Édi s iVI I I| J uni2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i
• I N y o m a n S a d w i k a • K e t u t S u g i a r t h a • I W a y a n P a i n g • I G e d é G i t a P u r n a m a
• S u t é j a N a r é n d r a • W i j i T h u k u l • M a d é S u a r T i m u h u n • A l i t J u l i a r t h a • N i K o m a n g A y u L e s t a r i • J a y a A n t a r a • S w a d h a r m a P u t r a N e g a r a• I d g T r i n a n d i t a
Édi s iVI I I| J uni2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Al amat GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Ré da ks ine r i mar e r i pt a nma r upapui s i , s a t ua c ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di nna s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a npuni kama ngda kaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Re r i pt a ns a neka ki r i m ma ngdaka da gi ngi n bi oda t ac ut e t . Re r i pt a ns a néka mua tr i ng j ur na lpuni kiné nt e npol i hhonor , na ngi ng pol i hbukt it e r bi t( f i l e. pdf ) . Li a na nr i ng puni ka , r é da ks it a l e rne r i mapot r é ka nke gi a t a ns a s t r aBa l imodé r e n, l a npot r é ka népuni ka ma ngdaka da gi ngi nul a s a nc ut e t .
Pe r i nt i s Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pe mi mpi nRé daks i IPut uSupa r t i ka Sé kr e t ar i s IGe déPut r aAr i a wa n Pangr e mba Kar angas e m:IWa ya nPa i ng,Nyoma nAgusSudi pt a , Ke t utSa ndi ya s a .Kl ungkung:Ma déSua r Ti muhun, Nga ka nKa s ubSi da n,Ar ya wa nKe nc e ng.Gi anyar : Tudé ka ma t r a .Dé npas ar :Gi t aPur na ma ,Ca r ma Ci t r a wa t i .Tabanan:IMa déSugi a nt o,Ar iDwi j a ya nt i . Bangl i :IKoma ngAl i tJ ul i a r t ha ,I GADa r maPut r a . Bul e l e ng:INyoma nBudaAr i mba wa .LayOut :Ma ni k Sudr a .I l us t r as iCove r :INyoma nBudaAr i mba wa . I l us t r as iI s i :INyoma nBudaAr i mba wa ,IGe déPut r a Ar i a wa n,IPut uSupa r t i ka ,NiWa ya nWi dhi Se t i a ni ngs i h,Si s waSD1Sa r a s wa t iDe npa s a r .
Suks mamaj e ngr i ng
Sua r aSa ki ngBa l i
DAGING JURNAL
Pamahbah Seneng Sareng sané Tan Kasanengin Sangkaning Polih Aprésiasi (Madé Suar-Timuhun) Gatra Pacentokan Nyurat Puisi Suara Saking Bali Satua Cutet I Wayan Krosok (I Nyoman Sadwika) Nelokin I Dadong (Ketut Sugiartha) Makamben di Sunduk (I Gusti Ngurah Putu Jaya Antara) Piling (I Wayan Paing) Satua Bali Sang Lutung tekén Sang Kekua Puisi Terjemahan Puisi-puisi Wiji Thukul Puisi Bali Puisi-puisi Ni Komang Ayu Lestari Puisi-puisi Sagus Swadharma Putra Negara Puisi-puisi Alit Juliartha Satua Masambung Rasti (8)—IDK Raka Kusuma Artikel Kampus (Idg Trinandita) Pangawi I GG Djelantik Santha Gegonjakan Ngutang Kandik Nuduk Jaum (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Geguritan Bongkling Kartun I Lecir (I Gedé Putra Ariawan) Isin Gumi Madagang, Calonarang (I Gedé Gita Purnama)
1
2 7 9 14 22 29 33 37 41 47 50 55 59 61 64 68 71 73
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
PAMAHBAH
Seneng Sareng sané Tan Kasanengin Sangkaning Polih Aprésiasi Madé Suar-Timuhun
S
aking ngawitin masekolah ring SD kantos ring perguruan tinggi, titiang sujatinné nénten seneng sareng paplajahan basa, paplajahan indik sastra. Titiang tan seneng sareng satua-satua, drama, wiadin
