Jurnal sastra bali moderen suara saking bali edisi ix

Page 1

Édi s iI X| J ul i2017

Jur nal Sas t r aBal i Modér en

Sua r aSa ki ngBa l i

Al o n a l o nr i n gma r g i n éGu s t iAj iDj e l a n t i kS a n t h a , d u mo g ip o l i hg e n a hs a n éb e c i k ,k a k a wi a na j i n ép a c a n gs e t a t au r i p


Édi s iI X| J ul i2017

Jur nal Sas t r aBal i Modér en

Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Al amat GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Ré da ks ine r i mar e r i pt a nma r upapui s i , s a t ua c ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di nna s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a npuni kama ngda kaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Re r i pt a ns a neka ki r i m ma ngdaka da gi ngi n bi oda t ac ut e t . Re r i pt a ns a néka mua tr i ng j ur na lpuni kiné nt e npol i hhonor , na ngi ng pol i hbukt it e r bi t( f i l e. pdf ) . Li a na nr i ng puni ka , r é da ks it a l e rne r i mapot r é ka nke gi a t a ns a s t r aBa l imodé r e n, l a npot r é ka népuni ka ma ngdaka da gi ngi nul a s a nc ut e t .

Pe r i nt i s Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pe mi mpi nRé daks i IPut uSupa r t i ka Sé kr e t ar i s IGe déPut r aAr i a wa n Pangr e mba Kar angas e m:IWa ya nPa i ng,Nyoma nAgusSudi pt a , Ke t utSa ndi ya s a .Kl ungkung:Ma déSua r Ti muhun, Nga ka nKa s ubSi da n,Ar ya wa nKe nc e ng.Gi anyar : Tudé ka ma t r a .Dé npas ar :Gi t aPur na ma ,Ca r ma Ci t r a wa t i .Tabanan:IMa déSugi a nt o,Ar iDwi j a ya nt i . Bangl i :IKoma ngAl i tJ ul i a r t ha ,I GADa r maPut r a . Bul e l e ng:INyoma nBudaAr i mba wa .LayOut :Ma ni k Sudr a .I l us t r as iCove r :INyoma nBudaAr i mba wa . I l us t r as iI s i :INyoma nBudaAr i mba wa ,IGe déPut r a Ar i a wa n,IPut uSupa r t i ka ,NiWa ya nWi dhi Se t i a ni ngs i h,Ma ni kSudr a .

Suks mamaj e ngr i ng

Sua r aSa ki ngBa l i


Daging Jurnal Panegteg Maguru ring “Arca Batu” (I Nyoman Agus Sudipta) Tutur I Nanang: Djelantik Santha (Carma Citrawati) Wawancara I Ketut Gunawan; Pangawi Anom sané Urati ring Lingkungan Gatra Kacunduk Sareng IGG Djelantik Santha Saking Kakawian Dané Satua Cutet Kampih di Kakisik (IGG Djelantik Santha) Matunangan (I Ketut Sandiyasa) Gong dot kén Kantil (Agus Sutrarama) Engsap (IW. Wikana-Seraya) Dagang Yéh Sénggol Klungkung (I Madé Oktayana Putra) Satua Bali Pan Tuung Kuning tekén Mén Tuung Kuning Prosa Liris Nirguna Puisi Bali Puisi-puisi I Putu Wahya Santoasa Puisi-puisi I Déwa Gedé Trinandita Puisi-puisi Sisia SMKN 1 Nusa Penida Satua Masambung Rasti (9)—IDK Raka Kusuma Gegonjakan Céngcéng Makemong (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Pangawi IDK Raka Kusuma Geguritan Bongkling (21-25) Kartun I Lecir (I Gedé Putra Ariawan)

1

2 4 7 10 13 22 28 40 48 56 59 62 69 75 85 90 92 96 99


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali PANEGTEG

Maguru ring “Arca Batu” 14 Juni 2017 pengawi sénior sastra Bali modéren I Gusti Gedé Djelantik Santha sampun mewali ka tanah wayah, ka genah sunya loka. Yadiastun nénten polih mapanggih rupa utawi matemu. Taler nénten nué karyakarya idané, nanging sujatiné wénten rasa jagi mataki-taki mupulang lan ngwacén reriptan idané.

I Nyoman Agus Sudipta

I

Gusti Gedé Djelantik Santha embas ring Désa Selat Karangasem 12 Agustus 1941, ngawitin ngaripta sastra Bali modéren duk warsa 1977, kakawitin antuk puisi Bali sané mamurda “Siwa Ratri” tur kamuat ring

Bali Post. Daweg keni sungkan sané ngawinang lumpuh, dané kantun mersidayang makarya. Karya rariptan dané sané sampun kadadosang buku inggih punika: Tresnané Lebur Ajur Setonden Kembang (Novél, 1981), Sembalun Rinjani (Novél, 2000; molihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2002), Gitaning Nusa Alit (Novél, 2002), Di bawah Letusan Gunung Agung (Novél Indonesia, 2003; molihang juara harapan II lomba penulisan novél ring Bali Post), Suryak Suung Mangmung (Novél, 2005), Benang-benang Samben (Novél, 2014), Vonis Belahan Jiwa (Novél Indonesia, 2015), Kacunduk ring Besakih (Pupulan Satua Cutet, 2015), miwah Makurenan Sareng Jin (Pupulan Satua Cutet, 2016). Warsa 1979 satua cutet dané sané mamurda ”Gamia Gamana” molihang juara II ring PKB. Warsa 2001 dané ngamolihang

2


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

penghargaan saking Majalah Sarad antuk uratian lan dédikasi ring sastra Bali modéren. Napi malih wénten karyanyané sané durung puput, santukan nénten wénten nglanturang tatkala I Gusti Gedé Djelantik Santha sungkan komplikasi, punika katarak, tumor otak, kencing manis lan stroke ring kakolongan. Sakadi ring pupulan satua cendet ”Kacunduk ring Besakih”, dané nyaritayang indik kawéntenanyané kadi ”Arca Batu” sané satata malinggih nénten mersidayang masadah. Saking kawéntenan dané punika, sapatutnyané iraga sareng sami polih imba lan paplajahan indik ”perjuangan hidup penuh makna”. Yadiastun kadi napi kawéntenan iraga sami, sapatutné satata mautsa. Sakantun wénten galah jagi makarya durusang laksanayang. Dagingin kauripan puniki antuk laksana sané becik nganutin napi sané dados guna (bakat) lan karma (ketrampilan) druwéné. Sakadi ”Arca Batu”, yadiastun wantah meneng kémanten, nanging punika pralambang bhakti lan yoga sané utama. Satmaka gunung sané kabaos ”linggācala”, sujatinnyané punika nué kawigunan lan kasuksman bhakti, pralambang Hyang Siwa (lingga) linggih Sang Hyang Embang lan wit kauripan ring jagat puniki. ”Arca Batu” boya wantah

batu

tanpa

urip,

punika

cihna

pajenengan

pinaka

kasuksman”ketenangan bathin penuh kesadaran” nénten tios wantah I Gusti Gedé Djelantik Santha sané sida ngripta aksara lan lengkara dados karya sastra Bali modéren. Dumogi I Gusti Gedé Djelantik Santha molihang genah sané becik sida manunggal ring Sangkan Paraning Dumadi nganutin karmanyané. Karya sastra idané dumogi dados imba tur satata miik pinaka pajenengan ”Arca Batu” ring pamargi lan panglimbak sastra Bali modéren kawekasan.

I Nyoman Agus Sudipta embas ring Karangasem, 29 Séptémber 1984. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari).

3


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali PANEGTEG

Tutur I Nanang: Djelantik Santha “Yéning jagi nulis, ampunang misi takut-takut. Yén nyak cacada kan becik nika. Anggén motivasi, ampunang med-med maca buku.”

Déwa Ayu Carma Citrawati Nénten prasida titiang nyihnayang rasa seneng titiangé daweg miragi baos Ida sakadi punika. Daweg punika ujané ngribis nedunang merta, Ida taler nedunang piteket-piteket ring padéwékan titiang. Tan wenang malih titiang nyambatang indik sepak terjang idané ring panglimbak sastra Bali modéren. Samian sampun uning makasami kakawian idané lengut ring basa miwah akéh madaging piteket-piteket sané mabuat. Yéning kamanah antuk titiang, Ida pinaka mahaguru ring kawéntenan anak muda sané wawu mlajah ngawi. Mahaguru sané setata seneng yéning maosang sastra Bali modéren. Mahaguru Djelantik Santha, ratu aji sané setata makenyem girang yéning wénten anak mlancaran ring jeronidané. Ida setata seneng matemu wirasa, mirengang keluh kesah para pangawi, minab nénten ja titiang kémanten, pangawi lianan taler. Makasami indik sastra Bali modéren. Ida sané nureksain

4


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

cerpén-cerpén titiangé sané munggah ring Bali Post. Yéning wénten basa sané tan becik, kruna sané tan patut pastika sampun titiang kaicén ajah-ajahan. Lianan punika, ida taler aktif ring media sosial inggih punika facebook. Nyurat puisi-puisi sané lengut pisan miwah setata ngicénin semangat ring para pangawi sané ngunggahang kakawian ring média sosial. “Ragané kari siteng, kari nyidaang negak makelo. Semangatang naké nika ngawi, pangawi perempuan apang sayan liu, apang sayan akéh bunga ring tetamanan sastra Bali modéren.” Baos idané kantun leket ring manah titiang. Dawegé puniki titiang maosang indik pangawi wadon ring sastra Bali modéren. Ida ngicén titiang pamargi mangda setata ngawi nyadiastun nénten prasida sering munggah ring koran. “Yéning wénten galah, mriki manten.” Kénten ida maosang. Yéning tan sida munggah ring koran, titiang kanikain mangda tangkil makta kakawian, ida sané jagi ngwacén. Titiang kanikain mupulang kakawian mangda prasida dados buku. Ida taler sané ngawinang titiang jengah riantukan pangawi wadon kanikaang “mati suri”, kantun mengkeb, tan juari mabunga ring taman sané linggah. “Bah..ragané tan bisa masiat di kalangané ané linggah. Yén tiang baanga masiat di kalangané ané cupit singkuh. Surat manten dumun, kondén napinapi ampun ngorahang ten bisa.” Ida sané ngawinang titiang jengah. Dawegé punika titiang kanikain makarya novel. Titiang langsung nyaurin “tan bisa tiang yening makarya novel”, ngawinang ida ica. Titiang kabaos nénten bisa masiat di kalangané sané linggah (novel) durung mapineh sampun digelis nyaurin tan bisa. Punika kabaos digelis “putus asa” kénten ida maosang, ngawinang titiang lek tur jengah.

5


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Mangkin ida sampun masikian sareng Sang Hyang Tunggal. Tan wénten sané jagi ngicénin titiang paplajahan indik nganggén pangiring-ang miwah –in sané patut, tan wénten sané ngicénin titiang miwah semeton pangawi lianan motivasi mangda terus ngawi, tan wénten malih kenyem miwah gegonjakan idané sané khas Karangasem. Suksma Mahaguru Djelantik Santha.. antuk sami sané sampun kicén ring padéwékan titiang. Amor ring Acintya… Galah bes banget tenget Ajah-ajah kapuputang putus Durung waneh nandur napi malih mupu Aksi kembang tetamané sayan bungah saking genah galang apadang, Guru… Tibakang toya pawijilan kakawian mangda sida embas saking garba, Guru… Tutur katuturang malih Tutur katuturang malih, malih iriki Ring tetamananné sané sayan bungah

Déwa Ayu Carma Citrawati, embas ring Getakan, Banjarangkan, Klungkung, 24 Fébruari 1990. Sané mangkin dados guru ring SMP Negeri 3 Dénpasar. Cakepan sané sampun kamedalang inggih punika pupulan satua cutet “Smara Réka”

6


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali WAWANCARA

I Ketut Gunawan

Pangawi Anom sané Urati ring Lingkungan Yéning idadané kantun nganggep

puisi

punika

méweh, ruwet, ten ngerti, saking

mangkin

ngiring

simpen “celetukan” punika ring genah silib.Sampunang ngawetuang kruna sakadi punika

sadurungé

uning

pangawi anom puniki. Wastannyané Gunawan,

silih

I

Ketut

sinunggil

sisia ring SMK Negeri 1 Abang sané embas tanggal 7 Agustus 1999. Yadiastun

I Ketut Gunawan

kantun anom, nanging sampun waged nyurat puisi. Anak lanang sané magenah ring Désa Ababi, Kecamatana Abang Karangasem puniki, sampun muktiang kawagedannyané antuk dados juara II ring pacentokan nyurat puisi Pésta Kesenian Bali (PKB) kaping 39 warsa 2017.

7


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Sapunapi carané dané malajah ngripta puisi sumangdané prasida dados juara ring PKB? Pangremba Suara Saking Bali, polih galah wawancara sareng I Ketut Gunawan, lan niki wantah daging wawancara punika. SSB: Saking pidan ragané nyurat puisi Bali? Yén ten iwang, saking a tiban sané sampun lintang, nanging tiang ngwacén puisi Bali sampun saking kelas 1 SMK seméster 2. SSB: Saking sira melajah nyurat puisi? Saking Pak Agus Sudipta sané taler dados guru tiangé ring sekolah. Saking ragana tiang akéh polih ilmu, sapunapi carané mangda prasida nyurat puisi sané becik. Ragana taler ngicén piteket-piteket sumangdané puisi punika lengut lan madaging. SSB: Rikala nyurat puisi, napi biasané sané dados kendala? Ngrereh idé sané jagi kadadosang puisi, lianan ring punika taler makarya diksi. SSB: Pireng-pireng tiang, ragané polih juara 2 nyurat puisi Pesta Kesenian Bali 2017 nggih? Nggih, nika juara kapertama sané polihang tiang ring widang nyurat puisi Bali. SSB: Napi murdan puisi sané polih juara punika? Toyan Panon ring Ulun Danu SSB: Yén wacén saking murdané, pastika puisi punika becik pisan. Dados tiang uning prosés nyurat puisi punika kantos prasida ngamolihang juara 2? Ring puisi punika tiang ngambil téma “toyan panon”. Indiké punika sangkaning ring kahanané mangkin, akéh jatmané sané momo, lan setata ngulurin indriané sané momo punika. Sangkaning momoné, punyan kayu telas kaabas sané ngawinang blabar agung, punika taler klebutan sami nyat rikala

8


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

masan panes, krana ten wénten resapan toya. Penadosné boya ja toya sané kapanggih, nanging toyan panon sané pacang medal deres sangkaning nyelselin déwék. SSB: Becik pisan tema puisiné nika. Ring dija polih inspirasi sané ngawinang ragané nyurat puisi sakadi punika? Tiang polih saking guru pembimbing tiangé (Agus Sudipta—réd). SSB: Risampuné polih juara 2, napiké jagi tetep nglanturang nyurat puisi Bali? Tiang jagi mautsaha sumangdané mersidayang tetep nyurat puisi. SSB: Napi motivasi selanturnyané anggén nincapang préstasi ring widang puisi? Setata latihan makarya puisi yadiastun kantun saderana, muah nyansan teleb malajah makarya diksi sumangdané pas. SSB: Lianan ring polih juara 2 nyurat puisi rikala PKB, napiké ragané naanin polih juara ring widang sané lianan? Tiang naanin polih juara 2 ngartos sloka tingkat provinsi, juara 3 ngartos sekar alit tingkat kabupatén, ngwacén puisi tingkat kabupatén juara 3, juara 1 darma wacana tingkat kabupatén warsa 2016 lan 2017, lan rikala porsenijar polih juara 2 darma wacana tingkat kabupatén. SSB: Pitakén kaping untat, puisi Bali kakawianné sira sané senengin ragané? IDK Raka Kusuma miwah Pak Agus Sudipta. (*)

9


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali GATRA

Kacunduk sareng IGG Djelantik Santha Saking Kakawian Dané

D

aweg punika, semeng, dina Buda Kliwon, 14 Juni 2017, nepék rahina Kajeng Kliwon, rikala langité galang ngluntang, tiang polih gatra yéning silih sinunggil pangawi sénior sastra Bali modéren, I

Gusti Gedé Djelantik Santha séda. Gatrané punika panggihin tiang ring facebook saking IDG Windu Sancaya silih sinunggil pangawi sastra Bali modéren miwah dosén ring UNUD. Indiké punika ngawinang tiang kamemegan, rasa ten percaya. Tiang nénten naanin polih orti yéning dané sungkan kantos karawat ring rumah sakit. Nanging, tiang taler sué tan naanin manggihin dané makarya status ring facebook, krana yéning biasané dané pepes makarya status, wiadin koméntar ring facebook. Sujatiné, tiang nénten naanin kacunduk sareng dané. Sakéwanten tiang kacunduk sareng kakawian dané, lan tiang rumasa sampun naanin kacunduk sareng dané saking kakawian punika. Kakawian dané sané wacén tiang kapertama wantah satua cutet mamurda “Majogjag” sané panggihin tiang ring silih sinunggil blog, lan saking irika taler tiang uning yéning kakawian punika naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post). Salanturnyané tiang kacunduk sareng dané ring kakawian-kakawiannyané sané lianan sané kawedar ring Bali Orti napiké nika puisi, wiadin satua cutet, miwah novel dané “Suryak Suung Mangmung” sané kamuat masambung.

