasti
anak luh tua sedek nyampat.
matakon.
Rasti nawang anaké luh tua
“Dong, ada Suéni?”
totonan dadongné Suéni.
Suara Saking Bali
50
Édisi V | Maret 2016
Dadongné Suéni ané sedek
“Men,
tekén
anaké
ané
nyampat, makipekan. Nawang
mablanja kema ia ngomong
ané nakonin Rasti, dadongné
kéto masi?”
Suéni sing kanti takonina buin masaut. “Ada, ada. Kema ja macelep ka jumahan.” Sonder kanti pindo orahina, Rasti matindakan. Di kamarné Suéni, Rasti
“Sing tawang. Dugasé ento kabenengan sing ada anak mablanja.” “Terus, kénkén?” “Panyumu tiang sing ngerti ngudiang bapané Méi Chu ngétoang
iang.
Chu,
nepukin
iang
ngorahang lakar malali sig Méi
dugasé
Chuné. Sakéwala keda-keda.
kétoanga tekén bapané buin
“Yén dadi da nglalinin Méi
ento
Méi
maninné ngalih iang. Suud
Chu,” Suéni nyelag.
ngidih pelih ia ngorahin iang
“Dadi kéto?”
ngudiang bapané di ngentah
“Iang taén nglalinin Méi
inguhné ngomong kéto.”
Chu. Bapané ané kaukina tiah
Baan dotné nawang, sing
tekén Méi Chu ngulah iang.
marasa Rasti mesuang raos,
Ngulah sambilanga ngomong
“Kénkén Suéni orahina?”
jelé. Tawang Rasti apa ané omonganga?” Rasti ngituk. “Jalema Bali jahat! Jalema Bali beler! Jalema Bali usak!”
Suara Saking Bali
Lantas Suéni ngorahin Rasti apa ané orahanga tekén Méi Chu. Nem
bulan
panumpasan
di
PKI-né,
subané toko
51
Édisi V | Maret 2016
gelah
anaké
Cina
gredega
Suéni suud ngraos nadaksara
tekén krama kotané ené. Sing
mendep, artinné ada raos ané
ada nawang apa makada, nyén
lakar tekedanga buin. Sing
ngorahin, kanti krama kotané
makelo
ngantiang,
Rasti
bani ngredeg.
nepukin
bibihné
Suéni
“Tiang nakonin Méi Chu, dugas gredega tekén krama kotané tokon Méi Chuné usaka utawi borbora?” Suéni ngraos. Rasti nimbalin aji patakon, “Kénkén pasautné Méi Chu?” Suéni nyautin, “Méi Chu nyautin aji raos sing.”
makemikan. Rasti ningehang ané telataranga tekén Suéni. Dugas tokonné Méi Chu gredega tekén krama kotané, méménné ané kaukina mamah, ané nyeh-nyehan, makesiab. Baan
sangetné
makesiab,
mamahné Méi Chu ngejer.
“Men, kudianga koné?”
Makelo.
Suéni nyautin aji raosné
nyagjagin
Tiahné
Méi
Chu
mamahné.
Tan
Méi Chu ané taén orahanga
pasangkan mamahné Méi Chu
tekén déwékné.
bah. Aget tiahné nyangkuak.
“Makejang
barang
ané
Yén sing kéto mantepan sanget
adepa jaraha. Palaibanga pesu.” gati sirah mamahné Méi Chu “Sing bayaha?” “Kaling bayaha. Ané ngelah tokoné, takonina tusing.” Suéni mendep. Rasti sing bani nyesed. Rasti nawang, yén
Suara Saking Bali
sig bataran tokoné. Sing ngrunguang tokonné ané gredeg krama kota, sing ngrunguang barangné ané telah kajarah,
tiahné
Méi
Chu
52
Édisi V | Maret 2016
malaibang mamahné ka rumah
mati asibak. Ané mati awakné
sakit. Polisi ané majaga di arep
ané
tokoné ngadén papahné Méi
ngorahang mamahné Méi Chu
Chu malaib lantas ngilang.
kena struk.