puisi. Paplajahan sané pinih senengin titiang inggih punika wantah matematika, duaning ring pondok, titiang sering kaajahin rumus-rumus matematika sareng bapan titiangé. Naenin bapan titiangé dumunan ngajahin rumus-rumus miwah téknik ngitung sané gelis katimbang gurun titiangé ring sekolah. Kantos masekolah ring SMK titiang kari seneng sareng paplajahn matematika yadiastun titiang masekolah ring sekolah pariwisata. Tiosan seneng sareng matematika, titiang taler seneng maulat-ulatan. Saking alit titiang sampun prasida ngulat tipat lintangan saking limolas wastan tipat. Titiang taler naenin makarya bedég miwah ingka. Maka sami kawagedan punika polihang titiang saking bapan titiangé. Wusan tamat masekolah, titiang nénten langsung nglanturang kuliah duaning nénten maderbé jinah. Titiang raris ngrereh pakaryan ring widang pariwisata, astungkara polih makarya ring hotél. Kalih warsa makarya, titiang maderbé bekel akidik. Raris wénten manah titiangé jagi nglanturang malajah ring perguruan tinggi. Manah titiangé, gajih sané polihang titiang sedeng anggén naur prabéa kuliah. Titiang kuliah ngambil jurusan basa lan sastra bali,
2
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
kuliah malajahin paplajahan sané nénten senengin titiang saking SD. Semengné titiang makarya, galah sandéné anggén titiang kuliah kantos wengi. Salami kuliah napi titiang seneng sareng paplajahan sastra sané kaicén olih para dosénné? Sujatinné nénten. Akéh téori sané sampun kaicén nanging titiang tan prasida ngresepang duaning titiang jakti-jakti tan seneng, napi malih paplajahan indik puisi Bali modérn. Duk polih mata kuliah nyurat puisi Bali modérn, suang-suang mahasiswané polih tugas nyurat puisi, dadosné titiang maksaang déwék mangda prasida nyurat puisi. Pamuputné titiang ngasilang tigang puisi Bali sané mamurda "Gumi Nuju Kiamat", "Jaman Jani", miwah "Legu". Titiang kari marasa tan precaya, sasuratan titiangé punika ngmolihang nilai A. Kalih warsa sawusan wisuda, duk warsa 2013 metu manah titiangé ngirim tetiga puisi sané naenin surat titiang punika ka Bali Post. Kalih wuku nyantosang, pamuputné bulan April munggah kakalih puisin titiangé ring koran Bali Post pahan Bali Orti. Wantah puisi "Legu" sané tan munggah kantos mangkin. Gargita pisan manah titiangé duk punika duaning pakaryan titiangé polih aprésiasi yadiastun puisi sadarana, puisi biasa-biasa manten, samaliha sané nyurat wantah jadma dusun sané nénten midep sareng sastra. Mawit saking polih aprésiasi punika, manah titiangé sayan seneng nyurat puisi Bali modérn yadiastun wantah sasuratan nganggén basa sané kalintang sadarana, basa sané malalung nénten makulit. Sapasira manten sané ngwacén pastika dangan pisan ngerti, dangan ngresepang daging sasuratan titiangé punika. Jujur titiang akéh nempa puisi-puisi sasuratan Bapak I Madé Suarsa sané akéhan nganggén rima utawi nganggén suara sané pateh ring suang-suang panguntat lengkara. Sangkaning kalintang pongah juari titiang nyurat tur ngirim ka koran, nyabran sasih wénten manten puisin titiangé sané munggah. Titiang taler ngunggahang puisin-puisin titiangé punika ring facebook. Akéh sametoné sané nyenengin sasuratan titiangé, minab akéh taler sané tan seneng.