10


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Rikala tiang kacunduk sareng IDK Raka Kusuma, wau tiang prasida kacunduk sareng kakawian saking IGG Djelantik Santha sané marupa cakepan. Tiang kaicénin novel “Benang-benang Samben” olih IDK Raka Kusuma, nanging cakepané punika ical sadurungé telas wacén tiang. Tiang marasa sebet kélangan cakepan punika. Nanging, rasa sebet tiangé polih tamba rikala novel punika kamuat masambung ring Bali Orti (Bali Post) krana saking irika tiang prasida malih ngwacén yadiastun tiang nyantosang nyabran ngaminggu.

Salanturnyané, tiang kacunduk ring cakepan dané sané lianan minakadi “Kacunduk ring Besakih”, miwah “Makurenan Sareng Jin”. Kantos mangkin, tiang meled pisan ngwacén novel kakawiandané sané mamurda “Tresané

11


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Lebur Ajur Satondén Kembang” sakéwanten tiang durung madué cakepané punika. Dumun, naanin tiang manggihin Madé Sugianto ngaplud potrékan cakepané punika ring facebook, lan tiang makeneh pacang merika numbas, nanging tiang durung polih merika. Kantos mangkin, kantos sang sané ngawi cakepané punika nyujur sunia, tiang durung maduwé. Taler wénten rarincikan pacang simpang ring jeroné IGG Djelantik Santha sareng pangawi lianan, sumangdané tiang prasida masadu arep, nunas ajahajah utawi piteket saking dané indik masesuratan. Nanging pateh sakadi novel “Tresnané Lebur Ajur Satondén Kembang” sané nénten duénang tiang, kantos dané seda, tiang nénten naanin merika pacang kacunduk masadu arep sareng dané. Mangkin dané sampun nyujur genah sunia. Rarincikan tiangé kacunduk sareng IGG Djelantik Santha kantos bénjang pungkur nénten ja prasida jalanin tiang. Tiang nénten ja pacang prasida masadu arep sareng dané jagi nunas ajah-ajah wiadin piteket-piteket. Yadiastun nénten naanin kacunduk sareng dané masadu arep, tiang pacang setata kacunduk sareng dané saking kakawiankakawian dané. Yéning tiang meled kacunduk, tiang pacang ngambil kakawian dané raris wacén tiang, yadiastun kantun wénten rasa sebet duaning nentén prasida masadu arep. Mamargi aji, alon-alon, dumogi polih pamargi antar. Kakawian ajiné pacang setata kawacén kantos kapungkur wekas. Sangkaning kakawian ajiné, aji pacang setata urip lan polih ring sang pangwacéné, patéh sakadi baosnyané Pramoedya Ananta Toer. (SSB/Sup)

12


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali SATUA CUTET

Kampih di Kakisik Ujané mara pesan nget. Ketélan yéh capcapané nu ngucikcak nepén don kayuné ané tuh.

T

an jangkayan Madé Warsa nyagjagin, nanging ané tepukina ditengah jukungé tuah lelipi gedé malingkehan ngebekin

jukungé ento. Awak lelipiné lemet nanging

Dikénkéné masréyok

matan nyané klier-klier kijepané luyu tur layahné

munyin yéh don kayuné

selap-selép. Baan jejehné Madé Warsa malaib

katempuh angin ngawé

malipetan, nanging batisné lemet ngetor ngilgil

jarih, sepi jangkriké

maselésohan

tuara

nyidayang

matindakan.

alah ketebin. Langité

Lelipiné bangun tur mageros maakin Madé

masriyak sayan galang.

Warsa. Rasa tanpa jiwa nyem létég awak Madé

Ditengah pasihé Madé

Warsa lilita baan lelipiné. Bungut lelipiné

Warsa ningalin ada

enggang. Giginé rangap, masuit munyiné nageh

jukung puntag-pantiga

nyotot. Lilitané sayan tekek makeret. Angkihané

tekén ombaké. Sayan

Madé Warsa sengal-sengal méhméhan nyat.

mekelo sayan ngasisian

Nadaksara galak lelipiné purna, lilitané tan bina

nganti kampih

buka tukang pijité macikin batis muah awak

disamping pondokné.

Madé Warsané. Ngeres layahné nyilapin cunguh, pipi, lan peningalan Madé Warsané lelipiné

IGG Djelantik Santha

sayan samar……..saru tur sirna magenti dadi anak jegég. Madé Warsa bengong ngatonang, rasa-rasané taén katepuk tekén anaké luh ento.

13


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Gagambaran Olih Ni Wayan Widhi Setianingsih 14


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Sing ja lén tuah Luh Suratning timpalné masekolah di SLOA Saraswati Dénpasar bungan kelasné nanging maséh bungan kenehné Madé Warsa. “Kénkén dadi dini, Luh… Ning?” Pitakoné Madé Warsa tumuli ngelut Luh Suratning. Sakéwala Luh Suratning magébras malaib tur macebur ka tengah ombaké. Madé Warsa ngatutburi tur milu macebur kapasih lakar nulungin Luh Suratning. Nanging lacur, gadublaaag….. Madé Warsa ulung uli pasaréané ka batan longan sambilang ngelut galeng. “Ooh….. ngipi. Kadén ja saja Luh Suratning teka,” kéto Madé Warsa ngerenggeng sambilanga ngurut-urut gidatné mabencol niman sendi pondokné. Ia bangun tumuli ngampak jelanan pesu ka natahé klebat-klebit ngaba sénter. Ombaké gebyar-gebyur magulungan nganti ketisanné teked kanatahé. Bulan purnamané nedeng tajeg, lumlum gading. Krédépan damuh muah yéh ujané di don kayuné pakenyahnyah cara manik bayu kasunaran téjan Hyang Ratih. Ditu laut Madé Warsa kapesisi nelokin jukungné, takut yén anyudang ombak. Akuda baanné nyayangang jukungné ento, ané mara telu bulan belina nganggon krédit Bank Rakyat Indonesia. Madé Warsa mula urati, mula jemet magarapan. Duweg, pantes dadi tuladan timpal-timpalné di Kakisik. Ento kerananné ia piliha tekén timpal-timpalné dadi ketua koperasi nelayan Minawerdhi, dadi kelian truna-truniné di Banjar Candi, Kakisik. Sasukat ia jumah jani tusing ada truna-truniné nganggur ngecelin siap, ngelut entud di dagang tuaké masadegan. Ané ngelah geginan demen ngalih bé ka pasih makumpul bareng di Koperasi Minawerdhi. Ané magawé ka carik makumpul di ulun subak sawiréh jani suba ngelah balé paruman subak, toko subak tur lumbung panyimpenan padi druwén subak. Krama subaké ané tusing ngelah bibit, kakurangan sangu muah ané ngelah gagaén nadak, dadi malu nyilih padi utawi beras di lumbung subak, tur apang ngulihang di suud manyiné. Makejang ento saking pituduh tur pangelaksanan Madé Warsa. Ngawit uli rarincikan piguman banjar nganti paum saja pangid baana ngiketang apang mapikenoh anggon ngawangun désannyané. Sing ja pocol ia masekolah di IPB

15


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Bogor yadiapin tusing nganti pragat, sawiréh kakurangan sangu. Perbekelé ajak Pak Camat makejang nyayangang Madé Warsa. Ento awananné di Lembaga Sosial Désa (LSD) ia masih dadi pengurus ngisiang séksi kapemudaan. truna-truniné pada girang maolah raga. Sabilang banjar ngelah lapangan volly, lapangan bulutangkis, méja pingpong, tur sekaa drama suangsuang. Nanging arepé kasisi makejang truna-truniné anut dadi abesik. Ento awananné Pak Perbekel aluh nganterang désané, nyujuh katreptian lan kalanduran guminé. Apa buin pramuka lan persatuan pelajaré satata dadi contoh tatuladan, nangun kertaning gumi, saling asah, saling asih lan asuh. Makejang ento tuah Madé Warsa ané mamucukin. Nanging liu masih bajang-bajangé pakrimik ngomongang ngudiang dadi kayang jani Madé Warsa tondén ngantén. Yén uli titik jajeleg lan goba mula bagus. Yén tuuh miribné suba 30 tiban. Yén gagaén ia suba ngelah gagisian carik asikut, tegal asikut, tur masih ia bareng ngalih ebé kapasih. Miribné tusing lakar kuangan sangu yén pada maroba ngajak kurenan tekén panak dadua, imbuhin tekén méméné buin aukud sawiréh bapanné suba mati. Yén ada bani nakonang buat ento tekén Madé Warsa, satata ia nyautin baan kenying manis. “ Tiang sampun masuk keluarga berencana. Rencana tiangé mara teked deriki. Buin pidan yén sampun tutug sengkerné sinah tiang lakar ngantén. Mangkin kanggoang ané dadi gagélan tiangé tuah jukung, tambah, bola….. ah liu gati.” Tusing merasa Madé Warsa seget teked di batan nyuhé, tongos jukungé macangcang. Dapetanga jukungé pada magaburan uyak ombak. Aget masih tusing ada ané rusak arahat. Amung betek kantih-kantihné dogén ané kelés. Klebétan sénterné Madé Warsa paling, sledat-sledét metékin jukungé: sa, dua, telu, patpat ,lima ,enem……. Nganti selikur. Bengong ia sawiréh jukungé makejang liyunné selikur. Lebih buin abesik. Mara ia nyénterin jukungé ané macét barak jag inget ia tekén ipianné ibusan. Persis, sing ada lénné nyang abedik. Jukung pesiar macét barak mamérek “DRUPADI HBB SANUR”.

16


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Layarné sétsét suranting, tiangné lung. Dayungé enu atugel, kantihné enu asibak, tur…..kenehné Madé Warsa bingung nagih malaib mara inget tekén ipianné yén dijukungé ento misi lelipi gedé. Nanging yén inget tekén Luh Suratning ah dando-dando tindakanné lakar nyagjagin. Tahu-tahu saget dingeha ada anak maduhan di tengah jukungé. Yadiapin runtag tur ketar-ketir takut buyunné, nanging Madé Warsa masih nyagjag maekin jukungé ento sambilanga ngendihang sénterné. Saja, di tengah jukungé dapetanga ada anak luh nyalémpang lemet mategul, nanging nu mangkihan. Tan ngitung baya pakéwuh Madé Warsa ngelésin tali penegulanné tur sahasa nyangkol abana kumahné tur jalémpanganga di pasaréanné. Bajunné kelésinna tur gantinina baan kamben lan anduk ané anget. Suba kéto mara uruta baan lengis anget-anget, sambilanga ngalingling nyén sujatiné anaké luh ento. Makesiab Madé Warsa mara kena baana ngingetin yén anaké luh ento tuara lén tuah Luh Suratning. Tumuli melahanga nyaputin sawiréh ia jani suba inget tekén awak, paliatné joh sawat, munyinné seret alah cekuk. “Dija tiang niki…..ooh, sira olas nulungin tiang. Aduh….. sétan kamu, bangsat….. kamu pengecut, baniné tekén anak luh dogén,” kéto saget Luh Suratning nyerit sambil ngerejat nagih malaib. Bek rasa tangkahné Madé Warsa

sedih

ninggalin

kahanan

Luh

Suratning

buka

kéto.

“Luh….. melahang malu bayuné. Luh dini di pondok tiangé, beli Madé Warsa di Kakisik. Inem malu né susuné apang tegtegan bayuné,” kéto raosné Madé Warsa sambilanga maakang séndok susuné kabibihné Luh Suratning ané alon celegekanné. Ada mara atengah gelas Luh Suratning nginem susu, karasa tegteg bayunné tur serdah palihatné. Mara tatas baana ningalin yén anaké ané matepetin déwékné tuara lén tuah Madé Warsa. Ditu ia lantas ngeling sesenggukan nekep muané sambilanga masesambatan: “Ooh…. Beli Madé, matiang tiang beli. Napi puaran tiangé nu idup setata nandang jengah dijagaté. Tiang jadma nista, letih tur letuh. Busan-busan ngawé sakit hati lan sangsara

17


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

beliné. Jani buin beli ané ngurip tiang. Nampedang tur nuduk sengsaran tiangé dogén. Pantesné tiang mati….ooh….beli, matiang tiang beli,” kéto munyiné Luh Suratning lantas maserod uli baléné nagih pesu malaib, nanging énggalan gisianga tekén Madé Warsa. “Luh melahang ja malu keneh luhé. Tegtegang, da kadelumuk buka ngambulang saputé uwék. Jani melahang tuturang apa wiwitanné dadi Luh buka kéné mategul dijukungé,” kéto raosné Madé Warsa sambilanga negakang Luh Suratning di baléné. Luh Suratning nyaritayang kahananné buka kéto sambilanga ngeling sigsigan. “Sasukat mémé bapan tiangé mati anyudang lahar Gunung Agung, keneh tiangé sedih kapati-pati. Beli Madé ané gumanti lakar gelantingin tiang masih nyelémpang ngutah bayar kena koléra di Rumah Sakit, kadén tiang tusing lakar hidup buin. Ento kerananné tiang ngalalu pati luas ka Jawa ngajak I Molog ané magawé di pabrik gula. Ditu tiang katerima dadi kasir pabrik. Di serikat buruh tiang dadi sékretaris SOBSI. Gajih lan pangan kinum cukup. Panganggo lan étéh-étéh payas cara janiné masih cukup. Umah…….. ah tiang kari bajang lan I Molog kari taruna hidup dadi abesik tusing perlu ngenehang umah gedé-gedé. Apa buin di kantin pabriké tetep sedianga dadaharan lan inum-inuman. Satsatan tiang suba makurenan yadiapin tondén ngantén sawiréh tusing tahu, tusing perlu tahu adat agamané encén ané melah. Tiang suba tusing percaya tekén Widi ané tusing nyidayang maang kasenengan, tusing nyidayang nulungin bapan tiangé lan mémén tiangé anyudang lahar. Nanging tusing makelo pamuputné masih buyar. Dugas G.30.S. PKI né makejang timpal-timpal tiang mati. Kéto masih I Molog mati macahcah di tukadé, tusing nyidayang nulungin awakné padidi. Tiang malaib ngilangang awak terus ka Seririt nutug tuan Haji ané nuduk tur nganggon tiang murid ngaji. Ditu tiang maan tutur agama, sembahyang nunas laluputan baan gung dosan tiangé kaliwat, tur malaksana ané melah nganutin pitutur Agama. Nanging lacur,

18


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

dugas linuhé gedé tuan Haji lan panak somahné makejang mati teteh umah. Tiang dogén ané selamet sawiréh kabenengan tiang ten adé jumah sawiréh sedeng ngumbah di telabahé. Sedih tiangé tusing dadi baan tiang naanang. Asing gelantingin tiang makejang empak. Sing ada buin tongos tiangé masayuban, asing enjekin tanahé macelos. Tiang engsap tekén awak. Tahutahu mara tiang inget tekén awak tiang suba di Rumah Sakit Gila Bangli. Makelo-kelo tiang baanga kabébasan dadi matulung di pawon sawiréh tusing ngelah nyama braya. Yén katuju dina minggu ada pendéta ané maang tiang ceramah Agama Kristen. Nuntun awak tiangé apang inget tekén Allah, inget tekén kagungan Tuhan Yésus ané lakar ngurbanang angga sarirané gumanti lakar nyelametang panyungsungné makejang . Iragé dadi manusa patut sabar, éling tur mabudi luhur. Salanturné tiang ajakina ngoyong di umahné Pak Pendéta di Dénpasar. Majumu buin tiang rajin sembahyang ka Geréja. Liu sumbangsih tur pitutur Bapa Pendéta ané teriman tiang. Mara tiang marasa cara anaké mati buin hidup. Makejang satmaka di pangipian rasanné. Hidup tiangé ané suba-suba tan bina cara igel-igelan wayangé di kelir. Saking pituduh Bapa Pendéta lantas tiang maan gagaén di Foster Parent Plan di Karangasem. Ditu tiang makenalan ajak timpal tiang bareng magaé madan Éddy Nyomah Goyah. Tiang suba ngerencanayang lakar ngantén tahun 1980 niki. Sesai tiang sembahyang ka Geréja nunas laluputan tur apang sadia rahayu nyidayang matemu dadi hidup bareng makurenan. Nanging bagiané tusing dadi alih, lacuré tusing dadi kelidin. Dugas linuhé ané nguyak ajurang Désa Culiké lan désa-désané ané lénan di Karangasem, tahu-tahu Éddy mati teteh témbok sedeng magelut ajaka Madé Rinrin dagang kopi ané bareng maan kamulan sumbangan madagang uli Foster Parent Plan. Ditu mara tiang tahu yéning Madé Rinrin mula tuah gegélanné Eddy tur ané pepes inepina ditu. Aduh duhkita maha bara keneh tiangé. Ilang kapiolasan tiangé tekén kahanan anaké nandang sengsara kélangan umah, panak somah lan arta brana sawiréh ada dora cara ané nyakitin keneh tiangé, muceh keneh tiangé ané mara mentik.

