Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
1
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
2
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Daging Jurnal Lawat-lawat Mademang Aksara (IGA Darma Putra) Wawancara Ketut Sugiarta; Saking Tulisan Berbagi Majeng ring Anak Lianan Satua Cutet Sanggulan (I Gedé Putra Ariawan) Sing Ada Yéh Membah di Tlabahé (Madé Suar-Timuhun) Ning ring Nusa Penida (Ni Wayan Sariasih) Legu (I Putu Supartika) Satua Bali Getap (Kasusun Antuk I Putu Sanjaya) Puisi Bali Puisi-puisi IDK Raka Kusuma Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta Puisi-puisi Pandé Jati Puisi-puisi Ketut Oki Sedana Putra Ésai Panglimbak Médsos (IDG Trinandita) Satua Masambung Lontar Kala Ireng (1)--I Madé Sugianto Isin Gumi Ngolah Luu Plastik Antuk Métode ‘Écobricks’ (Gedé Praja Mahardika) Gegonjakan Wisuda (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra)
1
2 5 9 16 24 31 37 41 45 49 55 58 62
68 71
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Lawat-lawat
Suara Saking Bali| Juni 2018
Mademang Aksara IGA Darma Putra
A
ksara kocap nénten padem-padem. A mateges nénten, ksara mateges padem. Mawinan sané nénten padem mawasta aksara. Sakéwanten wénten kocap bacakan aksara sané dados padem, kawastanin
pralinaning aksara. Aksarané pralina dados aksara tiosan. Triaksara Ang Ung Mang lina dados Dwiaksara. Dwiaksara lina dados Ékaksara. Ékaksara lina dados suung. Yéning nyurat ring lontaré, pradé wénten iwang sasuratané, aksara sané iwang punika raris kapademang. Aksara kapademang antuk nagingin ulu miwah suku. Ulu masuara I. Suku masuara U. Aksara pangawak masuara A. Maka tiga campuh, méweh maosang. Santukan méweh maosang, kabaos aksarané padem. Wénten baos para wikané, Ulu punika genahné ring sisi kelod. Suku ring sisi kaja. Kelod genah api. Kaja genah toya. Aksara pangawak masuara A, punika bayu. Sami campuh. Yakti kadi asapunika, méweh miragiang suaran api, yéh miwah angin sané campuh. Sampunangké miragiang suara sané macampuh punika, suaran sriokan ujan manten méweh antuk nyuarayang. Sampunangké suaran ujan, munyin kolongan ngelekang bé guling manten méweh nyuarayang. Napi malih nyuarang suaran ketugan papusuhan. Bilih-bilih nyuarang munyin kijapan paningalan.
2
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
Yén nyuarang munyin tuak mirib aluhan. Aluh yakti-yakti aluh, cangkemé enggang masuara ‘Angggggg…’, tuaké briokang, gelekang, raris masuara ‘Ahhhhhhh…’. Yéning akéh tuaké inem, matiosan malih munyiné dados ‘Hemmm…”. Di selagan suaran tuaké misi munyin clekutan “Ikkkk…” sapunika anaké matuakan kadi munyin mantra pingit. Napiké anaké matuakan sedeng mamantra? Minab kénten, minab nénten kénten. Méweh maosang sané sumeken, napi malih sambilang negak di warung timpalin ajengan miwah ineman. Raos seken kadén guyu, raos guyu kadén seken. Puniki kabaos nyaplir. Sira sané nyaplir? Sané mabaos, napi sané mirengang? Minabang maka kalih nyaplir. Sané mabebaosan, nénten uning napi sané meled kapirengang. Sané mireng nénten uning unduk miwah indik sané kabaosang. Sinah cutetnyané nyaplir, mimpas. Anaké mimpas, wénten sané rauh saking badauh, ngojog sikut gumi badangin. Sané rauh saking badangin ngojog sikut gumi ring badauh. Maka
3
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
kalih matemu ring tengah-tengah. Kadén padaduan di tengah, nénten uningin di tengah sampun wénten nyantosang. Iring takénang mangkin ring déwéké soangsoang indik dija kangin, dija kauh. Indik punika bligbagang kantos ainé endag. Pradé pabligbagané nénten polih pasaur sané sumeken, takénang ring anaké sané wénten di tengah. Pradé nénten uning taler pasautné, indayang takénang ring Ida Bhatara Surya. Dija kabaos kangin kauh? Ida Bhatara Surya kocap kantin jagaté ri tatkala kapetengan. Ida patut tunasin paica, indik kangin kauh. Santukan manut lingsir-lingsiré, Ida sayuaktinnyané mamargi saking tanggu kangin rauh ring tanggu kauh. Nyabaran dina Ida mamargi, nénten leleh-leleh. Yéning peteng Ida madué kanti tiosan mawasta Bulan. Sunaran Suryané rauh ring Bulané, saking Bulané medal téja ngalangin petengé. Terus kadi asapunika, kadi asapunika terus. Raris wénten pakibeh jagat, nemonin Surya sareng candrané kapangan. Ida maka kalih kapangan olih Bhatara Kala. Bhatara Kala kocap seneng pisan ngarayunang Surya miwah Bulan. Sakéwanten Ida Bhatara Kala nénten wanehwaneh, santukan nénten madué weteng. Kocap sampun palas weteng sareng prabhunidané. Yéning Surya Candrané kapangan, iring tunas kanti sareng bintangé. Santukan, pradé Surya Candrané ical, bintangé kantun nyentér. Wénten baos anaké lingsir dumun, Surya Candra punika wantah panyingakan manusané. Yéning maka kalih panyingakané ngidem, jagi medal bintang sané terang. Teranggana. (*)
IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, baliwisdom.com, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2018 antuk cakepan sané mamurda Bulan Sisi Kauh.
4
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Wawancara
Suara Saking Bali| Juni 2018
Ketut Sugiarta; Saking Tulisan Berbagi Majeng ring Anak Lianan
Ketut Sugiartha (tengawan) rikala nerima penghargaan Gerip Maurip saking pamucuk Pustaka Ekspresi, I Made Sugianto (kebot)
5
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
K
etut Sugiarta wantah sinalih tunggil pangawi sastra Bali modéren (SBM) sané magenah ring Belayu, Tabanan. Embas ring Baturiti, Tabanan, 9 Novémber 1956. Dumun dané naanin dados social
worker ring Foster Parents’ Plan International Bali, lan usan punika dané makarya ring BUMN Jakarta. Dané wantah lulusan Fakultas Teknologi Informasi Universitas Budi Luhur. Dané taler nganikaang, ring panguntat warsa 2012 mawali ka Bali lan meneng ring Belayu, Marga, Tabanan. Ring warsa 2017 puniki, dané dados jayanti ring pacentokan Gerip Maurip sané kalaksanayang antuk Pustaka Ekspresi duén I Madé Sugianto. Mangda uning indik pamargin dané rikala makekawian, Suara Saking Bali iseng wawancara sareng dané nganggén messenger yadiastun akedik.
Saking internet tiang manggihin yéning Pak Ketut sampun saking sué masesuratan, yén dados uning ngawit pidan nika Pak?
Ngawitin nulis punika duk warsa 1978. Daweg nika tiang nulis cerpén. Sadurungné, utawi awarsa sadurungnyané (1977) tiang seneng sareng puisi. Nanging krana tiang marasa ten bisa makarya puisi raris tiang makarya cerpén.
Sauning tiangé, Bapak dumun nyurat nganggén basa Indonésia, nah mangkin lebih sering panggihin tiang nganggén basa Bali utawi sareng ngaraménin SBM. Napi sané ngawinang Pak Ketut beralih?
Sujatiné tiang nénten ja beralih, krana kantos mangkin tiang kantun nulis nganggén basa Indonésia. Rikala warsa 2012 tiang mawali ka Bali saking Jakarta, tiang manggihin yéning sastra Bali modéren puniki sayan semarak, dadosné tiang sareng ngaraménin.
6
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Ngawit masesuratan nganggén bahasa Bali nika?
Yéning basa Bali nika ngawit April 2017. Nika sangkaning kadesek terus olih sawitran tiangé IDK Raka Kusuma. Simaluné tiang agak lek krana basa Balin tiangé kirang. Nah sebenehné, tiang sareng nulis sastra Bali moderén puniki taler sangkaning tiang dot malajah basa Bali. Krana dados semeton Bali tiang lek nénten bisa mabasa Bali.
Ngenénin indik bantang sasuratan, napi sane sering anggén Pak Ketut?
Akéhan misteri sané biasané paduang tiang sareng téma cinta.
Sampun ngamedalang cakepan Pak?
Sampun kutus cakepan, termasuk kumpulan cerpén mabasa Bali, Surat uli Amsterdam.
Ngenénin indik napi cakepan Surat uli Amsterdam nika Pak?
Cakepan Surat uli Amsterdam nika sujatiné wantah asil nyobak-nyobak nulis nganggén basa Bali. Yén dados nikaang, nika wantah upaya anggén miasaang déwék mabasa Bali risampuné langkungan ring 20 tiban meneng ring dura Bali.
Mangkin wénten rencana malih ngamedalang cakepan?
Novel basa Bali sampun puput kalih. Malih siki novel basa Indonésia taler sampun puput.
7
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Yén dados uning, napi murdan novel punika? Murdannyané kantun tentatif. Sementara sané mabasa Bali “Depang Tiang Nresnain Beli” sareng “Alikan Gumi.”
Wénten motivasi mangda tetep masesuratan niki Pak?
Méweh tiang nguningayang napi sané ngawinang tiang tetep nulis. Sané pasti, tiang nulis niki anggep tiang pinaka hiburan. Wénten kepuasan batin rikala tiang mersidayang mragatang tulisan tiangé. Minab nika sané makada, krana saking tulisan niki tiang mersidayang berbagi majeng ring anak lianan, lan sampun janten sané bagiang nika wantah tulisan.
Yéning nyingakin kawéntenan SBM mangkin, sapunapi Pak?
Tiang nyingakin wénten akéh penulis SBM sané maduwé poténsi sané pacang nincapang pamor SBM puniki. Terus nulis, nika wantah carané mangda manados terampil rikala menulis, sajabaning taler rajin ngwacén kakawian penulis lianan. Yadiastun mangkin durung polih napi utawi durung menjanjikan, nanging para pangawiné punika patut bangga krana tulisannyané pacang kawarisang ring génerasi salanturnyané. (sup)
8
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Satua Cutet
Suara Saking Bali| Juni 2018
Sanggulan I Gedé Putra Ariawan
Putu Iwan Ardana, mahasiswa kampus kedokteran gigi di Dénpasar polih tugas lapangan. Ipun dados penyuluh kesehatan ka désa-désa nyalanang indik program gigi sehat. Sadurung programé majalan, Putu Iwan ngecék lokasi lan observasi lapangan apanga pedas nawang, ring dija ipun polih ayahan. Cingakina papan pangumumanné, adané sampun munggah polih tugas ring Tabanan.