3
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Sangkaning seleg titiang nyurat tur ngunggahang ring facebook, titiang sayan akéh maderbé sawitra sané seneng sareng sastra Bali. Sayan sué, sayan akéh titiang uning pangawi-pangawi Bali sané sampun sénior. Punika taler dadosné kenal sareng pangawi sané kari wimuda pisan, luiré Tudékamatra, Alit Juliartha, Putu Supartika, miwah Putra Ariawan. Awarsa punika, titiang sampun polih nyurat puisi langkungan saking karobelah puisi. Akéh sawitran titiangé sané ngandikain mangda puisi-puisi punika kacitak kadadosang buku. Warsa 2014 titiang raris nyobak nyerahang sasuratan titiangé ka Percétakan Bali Post, nanging pakaryan titiangé punika katulak. Titiang tan nyerah kantos irika, mawali sangkaning pongah juari tur kalintang meled maderbé cakepan raris titiang nyobak nyerahang ka Percétakan Paramitha. Titiang kandikain nyantosang. Tiagang sasih nyantosang, nanging tan polih gatra katampi napi nentén, raris pamuputné titiang nyerah. Nadaksara raris wénten sané nélpun titiang, nomer HP anyar, tan wenten masimpen pasénganné ring kontak HP titiangé. Ri sampuné saurin titiang télpuné punika tur matakén, dadosné uning sané nélpun titiang punika Bapak Raka Kusuma. Ida ngandikain mangda pupulan puisi sané sampun surat titiang punika kaserahang sareng Beli Madé Sugianto, mangda kacitak ring percetakanipuné. Beli Madé Sugianto kocap madué percétakan Pustaka Éksprési. Bapak Raka Kusuma ngicénin titiang nomer HP-né Beli Madé Sugianto, nénten lali titiang ngaturang parama suksma sareng Ida. Wusan nyawis télpuné punika titiang bingung, sira ya sané ngicén nomé HP titiangé majeng Bapak Raka Kusuma. Titiang jakti-jakti tan kenal sareng Ida, déréng naenin kacunduk utawi makenalan sadurungnyané. Minabang titiang sané ngicénin tan ja tios pangawi pinih wimuda sané saking Karangasem, Putu Supartika. Titiang taler tan kenal sareng sané mawasta Madé Sugianto. Ngwanénang déwék titiang nélpun raganné nguningayang pacang nyitak buku marupa
4
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
pupulan puisi Bali modérn. Beli Madé Sugianto polos pisan tur nyadia nampi pakaryan titiangé. Titiang raris ngirimin Beli Sugianto 114
puisi. Manah
titiangé mangda ipun nuréksa tur milihin puisi sané becik-becik manten, sané kaon mangda tan kaanggén, entungang manten. Nanging ipun nganggén maka sami, tan wénten keni éliminasi. Tan sué titiang wau uning Bapak Raka Kusuma miwah Beli Sugianto punika pangawi sané hébat pisan, pada-pada pangawi produktif sané sampun ngmolihang hadiah Sastra Rancagé. Tan lami sasuratan titiangé kaprosés raris medal dados cakepan utawi buku. Tan ja akéh, wantah 100 buku, jejeh manah titiangé bukuné tan laku. Raris titiang ngambil buku punika ka pondok Beli Sugianto. Duk punika titiang wau kapertama macunduk sareng ipun. Naur prabéa citak maka sami saking bank. Gargita manah titiangé prasida kacunduk sareng ipun. Ipun sané sampun ngwantu titiang nagingin manah titiangé mangda prasida maderbé cakepan asil karya déwék padidi. Wantah suksma sané prasida aturang titiang sareng Beli Madé Sugianto sané sampun ngicenin titiang