19


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ditu laut buin tiang murang-murang lampah budal uli Karangasem ka Dénpasar. Keneh tiangé paling buka don kayuné tuh ampehang angin. Di Kuta tiang hidup uli ngandelang kapiolasan toris ané ngajak tiang kema-mai dadi juru basa. Dikénkéné tiang masih ngadep barang antik magoba togog, keris, kain-kain apang ada anggon tiang sangu tur nyéwa kamar. Kabatek baan basang seduk nganti lampahin tiang ngadepang torisé ganja, candu ka hotélhotél lan désa-désa tongos torisé nginep. Tiang tusing ngitungang buin encén ané madan gagaén ala lan ayu. Pokokné mapikolih. Tahu-tahu napi ané adep tiang katangehan baan polisiné tur sahasa lakar ngejuk torisé ento di penginepanné. Petengé ento tiang nginep ditu sawiréh lakar ada rencananné nekayang barang uli kapal. Tengah lemengé tiang ajaka menék ka kapal ané melabuh di tengah gati. Teked di kapal tiang tusing banga barang lakar adep, nanging sahasa tiang prekosana saling genti nganti tiang engsap tekén awak. Mara tiang inget tekén awak ditengah pasihé siram-sirama tekén ombaké. Nanging tiang tusing dadi maklisikan sawiréh lima batis tiangé mategul. Peteng dedet, hujan angin dugas ento nanging munyin jukungé dingeh tiang ngarebet dibatis tiangé nyiriang yén jukungé ané pulesin tiang nganggo mesin. Tiang bingung, inget tiang tekén panadian tiangé dugasé enu jumah réradrérod ngajak beli maturan ka Pura Dalem. Idup lan matiné patut serahang ring Ida Sang Hyang Widhi, kéto taén beli ngorahin tiang. Ento awananné tiang pules, kidemang tiang matan tiangé sambilang naanang dingin lan basang seduk. Nganti beli Madé nuduk tiang, ngajak lan ngurip tiang buka jani. Nah, jani serahang tiang awak tiangé ané keliwat nista, agung dosa setata ngawé répot beli dogén,” kéto tuturanné Luh Suratning sambilanga ngeling sigsigan makelo di pabinané Madé Warsa. Kangen masih Madé Warsa ningehang. Sambilanga ngusuh-usuhin sirahné Luh Suratning, Madé Warsa mapitutur. “Jani suud malu ngeling. Sujatinné Ida Sang Hyang Widhi Wasa saking asung wara nugraha ngampihang Luh dini apang matemu buin ngajak Beli. Pangalaman Luhé budal ninggal désa kema mai ngarasanin panes tis amung

20


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

maka jalarang apang Luh percaya tekén kaagungan Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Apang inget tekén leluhur ané ngardinin iraga. Apang bisa ngardinin idup numitis dadi manusa mula ngaba bekel suang-suang, maka bukti pala karman iragané dugasé hidup ané suba-suba. Sing ja anak lén lakar muponin jelé melah pamulaan idéwéké. Ento awanan iraga jani patut malaksana ané rahayu anggon bekel kayang kawekas. Matin idéwéké tusing mabekel maspipis, tusing swarga baan puja mantra yan tingkahé dugas enu hidup mulatan rahayu. Ala tandur ala pupunin. Kéto masih ngalih kabagiané tusing lakar sampurna yan iraga enu ngaptiang sadrasa, indriya ngutamayang rajah muang tamah ngisinin sad ripuné. Jani pelajahang ragané, eda paling pati pacuh nyambatsara Ida Sang Hyang Widi ané tuara adil. Nah mumpung enu peteng pasaréang malu ragan Luhé. Buin mani beli ka désa ngalapur nepukin Luh kampih dini apang ané ngelah jukungé lan panginepané tahu kija duratmakané magedi. Luh patut dadi saksi,” kéto munyiné Madé Warsa saha nyerikang sundih tur nyempang disisinné Luh Suratning. Petengé sayan sepi nanging geduran tangkahné sang kalih ané mara matemu sasubané mapasahan makudang tahun titir mulisah, patuh buka ombaké sayan magiseh osah nyujur pasisi…... pasisi Kakisik. (*)

IGG Djelantik Santha, embas ring Désa Selat Karangasem, tanggal 12 Agustus 1941. Sampun seneng ngripta sastra daweg kantun masekolah ring Sekolah Rakyat. Kakawiandané kawedar ring makudang-kudang media, tur sampun ngamedalang cakepan Trilogi Sembalun Rinjani, miwah cakepan lianan. Ngamolihang makudang-kudang jayanti, silih sinunggilnyané Hadiah Sastéra Rancagé warsa 2002. Dané séda dina Buda, 14 Juni 2017.

21


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali SATUA CUTET

Matunangan Suba petang dasa tiban Wayan Arya tuwah ping telu taén matunangan. Malénan

Y

én alih uling goba nak tuara bagus sajan tusing masi jelék. Dugas nu matuwuh pitulas tiban ia kuliah di

Badung dadi ketua senat. Wayan Arya nak mula

tekén nyamanné Madé

demen gradag-grudug nyemak gagaén mamocol.

Subagia matunangan

Dueg ngarepang gaé kéwala ngurus awakné

tuwah acepok pindo

padidi tuara ngidaang. Patutné dadi ketua senat

kanti ngelah kurnan

anaké

luh megarang ngalih. Nanging Wayan

ngelah pianak petang

Arya tusing garanga tekén anaké luh. Minab

diri. Nanging Wayan

ulian palekadané ngedengang. Di kenehné dot

Arya tusing ngantén

cara

kayang jani.

timpal-timpalné

minggu

ka

Puputan

matunangan, magandéng.

malam Purnama

maturan ka Jagatnata. Yén mamunyi wanén

I Ketut Sandiyasa

Wayan Arya da ngajak anak luh, ngajak kepala kampusné suba biasa marebat. Suba biasa berorasi cara jani. Nanging ngalemesin nak naluh tuara taén bakatanga. Ping kuda-kuda ngalemesin anak luh tuara nyak anggona gagélan. Ada doén alasan anaké luh punika wénten ngorahang kari

22


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

dot seleg melajah, wénten masi ngorahang dot ngelah tunangan ané suba magaé, ané paling soléh dot ngelah tunangan matato, Wayan Arya tuara héran tekén anaké luh ané nulak tresnané krana ingat tekén déwékné tusing ngidaang ngisinin keneh anaké luh sakéwala ané ngaénang héran anaké luh ento nyak matunangan tekén timpal- timpalné ané solahné

tusing beneh demen

mamunyah, demen maganti – ganti tunangan. Ulian unduké ento Wayan Arya matakon – takon tekén timpal– timpalné ane suba ngelah tunangan. Maan jawaban ané ingetanga sajan uling Gedé Roby. Gedé Roby terkenal dadi play boy di kampus. Anak luh ento tuah di kuping kalahné Yan. Inget tekén pisautné Gedé Roby, Wayan Arya ngéngggalang meli bukuné Khalil Gibran ditu ia nuduk tutur tresna. Ditu ia muruk lakar ngajum anak luh, lakar mikat aji munyin diastun nguluk-nguluk abedik. Ada patpat Wayan Arya meli bukunné Khalil Gibran. Marasa suba ngelah gelar Wayan Arya lakar ngalih tunangan jani. Ia inget satondéné ada ping pat maekin nak luh. Jani seken ia lakar maekin anak luh uling bukit Kaang-Kaang Karangasem. Adan anaké luh ento luh Dék Sri. Dék Sri kenyemné manis. Misi sujénan tuara duweg mapayas, lén tekén bajang-bajang anaké jani. Tegehné doén kuangan bin ausap. Lén ajak né pidan jani Wayan Arya tusing malu ngoraang demen. Kéwala pikatina Dék Sri baan peratian, tugas tulungina, nilai tulungina ondén bin bilang nutur ajaka mamanis-manis ngajumang, ngulurin ngedetin. Kanti nak luh kalem buku Dék Sri demen tekén Wayan Arya. Suba marasa Dék Sri demen, kapriutangan, Wayan Arya lantas mara nyambatang demen. Mekejang anaké héran Wayan Arya ngelah tunangan, makejang timpalné héran tekén Dék Sri, guna – guna apa ya kena kanti ngenyakin Wayan Arya. Misi kenehné Wayan Arya matunangan tekén Dék Sri bajang KaangKaang. Kéwala Dék Sri tusing cara bajang ané lénan, bapanné galak sajan ngelah pianak luh adiri. Kija- kija matehang. Dot Wayan Arya ngajak malali Dék Sri tuara nyak. Kudu-kudu ngajak nutur limanné tuara dadi gisi. Kalingké

23


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

lakar dadi ané lénan. Dot masi Wayan Arya cara timpal-timpalné malali ngisinin tresna. Pocol ngelah tunangan kéto kenehné Wayan Arya. Adan doén matunangan kéwala tusing cara anak buka jani matunangan. Timpal doén dadi ajak malali. Né ngelah tunangan tusing dadi gisi limanné, budi ojogin takut tekén bapanné ané dadi panekek di désanné. Adénan suba tusing ngelah tunangan. Lakar suud matunangan ajak Dék Sri nyén nawang ada anak bajang ané galakan bedik. Wayan Arya buwin jomblo tusing ngelah tunangan, ada telu bulan jomblo patuh cara ipidan hidupné Wayan Arya. Sagét ada pindahan mahasiswi uling Lombok. Madan Luh Ayu. Jegég Luh Ayu puniki lan duweg mapayas akejep suba dadi bungan kampusé liu anaké ngarangin apa buwin timpal-timpalné. Nanging tusing masi ada ané makatang, penasaran Wayan Arya jani suwud ia ngamaca bukuné Gibran lakar ngalah Luh Ayu. Timpal-timpalné ané duwegan mikat anak luh tuara makatang kaling déwéké. Inget ngelah odah dadi balian lantas buku odahné jemaka nanging tusing metari. Odahné Wayan Arya tuwah balian kasub. Ané paling kasubanga wantah balian wadon. Bukuné ento suba ilu kéwala nu ngidayang ngamaca. Bukuné ento buku pawadonan liu misi mantra pangasih-asih masrana bunga, roko muwah ané lénan. Ditu malajah Wayan Arya sambilang nyidiang mantrané mapuasa Wayan Arya, malukat ka sekancan ada pancoran ka Tirta Empul, ka Suda Mala. Suba marasa mandi mantrané Wayan Arya maekin Luh Ayu nganggo pangégér jepun putih. Sambilanga mamantra di kenehné, ajaka nutur Luh Ayu matukar- tukaran No HP sukat ento saling telpun Wayan Arya ajak Luh Ayu kanti matunangan. Ping pinda Wayan Arya dadi katuturan di kampusné ulian ngelah tunangan. Ipidan ngelah tunangan Dék Sri ané kalem tuara bisa mapayas. Jani ngelah tunangan jegég nanging duweg mapayas. Wayan Arya makeneh jani suba lakar ngarasayang ané madan seken matunangan tusing cara dugas ajak Dék Sri matunangan cara gedebong tusing ada angetné. Ngenah-ngenah Luh Ayu yén ajak - ajak malali, lakar gisi limanné, lakar tagih ané lénan.

24


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Gagambaran Olih Supartika 25


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Dugasé ento peteng sedek ngayalang Luh Ayu sagét mamunyi hand poné Wayan Arya “Bli Yan iluh sing ngidayang engsap ajak bli?” “ Ah seken Luh?” “Seken Bli Yan inguh bayun tiangé. Mani ajak tiang malali bli!” “Nah mani ajak bli I Luh malali ka Pantai Kuta mebalih ombak lan matan ai engseb” Lega pesan kenehné Wayan Arya. Majalan pangurip pangasih-asihné Luh Ayu klepek-klepek. Bin maninné malali Wayan Arya ngajak Luh Ayu ka Pantai Kuta. Mula duweg Luh Ayu mapayas cara jani, tusing med bakat tingalin. Magandéng vesva geluta bancangné Wayan Arya. Ngejer tangkahné. Di Pasih Kuta nutur matatakan bias meroman manying-manyingan ajaka dadua. Sambilang mabalih matan ai engseb limané Wayan Arya gisina tekek baan luh Ayu. Mara akejep matunangan suba misi dot- dotané kéto munyin kenehné . Makelo-kelo pepes maan SMS Wayan Arya. Beliang tiang baju Bli Yan! Kirimang tiang pulsa bli! Ajak tiang malali bli! Kéto doén sms né pepes bacana. Sasukat matunangan ajak Luh Ayu ijek malali kema-mai. Ijek nguluknguluk bapanné ngorang mayah kéné-kéto. Diastun misi kenehné matunangan nanging ada ané melénan asaanga jani. Wayan Arya biasa jani nguluk-nguluk, kapah masuk ané paling kapah maturan tusing patuh ajak dugasné jomblo ingetanga maturan sasai. Liang kéwala mara ngeh ada ané liang. Ané soléh bakat anggona kenehan sabilang malali jek sépanan Luh Ayu ngisi bancangné. Sépanan nagih niman maluina niman ajak Luh Ayu. Tusing asanga ngejer limanné Luh Ayu. Maan takonina ngujang Luh bani kéné matunangan ajak beli? Tiang suba biasa bli. Ento pasautné Luh Ayu ané ngulgul kenehné. Makeneh Wayan Arya né suba ngalih nak luh ulian guna paksa. Jani megatin kéweh bisa buduh anaké yén tusing matiang pangasih-asihé. Ditu Wayan Arya ngamatiang pangasih-asihné tekén Luh Ayu. Mirib suba mati pangasihné, Luh

26


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ayu ngoraang tusing nyak buin matunangan. Ngaku tusing demen tekén Wayan Arya. Lega kenehné Wayan Arya wiréh mula dot suud matunangan tekén Luh Ayu. Suwud matunangan Wayan Arya ajak Luh Ayu buin dadi katuturan ada ané madalem nepukin Wayan Arya jomblo buin, ada ané lega krana ada kesempatan ngalih Luh Ayu. Buin Wayan Arya tusing ngelah tunangan, buin dadi kelompok IJO LUMUT anaké nyambatang ikatan jomblo lucu imut. Suba tusing meled ya matunangan, tusing ada manis-manisné. Tusing ada bébas-bébasné, nagih kéné, nagih kéto, nagih kema nagih mai. Depang suba sing matunangan ajak nak luh. Adénan suba matunangan ajak ané tusing ngenah nadak sara kéto munyin kenehné. Widhi ajak jani matunangan yan kéto munyin kenehné ané gisina. Uli sekat ento Wayan Arya matunangan ajak Widhi, setata inget teken Widhi. Meli linga yoni lantas pasupatina ring Ida Bagawan. Majeng lingga yoniné setata masadu arep tekén Widhi, dikénkéné ngeling inget tekén déwék taén pelih. Dikénkéné mapinunasan ngasih-ngasih. Dikenehné setata Widhi. Yén ipidan matunangan Wayan Arya tusing bani melalung nanging ané jani Wayan Arya jek lagas melalung ngelalungin keneh padidi apang pedas tawang ipidan taén malaksana pelih. Kayang jani I Wayan Arya matunangan ajak Widhi tusing dot matunangan ajak anak luh.