9
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“D
uh!” Putu Iwan jengis. Prajani alisné pecuk, ngenehang lakar joh mapisah ngajak kurenanné di Karangasem. “Jalani dogén Wan! Kadén biasa mapisah ngajak kurenan.
Sing kanti a taun” saut timpal kampusné. “Tusing ento masalahné. Kéweh nyelasang!” “Kéweh?” timpalné makenyem. “Nak bajang kondén taén ngasanin jaen. Kondén bisa ngasanin rindu tekén kurenan!” Saut Putu Iwan lantas magedi ngalahin timpalné padidi di kampus. Di tengah atiné Putu Iwan makeneh, nguda jani cara kéné? Malénan san cara pidan. Sasukat ngantén lan nawang kurenanné suba misi, ia setata jejeh. Jejeh joh ngalahin. A wai gén sing matemu, jelék san kenehé. Aba buin lakara tugas keluar kota cara jani, tepuk-tepuk pianaké di tengah basang kurenanné. Sajan munyin timpal kampusné tunian, dugasé matunangan Putu Iwan sing pati rungu tekén nak luh. Nepukin tunangan tuah nem bulan cepok nuju libur akhir semester. Makadua pada-pada mapisah tongos kuliahné. Putu Iwan kuliah kedokteran di Bali, tunanganné kuliah hukum di Jogja. Tamat kuliah, Putu Iwan mara inget tunangan. Prajani bisa nadak mesen tikét pesawat nuju Jogja. Ditu di kos, ajaka dadua lantas matemu rasa, matemu rindu, ngecap manis madu kanti engsap lemah peteng. Kapah-kapah ané meranén, keto anaké ngorahang. Sing madaya, tunanganné makabar telat bulanan. Putu Iwan dugasé ento tusing precaya, mara ajaka USG, nak saja manik tresnané sampun tumbuh. Prajani, tunanganné sedeng kuliah ngajuang cuti. Putu Iwan ngantén ulian ngelah tanggung jawab. “Ngudiang jejeh?” Putu Iwan matakon tekén ibané padidi. Osah kenehné ngalahin kurenanné di Karangasem. Ia rindu, dot ketemu tur ngisi basang kurenanné ané nyantung. “Pak Doktér sampun marabian?” “Sampun”
10
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gagambaran I Gede Putra Ariawan
11
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“Sampun madué nak alit?” “Durung, kari di tengah basang,” saut Putu Iwan elek-elekan tekén kelian banjar ané ajaka ngorta uli tuni. Kelian banjaré ané lakar mukak acara program gigi sehat di desa. Diastun mara makenalan, Putu Iwan marasa ngajak kelianné cara ngajak bapa padidi. Bapa ané suba ngalahin mati satondén cucuné lekad ulian kena sakit stroke. “Dija mangkin nak istri?” “Di Karangasem.” “Mimih…kanggiang dumun Pak Dokter mapisah sareng rabi. Tiang sampun dumunan ngasanin. Napi malih mangkin nak istri sampun mobot, jelék san asané mapisah. Rindu tresna macampur dadi besik, tan dados sirep petengné. Inget manten sang sesuunan, nunas ica apanga sami mamargi rahayu,” kelian banjaré miribang nawang éngkén jani karasayang tekén Putu Iwan. “Inggih, inggih.”saut Putu Iwan. Tuni semengan makiré ka Tabanan, Putu Iwan ngingetin kurenanné apanga setata inget ngajeng nasi, buah, susu, lan vitamin. Tusing dadi ngawag-ngawag meli dedaraan ulian bayi di tengah basangé perlu nutrisi lengkap apanga perkembanganné melah. Lamun bakat petékin, kuda kadén telah pipisé anggon meliang kurenanné magenepan. Kondén lekad suba liu nelahang pipis. Aget Putu Iwan anak sugih, liu ngelah tanah lan kos-kosan di Dénpasar. Bapanné pidan dadi kepala kantor pajak propinsi lan memenné dadi hakim di kejaksaan tinggi negeri Bali. “Pak Dokter sampun uning carita ring désa iriki?” “Carita napi?” “Raksasa Sanggulan” saut kelian banjaré. “Raksasa?” “Inggih Pak Dokter, Raksasa Sanggulan ané demen nadah manusa!” Putu Iwan makenyir ningehang kelian banjaré ngomongang raksasa. Raksasa Sanggulan ané koné taén maumah di goa-goa betén abingé. Lamun
12
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
bakat nyatua ané pidan-pidan, Putu Iwan tusing ja bes sanget precaya. Apa buin nyatua raksasa ané demen nadah manusa. Raksasa tuah ada di pawayangan dogén. Carita kelian banjaré lebihan serem, lebihan ngemauk, lebihan misi koné-koné dogén. Lamun bakat petékin, suba ping kuda kadén kelian banjaré nyatua misi koné-koné dogén. Putu Iwan maanggutan dogén, tusing juari mesuang munyi apanga kelian banjaré tusing pedih. Dingeha dogén apang satuané enggal pragat. Putu Iwan prajani inget tekén Wayan Cenk Blonk Tabanan ané taén baliha di kampus. Lalampahan wayangé ento sasai nyeritayang idup i raksasa gundulan. Raksasa ané dueg ngigel sambilanga magending-gending. Kanti sakit basangé kedék lamun mabalih wayangé ento ulian kaliwat lucu. Kelian banjaré nyeritayang. Dugasé pidan koné di désa Sanggulan nuju ada odalan di pura delod désa, penari Péndét ané ngaturang ayah di pura sasai ilang. Kija kadén lakuna, sabilang odalan ada dogén penari ané mabaris paling sidori ilang. Krama désané gedeg, nyén sujatiné ané ngelah gaéné? Krama désané lantas ngatur siasat, satondén ngigel makejang penariné bekelina baas a gembel anggona panginget. Sagétan saja, penariné buin a besik ilang. Tepukina baasé sambrag di jaba pura nuju goa di betén abingé. Aliha kemu, krama désa makesiab sagétan ada raksasa gundulan ané sedeng nadah manusa. Makejang penariné suba amaha tekén raksasané. Krama desané pedih, dot ngematiang i raksasa nanging tusing nyidang. Raksasané kaliwat sakti kebal senjata. I Raksasa ngorahang, lamun dot ngematian ibané énggalang alihan carang timbul. Krama désané ané pedih prajani nyemak carang timbul. I raksasa lantas kamatian. Satondén mati, raksasané mabesan, lamun ada krama désané ngajeng buah timbul, désané lakar kena wabah penyakit. “Wénten lucu?” kéto patakon kelian banjaré ulian nepukin Pak Dokteré kenyem-kenyem dogén uli tuni. “Hé… Tiang inget tekén Wayan Cenk Blonk!” saut Putu Iwan.
13
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“Béh, pasti tusing guguna munyin tiangé. Lamun Bapak tusing precaya, tegarang takénin sametoné sami di Tabanan, pasti uning carita niki. Ulian i Raksasa, krama désa Sanggulan sampun kapastu nénten dados ngajeng timbul. Lakar ngundang sengkala. Uning punyan timbul?” “Uning! Di désa tiangé, ring Banjar Timbul Karangasem akéh wénten punyan timbul. Lamun tiang dados ngajeng timbul?” Putu Iwan matakon ulian marasa uli pidan sasai ngajeng jukut timbul. “Oh… dados, dados!” saut kelian banjaré. *** Sing marasa, suba a minggu Putu Iwan nyalanang tugas di Sanggulan. Putu Iwan sesai ngemang peyuluhan ka sekolah-sekolah dasar, ngajahin cerik-ceriké cara nyikat gigi ané beneh. Ngingetin krama désané apanga setata eling tekén kebersihan gigi. Lamun sakit gigi, bisa gedé gaéné nyanan. Lamun dadi pilih, adénan suba sakit ati ketimbang sakit gigi. Kéto sasai anaké ngorahang. Lamun kenehang, program
kampus ané sedeng kalaksanayang jani
ngaénang Putu Iwan liang lan sebet. Liangé ulian nyidang ngayah di masyarakat. Sebeté ulian mapisah ngajak kurenané di Karangasem. Mara a minggu mapisah asané cara a tahun. Petengé sing nyak tis sirepé, sing makita madaar sing makita ngudiang. Lamun mekelo dini, Putu Iwan bisa mati makeneh. Ngenehang kurenanné beling di Karangasem. Apa buin puan peteng, kurenané maan nelpon lan ngemang kabar sasai ngipi ané jelék-jelék. “Kriiiiiiiiiiiiiiiing,” Putu Iwan makesiab, jam satu peteng telponé mamunyi. Sagétan i meme di Karangasem ané nelpon. Angkata telponé, dingeha i meme suba ngeling sengi-sengi. “Ada apa né!” “Énggalin mulih…, mulih! Énggalin mulih!” saut i mémé. Jam satu peteng Putu Iwan ka Karangasem. Ngliwatin bay pass Soekarno nuju Denpasar, lantas nganginan nuju Bay Pass Ida Bagus Mantra. Mobilné malaib gencang cara angin, kanti sing marasa nomplok ujan bales di Candidasa.
14
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Kenehné macampur maadukan, dot énggal-énggal mulih. Ada apa tekén kurenanné di Karangasem. Neked jumah tepukina anaké ramé. Putu Iwan makesib nepukin kurenané suba lemet liu anaké ngisi. I meme ngeling sengi-sengi. Buin kejepné ada pamangku désa, lantas mabanten tur ngaturang siap selem lan segehan poleng di bucu kaja kauh umahé. Putu Iwan lantas ngelut kurenanné. “Busan jam roras peteng, kurenan Putuné makraik ulian nepukin anak gundulan, basangné gede, gigi rangap, macelep ka tengah kamar!”saut i mémé. Putu Iwan makesiab ningehang tutur méméné. Prajani ia inget tekén raksasa gundulan ané taén kaceritayang kelian désa Sanggulan. Raksasa ané demen ngejuk manusa lantas amaha. “Anak gundulan ento koné ngénggalang malaib kemu!” I Mémé nujuhang punyan timbul gedé ané mentik di selat pagehan bucun umahé. (*)
I Gedé Putra Ariawan Embas ring Désa Banjar Anyar Kediri, Tabanan, tanggal 16 Juni 1988. Kakawiannyané sané marupa satua cutet, opini bawak, artikel lan puisi kamuat ring Bali Orti (Bali Post), Média Swari (Pos Bali), Majalah Éksprési, lan Majalah Satua. Dané sampun ngamedalang cakepan marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Ngurug Pasih” warsa 2014 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé 2015.