Ento
awanan
polisiné
kenawan.
Sekaté
ento
Dokteré
di
nujuné
nemalangin. Di subané nawang, ngentah inguhné, tiahné Méi tiahné Méi Chu lakar ngajak
Chu dengkik-dengkik nyambat
mamahné
sakit,
jalema Bali jahat, jalema Bali
polisiné matulung. Anaké ané
beler tur jalema Bali usak. Di
pagrunyung mabalih kramané
kénkéné
ngredeg toko ada ané matulung
misuh mimbuh mantigang apa
ngalihang dokar ané nambang
ja bakat baana nyemak. Tur
di malun pekené. Aget ada
nanjung apa ja paak tekén
dokar nambang ditu.
batisné. Suud kéto majujuk di
ka
rumah
Adin tiahné Méi Chu ané muani
milu
ngatehang
arep
kalanturin
tokonné.
Paningalané
nemah
Majengking. jerirak-jerirek.
mamahné. Sakéwala nganggon
Nyerit, “Jalema Bali jahat!
sepéda. Sepéda ané siliha uli
Jalema Bali beler! Jalema Bali
anaké
usak!” Anaké ané mentas di
ané
mabalih
krama
kotané ngrudug toko.
rurungé sing ada ngarunguang.
Abulan opnama di rumah sakit.
Chu
ané
sing
tokonné Méi Chu bangkrut.
nyidaang buin ngraos. Awakné
Ané makada tiahné Méi Chu
dadian.
Mamahné
Méi
Yén sing ada adin tiahné
Sakéwala
Suara Saking Bali
muani,
suba
makelo
53
Édisi V | Maret 2016
sing rungu-rungu tekén toko.
ngungsi gumi wayah. Yén sing
Yén sing ada adin tiahné ané
adin tiahné ané muani miara
muani, miribang Méi Chu suba
Méi Chu nyambi ngalih tur
sing nu. Ané makada, tiahné
ngadep
Méi Chu sing ngarunguang
Méi Chu suba dija kadén.
déwékné ané dugasé ento mara matuuh duang tiban. Tiahné Méi Chu sayan sing rungu tekén toko muah Méi Chu, sekat mamahné ngalahin
dagangan,
miribang
“Endén malu,” Rasti nyelag, “Sangkal Méi Chu nawang nyén ia ngorahin?” “Adin tiahné ané muani.” (Pacang Kalanturang.....)
IDK Raka Kusuma embas ring Getakan Klungkung, 21 Novémber 1957 lan sampun seneng nyurat satua saking ngawitin dados guru ring Sekolah Dasar. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé warsa 2002 antuk jasa, lan warsa 2011 antuk cakepan prosa liris Sang Lelana. Warsa 2012 dané ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Bégal. Kakawian dané sané mabasa Bali wiadin basa Indonésia sampun kawedar ring makudang-kudang média sakadi Bali Post, Pos Bali, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Républika, miwah sané lianan.
Suara Saking Bali
54
Édisi V | Maret 2016
PANGAWI
Somprét, Léak Pamoroan, kantos Paruman Betara
I
Wayan
Sadha
(1948-2015) wantah pangawi lan kartunis sané
embas
ring
Jimbaran, tanggal 29 Juli
1948.
Dané
naanin masekolah among kantos kelas 2 Sekolah Rakyat. Sadha maduwé akéh pengalaman ngenénin indik réalitas sosial, duaning dané polih makarya dados bendéga, buruh, dagang, tukang kebun, poto graper keliling, kantos dados wartawan lan sané paling untat wantah dados kartunis lan pangawi. Dané makarya tokoh kartun kuluk “Somprét” sané kentel antuk unsur satir ngenénin indik problematik sosial lan budaya Bali.