I Ketut Sandiyasa, embas ring Désa Ngis, Kecamatan Manggis, Karangasem, pinanggal 29 Méi 1983. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari).

27


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali SATUA CUTET

Gong dot kén Kantil Ada rasa ané sing nyidang, sukeh, jeg kéweh baan tiang ngorahang, nyelasang, tekéning adi ..

I

Wayan Lodro, mula anak muani, truna ané dedarian ngajak seni, tabuh, igeligelan,

gagendingan,

kasar

baan

ngorahang, kadung ja acepokan pesuang, sing jerih lakar caploka. NÉ MULA IDUP TIANG

Agus Sutrarama

Tulisan di baju kaos oblongné ento saja sajan nyihnaang apa né ada di atin sang né nganggo, kadi babotoh menang, iseng melali ke kampung kodok, ngalih aas-aasan, sagétan maan baju kaos né metulisan kakéto, simalu ngarasa enduk ulian kalah di kantong, jejeh ngenjek né madan mall, maklimpeng ngalih jalan pintas, baju bekas, kéwala né jani dadi menang, ulian sing karuan yén di mall ada né lamun keneh kakené, paling sing di mall tulisanné mabasa Inggris makejang, ajinné masih ngaénang kantongé kuangan pamelin lengis.

28


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

29

Gagambaran Manik Sudra


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Diapi ja awakné bunter kéwala pepinehné Wayan Lodro enu tegteg seger, mataksu, kéto anaké nyambatang, apa né kemunyiang saja kéto né kajalanang. Neked ia jumah, bajuné ento kakebérang di téhel balé meténné, lantas nyemak kuas mimbuh cat minyak né biasa anggona melajah ngelukis. Guat-guét gambar anak muani ngagem galak, bagus di betén tulisanné ento. “Bro, nguda men gambar nak ngigel gaé? Yan kan sing ja penari?” Kéto abetné I Basur, timpal né suba cara nyamanné pedidi, nyiksik nyekenang. “Yé, ulian icang sing bisa ngigel to suba, apang ada motivasi apa adané, apanga mani puan bisa dadi tukang igel masih, pang ja komplit senimanné..” Melengok I Basur, kijap-kijap makekeneh, buin peliatné menék ngiwasin cecek né but dedalu, buin tuun nlektekang igelan limanné I Wayan Lodro, tepak tepung di kendang angklung tetamian kumpiné. “Yan ..” “Kénkén bro?” Prejani nekep kendangné, nguratiang timpalné ento, jejeh yén ia kenapa-kenapa. “Yan, icang nginep nah. Né mirib kode alam, bro..” “Buihh, jeg seru gén ci Sur ..” Nepukin I Basur malaib, macelep ka tengahing kamarné Wayan Lodro. “Yan, icang ngelah firasat né, né mara firasat nyan nah, cai nawang Déwi, penariné mara-mara ené gabung di sanggar to ..” “Oo.. Béh, Déwi ... héhé, cai mekeneh né jak Déwi? Ciéhh, I Basur klepekklepek jak Déwi, ciéé ..ppp” Tusing nyidang Wayan Lodra nugtugang, ulian limanné Basur nekepin bibihné. “Bro, ituni awaké ngambarin bajuné aji gambar muanin olég. Apanga awaké nawang, I Déwi ento .. penari olég brooo ..!”

30


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Hahh, kadén ja apa ..” “Awaké nawang adan lantang né Déwi?” “Nawang, Ni Putu Déwi Wulandari..” “Nah, to sajan..” “Nah, apa né bro..?” “Gambar Olég muani, kel nemuang penari luh né, nawang adan lantangné..” “Iih ..” “Ané paling penting né bro!” “Apa bro?” “Tuni icang sambatina jak Luh Cablek, I Dévi to kanténanné Déwi, koné I Déwi maan nakon-nakonang né madan I Wayan Lodro baguss ...” “Icang ..??” “Aoo, nyén buin, kéwala awaké sing misi bagussné... hahaha.” “Hahh ..” Aduh, dig dug dag, rasa atiné Wayan Lodro. Gé ér gigis maan angin tis, paling gigis, apaké seken ané tuturanga mara tekén timpalné ento, sajaké Déwi maan nakongang awakné. *** GooNggg ..! Ngarenjit nyerit makecos uli tegakanné, tangkejut ulian anak jail né ngebug gong tanpa nyambat sara. “Wéé.. nyén to! Jail saan..” Gedé munyinné Wayan Lodro nyak nyaihin awakné.

31


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Hihihi.. mahap-mahap Bli Wayan bagus genjing.” Degh Miribang ada limang menit, Wayan Lodro matané tuara makijapan, bibihné nggang, bengong ningalin tersangkané ngédéngang ukudanné uli sarang paengekeban. Tuah anak luh ané makenyung manis jail abedik, peningalanné sipit gigis, pipiné macemil sujénan sabilang sisiné, kulitné kuning langsat, bokné selem lantang, iing kampehang angin. Srrr “Hihihi ..” Kedékné saja renyah, manis. “Ambulaannnssss ...” Mirib ulian kaliwat jejehné, yén anak muani moglongné nyedodog di aepné lakaran mati ngadeg, anak luh ento makaik nyerit. Hppp “Wik, yang sing kénkén..” Sagétan liu anaké teka, tusing bedik masih ané padengok uli kusénné. “Ciééhh” Sada nyuryakin Wayan Lodro né jani ketara sedek nekep bibihné Déwi Wulandari. Barak sengeh muanné Wayan Lodro ulian kasuryakin kakéto, patuh ngajak I Déwi né muanné masih barak, kembang, kéwala tusing ja ulian lek. Makesiab I Wayan Lodro. “Yéh, am.. ampura Wik,” sépanan ngejohang limanné uli muan né Déwi. “Héh, aduuh .. bisa-bisa tiang né lakar alihanga ambulans né kéné, jeg kanti cunguh tiangé tekep Bli, lén bonné apek kéto biin. Panting naké kapah-kapah limané, hah!” Ngembros, cara nak ngambul, saha macuet ngejoh.

32


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ngemikmik ia I Wayan Lodro, “Méh, lamiisné,kénkén ja kantilé, ting tang ting, jeg nyelengkiingg!” “Idepan Bli, cara gong, munyi suba ho ho ho, basang gedé, égol-égol, nyak suba ditu negak dadi tukang gebug goong..” Jeg mesaut ia I Déwi uli di sisi. “Wééé...” Kaikné Wayan Lodro suba nyidaang ngejerang saka-saka gedung sanggaré. Yan.. Yan.. do ento sangetanga. Buka anak-anak tua pidan ngorahang, anak luh anak mula kéto, héhé. Perhatian tanda sayang, lamun kanti jail to artiné subé lebih tekén sayang..” Kéto dabdab alon I Basur nuturin timpalné ané enu ésmosi, éh émosi ulian busan metongkrah ngajak Putu Déwi. “Arahh, nak lua ceréwét, suba cerik, munyi gén abana. Sing kéné sing kéto,mai mulih, nyanan apang selidan nyidang buin mai, anak lakar ada duman baju setélan koné malu satondén peméntasan.” Amonto sautné Wayan Lodro. “Lan, sing pamitan malu né ngajak yayang Déwi é..?” “Béh, ngerambang bangkén becing-becing apa!” “Adi becing-becing, bangkén dongkang kéto naké..!” “Ao, becing-becing nak cerikan kén dongkang!!” “Badahh, ngambul rajapalané..” Sépanan I Basur nugtugin timpalné ento ané kaliwat kroda. *** “Yan, ituni icang meratiang I Déwi, jeg lén keliabné tepuk raga..” kéto I Basur kisi-kisi. “Ooo.. awaké nengil-nengil peratian masih to ngajak I Déwi..” “Adah, sing kéto, lén ja tepuk raga ia, sing cara biasané. Suud tawang raga metongkrah ngajak awaké ento, lebian nengil jani ia. Maan masih iwasin raga

33


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

ia ituni ngajak I Dévi, Ayu, Santi, sohib-sohib ia to jeg saling belekuk kéto, anak ada apa ya o... Yan, dingeh-dingeh raga, Bapakné I Déwi to nak dokter koné o..?” “Saja, nak dadi Kepala Puskésmas di cabang pembantu. Ibuné masih ngabdi di keséhatan, dadi perawat di Rumah Sakit Umum kota, Ia ngelah adi a besik, muani, enu kelas dua SD, ngelah..” “Uupp !!” Kanti tangkejut I Basur, Wayan Lodro masih sing kalah makesiab, nepukin I Basur menékang limané kadadua, aget énggal buin Ia inget kén déwékné sedek nyalanang montor, nuuang limané, ngisi stang turin ngilut gas. “Adi bisa liunan awaké nawang Yan! Nyeh-nyeh raga nyanan kanti liun kadengan di awakné I Déwi tawang awaké masih...!” “Siepp.” *** Sih sunar Hyang Siwa Nataraja, alep ayu praginané, ngepul nulus andus dupa di Surya, makejang nunasang apanga paméntasan Sanggar Lila Semara sanjané ené sida mejalan lancar rahayu. Ayu, sajan kéweh baan Betara Betariné yén kanti sing turun ka natah Bali Seni, ulian dayuh tabuh semar pegulinganné dadi pemungkah paméntasanné. Para penari matimpuh, jegég ayu sakadi ya Sang Hyang Dedari. Déwi Wulandari masih ada ditu, pipiné sujénan, kadengan cerik di cadikné lanying, kalané mekenyem manis pesan, ngaénang uyang paling para muani sekaa penabuh di aepné. Wayan Lodro inguh, ketag ketug runtag, makejang pelih, ulian bas kedotné ngisengang nyledét Putu Déwi, suba pang telu ping papat peliatné pasti setata mapalu.

34


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Duhh” Ujan gerimis misi kerug, di subané suud acara paméntasan. Para penabuh lan penariné makejang sambeh, nyemak montor nyemak sepéda, jejeh lakar ujanné dadi ngancan bales, miribang ada masi ané engsap ngaba jas ujan. “Déwi, adi enu dini, sing ada ajak mulih?” Alus petakonné I Basur ningalin Putu Déwi enu negak di sisi, di kursiné. “Yang ngantos bapak, Dé. Miribang buin kejep gén teka.” I Wayan Lodro né nepukin unduk ento, sépanan ngedetin limanné I Basur. “Mai, énggalin.. ujan bales nyanan.” Akéto munyinné I Wayan Lodro kapining I Basur. “Bli malunan nah.” Munyinné I Basur kapining Déwi. “Nah, do kanti ujanan bales, nyanan gelem..” saut né Déwi makenyem, diapin buka ngalawanin. Baat rasa baisné Gedé Basur lakar ngalahin timpalné ento, negak di sisi pedidian, nanging rasa-rasané Wayan Lodro abedik sing ada ngarasan kakéto. Buin mani semengné, di sanggaré lebihan né masemu girang, rasané I Wayan Lodro dogén ané semuné garing, paling. “Bro, baju ragané ilang puk!” “Awaké kélangan baju jeg buka kélangan pis 1 M dogén! Haha.. adéh, pasti awaké kélangan baju kesayanganné ento o Yan?” Masaut I Basur. “Ao, Dé! Ibi sanja cara biasané raga nganggo baju ento mai, lantas dini meséh ulian maan duman pengganggo setélan, bakat baju setélanné kadung neket di awaké totonan gén kel aba mulih, baju kaosé kaengsapin!” Sautné Wayan Lodro inguh.

35


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Makelo masih Wayan Lodro ngenehang, ulian sayang pesan ngajak bajuné ento, anak enyén né dot ngajak baju kakéto. Neked jumah, méméné suba ngantiang misi ngaba bungkusan di limané. “Apa to mé?” Petakonné Wayan Lodro. “Ené busan ada timpal Wayanné, anak luh, nitip koné baang Wayan..” “Nyén adan anak ento mé?” “Adanné Déwi..” “Hah” Bli Wayan, Mula pantesné tiang ma Bli, karana mula tiang cerikan tekén Bli, umur tiang cerikan, awak tiangé masih mula cerikan, héhé. Bli Wayan, di kala pertama tiang ada di sanggar, tiang suba ada rasa lén ngajak Bli. Ada timpal né ngorahin tiang yén dugas ipidan, nyumunin ngwangun sekaané, anak tusing ada ané nyak ngisiang gong, sekondénné Bli né lantas menékang lima, timpalé ento ngorahang, yén Bli né nyak ngalah. Diapi ja sujatiné Bli dot makendang, lan liu masi né nawang Bli ada bakat makendang, kéwala Bli sing nyak yén timpal-timpalé kélangan semangat melajah, lan sanggaré nyidaang mejalan. Kén-kén kadén, ditu dadi tiang marasa suba kenal uli mekelo ngajak Bli, tiang ngerasang ngelah timpal sehati. Nanging satyan Bli kapining seni enu johan yan saihang ngajak déwék tiang. Héhé, I Kantil dadiné dot ngajak I Gong. Kéwala Kantilé dadiné kélangan munyi ulian I Gong né mamedih. Bli Wayan, dugas tiang ngorahin I Basur apanga eda kanti ujanan bales, sujatiné tiang ditu ngenehang Bli, tiang jejeh yén Bli Wayan kanti ujanan turin dadi gelem. Ulian sépan-sépan Bli Wayan dadiné ngengsapin baju kaos kesayangan Bliné. Héhé, diapi masem, aba tiang mulih, suba umbah tiang lan

36


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

terik tiang Bli, nanging eda pedih nah, tiang kaliwat jail, pedalem tiang gambaran Muanin Olegé didian, suba gambarin tiang di sampingné Luh Olégné Bli. NÉ MULE IDUP TYANG, Bli Wayan mula inspirasi tiang, tetep sekadi niki nggih Bli! Diastun miribang né jani tiang suba ada di airport. Ibi tiang sing ada teka ka sanggar, mirib Bli sing ja rungu, tiang makikén ka Lombok, Bapak tiang katunjuk dados kepala puskésmas, katugasang di Lombok, dumogi iraga sida katemu malih ngih Bli, Salam Sayang I Kantil Macedar, sesek, ngembeng di matané Wayan Lodro mamaca aksara ati ané milu nugtug di bungkusan misi bajuné ento. “Bro, ateh raga jani ka repot!” Ngangsur patikaplug baisné Wayan Lodro, sagét misi ngisi baong bajuné I Basur. “Sabar, sabar.. ka airport kéto naké, héhé. Nah, né ja baju kaos kesayanganné suba ja bakatang, enyén makatang Yan?” Enu masih nyidaang banban petakonné I Basur ulian nepuk timpalné suba buin nganggo baju kesayanganné ané uli tuni paling alihina. “I Déwi ..!” Saut Wayan Lodro nelik. “Nah, to seken buka film AADC kisah awaké né jani Yan, kéwala bukuné I Rangga ento meganti aji baju kaos masem, ané lén bin besik.. jani awaké né kalahina ka airport!” “Adi bisa nawang yén Déwi kel berangkat?” “Yé, nak mara papineh raga dogén ja ento, nak seken né??”