15
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Satua Cutet
Suara Saking Bali| Juni 2018
Sing Ada Yéh Membah di Tlabahé Madé Suar-Timuhun
Ngancan ngéwehang jani idup di désa, apa buin tuah dadi petani ané ngandelang asil di cariké. Kéto ané karasayang krama Désa Bukit Asri ané liunan pagaénné dadi petani. Tuah besik dua ané dadi pegawai negeri. Krama ané ngelah pipis liunan, carikné kabangunin kandang siap. Ngubuh siap nyang siu, duang tali, lan paling liu limang tali ukud.
16
Suara Saking Bali
S
Édisi XX | Juni 2018
uba duang tiban lebih carik di Désa Bukit Asri tuh cara tanah di tegalé. Musim panesé sing suud-suud, kapah-kapah ada ulungan ujan. Ané sanget makada ulian sing ada yéh membah di tlabahé. Mirib ené ulian
global warming apa adanné. Kelian subak atawa kelian pekasehé, muah krama tempékané inguh ngenehang unduké ané nibénin. Suba duang tiban cariké sing nyidaang ngasilang padi. Biasanné cariké cara i malunan a tibané paling bedik ping dua nyidang manyi padi. Jani jeg neng, padang di pundukané dogén kéweh mentik. I pidan kramané sing taén dingeh kanti kuangan baas, apa buin kanti meli. Di kénkéné yén asil padiné luung, sing amah kedis lan gutgut bikul, wiadin sing kausak hama wereng, asil manyiné di cariké kanti nyidang ngadep a tengana. Jani, sabilang wai kramané ngenehang meli baas. Di ageté maan bantuan beras miskin uli pamerintahé. Yen ada ulungan ujan kapah-kapah, petaniné nyidaang numbegin tanah carikné sakéwala sing nyidang kanti nekapin, apa buin kanti mlasah. Paling aget nyidaang sabatak mulain jagung, kacang tanah, kacang panjang, wiadin katanemin bunga pacah. Ada masih ané nyobak mula tabia, nanging tondén kanti maan ngempok buahné, énggalan malunan punyanné ané ngreres mati. Ané jumahné liu ngubuh kucit, carikné tanemina bun. Cara biasanné para petaniné jam telu sanja suba pada ka carik. Makejang kramané ngelah tetamian tanah carik uli panglingsirné diapin tuah duang tebih. Kanti jani tondén ada krama Desa Bukit Asri ané bani ngadep tanah carik yadiapin tanah cariké tuh sing nyidaang pulain padi cara jani. Kramané pasti ngubuh sampi di carikné, yadiastun ada masih sampi baan ngadas. Makejang kubun sampiné aken-aken. Ada ané maraab asbés, genteng, lan paling enduk maraab ambengan. Kubun sampiné masih madingding klangsah, ambengan, sumi, bedég, terpal, lan ada besik dua ané matémbok batako. Kramané sayang pesan tekén ubuh-ubuhan, pedalema sampiné kadinginan.
17
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Wayan Tirta majalan marérod di pundukan cariké ajaka kurenanné. Wayan Tirta majalan malunan macapil busung lan nyelet arit, kurenanné nutug durinné nyuun kranjang misi kampil puyung, mirib lakar anggona wadah bunga pacah. Neked di carikné Wayan Tirta ngarit padang di pundukan kalénné, kurenanné ngalap bunga di pangalapané. Sing kanti a jam, Wayan Tirta suba maan ngarit duang pesel, suba nyandang baanga sampi jagiranné duang ukud. Di subané maan ngetis negtegang bayu apak-pakan basé di samping kubun sampinné, di betén punyan sotongé, ia lantas ngojog kurenanné ka pangalapané nulungin ngalap bunga. “Suba maan ngarit bli?” “Suba Luh, suba maan duang pesel. Mara bun selané masih kaarit anggo ngadukin padangé apang énggalan.” “Bli jeg setata kéto dogén, telah arita buné. Buin kejep dija tiang ngalih bun baang céléngé jumah?” “Men bas kakéné kelang padangé Luh, dija men beli ngarit? Ujané kéweh sajan ulung, cariké sing maan daat. Padangé jeg makelo sajan samah, suba rabuk sing masih guan-guan meg. Buin kejep bli ja ngalihang bun, luh tenang gén!” “Mara sing ada padang, dong jeg bun sélané telahang gulung Bli kéto? Sing dadi gedebong, papah nyuh, don gamal, don nangka alih bli?” “Suba tuni semeng alihang don gamal ajak gedebong di tegalé Luh. Buné di betén dauh nu buin duang luit Luh, buina Galungané suba paek, céléngé masih suba gedé, jeg adep suba kayang né apang ada beliang baas Luh!” “Ae keneh tiangé masih kéto bli. Né tolih punyan bunga pacahé saka bedik ngancan ngreres, binjep paling liu maan ngalap nyang das kilo bli. Buina sing ada rahinan gedé, paling aget maan aji selaé tali rupiah, maan abelian baas a kilo lan daarang nasi dogén. Tondén buin mani semeng panaké nagih bekel masuk. Adi jeg sing guan-guan membah yéh di tlabahé bli?” “Jeg sing emed-emed, terus to dogénan takonang Luh. Bli sujatinné masih sing ngerti tekén unduké né Luh. Bli masih pengeng sajan ngenehang. Yén dadi
18
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
suud, jani Bli nyak suud, nyadia mapamit ngayah dadi kelihan pakaseh. Katimbang bli setrés, sabilang wai ada dogén kramané ané nakonang, ada ané melungguh ulian yéh telabahé terus-terusan nyat.” Capilné Wayan Tirta suba bek misi bunga pacah, lantas tuuruanga ka kampilé. Ia buin nutugang ngalap bunga lan nugtugan ortané. “Bli lek tekén kramané Luh.” “Ngudiang Bli lek? Pelih belina apa?” “Uli sasukat Bli ngayah dadi kelian pakaseh telung tiban ané suba liwat, ngantinin kelian pekaséhé i malunan, Dewa Aji Sungsang, embahan yéh tlabahé jeg makelo-kelo ngancan nyenikang, kanti jani jeg tuh. Apa sing cocok ya Bli ngelianin nah?” “Mirib di désa lénan masih patuh cariké tuh kéné bli. Ené ulian pemanasan global apa adanné to.” “Nanging suba tolih-tolih Bli masih di désan anaké lénan, jeg luung carikné Luh, embahan yéh tlabahé gedé.” Kesiran anginé uli kangin suba ngancan dingin, kedis sesapiné suba pasliwer mulih ka sebunné, matan ainé suba ngancan kelem di langité ba dauh. Wayan Tirta ngencolang mempen bunga ka kampilé lantas majalan ngnuunang ka cariké betén dauh ngalih bun a pesel abana mulih anggona amah-amahan céléngné apang sing énggalan peteng. Sabilang wai kéto dogén geginanné Wayan Tirta di cariké. Ngarit, nulungin kurenanné ngalap bunga sambilanga ngorta, satondén mulih sing engsap ngalih amah-amahan celeng, ngalih buin wiadin papah keladi. I pidan embahan yéh tlabah di Desa Bukit Asri mula gedé. Yéhné kedas, sing pati misi leluu. Uli cerik kanti tua ramé semeng sanja mandus di tlabahé. Ngancan makelo yéh tlabahé ngancan nyelékang, ngancan puek krana liu kramané nganyudang tain céléng ka tlabahé. Leluu masih liu kaanyudang ka tlabahé. Jamané ngancan maju, bikas jelemané jeg ngancan ngulah laku. Nyaru nyaru, sing rungu tekén kabersihan. Yén keneh-kenehang mirib né ulian karma
19
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
pala, tlabahé gedeg ulian kacampahang, tusing nyak buin ngembahang yéhné cara i pidan. Sabilang ada pasangkepan di banjar, kramané setata uyut. Nguyutin prajuru pekaséhé, gedeg tekén keliané ané tusing nekaang asil. Sasukat ngelah kelian lan prajuru pekaseh baru, embahan yéh tlabahé ngancan nyenikang lan ngemasin tuh. Sujatinné prajuruné suba mautsaha ka empelan menahin bendungané, seleg nengokin kelebutan yéh di bongkol gunungé ané dadi ulun tlabahé. Kéto masih nyabran piodalan di Pura Subak suba ngaturang caru, pakelem, lan ngaturang banten guru piduka. Kéto masih suba pepes nunas ujan, nanging sing masih ada asil. Kelebutan yéh di bongkol gunungé nu tileh gedé cara pidan, ngancan ngelodang neked di empelan di dajan désané, yéhé ngancan nyenikang. Neked di carik suba sing ada yéh buin. Prajuruné, Pamangku Pekaséhé, muah kramané sing nawang dija kadén uwusné. Nyabran sasih krama pakasehé masih suba itep ngrumas telabahé, nanging tileh sing ada asil. Petengné di subané panakné pada leplep masaré, di ruang tamu sambilanga mabalih tv Wayan Tirta ngajak kurenanné buin nugtugang ortané i tuni sanja di carik. “Bli, jeg makleteg bayun tiangé.” “Béh eda ento sangetanga Luh, sinétron Indonésia caritané mula amontoan dogén!” “Sing ulian sinétroné ané pabalih ené bli.” “Men apa Luh?” Wayan Tirta bibihné klepas-klepus ngroko, katimpalin jaja gina duang tebih. “Unduk yéh tlabah, carik, muah Pura Subaké bli.” “Men apa hubunganné ngajak kleteg bayun luhé?” “Ipidan, dugas mara bli nyumunin ngayah dadi kelian pekaseh kadén bli ngaé proposal pengajuan permohonan dana ka pemerintahé apang maan bantuan dana anggo menahin, ngréhab Pura Subaké.”