aprésiasi mangda terus nyurat, mangda seleg nunas ajah-ajahan ngrauhin pangawi-pangawi senior sakadi Bapak Djelantik Santha, Bapak Raka Kusuma, miwah sané tiosan. Maka satus bukun titiangé punika katumbas olih Bapak Nengah Sumendra sané dados dosen ring Sulawesi Tenggara. Dadosné tan wénten malih sisan buku sané prasida kawedar ring Bali. Raris titiang malih nyitak buku malih satak, mangda dados wedar titiang ring Bali, titipang titiang ring toko-toko buku. Pangawit warsa 2015, titiang sareng Alit Juliartha malancaran ka Karangasem, meled manahé kacunduk sareng Bapak Raka Kusuma. Ida sané ngenalang titiang sareng Beli Madé Sugianto. Yéning tan sangkaning Ida, titiang tan maderbé buku kantos mangkin. Titiang tan prasida ngaturang napinapi malaih sajaba kruna matur suksma. Irika ring genah Ida ring Kecicang, titiang sareng Alit akéh kaicén buku-buku sastra Bali modérn. Ida taler akéh
5
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
ngicénin kaweruhan, aprésiasi, miwah semangat mangda tetep nyurat. Duk punika titiang kandikain mangda malajah nyurat satua bawak, duaning Ida naenin ngwacén satua bawak titiangé sané naenin munggah ring Bali Post. Ida ngicénin tata cara nyurat satua bawak sané becik. Irika titiang taler prasida kacunduk sareng Putu Supartika. Sadurungnyané wantah uning saking facebook manten. Wusan kacunduk sareng Bapak Raka Kusuma, titiang terus malajah nyurat satua bawak utawi cerpén. Kirang saking awarsa titiang sampun ngasilang plekutus cerpén. Titiang tan uning cerpén-cerpén punika sampun becik napi déréng. Duk punika ring manah titiangé wantah wénten rasa pongah juari. Panguntat warsa 2015 cakepan pupulan satua bawak titiangé puput kacitak, wantah nyitak satak cakepan. Dadosné kantos mangkin titiang kari mapineh-pineh. Titiang prasida ngamedalang cakepan/buku indik sastra, indik sané tan titiang senengin saking SD. Sapatutné titiang prasida ngmedalang cakepan matematika, paplajahan sané banget senengin titiang. Minab samian punika sayuwakti saking aprésiasi. Kantos mangkin titiang kari malajah, malajah nyurat sastra Bali modérn sané becik. Sané mangkin titiang nénten ja ngrereh apresiasi malih, titiang ngrereh guru sané las ngicenin titiang ajah-ajahan indik sastra, sané las ngmecikang, ngicénin pawarah-warah, ngicénin kritik sastra, mangda sasuratan titiangé tan sakadi tanduk sampi luana. Dénpasar, 27 Méi 2017
Madé Suar-Timuhun embas ring Banjar Tengah, Timuhun, Klungkung, 17 Juni 1987. Puisinnyané ngawit kawedar ring Bali Orti lan Médiaswari, Satua, Canangsari, Majalah Éksprési. Ngamedalang cakepan Mlajah lan Jaen Idup di Bali
6
Suara Saking Bali GATRA
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Pacentokan Nyurat Puisi Suara Saking Bali
Akéhan Puisi Kantun Ngutamayang ‘Rima Akhir’
SSB/Putra Ariawan
Wahya Santosa, pemenang I nyurat puisi Suara Saking Bali SINGARAJA, SSB—Mapaiketan sareng Hari Pendidikan Nasional, 2 Méi 2017, Suara Saking Bali nglaksanayang pacentokan nyurat puisi Bali. Nganggén tema “Pendidikan”. Pacentokan puniki kamiletin olih 13 diri, lan saking 13 diri pamilet, wénten 43 puisi sané katureksa olih para panureksa.