37


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Aoo! Énggalin jani pesuang montoré! Nyak singg??” Ésmosiné Wayan Lodro ngansan wayah. “Nah, nah ..” Né ngaénang sesek di tangkahné Wayan Lodro tuah rasa jejeh yén sing nyidaang matemu buin ngajak Déwi, turin ngidih pelih baan jelé polahné, nuutin basang bawak, muikin ipun, né sujatiné masih sanget sayangang ipun. Tusing ja Déwi dogén né ngrasaang kleteg kala katemu pertama, déwékné masih. Mirib suba jatu karma, ulian rasa penasaran, Ia tan nyelapang nuduk buku harianné Putu Déwi. Uli bukuné sujatiné sing dadi anak lénan tau ento Ia dadi nawang kasujatianné Putu Déwi, ané bapak lan ibu né magaé di keséhatan ané uli simalu sanget san ngarepang apanga Déwi sida ngelanturang jejak ipunné kadadua, nanging Déwi kekeh, tan ja lek nindihin apa né saja-sajan kasaratang ipun, ngadu argumén, né ngawinang ia payu ngelanjutang pendidikan di SMK Kesenian. Sujatiné, Déwi né suba dadi inspirasi ipunné, nyaihang déwékné buka api lilin cenik né das-dasan mati, sagétan maan iyusan lengis, dadi ngendih, ngebyur, barak tan sida kapademang. Kukuhné Déwi ngisi prinsip diapi meraga luh, né dadi ngukuhang pilihanné Wayan Lodro né suba beneh nuutin greget atiné di widang Kesenian. “Sampunang ilang ndén wik..” Kisi-kisi atiné Wayan Lodro, ngangah keta, mekiba naenang rasa ibukné das-dasan pesu. Sujatiné, salantang pejalan carita i manusa di marcapada, suba beneh yén liman iraga setata saling gisiang. NÉ MULE IDUP TYANG Baju kaos putihné, ané jani misi gambar penari Olég luh lan muani ento belus baan peluh, panes bara matan ai sing nyidang nakutin ajak kadadua ento malaib uli parkiran bandara nuju ka aréa keberangkatan, neked ditu ramé magunyek anaké, koné sedek ada simulasi penanganan bahaya uli pemerintah.

38


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Yan, eda jejeh, yén seken cara kisah AADC né, benehné awaké maan katemu ngajak Déwi dini setondén Ia berangkat ...” Nanging film tuah film, tuah gagaén sutradarané, kija lakuna ngipekang kisahné, apang luung panyuudné, apang sing ngambul penontonné, men jani kisah awaké nyén kel ngerambang mebalih, kanti giginé tuh ngajengit lusuh, miribang kapalé suba makiré neked di Lombok. Kéto mirib di kenehné Wayan Lodro, sakabedik ngelasang unduké. “Bli Wayaan..” Sagétan medingehang uli duri munyin anak luh nyelengking ané seken-seken, sajan seken tawang ipun. Déwi Wulandari teka ngajak ibu bapakné lan rombonganné ngatehin. “Déwi payu berangkat..?” Munyinné Wayan Lodro, bawak ngangsur. “Sing Bli, bapak jak ibu gén, yang enu di Bali ngajak pekak lan mbah, pedalema yang dini suba liu ngelah timpal-timpal luung..” Sautné Déwi mimbuh makenyir buka nak naenang kendel. “Demen Bapak ningalin tulisan jak gambar di bajuné Gus. Wanén. Bapak nitip Déwi ngih..” Ketélan munyi pabesen Bapakné Déwi né tuah katuju kapining Wayan Lodro, ngetugin tangkah ipun, muané suba kadung barak mimbuh nadak layahné caket. Uli duri I Basur nundik ngancukin, “Ngih Pak, kéto naké!”

Agus Sutrarama, magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), miwah Majalah Éksprési. Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”

39


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali SATUA CUTET

Engsap Guminé jani mula suba malénan. Makejang suba magentos. Ipidan tiang menék bukit tuun

A

né ipidan bukité katandurin kayu, nanging jani bukité katandurin beton. Ané pidan tegalé katandurin jagung,

sarwa umbi-umbian, ané jani katandurin besi.

pangkung lakar ngalih

Ané pidan cariké katandurin padi. Ané jani

pondok, disubané teka uli

katandurin semén. Ané pidan sisin pasihé

masuk. Ané jani tuah

majajar jukung bendégané madéret. Ané jani

negakin onda, kema mai

suba magentos umah beton majajar. Tuah hotél

suba teked di genah ané

lan villa, ané ngentosin genahé ento. Uli kangin

lakar alih.

kantos kauh, lan uli kelod kantos kaja,

I W. Wikana-Seraya

makejang madérét hotél tekén villa. Meh.., jeg bingung tiang bengong negak di ampik umahé. Inget tiang dugasé ipidan negak paliaté joh, duur segarané tusing ada ngalangin. Kenehé milu joh ngulayang tegeh ka duur ambarané. Yén jani ané tepuk tiang tuah umah matingkat. Tusing buin sida kenehé tegeh makeber ka ambarané. Sawiréh suba kaalangin

40


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

umah, tur tusing buin ada angin ané ngeberang déwéké nuju ambara. Ipidan brayané semeng teked sanja, saling kaukin di malun umahé. Patakoné sing ja elén tuah, suba ngudiang né? Suba lebeng sélané? Suba lebeng nasiné? Nanging, ané jani pisagané liwat suba pada ngaba mobil méwah makaca selem. Tusing buin saling kaukin cara ipidan. Ané jani tuah mobilné ané makaukan. Boya ja matakon enu ngudiang? Suba lebeng sélané? Suba lebeng nasiné? Patakoné tusing sida baan nyautin. “Tinn....!! Prongg...!! Om télolét om...!!”. tusing ngerti baan nyautin, aban-abané I Madé Lecir pisaga dajan umahé. I Madé Lecir jani magaé di genah jukung bendégané ipidan. Di genahé ento I Madé Lecir ngalih pangupajiwa. Sabilang wai, I Made Lecir luas kagenahé ento. Magediné satondén endag ai, tur mulihné suba engseb ai. Kanti karasa kangen keneh tiangé apang sida matepuk ajak Madé Lecir. Inget dugasé enu cenik, sabilang wai saling alihin. Sabilang wai saling uberin maplalian montor-montoran. Saling alihin rikala maplalian makelidkelidan. Tatkala sanja nyaluk sandikala, inget tiang majanji ajak I Madé Lecir lakar ngaturang canang miwah segehan, di pateluan dangin umahé. Apabuin tatkala rainan purnama miwah tilem, sasai tiang saling antosang di malun umahé lakar nangkil ngaturang bakti ka pura désa. Salantang jalan nuju purané iraga masatua saling kedékin. “Yan...to nguda Wayan bengong?” I mémé teka makaukan di sampingé, nundun tiang tatkala ngingetang unduké pidan. “Wah mémé.. sing mé. Tiang cuman marasa kangen tur inget tekén paundukané pidan, dugas enu cenik. Dini di malun umahé tiang maplalian ajak I Madé Lecir. Kadirasa cara manyama tugelan, déwék tiangé ngajak I Madé Lecir. Mirib mémé enu inget ajak unduké ento?”

41


Suara Saking Bali

Gagambaran Olih Supartika

Édisi IX | Juli 2017

42


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Enu Yan. Mémé tusing ja lakar nyidaang ngengsapang unduké ento Yan. Sabilang wai Madé Lecir teka mai, nelokin Wayan nelokin mémé. Nasiné a piring kadirasa edum Wayan ajak dadua,” kéto mémé nuturang unduké pidan. Minab patuh mémé ada rasa kangen ajak Madé Lecir. “Yén tiang jeg inget pesan ajak unduké ento mé. Miribang Madé Lecir ané suba engsap tekén pajalané imalu,” bengong tiang ngarasaang sedih. “Yén orahang engsap, miribang tusing Yan. Soalné ané jani Madé Lecir tungkulan sibuk ngalih gagaén. Tur dingeh-dingeh mémé, jani Madé Lecirsuba angkata dadi ménéjer koné di tongosné magaé.” “Méh seken to mé?” tiang buin nyekenang ortan méméné. “Ituni pas mémé ka peken, ditu tuni mémé nepukin, méméné Madé Lecir. Ditu méméné Madé Lecir ngorahang pianakné mara angkata dadi ménéjer. Ento makada Madé Lecir magaéné kanti kapeteng,” kéto mémé nyaritaang paundukané di peken ngajak méméné Madé Lecir. “Méh...! Sayan engsap ya lakaran Madé Lecir ngajak timpal,” sarasa sumangsaya keneh tiangé mireng ortané mémé. “Nak mula kéweh Yan. Apa buin Madé Lecir tuah magaé ngajak anak uli dauh tukad.” “Anak dauh tukad kénkén maksud méméné?” makesyab keneh tiangé ningeh ané orahanga tekén mémé. “Genah ané tongosina magaé ento nak tuah uli dura negara ané ngelahang Yan” “Aahhh...??!” Buin tiang sayan tengkejut ningeh ortan méméné. “Koné ipidan anak uli panegaran iraga ané nginvéstasi dini mé?” tiang nglanturang matakon ajak mémé

43


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Dingeh mémé ento tuah atas nama dogén yan. Ento tuah apang nyidaang meli tur mangunang hotél dini di gumin iragané. Ané ngelahang tetep anak uli dauh tukad Yan” Bengong tiang kamemegan mirengang ortan méméné. Dikenehé jeg sayan bingung tur sayan jejeh. Yén makejang anak uli dauh tukad lakar malaksana kéto, sinah sakabedik tanahé lakar gelah anak uli joh. Apabuin ajin pipis dolaré joh masanding ajak ajin pipis rupiahé. Mirib tusing tanahé ané di sisin pasihé dogén telah maadep. Bisa kanti tanah ané dadi tegak purané di bukité lakar ulaha tekén anaké uli dauh tukad. Dija lakar panak cucuné magenah kapungkuran? “Yan..., suud naé malu Wayan bengong. Guminé suba sayan sanja. Masiram malu, laut mabanten,” i mémé raris majalan ka paon. Tusing telas baan tiang ngingetang unduk ané sambatanga ajak mémé. Buin lakar sambungang tiang unduk ané kenehang tiang tuni. Mara lakar majalan makeneh, sagétan buin bangunanga. Ané mangunang boya ja i mémé buin. Nanging ané teka dimalun tiangé tuah PanTumbén . Pan Tumbén tuah dadi juru ayah di pura désané. “Béh...nak nguda Wayan bengong?” kéto patakoné Pan Tumbén maekin tiang ka ampik umahé. “Éehh... Bli Tumbén? Tumbén niki bli nekain tiang. Meriki menékan bli. Kanggoang genahé uug,” kéto tiang ngajakin Bli Tumbén “Bli tuah ajebos Yan.., kanggoang bli uli beténan.” “To nguda bli ajebos? Meriki té malu negak. Masih kapah-kapah bli nekain tiang meriki.” “Tusing Yan. Jeg kanggoang bli ajebos. Durinan bli malali.”

44


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Oh nggih bli. Yén bli mula maénggal-énggalan. Nak kénkén sujati patekaan bliné mangkin?” “Kéné Yan..., bli nekain Wayan, tuah ngaba pawarah-warah.” “Pawarah-pawarah napi nika bli?” tiang nyekenang. “Dinané buin telun, nuju rainan anggara kasih. Pura Désan iragané lakar piodalan. Nah unduké ento, dinané mani Sekaa Truna-Truniné lakar katedunang ngaturang ayah. Manut kelian Sekaa Truna-Truniné, dinané mani melah ngaturang ayah, sawiréh dinané redité. Lanang istri ané enu masekolah, tur ané suba magaé sinah lakar libur. Apang liunan ané ajak ngaturang ayah,” kéto lantang Pan Tumbén nlatarang pawarah-warah dina nyanggra piodalané di Pura Désa. “Méh melah sajan dinané mani bli. Jam kuda nika jagi katedunang?” buin tiang matakon. Nanging tondén maan pasaut uli Pan Tumbén, sagétan teka uli kelod mobil méwah selem. Nanging tusing ngenah anaké ané nyetir di tengah mobilé. “Tin...tin...!!” kéto mobilé nyapatin tiang ajak Bli Tumbén, liwat dimaluné. “Jam kutus semeng Yan,” kéto bli Tumbén nyautin tiang sambilanga milu baongné majalan nuutin pajalan mobilé uli kelod kanti kaja. “Sira ja to Yan?” “Oh ento...? Ento I Madé Lecir bli.” “Mih Madé Lecir ento? Madé Lecir pianakné Mén Rai to?” “Nggih... Madé Lecir pianakné Mén Rai suba bli.” “Mééhhh.. subasuksés jani ia? Ccekkk... ccekkk,” sambil kitak-kituk baongné bli Tumbén. “Nah mun to malu Yan nggih. Bli lakar mrika malu ngalih Madé Lecir,” lantas Pan Tumbén ngojog maekin mobilné Madé Lecir.

45


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Nah astungkara ja, dinané mani Madé Lecir nyidaang bareng ngayah. Apang nyidang tiang matepuk ajak MadéLecir” Dinané suba maganti. Galahé suba nuju setengah kutus semeng. Sekaa truna lan truniné suba pasliwer di malun umahé. Tiang masih suba sayaga lakar majalan. Ané jani tiang suba teked di pura. Ditu sekaa truna-truniné suba pada makumpul. Ada ané negak-negak sinambi masatua. Ada masih ané suba ngamalunin nyemak gaginan ayahané. Nanging, Madé Lecir masih tusing ja ngenah ditu. Ané jani sami sekaa truna-truniné nyemak gagaén ayah-ayahané. Ada ané ngarya pénjor, ada ané masang wastra palinggihé, tur ada ané nyampat luuné. Sami anteng magarapan. Ngawinang tusing ja makelo, ayahané puput. Tur ané jani panyarikan sekaa truna-truniné lakar nyarca sekaa truna-truniné ané rauh ngayah, miwah ten rauh. “Wayan Wika...!!” “Tedun,” kéto tiang masaut “Madé Lecir..!!” “Ampura bli, Madé Lecir ten mrasidaang tedun. Saantukan ipun kantun makarya. Niki ipun ngaturang punia anggéna ngayah,” kéto misané Madé Lecir, nyambatang pabesené Madé Lecir. “Méh.. aéng soléhné. Kuting ngayah ané jani suba pipis maanggo. Jeg engsap tekén ayah-ayahan mabraya,” kéto dikeneh tiangé ngrémon. Becat majalan, ané jani suba teka dina anggara kasih. Suryané ngendih. Tur anginé ngasirsir alus. Di Pura Désané suba mabriuk kapireng tatabuhan gambelané. Kidungé masautan satia ngiringang pamargin piodalané.

46


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Mirib ané jani, tiang lakar matepuk ajak Madé Lecir. Tusing ja mungkin Madé Lecir kanti ten rauh nangkil ngaturang bakti,” arepan tiangé apanga nyidaang matepuk ajak Madé Lecir. Ané jani tiang suba suud nyaluk panganggo sarwa putih tur bersih. Majalan lantas tiang ka pura. Pemedek sané lakar ngaturang bakti, sampun kosek pisan. Ditu tiang nolih méméné Madé Lecir, ané sampun malinggih. Lantas tiaang maakin, tur negak di sampingné. “Mé.., sampun ituni?” kéto tiang matakon “Yé...Wayan. Meriki Yan, driki negak ajak mémé” “Nggih mé,” tolah-tolih tiang ngalihin Madé Lecir. “Mé nguda Madé ten ada ngenah?” “Méh... Madé ten nyidaang bareng nangkil Yan. Magaé di Hotél jeg kéweh sajan ngalih liburné. Apa buin magaé ngajak anak uli dura Negara yan. Time is money apa adané to sambatanga sabilang wai ajak Madé kala lakar majalan magaé Yan. Buina ané jani Madé lakar lembur kanti mani koné Yan” “Méh kanti kakéto?? Tusing ja iraga dogén artiné ané engsapanga tekén Madé Lecir. Kanti kayang Ida Betara tusing karunguang ulian gagaéné. Mééhh....!!” keneh tiangé ngrémon.

IW. Wikana-Seraya, guru basa Bali ring SMKN 1 Amlapura. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Pos Bali), Jurnal Suara Saking Bali, miwah Médiaswari (Pos Bali).

47


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali SATUA CUTET

Dagang Yéh Sénggol Klungkung Suba kudang yéh kadén adepa tekén Luh Darmi, suba kudang ilehan kadén Luh Darmi nuut pajalan idupné ngadep yéh di Sénggol Klungkung. Suba kudang dagang kadén melinin Luh Darmi yéh, ia teg-teg tekek tekén geginané madagang yéh. Uli nyaluk sandikala ngantos sawatra jam sia peteng Luh Darmi seleg tekén geginané. Pajalan idupné madagang yéh suba majalan uli Luh Darmi mara mayusa kutus tiban mawit ubuh katingalin mémé bapa. Mémé lan Bapané Luh Darmi ngalahin ngusi sunia ulian sakit malaria, koné kena tugas nu ngubu di galian C Tukad Unda. Ento mawinan Luh Darmi idup ngajak Dadongné ané madan Dadong Sénggol. Dadong Luh Darmi suba mayusa ulungdasa tiban, kéwala enu masih ceteng, seleg nyalanin hidup maburuh lan madagang yéh di Sénggol Klungkung. Ento mawinan Dadong Ni Luh Darmi kaukina Dadong Sénggol.