20
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
21
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“Men jani kan suba ada asilné, purané kadén suba luung tepukin Luh, makejang palinggihé nganggo batu selem. Sing ja cara prajuru ané malunan sing ada nyet menahin pura.” “Nanging sasukat purané kabenahin, kaplaspas, katurin piodalan, cariké ané dadi korban bli, jeg tuh sing maan yéh. Purané saja luung, nanging cariké sing ngasilang padi, nyidang kal terus-terusan meli baas bli? Kéné ajin baasé jani terus ngmaalang.” “Yé Luh, ngaé pura luung ajak carik tuh sing ada hubunganné to. Patutné i raga demen ngelah Pura Subak luung cara jani. Men kénkén sujatinné kleteg bayun luhé ané orahang luh busan to?” “To suba bli. Bli inget sing di Pura Subak i pidan ada apa?” “Sainget bli, i pidan ada punyan kepuh gedé. Ulian jejeh akah kepuhé nyelumit nguugang palinggih purané ané baruné, prajuruné cumpu ngebah punyan kepuhé ento.” Ngortaang punyan kepuhé ento prajani Wayan Tirta ngajak kurenanné srieng-srieng bulun baongné. “Ento suba ané ngaé makleteg bayuné lan srieng-srieng bulun baongé bli. Punyan kepuhé ento tenget, tiang dadi inget tutur Hyang Dewa Kak Mangku Pakaseh dugas tiang nu cerik.” “Apa tuturanga Luh?” “Kéné raosné: ning yén punyan kepuhé ené nyak terus subur, doné olemolem cara kéné, ento nyiriang tanah cariké subur. Apa buin yén kanti crangnè ba duur ngrempiak kanti ngeped ngenteg tanah, sinah asil cariké maliah, guminé landuh, jeg sing kanti kuangan pangan. Kéto masih sawalikné ning, yen kanti doné aas apa buin kanti punyanné mati, sinah suba cariké milu mati.” Cekcek di tembok kamar tamuné mamunyi saling sautin. “Seken to Luh? Adi mara Luh nyambat?” “Kudiang men, mara tiang makleteg, mara masih tiang inget bli.” “Baaah...”
22
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“Ae kepuhé suba kadung mabaaah.”
Dénpasar, 19 Oktober 2016
Madé Suar-Timuhun I Madé Suartana utawi sané ketah kauningin Madé Suar-Timuhun ring kakawian-kakawiannyané embas ring Banjar Tengah, Timuhun, Klungkung, 17 Juni 1987. Dané ngawit nyurat sastra Bali modéren rikala kantun kuliah lan aktif nyurat warsa 2013. Puisinnyané ngawit kawedar ring Bali Orti (Bali Post) bulan April warsa 2013 lan warsa 2014 sampun kawedar ring Médiaswari (Pos Bali). Dados narawakia ring Ubud Writers and Reader Festival 2016.
23
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Satua Cutet
Suara Saking Bali| Juni 2018
Ning ring Nusa Penida Ni Wayan Sariasih
Bulan Désémber murid-muridé libur seméster. Punika wantah galah sané becik anggén nyelimurang kayun sané opek tur leleh nyalanin pamargi sané sampun manados geginan. “Malancaran” wantah patut anggén ngisinin galah libur. Malancaran pastika sampun ngarereh genah asri sané pinaka obyék wisata. Parindikan obyék wisata, pulau Bali sampun kasub ngantos kadura negara. Pulau Bali kaloktah kaucap “Pulau Sorga” utawi “Pulau Seribu Pura”. Melancaran sampun dados semaya Madé Sudi sareng kulawarga lan timpal ipuné Gedé Yasa. Ring libur seméster ngawit soma wawu lintang wantah galah Madé Sudi ngajak timpalné malancaran ka Nusa Penida .
24
Suara Saking Bali
S
Édisi XX | Juni 2018
uara I Paksi saling sautin, I Siap pada makruyuk nyanggra Sang Hyang Surya endag galang apadang nyunarin jagat. Mersihin déwék, manjus lan mambuh pada girang pianak Madé Sudi éling ring galah pacang
malancaran. Komang Ayu wantah kurenan Madé Sudi sada seleg mapayas kagandongin olih pianak ipuné Putu Dana. Risampuné sregep, Madé Sudi kasarengi pianak lan kurenan ipun nuju pasisi Kusamba pinaka genah ngrereh boat jagi ka Nusa Penida. Gedé Yasa sareng kurenané Kadék Sri lan pianakné maka kalih Putu Sari lan Kadék Adi sampun dumunan irika. “Duh, lédangang pesan tiang durinan teka. Napi sampun numbas tikét?” kénten Madé Sudi nyapa timpalné. “Ampun Bli, samian sampun tumbasang tiang tikét. Kocap boat sampun sayaga majalan. Ngiring menék ka boat punika!” sada gagéson Gedé Yasa ngajakin timpalné. Bencah suara ombak ring panepi segara katimpalin suara mesin boat nyarengin pamargi. Ring tengahin segara, rasa angob yukti ngawetuang sami ngentungang leliat, narawang doh ngumbara ngantos ka Nusa Penida. Samarsamar kaaksi kawéntenan bukit lan gunung Puncak Mundi kaias antuk sakancan taru sané asri katempuh bayu. Rikala sampun tambis rauh ring panepi Sampalan, para penumpang sada uyut ring boat pada nyayagaang raga, kadi nundunin. “Nah, jani mesin boat suba sipeng, ngudiang basang tiangé jani ané ngarudung. Pianak pada malaib nagih mabelanja,” sagét Komang Ayu nyaroscos mamunyi. “Saja buka kéto, to nyihnayang yéning sampun patut bénsin nika isinin. Ngiring paekin dagang nasiné!” premangkin Gedé Yasa ngojog dagang nasi, negak masila tiding saha numbas ajengan. Sawatara telung dasa menit matumbasan, galah ngawawanin pamargi, Madé Sudi nyéwa mobil anggén nuju obyek wisata. Sekadi Wisatawan pada kalangen tur macanda girang ring tengahin margi. Yadin téjan Sang Hyang Surya sada
25
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
ngentak, ten karasayang malih. Madé Sudi mamanah pacang malila cita muktiang yukti ké wénten genah sané asri minakadi bukit - bukit sané pageh ring tengahin segara kadi ring Thailand utawi Pulau Raja Ampat Papua. Kocap panepi Pasisi Atuh sané madaging bias putih dekdek alus sida nuldul sang rauh malila cita. Kadi gegancangan galah mamargi, téja Sang Hyang Surya sampun sayan surup. Katuju mangkin desa pondok Madé Sudi sané wénten ring delod Puncak Mundi. Irika masandekan pada selegenti jaga manjus. Wusan pianak-pianak ipun manjus, sagét toya nénten membah malih. Nika mawinan sané lianan maduman toya pada aémbér, anggén masugi kéwanten. Sarauh saking muspa ring puncak Mundi, sami mamanah pacang madaar sakancan sangu sané kasayagaang olih reraman Madé Sudi. Wawu pada ngaruruh genah pacang madaar, jeg nyak cara tepén unduk, lampu ring désa taler padem. “Nguda peteng sajan dini, Mémé? Mai mulih, Mé!” Putu Sari marasa jejeh. “Mulih, Mé! Takut tiang peteng dedet, nyanan ada hantu mai,” Kadék Adi malaib saha ngelut Kadék Sri lan bapan ipuné Gedé Yasa. “Sing kenapa, binjep lampuné mara ja hidup. Mai dini magelut ajak mémé lan bapa!” kénten Kadék Sri ngarumrum pianak ipuné maka kalih. Yadian peteng dedet nanging ring langité sanghyang candra nyunarin jagat kaabih bintang-bintang pakenyitnyit duur langité. Sami bengong, angob ningalin napi malih kesir angin ngawé leplep sami ring pasaréan. Mani semengané, galang téjan Sanghyang Surya sayan medal. Usan sami manjus, sesampuné sami madar sané kasayagaang olih reraman Madé Sudi, ngalantur pacang malancaran nuju pulau Nusa Lembongan. Derika galah katelasang malih ngantos soré. Angobnyané rikala wénten ring duur Jembatan Kuning sané nunggilang Lémbongan lan Ceningan yukti-yukti ngawetuang manah liang tan sinipi, napi malih jembatan punika kaiasin lampu warna-warni duk wengi pakantenanné kadi magenah ring sisin swargané.
26
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
27
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“Duk pinanggal 16 Oktober 2016 sawatara jam 18.00 jembatan puniki naen pegat,” sinalih tunggil sané liwat di arep Madé Sudi netesang. “Dados bisa pegat, men wénten anak kasengkalén daweg punika?” Madé Sudi malih matakén mangda tatas uning. “Indik sané ngawinang pegat tiang ten tatas uning, saantukan tiang wantah buruh saking Pundukaha Klod. Daweg punika kocap wénten kutus diri sané amor lan tigang dasa sia sané kanin,” sada marawat-rawat sebet anaké punika nyacita. “Sesampuné kawéntenan punika digelis Bapak Bupati Klungkung ngutsahayang mangdéné jembatan puniki sida becik malih. Astunkara duk pinanggal 25 Pebruari 2017 sané wawu lintang sampun kaplaspas. Mangkin sayan becik napi malih madaging lampu warna warni,” anak lanang punika jangkep netesang. Sami sané miragi wantah sida mangaanggutan. “Sawiréh sampun galah, ngiring ka pondok tiangé masandekan!” Madé Sudi raris ngajakin timpal-timpalné masandekan. “Jelék asana ngarépotin mémé bapa, Beli, paling melah dini ngalih panginepan!” masaut Kadék Sri sada alon. “Beneh to Bli ! Timpal tiyangé ngelah panginepan deriki. Ngiring merika masandekan!” Gedé Yasa sareng nimpalin. “Yaning sapunika iring merika mangkin!” laut Madé Sudi ngimbuhin. Nyambi madaar ring genah nyéwa pasandekan, sami pada girang magending sambilanga ngigel. Hai! timpal-timpal raré jak makejang Mai makumpul mélajah mangigel! Malajah mengigel Bali Agemang tangané, kepetang jerijiné Rengkiangang bangkiangé, tindakang batisé Lantur gerak pinggulé Egal égol égal égol selier sledét pong Egal égol égal égol selier sledét pong
28
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Lan jumunin buin uli simalu Kénten Putu Dana magending ngiringin igelan Putu Sari lan Kadék Adi. Rikala mabayahan, premangkin buka togogé payasin mireng séwa kamar miwah pangargan ajengan. Samian pada nyiksik dompét tur ATM soang-soang. Pianak-ianak ipun kantun égar magending riantuk ten uning kapining parindikan, sami teleb tekén galahnyané macanda, ngantos sepi pada leplep ring penginepan. Kerana lebihan kenjel, dina semeng sagét sampun rauh. Pasliwer paegawé ring panginepan mabersih-bersih. “Mai manjus, Ning, binjep buin macanda?” Kadék Sri maekin pianakné maka kalih. “Sing nyak, Mé, tiang nu demen nginep dini,” Putu Sari masaut laut malaib. “Men kéto, ajak Putu Dana dini, bibi lan mémé bapa lakar mabalik mulih,” mekenying Komang Ayu nguyonin. Arahina sesampuné ring Lembongan, mangkin kalanturang galah muspa ring ring pura-pura sané wénten ring Nusa Penida, Ngawit ring Pura Giri Putri, Pura Batu Medau, Pura Paluang, raris kaping ungkur ring Pura Penataran Ped. Yukti maka sami genah muspa punika nutdut kayun ning, anut genah wisata spiritual. Ring pura Giri Putri, sami makesiab, riantuk genah ngaranjing alit pisan, nanging ring utama mandala tengahing goa, linggah tur asri ngawé hening ring hati tan bina suarga loka ring marcapada. Usan muspa, galang apadang karasa ngetisin kayun. Ring tengahing margi, pacang mawali budal, sami tan mresidayang nanggehang kayun dot nguningayang indiknyané malancaran ka Nusa Penida. Yadin jinah sampun pada telas, nanging lédang kayun nénten kaucap malih, rumasa ning ring Nusa Penida tan kagentosin malih. Sami meled macang ngalimbakang carita indik genah wisatané ring Nusa Penida. Pemerintah sampun éling miara, warga sami patut ngicén dukungan. Dukungan punika boya ja antuk jinah, sareng ngupa ayu genahé punuka. Salanturnyané, pinaka warga
29
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
setata ngardi becik, saling tulung, saling asah, asih, asuh, salunglung sebayantaka patut ajegang. Duaning wénten paribasa ngandika “Yéning tan éling tan kocap sayang,” taler mangda anut buka slokané, “Kasur ceburin, dui langkahin,” suksman ipun, “Sakancan sané mapikolih becik patut marginin, yéning pakaryan punika mikolihang kaon patut impasin.” (*)
Tangkas, Jan 2017
Ni Wayan Sariasih, S.Pd.SD Guru SDN 2 Tangkas, magenah ring Désa Tangkas
30
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Satua Cutet
Suara Saking Bali| Méi 2018
Legu I Putu Supartika
Uli nu cerik I Sudama suba dot dadi legu. Krana tuah dadi legu ané nyidaang ngaénang ia bébas sakita-kitané. Ia nyidaangg mencegan dija dogén kenehné. Nyak di punyan kayuné, di don kayuné. Di kulit beburoné, di kulit manusané, di kulit méméné, lan dija ja kenehné. Ia masih bébas makeber kija ja kenehné. Sing perlu nongos di jumah. Sing perlu uyutina tekén reramané yén ia pelih, krana ia dadi legu ané bébas, boya ja manusa ané kategul swadarma ané kéweh.