7
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Pacentokan kapertama sané kalaksanayang olih Suara Saking Bali puniki ngicén hadiah marupa piagam miwah cakepan majeng ring 3 diri pamenang. Risampuné samian puisi sané nyarengin pacentokan punika katuréksa, kapolihang pemenang inggih punika I Putu Wahya Santosa antuk puisi sane mamurda Piteket 1, I Nyoman Agus Sudipta antuk puisi Guna lan Widya, miwah Sastra Aji kakawian Ni Madé Gawati. Wahya Santosa, pinaka silih sinunggil pemenang nganikayang yéning ipun seneng pisan duwaning puisi kakawiannyané prasida dados juara kapertama. Dané mapengapti sumangdané pacentokan sakadi puniki rutin kalaksanayang. Panuréksa ring pacentokan puniki wantah pangawi sastra Bali moderén sané sampun waged pisan masesuratan, inggih punika I Madé Sugianto, Madé Suar-Timuhun, miwah I Gedé Putra Ariawan. Sinalih tunggil panureksa, Madé Sugianto, nganikayang yéning puisi-puisi sané nyarengin pacentokané puniki, akéhan ngutamayang “rima akhir” ketimbang daging puisi. “Akéhan mentingang akhiran berirama, kedalaman makna nénten sanget kauratiang,” baos Madé Sugianto. Pacentokan punika taler kadukung olih silih sinunggil wartawan lan pangawi senior Indonésia, Madé Adnyana Olé. Dané dados donatur antuk ngicén cakepannyané sané mamurda “Dongeng dari Utara” miwah antologi puisi lan prosa “Singa Ambara Raja dan Burung-Burung Utara” sané kadadosang hadiah pacentokan punika. Ring bulan Agustus sané jagi rauh, mapaiketan sareng HUT RI kaping 72, Suara Saking Bali taler pacang nglaksanayang pacentokan nyurat puisi antuk téma “Nasionalisme.” Sinalih tunggil pangremba Suara Saking Bali, Putra Ariawan mapengapti sumangdané sané ngamiletin pacentokan puniki akéhan ring pacentokané sané langkung, lan kualitas puisi saking pamileté taler sayan becik. (Sup)
8
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
SATUA CUTET
I Wayan Krosok I Nyoman Sadwika
Wénten anak lanang bagus génjing wastanyané “ I Wayan Krosok” kaukina sareng timpalné, ia nongos
T
eruna-teruniné di Désa Pula Sari sami pada masekolah ka kota, sakéwala I Wayan Krosok anak ia tuara, nika mawinan ipun
nénten prasida
nutugang
masekolah
SMA. Yadiastun sakadi punika ipun cita-cita dados
petani
ka tingkat
taler madué
sané maju tur mawiguna
di Désa Pula Sari,
kapungkur wekas. Mapan luih punika tatujon idupné,
sareng reramané.
dados seleg magarapan ring cariké lan di tegalané,
Gaginané sawai-wai
sarwa pala bungkah, pala gantung, lan pala rambat
wantah dados
tanema. Mapan ipun anak tuara, kocap nénten naenin
petani, sambilanga
nganggén rabuk sané macampur zat kimia, setata
taler malajah
ipun nganggén aas-aasan don, tain sampi, somi suud
magegitaan ajaka
anak manyi duduka, leluu ané anyud di tukadé jemaka,
para tetuané di désa. leluu sisan-sisan anak mabanten punduhanga anggéna rabuk, ento makrana sarwa sané tanema dados mokoh. Don donan
pala gantung, pala rambat, lan pala
bungkah pada gadang, buah-buahné paseranting magelohan Nuju dina Redité I Wayan Krosok
ka peken
madagang sarwa woh-wohan, jukut-jukutan sané
9
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