I Madé Oktayana Putra

B

ulané nu ngentér nyilibang Sang Hyang Surya sisi kangin, Dadong Sénggol ngamalunin bangun lakar nyalanin geginané sawai-wai. Ngadébrasang bayunné ngalahang dingin ané setata nyaputin

manusa, lantas mangunin Luh Darmi lakar ajaka ka peken Galiran ngalih pangupa jiwa.

48


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

49 Gagambaran Olih Supartika


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Luh-Luh bangun énggalin guminé suba lemah, mai jalan luas jani ka peken, Luh!” Kéto Dadong Sénggol mangunin cucuné. “Nah Dong, adéngin malu buin abedik Dong, apa né peningalan tiangé nu kiap sajan Dong, dibi peteng tusing ngidang masaré baan hujané bales lan dingin guminé, Dong,” masaut Luh Darmi sambilanga menahin saput ané suba sayan bréngbéng “Da biasanga males kéto Luh, yén sing magaé ngalih pipis, apa lakar anggon bekel masuk Luh” “Dugas dibi kadén suba Dong, uli semengan nganti sanja tiang magaé, Dong. Ditu di peken semengné, sanja di sénggol, Dong,” pasaut Luh Darmi. “Yén magaé sing dadi baan acepok Luh. Nah lan mai bangun barengin Dadong, nyanan mertané telah ilang amah kiap, Luh” “Nah-nah Dong, tiang jani bangun, lakar masugi malu, Dong,” Luh Darmi masaut sambilanga éncol ngojog kamar mandi, galahé ento sawatara jam pat das lemahé. Dadong Sénggol lan Luh Darmi mataki-taki lakar ka peken Galiran. Mamodal baan keranjang ané abana tekén I Dadong Sénggol lan Luh Darmi lantas majalan uling umahné di Kamasan ka peken Galiran maburuh dadi tukang suwun. Rikala masan ujan cara jani, sinah geginan Luh Darmi madagang yéh di sénggol Klungkung kapah jemaka, ia lan Dadongné inceg semengan bangun lakar maburuh di peken Galiran. Biasané geginan madagang yéh jalanina rikala sanja di sénggol Klungkung. Luh Darmi yadian mara mayusa roras tiban, sedeng kelas nem di SDN 1 Kamasan, ia suba biasa nyemak gaé buka kéné tuah anggon ngalih bekel masuk lan anggona pangupajiwa sawai-wai.

50


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Luhh kemu laku badaja, Luh di motoré ané ngaba bawang, maburuh nyuun, Dadong lakar badelod di motoré ané ngaba buah-buahan Luh,” kéto Dadongné ngorain Luh Darmi sambilanga éncol majalan ka sisi kelod. “Nah Dong ...!” éncol masih Luh Darmi ngajanang. Luh Darmi lan Dadong Sénggol mapalasan, pada-pada ngalih langganan biasané. “Luh, adi mara mai, uling tuniang Mé Adé suba ngantosan, mai lan barengin Mé Adé né aba dagangané ka tengah pekené!” Mé Adé, juragan bawang uling Songan Kintamani, sané suba biasa ngadok Luh Darmi anggona tukan suwun. “Nah Mé Adé, tiang jani ngaba ka tengah,” kéto Luh Darmi nyautin munyi Mé Adéné ento sambilanga maootan nyuun bawang. Ngangsan semeng guminé, sayan inceg Luh Darmi bulak balik. Suba kudang suwunan kadén ia maan ngaba bawang ka tengah pekené. Sagét suba telah bawangné Mé Adé. Tusing marasa galah masi suba jam setengah nem. Luh Darmi ngéncolang kemu jani ngalih Mé Adé. “Mé Adé, suba telah baan ngajang bawang Méméné, tiang jani lakar mulih Mé, lakar masuk. Soma jani, Mé tiang giliran pikét satondén upacara,” Luh Darmi netesang ajak Mé Adé dagang bawangé ento. “Nah mai naké Luh, né pang ada bekelang masuk!” Mé Adé nyangjag lantas sambilanga ngenjuhang pipis dasa tali rupiah. “Ngih suksma, Mé, tiang ngalih Dadong malu, lakar maorahang mulih apang tusing paling aliha bénjep.” Majalan lantas Luh Darmi ngelodang ngalih Dadongné. “Dong....Dong...., dija

Dadong, kéweh sajan alihin,” Luh Darmi

ngamikmik baan raméné di peken. Paling kipekané ngalih-alihin Dadongné. Makleteg Luh Darmi inget tekén pabesen Dadongné, “Oh saja, Dadong di

51


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

dagang buahé, kemu dogén alih, ngujang dini kipak-kipek di dagang basabasané.” Ngéncolang lantas Luh Darmi kemu ka dagang buahé. “Dong, tiang lakar mulih malunan, jani tiang dadi pikét patut masuk semengan mabersih-bersih di sekolahan,” kéto Luh Darmi maorahan disubané matemu ngajak Dadongné. “Nah Luh, kemu naké adéng-adéng Luh, nyanan sanja, ingetang, tulungin Dadong madagang yéh di sénggol Luh,” saut Dadongné ngingetin Luh Darmi. Majalan lantas Luh Darmi, mulih mataki-taki lakar masekolah. Neked jumah, sada gagéson Luh Darmi manjus apang tusing kasép ka sekolahan. Pipis dasa tali rupiah, pis ulian maburuh ento dogén bekelanga masuk. Uli jumah suba mapineh-pineh. Pipis dasa tali, lakar tabunganga lima tali, lakar belianga nasi jénggo di kantin sekolah limang tali. Ia jani suba ngelah tabungan ulian maburuh sawatara telung atus tali rupiah. Luh Darmi setata inget tekén pabesen Dadongné, “Ngalih gaé selegin Luh, apang ngelah tabungan, ngelah pis da anggona madar dogén.” Ento ané setata anggona pepineh tekén Ni Luh Darmi. Di jalan lakar ngujur sekolahan, Luh Darmi macunduk ajak timpaltimpalné. Ia lantar bareng-bareng majalan masuk. “Luh dadi kubil kéto paningalan Luhé? Ngangsan wai tolih tiang sayan nyelemang sisin paninggalan Luhé, magadang gén gaéné né Luh ?” matakon timpalné. “Aing Tut, tiang suba biasa bangun daslemahé, biasa marengin Dadong ngalih bekel masuk, Tut” Luh Darmi nyautin patakon Tut Ayu, timpalné ané masih kelas nem. “Beneh mara majalan, undap-undap tepukin tiang. Nyanan teked jumah masaré malu Luh apang tusing gelem”

52


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Nah Tut, suksma,” Luh Darmi masaut banban. Kerana majalan sambilanga ngorta sagét suba teked di sekolah. Makejang muridé pada itep ngulati geginan sisya sadurung ngawit malajah. Ada ané nyampat di natah sekolahan, ada ané ngepél, ada ané mersihin WC, lan ada masih ané milpilang buku di perpustakaan. Makejang itep magaé yadian guruné mara abedik teka. Di subané tengai, suud nerima paplajahan, Luh Darmi éncol mulih, masalin baju laut ngojog pasaréan, masaré apa buin paninggalané tusing katanggehin kiapné. “Luh bangun....bangun, Luh, madaar malu né suba sanja. Suud madaar ajaka ka sénggol, Luh!” Dadongné mangunin Luh Darmi. Sakéwala kondén masih nyidaang kedat Luh Darmi, wiréh baan kiapné. “Mai Luh bangun” “Emm, éngkén Dong, paningglan nu kiap sajan, Dong” pasaut Luh Darmi sambilanga uab-uab. “Mai Luh, da malesé baanga ngeraja di awak iluhé, Dadong suba tua, enu masih seleg kéné luh”. Kéto Dadongné ngentenin Luh Darmi, apang bangun nyak madaaran lan seleg magarapan. “Nah Dong, tiang, lakar madaaran malu antos jep, Dong! tiang masugi malu,” sada ngéncolan Luh Darmi ka kamar mandi. Sayan sanja, nyaluk sandikala Luh Darmi lan Dadong Séngol suba neked di sénggol Klungkung numpang ojék. Di sénggol masandekan ajak dadua negak di betén punyan ketapangé sambilanga pada-pada ngisi émbér. Sénggol Klungkung tuah mabukak rikala sandikala, mawinan semengané tongos sénggolé dadi panambangan mobil angkot. Di subané sanja magingsir lantas teka dagangé seka besik, pasliweran ngalih tongos manut dum-duman. Liu ada dagang dedaaran ditu, sinah makejang merluang yéh ané lakar anggona ngumbah piring gelas muah ané lénan. Ada dagang srombotan,

53


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

dagang nasi, dagang bakso, muah ané lénan, kéto masih ané mablanja masih liu pasliwer milihin dedaaran ané jaen. Dadong Sénggol lan Luh Darmi ngajangin yéh uli tongosné nyemak abana ka dagang-dagang langganané. “Luh Darmi, mai aba yéhé a émbér Luh!” pasaut dagang srombotané ngaukin Luh Darmi. “Ngih, Mé Ayan, niki yéh bek aémbér, Mé,” Luh Darmi ngéngalang ngabaang yéh “Nah dini turuang a émbér malu Luh, bénjep lamun telah, kar kaukin buin Luh” “Ngih, Mé Ayan” saut Luh Darmi, lantas buin ngalih yéh seka aémbér abana ka dagang-dagang ané ngaukin. Kéto geginané Luh Darmi ajak Dadongné sabilang sanja di Sénggol Klungkung. Tusing ja bayaha baan pipis dogén yéhné, kéwala ada masih dagang ané lénan ané ngemaang dedaaran, sinah Luh Darmi lan Dadong Sénggol dimulihné pipis ngaba, dedaaran masih ngaba. Risedekan majalan mulih, Luh Darmi maan matakon ajak dadongné, “Dong, suba makelo masih Luh bareng ajak Dadong kéné madagang yéh di Sénggol Klungkung, sujatiné anak ngujang Dadong ngalih geginan ngawai madagang yéh buka kéné?” Makenyem Dadong Sénggol lantas masaut, “Madagang yéh apang tis Luh,” amonto dogén pasaut Dadongné. Ngangsan bingung jani Luh Darmi, lantas ngalanturang buin matakon, “Adi tusing madagang ané lénan, Dong?” “Kéné Luh, yéh sinah ngaénang hidupé tis, Luh. Luh merasa tusing rikala Luh nyuun yéh, tis rasané sirah Luhé. To suba ngawinan di guminé né nyansan panes buka kéné, iraga suba sapatutnyané ngabaang ané tis-tis, tis uli

54


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

padéwékan ngantos tis ka anak ané lénan”. Kéto pasaut Dadongné. Luh Darmi tusing sida ngaresepang munyin dadongné. Ningalin cucunné bingung, Dadong Sénggol lantas ngimbuhin, “Luh madagang yéh, tis di hidup Luhé, sinah sida ngetisin masih hidup dagang ané lénan. Dagangé merluang yéh iraga merluang pipis, dadinné pada-pada saling tulungin. To ané madan ngaé tis, Luh. Pipis uli madagang yéh lan maburuh di peken to mani anggon bekel Luh masuk. Dadong lakar ngetohin Luh masuk setegeh-tegehné sesidan-sidan baan Dadong. Nyén nawang Widiné swéca, Luh riwekasan sida dadi pegawé ulian ngadep yéh, sida ningtingang idup iragané. Pajalan idupé mula cara roda, buin beténan buin diduuran tusing kena baan narka,” Dadong

Séngol

mapitutur sambilanga majalan mulih nyaruang kenjelné. Luh Darmi kondén masih sida ngaresepang raos dadongné krana ia nu cenik, ia tuah bisa nyalanang geginan nuut pitutur dadaongné.

Kamasan, Januari 2017

I Madé Oktayana Putra, S.Pd., wantah guru ring SDN 1 Kamasan magenah ring Semaagung Klungkung

55


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali SATUA BALI

Pan Tuung Kuning tekén Mén Tuung Kuning

A

da tuturan satua Pan Tuung Kuning tekén Mén Tuung Kuning. Pan Tuung Kuning anteng pesan mabianan ajaka kurenané. Kacerita pabiananné Pan Tuung Kuning karusuhin baan bikul.

Ané ngrusuhin, bikul kadaden rabin Mantri Koripan. Mantri Koripan madué oka adiri istri. Déning sai-sai pabianané Pan Tuung Kuning karusuhin, ngomong lantas Mén Tuung Kuning. “Bapanné, bapanné, jalan ja kenain jeet ané ngrusuin pabianané, lan!” “Jalan,” kéto abetné ané muani. Makena lantas ia jeet di pabiananné.” Kacerita teka lantas I Bikul nglincak di pabianan Pan Tuung Kuningé ngalih tuung, keséla muah ané lén-lénan. Dadi kena jeet koné lantas I Bikul. Kacerita Pan Tuung Kuning nelokin jeetné ka abian, dapetanga lantas I Bikul kena jeet suba mati. Bikulé ento mamua jlema, mawak bikul. Embusa koné bikulé ento tur entunganga di padang-padangé. Kacerita koné jani Mantri Koripan. Déning suba maketelun rabin idané tuara rauh, lantas Ida ngrereh mailehan. Panggihin Ida lantas bangkén bikulé maan kena jeet, nanging tusing uningina ento kadadén rabin idané. Déning kanti makelo Ida mailehan ngrereh rabin idané masih tusing panggihin Ida, lantas Ida mantuk. Disubané Ida rauh di puri, matakén lantas okanidané. “Guru-guru, dija nika i biang?”

56


Suara Saking Bali

Gagambaran Olih Supartika

Édisi IX | Juli 2017

57


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Masaur lantas ajinidané, “béh cening, biang ceningé anak luas i telun, kayang jani tondén teka. Guru suba ja ngalih mailehan, nanging tusing tepuk.” Mara kéto pangandikan ajinné, lantas Radén Galuh ngrereh biangné. Tan kacerita pamargin Radén Galuh, kapanggih lantas bangkén bikulé. Déning uningin Ida bikulé ento kadadén biangé, ditu lantas Ida nangis sambilang Ida ngendingin biangné. “Mara biang séda, kutanga di padang-padang, mara i guru séda upaanga gong gambang.” Begbeg kéto dogén gagendinganidané. Suba jena sanja, mantuk koné Radén Galuh. Mara Ida rauh di puri takénina lantas tekén ajinidané. “Béh cening, kenapa dadi bengul mara teka?” Matur Radén Galuh, “tiang ngrereh danyuh, laut encehina baan semuté.” Kacerita buin maniné, buin koné Radén Galuh nelokin layon biangné, masih gendingang Ida dogén. Nyanjaang mara koné Ida mantuk, neked Ida di puri, buin takénina tekén ajinidané. Masih kéto pasauridané. Aturanga encehin semut. Buin maniné buin koné Radén Galuh kemu mangelingin layon biangné. Intipa lantas tekén ajinidané. Nget cingakin Ida okanné nangis sambilanga magendingan. Déning kéto, kapaakin lantas okané, lantas takénin Ida. Masaur okané, “puniki sampun i biang, Guru!” “Béh cening, guru sing pesan kingetan baan biang ceningé. Nah jani déning suba sanja, jalan cening mulih!” Déning suba kanti pang kuda-kuda ajakin Ida okané mantuk tusing kayun, lantas kalahina. Buin maniné mara delokin Ida kemu, dapetang Ida okané suba séda. Ditu lantas nangis Ida Mantri Koripan. Layon rabinné kalih okané, lantas kaajak mantuk tur lantas kaplebonang. (*)

Satua Bali puniki kaketus saking cakepan “Kembang Rampé Kesusastraan Bali Purwa” sane kapipilang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa

58


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali PROSA LIRIS

Gagambaran Olih I Gedé Putra Ariawan

Prosa Liris Olih Nirguna -Kambang

59


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Kambang

/1/ Angin sasih katiga magpag nyambrama ketélan tungtung toyan ambengané kambang. Lawat Ratu tugtug titiang antuk kidung wirangrong. Nénten jua kribisan madu juruhé sané masriak ngawinang getih titiangé kandegan: Ratu. Rahina sada katungkul meték-meték ipian sampun kaliwat, kalintangin lawatlawat. Sumurup galang kangin kentel angkihan nénten ngangsur, irika kalesonan ring batan binginé bet. Bangsing rambuté lantang nyujuh bongkol gumi sané sampun wayah. Puniki katur ring Ratu sang mur ring sané nénten sida antuk ngamanahang. Bilih-bilih sawates manahé ngawot sari duk riin ngunuh-ngunuh pitakén-pitakén, tur sadia katur ring kawikanan Ratu. Mangkin sineb ring lepihan-lepihan pudak sampun lebur ajur sadéréng kembang. Gadungé layu dudus nénten mambu miik. Minab jatu karman titiangé déréng kasidan mapaungu nuduk sepihan wacanané ngetél.