31
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
D
adi legu tuah ipiané ané paling gedéna. Yén dadi legu, ia masih nyidaang ngwales sakit hati tekén anak ané nyakitin ia. Sinah ia lakar nyegut anaké ané nyakitin ia. Nyerot getihné kanti telah. Apang
kanti mati kuangan getih. Sambil nyerot getihné, sambilang nuladang grubug. Nuladang sakit malaria utawi demam berdarah. “Mé, tiang dot dadi legu,” kéto I Sudama maan ngorahang tekén méméné. “Dadi legu?” “Aé mé, dadi legu.” “Buduh cai.” “Adi tiang orahang mémé buduh?” “Suba melah numadi dadi manusa to nguda buin nagih dadi legu?” “Pokokné tiang dot dadi legu.” “Buduh! Malajah malu selegang apang duweg. Da ané soléh-soléh urusanga.” I Sudama ngambul. Masadu tekén pekakné krana orahanga buduh tekén méméné. Pekakné uyut. “Panak waras kakéné oranga buduh, kénkén kenehné to.” I Sudama ajak pekakné lantas ka umahné ngalih méméné I Sudama. Teked di jumahné, méméné batbata tekén pekakné. “Kénkén nyai né, panak waras orahang buduh!” “Mula saja ia suba buduh.” “Nyai mirib ané suba buduh.” “Yén sing buduh, to nguda nagih dadi legu. Sing buduh to adané?” “Seken cai dot dadi legu?” pekakné mabalik matakon tekén I Sudama. I Sudama manggutan. “Bah, seken suba cai buduh nénénan!” Pekakné ngorahang I Sudama buduh, méméné masih ngorahang I Sudama buduh. Buin ia ngambul. Jani ia masadu tekén bapané.
32
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
33
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“Pa tiang orahanga buduh tekén i mémé jak i pekak.” “Buduh? Nguda cai orahanga buduh?” “Ulian tiang dot dadi legu, tiang orahanga buduh pa.” “Dadi legu? Cai suba dadi manusa buin nagih dadi legu. Saja cara nak buduh cai.” I Sudama ngeling. Reramané ngorahang ia buduh. Kéto masih pekakné. Di sekolahan ia masadu ajak guruné, krana ia orahanga buduh. Ia ngorahang unduk-unduk ané ngranaang ia orahanga buduh. Mara ningeh unduké ento, guruné masih ngorahang ia cara nak buduh. Timpalné di sekolahan masih ngorahang ia buduh. I Sudama sing nyak masuk. Krana makejang timpalné ngorahang ia buduh. Ia sing ngelah timpal. Sabilang macapatan ngajak timpalné, makejang timpalné ngragragin déwékné. “Sudarma buduh.” “Sudarma buduh.” Ia suud masekolah. Wai-waian ia tuah ngoyong di jumahné. Dikénkéné pules-pulesan di bataran umahné. Dikénkéné ngambar legu ditembokné. Dikénkéné ia ngipi dadi legu, lan bangun semengan tur nganggon kamben ané tegulanga di baongné apang nyak cara kampid tur malaib di natahné sambil mamunyi cara munyin legu. Kéto masih yén ada legu ané nyegut awakné, ia sing ngerunguang. Depina dogén. Nyén nawang koné ia nyidaang dadi legu ulian cegut legu. Yén sing di jumahné, ia lakar ngelindeng ka tegalé utawi ka tukadé ngalihngalihin legu. Ia masih mamunyi ngajak legu. Taén ada anak nepukin ia di jalané ngarenggeng padidiana. “Nyén ajak cai mamunyi Sudarma?” “Legu.” “Legu? Buduh cai mamunyi ajak legu.” “Cang sing buduh, bli ané buduh.”
34
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Anaké ento laut ngaduang solahné I Sudarma tekén reramané. Reramané nguyutin I Sudarma. Buin dingeha munyin reramané ané ngorahang ia “buduh.” Ia gedeg. Ia majanji buin mani puan ia lakar dadi legu. Buin pidan ja. Mirib di kayangé ia gedé. Yén ia dadi legu, ditu lantas ia majanji lakar nyegut anaké ané ngorahang ia buduh. Lakar sedota makejang getihné apang kanti telah. Nyén ja, ia sing rungu. *** I Sudarma nelahang idupné baan ngitungang legu sabilang wai. Jani ia suba gedé. Mirib suba duang dasa tiban umurné. Sakéwala kenehné nu tetep cara dugasé cerik. Ia nu dot dadi legu. Reramané tusing nyidaang ngurus I Sudarma. I Sudarma jeg mamengkung dogén gagaéné. Di margané makejang anaké ngorahang I Sudarma buduh. Kenehné sayan gedeg. Gedeg gati. Sujatina ia ngasanin déwékné waras. Tusing ja buduh. Ia ngorahang anaké ané ngorahang déwékné buduh sujatiné ané buduh. Boya ja déwékné ané buduh. Yadiastun ia suba gedé, nanging ia masih nu demen ngambar legu di temboké. Sabilang wai. Sing ja ditemboké dogen ia ngambar legu. Apa ja ané tepukina tur dadi gambarin, jeg pasti gambarina. Dikénkéné ia ngambar legu di kertasé. Di kacan mobil pisagané ané daki. Di tanahé lan ditongos lénan. Ri kala purnama, désané ngadaang upacara di Pura Dalem. Ramé-ramé krama désané maturan kemu. Kéto masih I Sudama milu maturan kemu. Maudeng putih, mabaju putih, masaput putih cara pemangku I Sudarma maturan ka Pura Dalem. Neked di Pura Dalem I Sudarma tusing ja macelup ka tengah purané. Ia tuah ngambar ditémbok purané. Ngambar legu. Begeh gati ia ngambar. Kanti bek tembok panyengker purané gambarina legu.
35
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Pamedeké makejang ningalin tingkahné. Héran tekéning solahné I Sudarma. Sabilang mingalin unduké ento, pamedeké nakonin I Sudarma “apa magaé ditu? Mai mabakti ka pura, da dakianga témbok purané.” “Mangkin dumun, tiang kari ngambar legu.” Ningeh pasautné I Sudarma, pamedeké kedék. “Mula saja né jelema buduh. Awak ngambar buyung orahanga ngambar Legu,” pamedeké pakrimik.
I Putu Supartika Embas ring Désa Selumbung, 16 Juni 1994. Reriptannyané sané mabasa Bali naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Majalah Éksprési, lan Majalah Satua.
36
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Satua Bali
Suara Saking Bali| Jumi 2018
Getap Kasusun Antuk I Putu Sanjaya
A
da anak muani bajang madan I Getap. Sangkan ia adanina I Getap, tuah saja ia jelema getap pisan. Kenehné jeg setata takut dogén diastun tusing karuan
apa ané ngranayang ia takut. Cara dugas dua bulan, I Getap tundéna ngabut keladi tekén méméné di tegalné. Sengap paling I Getap ngentasin rurung tegalé sepi, merasa ia ada anak nutugin. Sedek ia majalan, I Getap ngadek bo pengit pisan. Tusing tawanga ada bangké bikul di tengah padangé bet. I Getap prajani ngengap kipekané mirib akéh ada bangké jelema ditu. Sedeng paling, nadak sara ada pongpongan nyuh ulung macepug di sisiné I Getap majujuk. Jeg nyak cara punggelan sirah matané nelik. Tan kadikadi kesiab bayuné I Getap, kantas malaib muntag-mantig pati kaplug. Buung I Getap ngalih keladi, payu maan munyi uli méméné.