polih alapa ring tegalné. Mara neked di peken jeg tusing ada apak-pakan basé sagét sampun telas dagangan I Wayan Krosok ajak reramané laku. Sasampun wusan madagang lantas reraman I Wayan matakon, “Yan… jani suba telah dagangané laku , nah tegarang apa asana ané kenehang Wayan lakar beli?” Keto petakon reramané, laut I Wayan kéné masaut, “mé… bapa… tiang nak sing makeneh mablanja liu, tiang wantah makeneh mablanja meli lontong dogén sisan pipisé lakar punduhang
tabungang di tiing adegan témbok
bedégé! Mani yén suba liu lakar anggon meli montor pit, kéto pesautné I Wayan. Sasubané kéto pasautné lantas bapané ajak méméné meliang I Wayan lontong tur mulih. Tusing karasa sawetara suba duang tiban ia nabung, congkéla bungbungan témbok bedégé tongos ia nabung, tur petéka pipisé. Liun pipis tabungané wantah dasa yuta nanggu domas tali rupiah. Lantas I Wayan nyambat tekén reramané. Kéné ia ngaraos, “ mémé… bapa… pipis asil madagang suba ada sawetara dasa yuta nanggu domas tali rupiah. Kénkén jani tiang?” Kéné reramané mamunyi, “Yan payu meli montor pit? Payu kéto?” Ia Masaut, “tiang makeneh montor pit Honda Vario sakéwala montoré ento ajiné nembelas yuta rupiah Paa. Nah…. yén kéto montor pit ané anyar ento? Oooo Paa, nah gelekang malu puesé, bin kejep dogén, tutugang malu nabung apang genep pipisé.” Tusing karasa suba enem bulan makeloné ia nabung uli kekuang pipisné, buin I Wayan ngitung pipisné, sagét suba ada nem belas yuta nanggu karobelah rupiah pipisné. Mapan suba marasa genep pipisné jani I Wayan luas ka kota ngajak reramané meli montor pit. Neked di tengah jalan tepukina tekén timpal-timpalné. “Yan.. Yan… Yan
Krosok, Yan lakar kija to jeg tumbén Wayan
mapenganggo melah lan kedas?” Kéto petakon timpalné.
10
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
“Icang lakar ka kota meli montor pit,” kéto I Wayan masaut. “Pih ajum dogén, Wayan Krosok buka adané jeg setata ngrosok, mimbuh buin bobab!” Kéto timpalné ngraos. Ditu reramané Wayan marasa tengkejut tur éran. Matakon reramané tekén Wayan. “Yan uling pidan Wayan madan I Krosok! Bapa ajak mémén Wayané tusing taén asané ngadanin Wayan Krosok, ané tunasang bapa pidan ditu di griya Wayan madan I Wayan Sudarma.” “Nah, Pa... da to sangetanga, jani guminé anak suba mabading satus delapan puluh derajat. Manusané suba pada duweg, duweg melog-melog timpal, asal suba sugih liu ngelah pipis apa ané omonganga pasti guguna ajak timpalé Yén tiang anak lacur beneh raosé pasti pelih tekané, mapan bibihé tusing mamedang. Jani anaké mamedang aji pipis bibihné makada guguna. Kéto masé timpal tiangé , to.. to.. to I Gedé Tapa adané, melah sakéwala bikasné jelékan tekén buron, demen nyacad, sombong, sesai nguluk-uluk timpal tusing ada bani anaké ngajak ia mapan bapané dadi pengedé ditu di kota. Tiang adanina I Krosok mapan tiang jemet ngaé tugas, jani orahina jani gaé, orahina pikét tiang setata gencang ento timpal-timpal tiangé ané males dadi iri ati ngadanin tiang I Krosok. Jani I Wayan suba ngelah
montor pit ané anyar, cara pekenehanné
montor pit Honda Vario. Sawetara jam solas tengai, I Wayan ajak reramané di cariké sisin jalan rayané ia magarapan ngalap sarwa woh-wohan, jukutjukutan, tomat, tabia, lan keséla, sagét ada montor gedé cara bis marérén disampingné. Lantas ada anak gedé landung mabok kuning tuun sambilanga ngraos, “good... good… good, nice… nice… nice. Hello, Mr… what is your name..?” Yan nyén to…? Apa orahanga to? Cuas cuis munyiné. Toris to Paa, anak Bahasa Inggris anggona, tiang masé tusing ngerti.”