/2/ Nénten ring anginé baret genah angkihané mawali Ratu. Ring embang langité remrem lawat matanai nyepi. Nénten ring toyan telagané jimbar sawané kambang Ratu. Ring toyan aksi megat pipi, irika pasamudayan rasané kambang. Utawi témbok-témbok bata sané negul ukudan sakéwanten kenehé nglelana tan pagantulan. Kadang warga pasametonan kingking sedih. Nénten ngiring nyujur tanggun sagarané kelod Ratu. Wasana cita karma kadi bebungah kala nangkil padéwékan ngentasin sagaran urip. Napiké kantun suryane nyentér irika Ratu?

60


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

/3/ Lahru tan pegat-pegat nusdus carmané sayan tuh. Manawi akéh ayah ring guminé kantun nyantosang sané déréng kasidan duké riin Ratu. Kambang buah camplungé ring ombakan toyané nyujuh pasisi. Napiké I Sekar Tujung Bang nyadia mletik ring teleng sagara tasiké? Sampunang obah pradé Ratu mikayunin udan sekar ring batu-batu tumbuhin lumut. Titiang néwék Ratu, purun ngétangin margi sripité antuk ayah-ayahan karang awak. Napi malih sané aptiang, satios patemon surya kalawan candra ring teleng langité? Nawegang titiang Ratu, nyaraka nungtung tangis. Ring margi sripit, ring jantené singid: Urip asledetan tatit.***

Nirguna, magenah ring Bangli. Sampun ngamedalang cakepan prosa liris sané mamurda “Bulan Sisi Kauh”

WEWANGSALAN PAN GRUNYAM ngalih balang

bungut jontor

bakat alu

cara bubu

ngalih bajang

bungut koruptor

bakat balu

sing nyandang gugu

bé alu

bungut jontor

mabasa gedé

cara bé boso

kapin balu

bungut koruptor

jaan rasané

loba buin momo

61


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali PUISI BALI

Gagambaran Olih Supartika

Puisi-Puisi I Putu Wahya Santosa -Pondok Pitutur -Piteket Polos Ane Lekad di Pondok Pariselsel -Piteket 1 -Piteket 2

62


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Pondok Pitutur Lampah titiang Kadi kalangen Ngalap sekar lango Ring taman kawi Ngaruruh lawat Kruna-kruna metalang Sane ngendih dumilah Saksat samar masunar Dados damar manah peteng Yadiastun pongah Lampah titiang Kabaos mapi-mapi Réhning mula tan uning napi-napi Tan weruh ring basa sepi Nanging yukti Titiang wantah madasar ajerih Doning basa sang sunari Sané setata ngicen pitutur Ne mangkin tan bina kadi kulkul kubu Tulus nrungtung kéwala puyung Tan wénten rungu

Lampah titiang kalangen Majalan nyujur pondok pitutur Réhning ajerih

63


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Méhméhan lawat titiang Pacang kauluh i kalantaka Ampura, Minabang niki nenten kadi mapi-mapi

2016

Piteket Polos ané Lekad di Pondok Pariselsel

Kenyir tiang Kelem Di kenyem purnamané pawah Sakakatih Akah pangacep idupé Kauluh tatu Kauyak api yéh mata

Lemah peteng tiang masarin tanah Kakepung lampah i kalantaka Ané ngemit tindakan batisé Sebilang bucu

64


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ring dija malih Ngruruh genah Anggén matembang liang Duh, diolas jani tiang ngidih tulung Baang tiang ngidih rurung Apang nyidayang tiang ngembahang sakancan tatu alpaka Ané lekad uli tukad angkara Dumadak makejang lakar anyud Nanging, kénkén abeté apang gangsar matindak Yén napet déwék suba nyalempoh apit batu? Katusuk kruna di awak padidi Ané mangan kaliwat sidi

Dija ada unduk lakar nepuk langit galang Yén langit kenehé suba tangkeb gulem raja Sebilang wai

Duh jero, Sesai tiang buduh Ngumik-ngumik panumadian Ngeragrag raos ané tuara ja nyatuayang unduk

65


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ulian di petengé ngipi gulgul sarwa aéng Mamunyi tiang cara sedeng Nanging yukti Niki wantah tatu Tatu yéh mata Nglekas dadi api Api yéh mata Morbor raga patelasan Durus piragi Tangis ring taru aksara sewai-wai ngicen tiang tutur polos ané sanget mapinunas apang tiang liang apang tiang polos nuutin kenehé bajang nanging kénkénang tiang nyuudang selselé ané kutang-kutang?

2017

66


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Piteket 1 * Cening sané embas Saking ketélan toyan panon Ida Hyang Baskara Matiti pamargi pawana Medal makta satua Nganggén busana sarwa aksara Akasa-pertiwi Telebang cening makérti Maguyang di sastrané Makolem di lontaré tan patulis Mangda sida anggane galang macaya Kalinggihin sang hyang taksu aksara Sabdané sida dados sasuluh Lawat ring raga Pagehang lampahé Nugtug ombak gumi Apang ada buin mani ané lakar bekelang mulih bareng-bareng mapunduh ngajak bapa di pondok embangé

2016

*) Puisi puniki molihang juara I pacentokan nyurat puisi sané kalaksanayang olih Suara Saking Bali rikala peringatan Hari Pendidikan Nasional

67


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Piteket 2 Cening, yéning pradé cening lakar majalan Eda pesan cening engsap tekén lawat Sawiréh lawaté ané ngicén cening rurung Apang sida nugtugang pajalan tuuh

Cening, yéning pradé cening matindakan Eda pesan engsap masuluh tekén lawat raga Sawiréh lawaté ané pedas ngicén piteket Unduk bekel karma panumadian Yadiastun pajalan ceningé suba joh Sakéwala lawaté tuara lakar sida ical Matanem di sebilang enjek-enjekan pajalan ceningé

2016

I Putu Wahya Santosa alumnus Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Undiksha Singaraja, sané mangkin magenah ring Banjar Brahmana, Désa Sawan Singaraja, sering nulis puisi Bali modéren ring Bali Orti lan Médiaswari.

68


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali PUISI BALI

Gagambaran Olih Supartika

Puisi-Puisi I Déwa Gedé Trinandita -Malajahang Déwék -Tutur Rerama -Sing Pelih -Tiang Nambet Kalintang 69


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Malajahang Déwék

Idupé tuah melajah Ento awanan ada sekolah Sekolahé tuah tongos melajah Malajahang raga ngeséhin solah Solah jelé dadi melah Solah soléh dadi melah Solah pelih dadi beneh Ulian makejang nganggo pemineh Yén suba nyak melajah Sinah sing ja tuah di sekolah Melajah sing pelih di jumah Melajahang déwék matingkah Malajahang déwék di jumah Malaksana nganggo manah Ingetang matakon tekén i wayah Ané malunan nawang rasan uyah Da marasa ririh da marasa dueg Dasar idupé nu liu ané madan pelih Malajahang déwék anggon sesuluh Anggo nasarin ngeruruh aluh

70


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Malajahang déwék selantang tuuh Anggo bekel nutugang tuuh Pang nawang kangin muah kauh Pang sing dadi tua tua tuuh....

Tutur Rerama

Cening pianak bapa i déwa Lega bapa ngelah i déwa I déwa tuah buah basang i mémé Bungan tresna i bapa ajak i mémé Cening tuah gantungan uripé Ané arepang nglanturang idupé Riwekasang pang ada glantingin Malaksana luih tur ngetisin Idup i mémé i bapa lan kulawarga Sinah i mémé lan i bapa bagia Cening ané sayangan Melajah ento cening ingetang Melajah apang melah melah Ingetang da kanti salah tingkah Melaksana cening ané melah

71


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ring sekolah cening melajah Ingetang masi melajah jumah Melajah masi cening ring désa Melajah nyalanang swadarma Swadarma dadi i manusa Pang ngidang ngaleganin rerama Ento pangarep i mémé muah i bapa Yén cening buin pidan suba kelih Sinah ditu nawang beneh pelih Bisa nepasin pakéweh idupé Ngidaang ngalih pangupajiwa Ditu legané ané sanget karasa Karasa i rerama maan suarga Cening pianak mémé lan bapa Tutur i rerama tan bina sakadi tirta...

Sing Pelih

Sing pelih yén suba nyak matakon Matakon ulian tusing nawang Matakon pang pedas nawang Matakon pang sing pelih pajalan

72


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Matakon ring sang wikan Mangda polih pamargi patut Anggo bekel nyalanin idup Anggo titi pengancan Sing pelih yén marasa belog Marasé belog ulian jengah Malajah ngrereh pangweruh Nyujur ané madan sujati lan patut Sing pelih yen marasa kéweh Nyalanin idupé nak mula kéto Sing ada idupé makejang aluh Idupé tuah nyalanang swadarma

Tiang Nambet Kalintang

Tresna ngawinang i raga ada I Biang lan i Aji sané ngrupaka Ageng tresnané kalintang Ngawinang i raga kapiara Genahang ring siwaduara Ngiring éling ring kawitan Asal muasal ring kahuripan

73


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Mabuat anggén sasuluh Bantang nyalanang swadarmé Éling uleng tur subakti Tulus nyalanang swagina Kayun ning nirmala Anggén dasar nyujur sukerta Lanang wadon sami raharja Ilikite muah ajah-ajah suci Nunggal ring sajeroning ati Tresna asih anggén sasikepan Antuk rasa bakti ring Hyang Widhi Nindihin kepatutan ring jagaté Guru... sané ngawinang sami puniki

I Déwa Gedé Trinandita, wantah guru ring SMP Negeri 2 Banjarangkan, ngajahin Matematika. Seneng nyurat saking SMA sané kamuat ring mading miwah koléksi pribadi

74


Édisi IX | Juli 2017 Édisi IX | Juli 2017

Suara Saking Bali PUISI BALI

Gagambaran Olih Supartika

Puisi-Puisi Sisia SMKN 1 Nusa Penida -Sekolah Tiangé -Pura Péd -Jagat Nusa -Sekolah -Mayus -Matilesang Déwék -I Rerama 75


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Sekolah Tiangé (Ketut Masni/ XI AP1)

Sekolah… Genah tiang malajah Genah tiang masawitra Genah tiang macanda Saling pakedek pakenyung sareng sami Ring sekolah mangawinang uning kéné kéto Ring sekolah mangawinang sida nulis sida mamaca Yéning ten sekolah Minap napi kéné, napi kéto? Nem tiban masekolah ring SD Telung tiban masekolah ring SMP Nanging jani wantah ring sekolah SMK Sekolahé tan sakadi sekolah lianan Sané matingkat majejer kaiterin umah, kaiterin toko, kaiterin kota Sekolahe wantah magenah ring tengahing tegal Kaiterin taru-taru agung pinaka patih mangabih Taru kelapa tegeh nyujuh langit Taru jati macarang lambih madon gedé Taru mahoni rempayak mangawé tis Yadiastun punika…. Tiang watah seneng Tiang wantah bagia

76


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Tiang marasa asri Tiang marasa angob Ngantenang sekolah tiangé Sekolah SMK Negeri 1 Nusa Penida

Pura Péd (Komang Yanti//XII AP1)

Ramé anaké natakang lima Masimpuh sila kadi togog Makeh saking selat segara Cenik kelih tua bajang Boya ja nunas mas pérak Boya ja nunas ajengan Boya ja nunas kapal Boya nunas kesugian Asep satmaka upasaksi Canang sari pinaka penegteg Kidung wargasari pengulem kayun Kadulurin suaran bajra Pamedek tan éling ring angga Ada ané makakeb

77


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ada ané ngigel Ada ané ngejer Ada masih ané ngeling Punika nénten ja buduuuh Punika nénten ja angkuuuh Punika wantah rasa subakti

Jagat Nusa (Juli Mulyani/XII AP4)

Jagat Nusa pinaka taluh Jagat Nusa pinaka bulan Jagat Nusa pinaka raré Jagat Nusa pinaka bonsai Punika anak akéh maosang Cihna lampu gadang para yowana Rasa jengah érang nudut kayun Mangda mrasidayang nyujuh langit Mangda mrasidayang taluhé embas Mangda mrasidayang bulané endag Mangda mrasidayang anak raréné magaang Mangda mrasidayang bonsainé magambahan

78


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Para yowana sampun sakadi sampat Jagi pacang nyanggra rauh pikobet Minekadi ibok barak pacang rauh Ngicénin dolar antuk kauripan

Sekolah ( Ita Purwanti/X MM)

Linggah mabarakan para janané Luh muani, sugih lacur Ling désa, ling kota, ling dura désa Tetujoné wantah asiki ngaruruh kadiadmikan Sekolah… Genah malajahang raga Genah mlajah nulis Genah mlajah mamaca Genah mlajah manyama braya Éling ring raga dados sisia Swadarma sisia jalarang Maguna kapungkur wekas Pelih baan mlajah, kaon… Beneh baan malajah, becik…

79


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Sekolah… Genah pakedék pakenyung Genah malajahang katatwan Mabekel tuang pulpén lan poklot Buku kalawan pengaris Sing ja a bodag Sing ja a mobil Sing ja a tebih Indik kadiatmikan kapanggih Wantah tan sida antuk maosang Suksma sekolah Suksma ngawinang éling

Mayus (Mirah Budi Antarai/XI AP1)

Kliad-kliud tusing karuan unduk Gaéné tuah masuduk seduk Tuah gaéné liu kéwala tusing makita nuduk Pragat mani puan pamuputné jeg makutang Ratu, napi kadén sané ngranayang anaké mayus? Mayus malajah Mayus mamargi

80


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Mayus mamaca Mayus masiram Mayus ngraos Ngantos mayus ngambilin pakaryan Mayus mapikaryan nyampat Mayus ngaryanin tugas Mayus ngaryanin laporan Jeg makejang ajak mayus

Matilesang Déwék (Purnama Déwi/XI AP2)

Ulian omongan timpal magedi Ngorahang med sing ada apa Amoné baan nyayangin Tulus satya katresnain Nanging tetep magedi tanpa arti Kangguang jani metilesang déwék Ngalah ngalih pejalan melah Diastun sakit rasayang pedih Tiang ngalah diastun ten pelih Tiang mula lacur tiwas sing ngelah Nanging tresna sing kalah Mula lacur tusing ngelah

81


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

To ngranayang kalah Plaibang timpal né ngelah...... Kangguang matilesang déwék Kangguang ngalah ngalih pejalan melah Kangguang majalan mulih Diastun sakit ngawinang pedih Mlajah éling lan sutindih Ngalih pejalan melah.....