37
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
38
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Kacarita jani suba masan padi kuning, liu anaké magaé di carik pada ngulah kedis. Kéto masih bapané I Getap milu ngulah kedis di carikné. Dueg pisan bapané I Getap ngaé lalakut utawi patakut kedis. Lalakuté ento malakar aji bungselan sumi makaput aji kain putih. Lalakuté ento gantunga di muncuk papah tubuhé ané enu éndép. Papahé ento masih kategul baan tali maembatan nuju rangon utawi kubuné. Dadina yéning tali di rangoné kakedeng, sinah lalakuté ané magantung di papahé lakar maangkaban. Béh... jeg nyak cara pocongan kecag-kecog maangkaban. Liu anaké demen ningalin lalakut bapané I Getap. Dinané ento I Getap di jumah padidiana, mémé bapané di carik ngulah kedis uli semengan nganti sanja mara mulih. I Getap uli tuni suba ngiah-ngiuh di jumahné padidiana. Dengak-dengok ia uli jumaan ngiwasin apaké tusing ada anak teka. Barané teka jeg aéng gobané! I Getap lantas ngancing jelanan umahné. Di tengah kamaré ia bungkut masaput. Kénkén ja kenehné adi marasa uli betén baléné ada anak magoba aéng bokné magambahan. Peluh pidit I Getap ngénggalang makecog uli baléné lantas malaib pesu. I Getap lantas malaib nuju carikné ngalih mémé bapané. Sedek benceng ia malaib di pundukané jeg ada kain putih merupa pocong maangkaban. I Getap kesiab makraikan geleh tur takut. Awakné lemet lantas ngaluluk di pundukané tur bah mapangsegan di tengah padiné. Bapané I Getap ningeh munyi jelema labuh lantas nyagjagin. Tepukina pianakné pelung gobané ulian kesiab lan
39
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
takut. Prajani répot bapané ngedetin I Getap abana ka kubuné. Ditu I Getap mategtegan. Suba luung bayuné mara matakon bapané nguda dadi kéné unduk pianakné. I Getap lantas nuturang unduké, ia takut di jumah jeg mara ka cariké buin patakut pocong putih. Jengah pisan mémé bapané I Getap madingehang. “Kéné suba cai dadi jelema kaliwat getap. Ngudiang ngénkén, dini-ditu pragat takut. Buin pidan cai dadi jelema berhasil yéning pragat takut. Lamun suba i raga ada di rurungé beneh, apa sih katakutin?” Bengong dogén I Getap mara maan munyi uli bapané. Mula saja, i raga perlu ngelah wanén yéning malaksana. Wanéné ento masih makada i raga berhasil. Sakéwala ingetang i raga wanén patut madasar ulian beneh utawi dharma.
NB: Kaketus saking cakepan Kumpulan Satua Bali ke 3 kaca 27
40
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
Puisi-puisi IDK Raka Kusuma 41
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Pongah Juari, I
jeroné kama-mai ngraos pongah juari : guminé jani sayan melah apa-apa dija-dija makenyah
tawang tiang tetujon jeroné ngraos kéto tawang tiang apang ada nglosoin pamelin roko
tawang tiang jeroné nyungjungang anak kuasa tawang tiang apang élah natakang lima
42
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Pongah Juari, II
pongah jeroné! juarin jeroné! apang sayan melah? paningalané dengéngang cureng sekenang
liu brayané uyut liu brayané makerah ngranaang guminé benyut ngranaang guminé benyah saja patrambiah dini – ditu wewangunan ngolét, liu apa tekaanga? maling bani sing takut mati
saja begeh rurung ngrédép aji hotmik entasin motor maroda pat maroda dua taén ningeh anaké pada pakrimik? jani dija-dija rurungé melah pasaja nanging dadi paentasan buta kala
43
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Pongah Juari, III apané sayan melah? apané sayan makenyah?
yén meled maan bati barang adep. tanjaang kema-mai da ngadep munyi tan pabukti aji kemikan pongah juari!
sing dingeh raosé dija-dija? da ngugu tukang ajum anak kuasa kliengin yén tepuk yén sing kéto, gepluk!
IDK Raka Kusuma Embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.
44
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta 45
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Jangkrik Kipa Ngering di padang tegalé linggah Sabilang wai ngering peteng lemah Geruh, gilik, jangih kalintang luwih Gigi renggah ngeruak galak Nanging Kipa Batis ganjil tusing ngelah caling
Jangkrik kipa Matundun gading marajah kresna Matedung langit maalas tanah Gering mangering belus meteduh Kelingas kelingus meteduh belus
Jangkrik kipa srayang sruyung majalan uyun-uyun I kipa ilang rejeng semut pedidi Kedék kingking mebo berek buka leklek Sengklek ketujeng-tujeng Ringkih mapineh sukeh keruh weruh
Jangkrik kipa Sliwar-sliwer di padang gering Joh sawat kadén belus buin makudus Nanging majalan encog-encog magered dui geber. Jangkrik kipa Tulung iba
46
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Kuangan Seduk Jlémpah-jlémpoh rerod sing mabayu Kembang lémlém masrudukan Semu gulem tanpa bintang Ngluntang lantung lemet Yan suba seduk
Keneh lebih di tongos anaké kampih Mapupul daya upaya ngengkebang semu. Ringkih merintih saling silih Makada cemer leteh Yan suba seduk.....
Yan suba wareg... Kembang girang bayuné oger Laku Bangras payu tatas Ngrejet pada sami pakenyung Tusing mapineh
Nanging samian tusing pada... Samian kuangan samian kesedukan Ngeréka daya upaya mangda lebuh Gangsaran tindak... Kuangan seduk......
47
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Nadak Sara Kuncup sayu gulem rem-rem nutupin matan ai Ngaba gerobak sabilang wai rikala nepi semilir matan ai Lelampahané lemuh ngéka daya ngelidin matan ai Laksana gunung angob nindihin parisolah kasunarin matan ai Nadak sara Saka besik madué prabéya Pikobet kalintang akéh Nulak karya nemu sengkala Galah nemu kangin katutup warih nemu kauh.. Nadak sara Ngalih yéh nénten polih Ngalih api nénten polih Ngalih angin nenten polih Nadak sara Éling ring raga Éling ring manah Éling sangkaning karya Ngiring mulat sarira
I Kadek Darsika Aryanta Embas warsa 1987 lan maasal saking Karangasem. Seneng SSB/ Manik Sudra
megegonjakan, maliang-liangan lan melelanguan. Seneng melajah fisika lan komputer sareng sisya ring Kubutambahan, Buleleng, dados guru Fisika SMAN Bali Mandara.
48
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Juni 2018
Gagambaran I Gede Putra Ariawan
Puisi-puisi Pandé Jati
49
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Jaya
Wibuh gebuh Maulad tuyuh Gupuh nutuh Ngulati dayuh
Magulung gelung Galungan makalung Jaya katundung Ratu mapayung
50
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Kulit
makilit ngakit kulit untat untit mripit wangsa cupit pait
sakit warna mawarni jit katah ngetah apit bukit rérad rérod ngamel sepit
51
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Joh
Joh pajalané mangukir Tindakané nguci saling silir Wates shastra ketes Paglantes toyané empes
Pangapti kirang langkung Ulap nekepin pangkung Cekung ucapé degdeg Ngapung tingkahé ngadeg
52
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Leteh
Matutuh neteh leteh Sagara ngidung pakeh Gunung maseseleh leh
Keleh-keleh masekar sabeh Maniti mantra manah ongseh Mangawi puri mapuara jejeh
Letuh matutuh peluh Egar bingar makecuh Kampuh kampih maikuh
Uduh sang mapituduh Surya entasin damuh Wulan masunar lemuh
53
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Bhisama
Mupuk rńa ngukuh swarga Agama nyaput mrana tiga Warna mawarni ngampih ilih WANGSA mamangsa nuwut pedih Matiti pati nangun utpeti
Teleng tiling ulung malalung Ngapung matungtung prungpung Nyungsung masarung linglung Matulung bhakti ngulah suwung
Pandé Jati Magenah ring Bangli lan mangkin dados pangremba Bangli Sastra Komala. Kakawiannyané marupa puisi kawedar ring Bali Pos wiadin Pos Bali.
54
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Juni 2018
Gagambaran I Gede Putra Ariawan
Puisi-puisi Ketut Oki Sedana Putra 55
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Indonésia lan Garuda Pancasila
Sameton makesami Wayan, Madé, Nyoman, lan Ketut… Iraga manyama jak makejang… Gelahang rasa manyama diastun ngajak rerama selat pasih… INDONÉSIA Barak putih negara raga… INDONÉSIA né ngaénang iraga dadi besik manyama… Barak ento raga masimbol kebranian… Putih ento jiwa masimbol suci… “GARUDA PANCASILA” ngindang di langit ngaba semboyan Bhinneka Tunggal Ika… “GARUDA PANCASILA” ento dasar Negara iraga… Iraga nak mula lén, lén budaya, ras, suku, nangging raga tetep manyama… Sampunang saling iriang.. sampunang saling sakitin INDONÉSIA lan GARUDA PANCASILA harga mati MERDÉKA!!!
15 Agustus 2018
56
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Garuda Pancasila
Sameton tiang makesami Wayan, Madé ,Nyoman, lan Ketut… Iraga manyama jak makejang… Gelahang rasa manyama diastun ngajak rerama selat pasih… “GARUDA PANCASILA” ngindang di langit ngaba semboyan Bhinneka Tunggal Ika… “GARUDA PANCASILA” ento dasar Negara iraga… Iraga nak mula lén lén budaya, ras, suku, nangging raga tetep manyama… Sampunang saling iriang.. sampunang saling sakitin
5 Agustus 2017
57
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Ésai
Suara Saking Bali| Juni 2018
Panglimbak Médsos IDG Trinandita
Y
éning tlektekang ring aab jagaté sakadi mangkin, sinah nénten jagi prasida nambakin kemajuan Ilmu Pengetahuan lan Téknologi (IPTEK) sané sampun kejantenang.
IPTEK punika sampun ngelimbak nguasa sekancan parikrama kauripan
jatmané sakadi mangkin. Yéning baosang ring kauripan puniki. Pinih kapertama baosang ring jumah, jero, puri utawi griya soang soang sinah téknologi sampun ngaraksa utawi nguasa kauripan i manusa saking wau matangi. Kapertama yéning wau matangi nikaang akéhang jatmané sekadi mangkin sampun ngawigunayang téknologi minekadi télevisi, pemanas toya, mesin cuci, setrika listrik, penanak nasi, AC lan sané tiosan Indiké punika sampun karasa sakéng dumun duk listrik sampun masuk désa. Sajabaning ngawit metangi minabté nyantos rauh galahé sirep téknologi punika kari ngebekin utawi nguasa nguasi kahuripan imanusa. Yéning sané sampun kawedar ring ajeng boya ja pelih utawi singsal punika wantah ciri kahuripan i manusa sampun nyangsan maju utawi ngamecikan. Nika sané kebaos nginutin kemajuan jaman.