11
Suara Saking Bali
12
Gagambaran I Putu Supartika
Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Ditu ada anak tuun uli di bisé, gaid koné adané, lantas ia ngomong, “gus torisé ngomong,… bagus, bagus, bagus lan manis, manis, manis, tur matakon adan gusé.” “Tiang madan I Wayan Sudarma.” “Gus torisé makeneh meli woh-wohan ajak jukut-jukutan ené, dadi koné?” “Ooooo kéto! Dadi pak gaid! Kudang pesel,meli jukut lan
kudang
keranjang meli tomat?” “Sing ja peselan sakéwala makejang boronga! Bayaha koné aji séket yuta rupiah buka onya.” Tan sipi tangkejut bapan Wayan Sudarma ningeh tur nagih pingsan, mapan ia marasa tusing taén nepuk pipis liu kéto apa buin nyekel. Sasukaté ento, katemu ajak toris ditu lantas idup I Wayan Sudarma ajak reramané dadi sugih, liu ngelah pipis, nyidayang mapitulung ajak anak lacur. Kéto masé I Wayan Sudarma maan penghargaan uli pemerintah mapan ia nganggon pupuk organik lan ngelaksanayang Tri Hita Karana. (*)
I Nyoman Sadwika wantah staf dosén ring IKIP PGRI Bali
13
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
SATUA CUTET
Nelokin I Dadong “Mulih naké, Beli. Dadong setata nyambat-nyambat Beli,” kéto pabesen
S
asukat makuli di Jakarta, tiang kapah maan galah mulih ka désa sawiréh tugasé di kantor tusing ja dadi kalahin. Tiang nawang I
Dadong sayang pesan kapéning tiang. Ento awanan
Yan Witari, adin
ia engsek dugasé ningeh tiang lakar matulak ka
tiangé ané nongos di
tongosé makuli. Sajawaning ngenjuhin tiang pipis
désa. SMS ané
anggon bekel, ia tusing ja engsap mekelin tiang tekén
kirima ento makada
pitutur.
kenehé uyang. Ada
“Nah, kema suba Nyoman majalan,” kéto abetné
kleteg jelék ané
makelus sedih, “Dadong tuah nyidang mekelin
asaang tiang.
Nyoman abedik. Dija ja Nyoman maan ngalih merta, eda nyén engsap tekén nyama-nyamané jumah. Kéto
Ketut Sugiartha
masé tekén Widhi lan pitarané, eda san kanti engsap ngastiti bakti apang Nyoman sida rahayu di désan anaké.” Baat rasané
nindakang batis ningalin
yéh
paningalan I Dadong ngembeng. Di kenehé tiang majanji sing ja lakar ngaé I Dadong maselselan ngelah cucu buka tiang. Tiang sing ja lakar engsap tekén nyama, tekén sanggah lan pitarané apa buin
14
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
tekén Hyang Widhi ané suba micayang galah apang tiang nyidang ningtingang kaidupan. Yén natkala maan galah mulih, ada ané sanget ngangenin keneh. I Dadong stata nongosin Putu Yani cerik nuju sedeng masaré tengainé. Uli kelusné tiang nawang ia marasa lega pesan maan mapaekan ajak kumpinné yadian kapah-kapah. Sunaran paningalanné ngorahang yéning tresnané sanget kapéning kumpiné. Mirib kéto masé tresna asih ané dumanga tekén tiang dugasé nu cenik. Kala tiang ngorahang ada galah lakar mulih ka désa, Putu Yani ajak méméné sing nyidang ngengkebang kendelné. Putu Yani ané sedeng melaha prai uli kuliahné mapangidih apang tiang nyemak cuti pitung dina, apang ia nyidang sakita kenehné kema-mai di Bali. “Putu,” keto abet tiangé ngingetin. “Iraga té mulih sing ja lakar mlali, tuah nelokin kumpin Putuné.” “Ah, Bapa,” Putu Yani masaut sambilanga nyebeng, “cendek yén mulih ka Bali eda kanti sing maan mlali. Kaden sing ja wai-wainan perlu nongosin I Kumpi?” Putu Yani lén sajan ajak déwék tiangé. Atepung makeber tusing ja nuutin tiang ané legaan ngoyong jumah, mamaca buku muwah matataneman di telajakan umahé sambilang ningehang radio. Putu Yani demenan pesu, masawitra ngajak anak liu. Putu Yani girang pesan dugas menékin undagan kapal terbangé. Lega sajan kenehné buka kaotonin. Disubané ngejang tas muwah koper di duur tongosé negak, ajak tatelu laut negak majérjér di kursin pesawaté. Di tengédél di sisin Putu Yani ada anak luh lénan ané suba maluan negak. Tiang madedugan miribné anaké luh ento kelihan buin abedik tekén Putu Yani. Sambilang maca koran tiang nguping raraosan Putu Yani ngajak anaké luh ané makulit putih gading tur mamua bunter lonjong cara taluh ento.