I Rerama (Ayu Puspa/XII MM)

Irerama tuah mémé kalawan bapa... Ampurayang padéwékan titiang puniki Wawu éling dados pianak Minab sampun tan sida maosang kaoné puniki Gagaén titiang wantah medem pules Sesai mangidih manelasang Pepineh tuara jalan swadarma pianak Sesai pati kacuh tekén rerama Ampurayang titiang mémé kalawan bapa Tiang ten prasida dados pianak sané maguna Tiang ten prasida nagingin pikayun mémé bapa

82


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Yén paundukan tresnan mémé lan bapa waluya kadi toyané membah ring tlaga biru tan surut-surut kapegatang Mémé bapa nyangkol, nyuwun, nresnain Mesuang peluh, mesuang bayu ngetohang urip Pengapti madué pianak maguna saputra Mémé.... bapaaaa Yan pinehang ring hati Yadiastun bancut jiwané puniki Tan sida antuk ngawalesin pitresnan mémé bapa Ampurayang mémé, ampurayang bapa Ampurayang titiang

Narkoba (Agus Gunawan/X AP4)

Tingalin suryané kangin Masunar kuning sada makecing tolih langité pelung tanpa ambu Macihna enu ada galah. Enu ada selah. Mapag lampah uripé ané melah Jalan hidupé nu lantang Da kanti telah makutang

83


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Magaé jani selegang Suud matimpal ngajak narkoba Narkoba ngawé sangsara Lega simalu sengsara siduri Kutang ilara kutang Narkoba ngaé hidup tan paguna Lan suud matimpal narkoba Narkoba timpal palsu

PACENTOKAN

84


Suara Saking Bali SATUA MASAMBUNG

Édisi IX | Juli 2017

RASTI (9) Ané suba-suba, Rasti ngrasaang, ombaké tan péndah anak malaib mabalap ajaka liu. Girang. Bagia. Masuriak égar di subané teked di pesisi. Sanjané ento, Rasti ngrasaang, ombaké tan péndah anak malaib magredegan. Osah di subané teked di pesisi. Osah ngantiang sapatekan anak ané lakar ngaba gatra sing buungan ngranaang keneh sebet.

IDK Raka Kusuma

Y

én buat osah, kéto Rasti ngraos di keneh, miribang patuh tekén anaké ané nirgamayang ibusan. Sakéwala, yén buat durdaran tangkahé mirib té i déwék sangetan. Kénkénang apang sing kéto,

buin Rasti ngraos di keneh. Ané antianga tekén anaké ané nirgamaang ibusan tondén karuan teka ngaba gatra. Ané lakar ngorahin i déwék unduk sing buungan ngranaang keneh sebet suba negak di sampingé. Suud ngraos di keneh kéto, Rasti nlektekang pasihé. Lantas nlektekang ombaké. Ah, buin Rasti ngraos di keneh. Ngudiang kléncokan lancuté buka kléncokan kenehé? Ngudiang angkaban ombaké buka angkaban pusuhané sig tangkahé?

85


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

86


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Rasti ngidem. Akejep. Di ngedatné, ia nyaréré Sujana ané negak di sampingné. Ngunjal angkihan busan-busan. Nadaksara Rasti inget, yén Sujana kakéto yén sing takonin sing lakar pesu raosné. Rasti masi inget, nakonin Sujana, sing dadi nganggon raos bangras. Apa buin nengkik maimbuh jerirekjerirek. Ento awanan, plapan Rasti nakonin Sujana. “Sujana, Suéni ngorahin iang, koné Sujana ngajakin iang mai lakar ada orahang. Nah té orahang.” Nepukin Sujana suud nguntul, Rasti pastika gati lakar maan pasaut. “Sakéwala da Rasti gedeg.” Ningeh raosné Sujana kéto, nadaksara Rasti ngrasaang tangkahné dagdug dagsor. Mapan marawat dugas Sujana ngorahang lakar milu transmigrasi. Kapin kakéto sasidan-sidan Rasti nglawanin apang muané sing maklieb. Sasidan-sidan tur maksaang mesuang raos. Raos ané sakéwala pesu. Sakéwala sasidan-sidan utsahaanga, apang plapan kadingehan. “Amonto makelonné Sujana nemenin iang, taén iang gedeg?” “Sing ja.” “Ba ya kéto. Orahang ja ané lakar orahang Sujana.” Orahina kéto ngangsehang Sujana mesuang raos, “Lek iang ngorahang.” Ningeh Sujana ngraos kéto, Rasti mecuk alis tumuli matakon, “Apa ngranaang Sujana lek?” Ngangsehang Sujana masaut, “Wiréh iang suba bogbog.” “Bogbog? Bogbog tekén nyén?” “Tekén Rasti.” “Bogbog kénkén Sujana tekén iang?”

87


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Nu ngangsehang Sujana nimbalin. “Iang pidan taén ngorahin Rasti lakar nugtug adin bapan iangé transmigrasi. Rasti inget?” Satondén Rasti nyautin, Sujana ngamaluin. “Iang bogbog.” “Bogbog?” “Aa. Ento sing saja.” Sujatinné Rasti lega pesan ningeh apa ané orahanga tekén Sujana. Lega, mapan buung lakar mapasahan. Kapin kéto, sasidan-sidan ia ngengkebang legan kenehné. Tur sasidan-sidan ngutsahayang apang raos ané lakar pesuanga tabuhné sing nyinahang keneh lega. Di subané ngrasaang prasida ngolah tabuh raosné, lantas keplosanga. “Ané saja kénkén?” Sing kanti takonina pindo, Sujana nyautin, “Ané beneh, dugasé ento iang makita makisid masekolah. Makisid ka Pupuan. Sig tongos adin mémén iangé.” “Yén dadi iang nawang, apa ngranaang Sujana kanti makita makisid masekolah?” “Sing sida iang naanang sakit ati.” “Sakit ati ulian apa?” Sonder takonina buin, Sujana nelatarang. Uli cenik déwékné sing suudsuud kasimbingin baan krama banjar tongosné ngoyong. “Kasimbingin kénkén?” Rasti nyelag. “Patuh tekén ané sambata kapining Sudiasih dugas di arep kelas Rastiné.” Rasti mecuk alis tumuli ngraos, “Iang sing ngerti.”

88


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“Iang kasimbingin enceh Gerwani sakéwala mimbuh.” “Mimbuh?” Rasti ngeplosang patakon. “Aa. Imbuhné pejuh PKI.” Rasti lakar ngemikang bibihné, sakéwala Sujana ngamaluin. Ngamaluin aji raos tan parérénan. “Bapan iangé ipidan krama PKI. Mémén iangé krama Gerwani. Pas matumpas. Aget ada anak nyelametang. Ané nyelametang mindon dadong iangé ané dadi tentera. Krama banjaré, PNI makejang, sing terima. Kapin sing terima, sing ada ané bani ngusak-asik reraman iangé. Ané makrana, mindon dadong iangé ngancam lakar némbak makejang krama banjaré yén bani ngusak-asik mémé-bapan iangé. Uli sekat ento, reraman iangé kasepékang. Blin iangé, embok iangé, iang masi, uli cerik sing ada ngajak matimpal. Uli cerik kasimbingin aji raos: enceh Gerwani lan pejuh PKI. Mémén iangé, bapan iangé, embok iangé, blin iangé, nyidaang sing ngrunguang. Nyidaang ngraos: kapin dini kasepékang di Banjar Pekandelan iraga katampi mabanjar. Tanah ané tongosin masi tanah baan leluhuré meli tur suba masertifikat. Iang Rasti, makelo-kelo sing nyidaang naanang sakit ati kasimbingin.” Buka sepéda marém nadak, Sujana, nadaksara mendep. Rasti makeneh nyesed aji patakon. Buung. Ané makada, Rasti ningeh anak ngelurin adané. Dugas makipekan ka tongos anaké mageluran, tingalina Suéni ulap-ulap. Rasti ngerti Suéni ngajakin mulih. Tur maang tengger, ada anak teka. Sing anak melah-melah ané teka. Anak teruna baglug tur buang ané teka. Ngénggalang Rasti ngajakin Sujana mulih. Di duur biasé patrambiah ané sing pegat-pegat jujuh ombak, Rasti ajak Sujana nindakang batis. Sing pesu raos. Di langité badauh, ainé tangkeb hyangbubu. (masambung....)

89


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

GEGONJAKAN

CÉNGCÉNG MAKEMONG Céngcéngé iri tekén gongé. "Élah pesan gaén gongé. Awaké iceh ngilit gending, kanti kebés rasanv bunguté mantepang, ia jeg pragat mamunyi cepok cepok. Njirrrrr.... suud monto. Icang bisa kéto!" Kéto ia ngraos tekén kendangé. I Kendang nyautin sambil glalak glilik.

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

90 Gagambaran Olih Supartika


Suara Saking Bali

"A

Édisi IX | Juli 2017

e, icang ngelah masé keneh kéto. Tegarang kenehin, ia mamunyi kapah-kapah, nanging paling nuyuhin. Negen gong jak dadua, nepekin

aukud. Tatelu ia ngayahin. Lén waké, kalud jité matepak, misi gidaté magetokin. Diastun ngisi tanjek gending tusing ajum buka kéto!" Béh, Sulingé milu protés. "Sing ada jelékan tekén nasib icangé. Bungut icangé sepsepa, songé tekepa. Nuju ané ngupin ngeroko, bekbekan icang! Jeg setata malomod misi poos. Kéwala sing ja maayahin buka gongé. Nuju nongos ia mapanggung, yén majalan ia matenggong! Icang jeg celekanga di siksikané!" Buka senggaké, apiné ancungin somi, nyansan makerig. Sayan liu reramon gamelané protés tekén gongé. "Baong icangé cekuka, basangé koroda. Nyén ada sakitan tekén icang?" Kéto raos Rebabé. "Mbééh... mara amun to. Néh dadi icang. Nyén kodag tendasé magetok salantang gending? Kanti ngelaut mabencol tendas icangé!" Saut I Terompong sedih sambil ngusuhin sirahné mabencol. Béh, suba gila geting mirib ajaka makejang tekén gongé. Ento mawanan dugas kupahan nabuh, gongé sing ajaka. Lantas makejang masilur ageman. Céngcéngé makemong, kendangé nyuling, rebabé nerompong, terompongé nyemak gagamel gongé. Nah, kenehang suba ditu kénkén ya dadiné!

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra, magenah ring Karangasem

91


Suara Saking Bali PANGAWI

Édisi IX | Juli 2017

IDK Raka Kusuma

Nyurat, Nyurat, lan Nyurat

92


Suara Saking Bali

I

Édisi IX | Juli 2017

Déwa Nyoman Raka Kusuma utawi sané ketah kauningin antuk parab IDK Raka Kusuma ring kakawiandané, embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. IDK Raka Kusuma sampun seneng nyurat sastra

saking ngawitin dados guru ring sekolah dasar, lan mangkin dados silih sinunggil pangawi sénior sastra Bali modéren (SBM). Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, Suara Saking Bali, miwah Canang Sari. Lan sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak, Kolong, Tribun Bali, miwah Romansa. Ring sajeroning ngawi sajak mabasa Indonésia dané malajah saking Umbu Landu Paranggi, lan nyurat carita mlajah saking Putu Arya Tirtawirya. Kakawian-kakawian dané sané sampun kacétak dados buku inggih punika: Kidung I Lontar Rograg ( Prosa Liris Basa Bali, 1991,2001) I Balar (2006) Ngambar Bulan (Satua Cutet, 2006) Sang Lelana (Prosa Liris, 2010) Rasti (Novelet, 2010) Bégal (Satua Cutet, 2012) Ngantih Bulan (Puisi, 2013) Batan Moning (Puisi, 2014) Enjung Kalyana (Puisi, 2014)

93


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika. Sané mangkin dané meneng ring BTN Kecicang Amlapura lan serahina-rahina makarya dados guru ring SD Saraswati Amlapura. Bali patut bangga maduwé IDK Raka Kusuma. Krana mawit saking reriptan-reriptané, dané sareng nglestariang basa lan sastra Bali. Ring kawéntenan basa Baliné sané sayan-sayan katinggalin, dané setata ngobarang semangat para yowana Baliné mangda sareng-sareng ngaraménin lan nyurat sastra Bali Modérn. Yadiastun nénten ja molihang asil sané ageng saking nyurat punika, nanging dané nénten ja nyingakin asil sané kapolihang, krana dané bangga ngabdi ring basa Bali mawit saking nyurat puisi lan satua cutet mabasa Bali. Dané nénten naanin ngitung untung rugi masesuratan. Sané pinih utama dané nyurat, nyurat, lan nyurat, asil punika nomer kalih. Dané sané mangkin dados pamucuk Sanggar Buratwangi Amlapura, taler sareng-sareng membina lan membimbing para yowana Baliné sané seneng ring sastra Bali Modérn. Dané taler sareng-sareng mapitulung tekéning para yowanané sané jagi nerbitang reriptannyané antuk dana saking Sanggar Buratwangi, khususné ring para yowanané sané wénten ring sajebag jagat Amlapura. Pengalaman-pengalaman dané ri kala nyurat katerusang ring para yowanané sané seneng ring sastra Bali Modérn. Lan dané bangga yéning wénten penerus sastra Bali Modérn. “Napi sané wénten ring kayuné, rarisang surat,” kénten dané naanin matur ring pangremba Suara Saking Bali rikala rawuh ka jeroné. Dané taler maosang

94


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

“sajelék-jelék pakaryan i raga kari luungan katimbang luung sakéwala nyonték utawi mlagiat kakawian anak lianan.” Sané mangkin dané kari produktif pisan nyurat. Napiké nyurat puisi Bali Modérn, satua cutet mabasa Bali miwah mabasa Indonésia. Dané akéh maduwé tambunan reriptan sané sampun jangkep jagi katerbitang. Nénten wénten galah sané nénten kaanggén nyurat. Dané jakti-jakti mangabdi ring sastra Bali Modérn mawit ati sané tulus. Yadiastun dané sibuk nyalanin swadarma dados guru pangajian ring SD Saraswati Amlapura, nika nénten ja dados pialang ri kala dané nyurat. Nyurat ngawinang kenehé liang, lan ulian nyurat taler i raga pacang polih sawitra, kénten dané maosang. Yadiastun dané sampun akéh nerbitang cakepan puisi, satua cutet, miwah novélét nanging dané tetep ngandapang raga sakadi patapan padiné. IDK Raka Kusuma patut kadadosang pinaka teladan ri kalaning i raga nyurat sastra Bali Modérn. Napimalih ring sang sané wau malajah nyurat sakadi déwék titiangé. Akéh paplajahan sané kapolihang saking IDK Raka Kusuma. Semangat, komitmen, lan kauletan dané patut pisan kadadosang sundih ri kala i raga masesuratan. Ngiring sareng-sareng lestariang sastra Bali Modérn-é. sampunang ngitung asil, sané pinih utama i raga sampun ngicénin sané pinih becik ring Basa Bali khusuné sastra Bali Modérn. (SSB/Sup)

95


Suara Saking Bali GEGURITAN

Édisi IX | Juli 2017

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem

/21/ Pan Bongkling kenyung angucap, ngalap kasor munyi manis, dwaning tityang rawuh ring i jro, mapinunas iriki, tityang pacang mabersih, nuhun pada ring Jro Senggu, déning kasub kaloka, I Jro Senggu wyakti sakti, malih putus, makasi yan bétél tinghal.

96


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

/22/ Tityang ngaturang daksina, jinah wantah petang tali, malih wénten tatemokan, jajamprahan pélét becik, réngréng wyakti I Tundik, saking Balangbangan dumun, sibakan I Balangbangan, putus katur ring jro mangkin, keni puput, tityang manggihin kamoksan.

/23/ Hégar Jro Senggu ndingehang, sumahur ya kenying-kenying, yén saja buka i kéto, bapa nyandang manyisyanin, kema ké alih mulih, hédéngang juwa mahi malu, bapa macitta nawang, lamun si cumpu di hati, sing da buhung, cahi ngarepin séwambha.

97


Suara Saking Bali

Édisi IX | Juli 2017

/24/ Pan Bongkling mapi ngresepang, icchén tityang dumun kidik, né mawasta kaja kelod, engkén kawuh engkén kangin, yan sampun tityang huning, tityang aglis raris mantuk, ngambil jamprah punika, miwah jinah patang tali, pacang katur, prasiddha ipun daksina.

/25/ Durusang pangandikayang, I Senggu halon ngahurin, kudyang to dini matakon, pawarah pinghit to cahi, mahi di sanggah becik, tongos meswang tutur luhung, pan pawarah uttama, Pan Bongkling nyrutcut mangiring, sampun rawuh, masila marep-marep.

(.....pacang kalanturang)

98


Suara Saking Bali I LECIR

Édisi IX | Juli 2017

99


Jur nalSast r aBal iModér en Suar aSaki ngBal i édi si1-8

Rar i sangDownl oadr i ng: www. suar asaki ngbal i donl ud. bl ogspot . co. i d GangMawar1,Sambangan,Si ngar aj aBal i 085237966984 Suar aSaki ngBal i s uar a. s aki ngbal i @gmai l . com www. s uar as aki ngbal i . bl ogs pot . co. i d


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.