58
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Napi mawinan nénten dados baosang pelih utawi singsal, mapan sané wantah dados unteng ring sajeroning kahuripan silih sinunggil sinah sané mawasta kerahajengan lan kasukertan i manusa malarapan antuk ajah ajah luiré ajah ajah agama, budaya, politik, sosial, pertahanan, keamanan, hukum, Hak Asasi Manusia, lan sané tiosan. Ajah ajah Ilmu Pengetahuan lan Teknologi sané sanget kerasa pengaruhnyané ring widang sosial minekadi penglimbak médsos ring jagaté sakadi mangkin Teknologi sané sampun ngelimbak puniki sané ngeranayang idup utawi kauripan i manusa ritatkala nyalanang swadarmannyané dados kerasa inganan utawi danganan, conto ipun sekadi sane sampun kewedar ring ajeng. Yéning contohang malih pakewuh i manusa sané dumun ritatkala jagi maratengan utawi nyakan pastika patut ngaruruh saang utawi kayu bakar. Yéning mangkin sampun wénten gas élpiji, nénten malih makarya jalikan utawi cangkem paon sané pastika jagi ngawinan samian medaging aon utawi andus. Sané ngawinan paon utawi dapuré punika selem keni andus muah adeng. Punika taler sané tiosan. Minekadi komputer sané sampun pastika ngawantu kahuripan imanusa. Yéning dumun makarya surat-surat sinah kantun nganggé mesin ketik sané mamunyi uyut taktik-taktik. Mangkin sampun canggih nganggé komputer utawi laptop lan sané tiosan. Komputer boya ja anggé ngetik kéwanten akéh parikrama lan pidadab i manusa sané kawantu olih komputeré punika. Yéning baosang sinah sami punika mapidadab mangda i manusa ritatkala ngamargiang kahuripané nemu sané mawasta kasukertan lan karahajengan. Semaliha nemu sané mawasta kemudahan sané ngawinan danganan ngemargiang parikrama muah swadarma soang-soang. Kecanggihan IPTEK (Ilmu Pengetahuan lan Téknologi) sinah sayan ngelimbak. Boya ja nganggén itungan minggu, bulan napi malih warsa sinah panglimbak kemajuanné punika wénten ring sajeroning menit utawi jam.
59
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Silih sinunggil kemajuan IPTEK punika wantah kemajuan ring MÉDSOS utawi média sosial pinaka conto sané panglimbaknyané becat utawi pesat wantah panglimbak HP. Yéning dumunan riwau medal HP punika wantah dados anggén nélpun sareng SMS kémanten, sané mangkin sayan ngelimbak. Sampun dados anggén magenepan. Yéning contohang, dados anggén internétan, mabalih TV, Vidéo Call, mebalih film/vidéo lan sané tiosan. Sané patut dados uratian ring panglimbak médsos wantah HP. Médsos yéning telatarang antuk basa saderana utawi awam wantah serana sané ngawinang pasemetonan, pasuwitran, prekanti, ngancan maweweh tur ngelimbak nénten mawates jarak lan dauh. Artin ipun hubungan i manusa sané wénten ring sejebag jagat sampun sekadi nampek yéning basa gaulné kasengguh globalisasi meartos tanpa wates jagaté sami dados asiki. Parikrama utawi budaya dura désa lan dura negara sané joh sinah dangan pisan kaaksi tur kacingak ring médiané punika sané ngarasuk ring parikrama wargané sami. Sami punika wénten marupa tulisan, gambar, vidéo lan sané tiosan. Média sosial punika yéning telatarang sakadi: Facebook, Liné, WhatsApp, Instagram, BBM, Youtube lan sané tiosan. Panglimbak médsos puniki sampun dados peluang usaha mawinan nénten méweh jagi ngarereh konter HP utawi konter pulsa, mapan saking anak alit kari ngeranjing ring SD ngantos sané sampun lingsir, saking dagang canang ring peken ngantos dagang ring swalayan, saking petani ring carik ngantos pejabat tinggi sami nganggé HP punika. Sané mangkin sané jagi unteng daging gaguwét puniki wantah midabdabin pengaruh IPTEK sané ngawetuang pengaruh médsos sané ngelimbak puniki. Inggih punika iraga manados manusa mangda nénten keni pengaruh sané nénten becik ulian kemajuané punika. Yéning cutetang, napi ja sané wénten ring aab jagaté sakadi mangkin, mangda kawigunayang ring tatujon nyujur kasukertan nyalanang urip mangda nénten ngawinang i manusa nemu sané mawasta sengkala tur kabyahparan.
60
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Napi sané menados nemu sengkala, punika wantah yéning kemajuan IPTEK utawi MÉDSOS punika nénten kaanggé ring sekancan sané tan patut, conto ipun nguluk-nguluk utawi penipuan, penculikan, penodaan, lan akéh sané tiosan. Yéning iwang sinah ngawinang nemu sané mawasta tan rahayu. Yéning tlatarang sinah pidadab becik tur kaon ring sajeroning pengaruh médsos pastika wénten. Sané becik minabta sampun kawedar ring ajeng, sané nénten becik minakadi, HP ngawinang manusané mangkin sibuk ring médsos kirang masadu ajeng sareng semetonnyané, manusané sekadi nénten rungu tur urati ring sakancan pola pali lingkungan lan pengaruh sané tan becik lianan Yéning wénten pitakén napi sané ngawinan punika sinah ring aab jagaté sekadi mangkin nénten méweh ngarereh. Pinih ajeng yéning ngaruruh dampak utawi pengaruh médsos ring kahuripan sinah élah utawi aluh mapan ring internét punika sami wénten. Nanging élingan rereh sané mapikenoh sekadi ring internet sané kagamel iriki sané mawasta HP. Iriki sampun wénten sané mawasta kemajuan sané patut anggé sekadi patut, mapan irika sampun wénten sané jagi ruruh. I manusa patut milih, milah raris minehin napi sané dados anggén tur napi sané patut ejoh entungang. Kaping untat élingan sareng sami mautsaha mangda panglimbak médsos sampunang dados pikobet sakémaon mangda dados genah ngalimurang manah sungsut utawi sebet. Dumogi
Anggara, 22 Méi 2018
IDG Trinandita wantah guru matematika ring Klungkung. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi.
61
Suara Saking Bali
Suara Saking Bali| Juni 2018
Édisi XX | Juni 2018
Satua Masambung
Lontar Kala Ireng (1) I Madé Sugianto
Langité peteng masaput gulem. Tusing ada suaran gumatap gumitip. Sepi jampi guminé. Kembang Girang ngengsehang majalan nuunin abing sripit. Sema bajang kaungsi. Atiné matatu kerana tusing nyidang ngalahang Gedé Merta. Ping péndo suba macentok kesaktian, setata jerih. Jani pangulengé nunas waranugraha ring Ida Déwi Kali. Pangaptiné kapica Lontar Kala Ireng.
62
Suara Saking Bali
S
Édisi XX | Juni 2018
ema bajang suba paek. Bo andih nusuk cunguh. Tinglis tepukina ada cicing ireng dadua mésbés bangkén raré. Nepukin ada anak teka, cicingé makirig lantas ilang macelep ka bet-beté. Kembang Girang
terus majalan tusing ngrunguang ada bangkén raré mabrarakan. Batu lémpéh betén punyan celaginé gedé kaungsi. Kain selem ané ngréwed tampokina uling bangkiangné satondén masila tiding ngranasika. “Om pakulun paduka Déwi Kali sané nuenang peteng, sané nuénang sakancan aji ugig. Cingak aksi pangubaktin titiangé i katunan. Tiang rauh tangkil jagi nunas kawisésan. Ketogang sakatah sané jelé, sané usak-usak ring anggan titiang. Tedunang sakancan kaweruhan pangléakan, kaweruhan désti, cetik, muang makétég-kétég sane kabawosang corah, momo angkara, apang prasida ngasorang dharma. Aksi pinunas titiang Ratu Paduka Déwi Kali,” pangacep Kembang Girang. Kembang Girang teleb ngranasika. Ulian sakit ati, ulian jengah nyentokang kawisésan ulung kenehné nunas kaweruhan. Gedé Merta, tusing ja ngalahang ia macentok kawisésan, teruna bagus uling kaki Gunung Bayur ento masih nulak tresnané. Ulian ento atiné matatu. Sekat tresnané katulak, ia dot ngemating muridné I Kaki Sengkok. Nanging ping péndo suba ia nangtangin, kapéndo jerih. Masiat di lemah kalah, masiat di peteng masih jerih. Mabekel sakit ati, ia nunas ajian paling sakti, Lontar Kala Ireng. Kembang Girang tangkejut kerana ada anak ngogar tongosné nangun yasa. Cedang tepukina ada anak aéng di arepné, lanang wadon. Ané muani tusing mabok, pangadegné pontag, macunguh barak, bungutné lémber, macaling rénggah, basangné gedé cara anak luh beling. Ané luh pangadegné gedé tegeh, mabok gémpél, matané gedé nelik, cunguh bawak, bungutné linggah. Batis muang limané mabulu bet tan bina cara weré.
63
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gagambaran Manik Sudra
64
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
“Da pesan ngugul icang nangun yasa. Mekad uling dini! Yén sing nyak mekad, sing buwungan cai ajak dadua ngemasin mati!” Kembang Girang nuding anak aéng di arepné. “Hua ha ha ha ha, manusa matah nyai. Mrekak bungut nyainé cara subatah. Ingong enu olas tekéning nyai, sangkaning alus ingong nundén nyai magedi uling dini. Nyai suba ngulgul ingong masomahan. Yén nyai sing nyak mekad uling dini, atman nyainé kal bancut. Apang nyai nawang, ingong madan Kala Sumambang!” “Cuh! Liunang peta cai Kala Sumambang. Apang cai pedas, kaé maadan Kala Girang, murid Déwi Kali!” saut Kembang Girang sengitan. “Uwék cuh. Nyai murid imitasi. Kaé murid Déwi Kali ané asli. Nyai mara murid asliaban!” somahné Kala Sumambang milu nyautin. Ningeh pasaut i raksasi, Kembang Girang makeber uling tongosné masila. Becat batisné nendang. Tendangan sabit dugas mlajahin Perisai Diri pesuanga. I raksasi tangkejut kasépan nangkis. Ia makirig duang tombak kerana kena tendangan. Pedih Kala Sumambang nepukin somahné kena tendangan. Gencang limané nyagurin. Kembang Girang ngipekang sirahné. Gemelanné Kala Sumambang tuah nyagur angin. Kembang Girang tusing nyak kalah, dugas makelid ngipekang sirahné, limané nyetut cadikné Kala Sumambang. Raksasané ento bah. Sing kodag pedih basangné Kala Sumambang lan somahné. Ipun ajak dadua lantas masila, ngregepang japa mantra. Prajani ngendih, pesu api limané ajak dadua. Blur…. Kembang Girang nyidang makelid dugas Kala Sumambang lan somahné ngentungang api. Apiné ngenén punyan kayu kanti bah tur puun. Tondén maan ngedeng angkihan, Kala Sumambang buin ngentungang api ané ngranaang
65
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Kembang Girang kamegmegan. Ulian tangkejut ia bah ka tanahé. Aget labuh yén sing kéto awakné puun kena api. Jengah, Kala Sumambang lan somahné ngepung Kala Girang. Uliang di malu lan di dori raksasané ento nyimbuh nganggon api. Kembang Girang makecos, awakné ingan cara kapas. Sambilang makecos ia mesuang tendangan. Numpel batisné kakadua ngenén gidatné Kala Sumambang lan somahné. Raksasané bah mageblug. “Kesaktian cainé ajak dadua yadiastun angkep tusing nyidang nyerihang kai. Ento cihna kai muridné Déwi Kali. Yén cai ajak dadua tusing mekad uling dini, sing buwungan pianak cainé kélangan rerama. Mekad apa mati!” “Hi hi hi, bas prewadan. Mrekak nyai manusa matah. Da kai adanina Déwi Ceki yén sing nyidang ngalahang manusa matah. Kai lakar ngemetang cecarian cainé. Né antosang pawales kainé.” Suud ngomong kéto, Déwi Ceki makeber tur mesuang tendangan. Gencang pesan ia nglawan. Kamegmegan Kembang Girang nglawan. Buin lima angona nangkis, buin batis masabiuk paturu batis. Jani mara marasa Kembang Girang jerih. Déwi Ceki sakti pesan, ngelah jurus batis siu. “Kénkén enu merasa nyai andel?” Kembang Girang makirig. Ia tusing nyidang masaut kerana angkihanné ngangsur. Ia terus kirig-kirig, boya sangkaning jerih. Nanging naya upaya apang nyidang marérén tur maangkihan. “Da baanga jlema totonan maangkihan, jekjek!” Kala Sumambang nundén somahné ngrejekin musuhné. Kembang Girang terus kirig-kirig sambilanga ngéka daya. Déwi Ceki nuutang titahné Kala Sumambang. Ciatttttt Sambilanga makeber ia mesuang api uling bungutné.