Suara Saking Bali
55
Édisi V | Maret 2016
Dané sering nyarenging paméran kartun sareng para perupa ring Dénpasar, naanin kaundang paméran sareng Prakarti ring ARMA Muséum, Ubud, Bali Biénnalé miwah sané lianan. Naanin polih juara III Photo “Pariwisata Bali 1981” lan hadiah Sastra Rancagé 2010 antuk cakepannyané sané mamurda “Léak Pamoroan”. Kakawian-kakawian dané sané marupa kartun lan satua cutet naanin kamuat ringMajalah The Archipélago, Énglish Corner, Bali Écho, Harian Nusra, Majalah Sarad, Majalah Poléng, lan Majalah Taksu. Naanin dados narasumber ring acara Sandyakala Sastra #5 warsa 2010 sareng Ida Bagus Wayan Widiasa Kenintén ring Bentara Budaya Bali. Dané ngalahin tanggal 28 Januari 2015. Cakepan-cakepan dané sané sampun kawedar inggih punika: Bali di Mata Somprét (Kartun, 1994) The dog of Bali Somprét Celotéh Anjing Bali (Kartun, 2008) Léak Pemoroan (Pupulan satua cutet, 2009) Paruman Betara (Pupulan satua cutet, 2014) Satua cutet dané maduwé ciri khas sangkaning wénten tokoh Somprét. Somprét pacang setata wénten ring satua cutet kakawian dané lan pacang setata nyeletuk utawi nyindir. Lianan ring punika basa sané kaanggén ring satua cutetnyané wantah
Suara Saking Bali
56
Édisi V | Maret 2016
basa “raraosan” sawai-wai lan nénten nginutin uger-uger basa sané biasané kaanggén pangawi lianan. Niki wantah conto kartun kakawian dané.
Suara Saking Bali
57
Édisi V | Maret 2016
GEGURITAN
Kaketus saking manuskrip duen Ida I Dewa Gde Catra Karangasem.
Awighnamastu Sinom
/1/ Tanggal pindo né tujuwang, sadana yoga manulis, buhung padha dihi pondok, tuhu yénya padha sepi, tungkulang gending-gending, di nohan mangrambang kidung, prapanca hulat ada, kudyang jani manulis, kadung henu, rarambangané atenga.
Suara Saking Bali
58
Édisi V | Maret 2016
/2/ Sampura déwa sampura, i belog mahabet ririh, ngawé kidung tembang sinom, twara takut kakedékin, bukasé jeneng ririh, tani kandha tani pupuh, masih henu mabet bétak, milu matuhutin ngawi, cekur-cekur, mahirib sundari belah.
/3/ Panembéné nyambut satwa, ada nto madan Pan Bongkling, janma mapihanga belog, ririh nyané tidong gigis, anghing ririh mbijalin, sahi matepuk pangawruh, tuwi tong tahén kawon, ban bisan nyané mamunyi, padha nungkul, pandhitané tuwa bajang.
/4/ Ida Gdhé Ganggasura, suryyan jagaté di Bali,
Suara Saking Bali
59
Édisi V | Maret 2016
mula ririh kagagawok,kebuté tan sipi-sipi, sahi lungha ngrayonin, sahi nekayang sasantun, milih nyawa wédhana, hento kocap kahendonin, sagét rawuh, Pan Bongkling nyongkok manyumbah.
/5/ Parandha raris ngandhika, Pan Bongkling manguda mahi, mahi dini ja manongos, Pan Bongkling mahatur haris, durus swécchané mangkin, ngawulayang tityang ratu, tityang manunas iccha wénten karyyan tityang kidik, keni durus, mémén tityangé mabénang.
(....................Pacang Kalanturang)
Suara Saking Bali
60
Jur nalSast r aBal iModér en Suar aSaki ngBal i édi si1,2,3,& 4
Rar i sangDownl oadr i ng: www. suar asaki ngbal i donl ud. bl ogspot . co. i d
GangMawar1,Sambangan,Si ngar aj aBal i 085237966984 Suar aSaki ngBal i s uar a. s aki ngbal i @gmai l . com www. s uar as aki ngbal i . bl ogs pot . co. i d