66
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Bluggggg Kembang Girang labuh maglebug ulian terus makirig. Ia selamat ulian labuh ngenjekin bibih bangbang di semané, yén sing kéto sinah puun kulitné. “Hua ha ha ha, sing amongkén kesaktian nyainé suba bani nandingin kai. Nyai mula bungut gebuh, ngaku sisiané Déwi Kali. Kai sisia asli, nyai sisia asliaban. Ha ha ha ha, uweh cuh!” Sebet atiné Kembang Girang jerih tur kawalék. Di bangbangé ia nyemak tulang raré. Dugas Déwi Ceki maekin sambilanga kedék ngakak, ditu lantas Kembang Girang ngentungang tulang raré ka bungut raksasiné. Prajani caket kedekné Déwi Ceki. Sukak ulian tulang ngengsut di kolonganné. Paling limané mautsaha mesuang tulang. Mula ento panudanné Déwi Kali. Sukak, tulang nyelekak. Ia matimpuh nyembah Kembang Girang. Kéto masi Kala Sumambang nyagjagin tur nyumbah ngidih kapiolasan apang Kembang Girang nulungin mesuang tulang ané nylekak di kolonganné. “Kai nyak nulungin nyai. Kéwala kéné, cai ajak dadua kacung kainé. Nyak kéto?” Kala Sumambang lan Déwi Ceki maanggukan. (masambung…)
Madé Sugianto Kukuh Sugianto utawi I Made Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Dané ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009, lan malih awarsané dané sampun prasida ngamedalang cakepan sané kapertama mamurda “Bikul” lan kalanturang antuk cakepan sané kaping kalih mamurda “Préman”. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”.
67
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Isin Gumi
Suara Saking Bali| Juni 2018
Ngolah Luu Plastik Antuk Métode ‘Écobricks’ Gedé Praja Mahardika
Potrekan Gedé Praja Mahardika
R
ing kahanan jagaté mangkin, yén nirgamayang plastik punika wantah kebutuhan rikala urip sawai-wai. Saking perabotan rumah tangga, kantor, sekolah kantos béngkél akéh sané nganggén plastik krana
pangargannyané mudah tergantung jenis plastikné. Yadiastun plastik punika akéh kaanggén ring kauripané, sakéwanten nénten ja prasida lémpas saking dampaknyané utawi pikobet sané medal sangkaning
68
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
luu plastik punika. Lan sinalih tungil dampakné punika wantah akéhnyané luu plastik sané ngawinang masalah. Luu plastik wantah sinalih tunggil pikobet sané sering kapanggihin sarahinarahina lan nyabran rahina sayan ngakéhang. Raris wénten pitakén sakadi puniki: nguda nganggén plastik yéning sampun uning plastik punika akéh ngawetuang pikobet? Nika sangkaning plastik kantun manados srana sané mudah, kuat, lan tahan lama. Lianan ring punika, sangkaning durung wénten produk organik sané prasida ngentosin plastik sané sampun prasida kaproduksi masal. Ring masyarakat, arang pisan kapanggih anak sané nyak memilah utawi milihin luu plastik, stérofoam organik, miwah B3 sané kaasilang saking limbah rumah tangga, kantor, sekolah, wiadin genah-genah umum lianan. Biasané langsung kémanten kaentungang ka tong sampahé. Indiké puniki taler dados kendala lan pikobet, utamané limabah tas krésék, stérofoam, kulit déterjén, kulit minuman sassét, botol minuman sané malakar antuk plastik miwah sané lianan. Akéhan taler masyarakaté sané nganggep luu plastik wantah limbah sané nénten meduwé kawigunan malih. Ring ilmu kimia latelatarang yening plastik punika wantah polimer sané maduwé sifat unik lan luar biasa, plastik umumné madaging karbon, oksigén, nitrogén, chlorin, miwah belérang. Sakéwanten masyarakaté akéhan kantun seneng ngutang plastik sané sampun nénten kaanggén. Yén ten kénten plastik punika katunjel. Lan rikala plastik puniki katunjel janten pacang ngawetuang pikobet sané lianan, duwaning andus plastik punika ngawinang pencemaran udara lan lingkungan miwah ngawetuang racun sané mawasta dioxsin sané pacang menguap lan kaanyudang olih ujan tur ngawinang pencemaran tanah, toya, wiadin udara. Sané mangkin, sapunapi carané ngolah luu plastik sané becik? Napiké penggunaane plastik punika patut kakuangin? Plastik wantah polimér sané méweh terurai lan perlu galah padasaan kantos panyatusan tiban sumangdané prasida terurai utawi benyah. Antuk punika kaperluang kréativitas sumangdané luu plastik punika prasida kaolah. Carané
69
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
ngolah punika akéh, saking sané méweh lan merluang prabéa akéh kantos sané saderana, mudah, nanging maguna. Sinalih tunggil carané ngolah luu plastik utamané luu plastik kemasan wantah nadosang luu plastik punika écobricks. Napi nika écobricks? Écobricks wantah batu bata ramah lingkungan nganggén bahan botol bekas, luu plastik, lan tiing anggén neltelang. Carané punika wantah, sané kapertama getep plastik punika manados cenikcenik, raris celepang ring tengah botolé kantos padet tur teltelang nganggén tiing. Baat écobricks puniki wantah 200 – 600 gram utawi lebih tergantung jenis botol sané kaanggén. Makarya écobricks puniki taler merluang galah sané panjang saking mupulang luu plastik krana merluang luu plastik akéh pisan. Sangkaning suéné punika, manados tangtangan majeng sang sané makarya écobricks lan sumangdané prasida ngasilang karya seni sané berkelas. Sayuwakti écobricks puniki nénten prasida nguangin penggunaan plastik, nanging mersidayang kaanggén paplajahan yéning iraga harus maduwé cara anggén ngicalang pikobet luu plastik puniki antuk sitem pilah. Boya ja nganggén modél ilu: pupulang lan risampuné akéh entungang ka TPA, krana indiké punika nénten ja ngicalang pikobet, nanging ngingsirang pikobet ka genahé lianan. Ngiring mangkin sareng-sareng perang ngalawan luu plastik sumangdané pikobet luu plastik punika nénten ja sayan akéh. Napimalih kantos mersidayang nguangin penggunaan plastik, sinah pacang becik pisan ring lingkungan iragané. Krana rikala iraga maosang indik lingkungan, sampun janten pacang maduwé dampak majeng ring ékosistem termasuk majeng ring i manusa. Yéning cutetang titiang, iraga sareng sami kantun merluang guminé puniki, merluang toya, tanah, miwah udara. Ngiring sareng-sareng jaga lan lestariang antuk nguangin luu plastik lan makarya écobriks. Salam Lestari, Rahayu Lan Santi.......
70
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Gegonjakan
Suara Saking Bali| Juni 2018
Wisuda I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
W
isuda ento, mula tenget. Sing main-main! Wiréh wisuda maka cihna sisyané suba tamat, dadi sarjana sujana, manut gelar akademik ané suba kapiolih. Ento mawanan dina wisuda ento
dahat kaapti, “Hari bahagia penuh haru yang menentukan masa depan,” kéto anaké ngorahang. Buka dinané jani, I Agus lakar mawisuda. Nuléngék mémé bapané ningalin pianakné menék ka panggungé. Ngembeng-ngembeng paningalané, ningalin pianakné mabaju toga marérod ngantiang kuncir togané kisidanga ka kanawan. “Agus... akhirnya kamu berhasil nak,” kéto méméné ngerenggeng, sambilanga ngusapin yéh paningalan aji sapu tangan. Kurenané ngelut sada niman gidat, “Papa terharu, Ma,” kéto ia kisi-kisi. Mbééé... boya ia dogénan ané masemu kéto. Makejang rerama ané pianakné mawisuda dinané ento paliatné sedih. Saja masi, bes pianaké nyidayang mragatang sekolah, anak tua kén ané tusing lega tur bangga? “Gedé Agus Dananjaya Surya Putra Maha Bhirawa Kandanéka Rahadi Manuraya,” mamunyi kalo kaloané ngaukin pianakné. “Pa... Giliran Agus Pa. Ayo ambil gambar! Cepetan Pa!” patilangkeb méméné maekin panggung. Tas kampékné ané gedé amun kisané ulung, sing runguanga!
71
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
Cekrék... Cekrék... Cekrék.... Sénter pamotrékané pakeblétblét buka tatité. I Agus salamnina tekén anaké ané ngawisuda. “Selamat untuk Agus, kamu sudah berhasil diwisuda. Setelah wisuda ini, kamu mau melanjutkan studi, kan?” anaké ané ngawisuda matakon ramah pesaja. I Agus manggutan. Buiiih... Hébat I Agus. Mara mawisuda, jani suba ia lakar melanjutkan studi koné. Pasti melanjutkan ka És Dua! “Agus mau melanjutkan ke mana?” buin anaké ento matakon. Kenyemné manis ajér. I Agus kejengat kejengit ngusapin ngéngés, laut masaut. “SD Negeri 5 Sibetan, Bu,” saut I Agus anteb, seken pesaja! Mimih..... déwa ratu agung... Sing nyidang ngandet yéh paningalané. Tiang milu ngeling ningalin wisudané ento....
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
72
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
73
Suara Saking Bali
Édisi XX | Juni 2018
74