15
Suara Saking Bali
16
Édisi VIII | Juni 2017
Gagambaran Gede Tarmada
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Tiang makenyem ningehang Putu Yani nyedsedang indik bisnis ané kajalanin tekén anaké luh ento. Tiang marasa angob, enu kuliah ia suba ngelah bisnis spa lan butik di Bali yadian ia nongos di Lampung. Inget tiang tekén raos Putu Yani dugas takonin tiang unduk cita-citané. Ia ngorahang sing ja lakar nuutin pilihan tiangé dadi pegawé. “Sing ja tertarik,” keto pasautné sambilanga ngadésem, “bin pidan negarané lakar maju yén makejang ngarepang lakar dadi pegawé negeri? Bin sada, yén misi nombok, luungan suba ngoyong. Apa lakar anggon nguliang pipis tatombokané? Gajih?” “Men gaé apa lakar jemak Putu?” “Putu sing ja latah. Iraga benehné lek ajak negara Viétnamé.” “Apa urusané ajak Viétnam?” “Yéh, Bapa sajan sing nawang yén 4% penduduk Viétnamé suba milih wirausaha? Da oranga bin Thailand ajak Singapura, suba joh sajan ngutang iraga ané tuah ngelah 1,6% pengusaha. Putu kal berwirausaha dogén, apang nyidang masé nulungin brayané ané tondén ngelah gaé.” Buka anaké ngorahang, idup tuah pilihan. Putu Yani jani suba kelih, suba bisa mutusang apa ané lakar jalanina apang sida nemu bagia di kaduriané. Tusing taén tiang ngelah keneh lakar nambakin. Ia suba nawang kahanan kulawargané ané kaidupang baan gajih pagawé negeri cara tiang. Sing ja meli umah dogén nganggon kredit bank, mobil ané maaji mudah masé nyidang ngelah ulian nyicil. Ainé suba ngeséng kauh dugas mobilé neked di desa. Yan Witari ané magpagin ka bandara nyalanang mobilé alon-alon. Ada ané tawah tepukin tiang di malun umah timpal tiangé ané ajak tiang masekolah bareng ipidan di SD. “Nguda dadi liu ada mobil parkir dini?” tiang matakon tekén Yan Witari. “Ento mobil pasién, Beli.” “Oh, ada dokter jani di désan iragané?”
17
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
“Dokter Bali,” Yan Witari makenyem. “Balian?” Yan Witari manggutan. “Yandé jani dadi balian, pasiénné liunan uli joh.” Neked jumah ajak makejang nglaut ngojog kamar I Dadong. Tingalin tiang ia sirep, lemet lénté. Awakné tipis gépéng buka kasuré ané sirepina. Tulang pipinné ngenjol, paliatné sawat. Suba matuuh satus tiban, enu masé ia inget kapéning tiang. Yéh paningalanné ngetél makada muanné belus. Sakéwala ia suba sing nyidang ngomong lénan tekén nyambat adan tiangé, “Man…” Tusing nyidang tiang nambakin yéh paningalan ané nagih ngetél, kéto masé Putu Yani lan méméné pada belus pipiné, marasa sedih nepukin kahanan I Dadong buka kéto. Yan Witari nuturang, I dadong suba pepes ajaka ka rumah sakit nanging tusing ja nyak ngaluungan. Ngancan makelo awakné ngancan telah. Kénkénang tusing kéto anak tusing ja taén nyak madaaran yéning tusing paksana. Ento masé yéh titisan tuah telung séndok. Nuju takonang tiang apa I Dadong taén ajaka maubad sid timpal tiangé ané madan Yandé, Yan Witari mendep. Tiang madedugan miribné ada ané engkebanga sangkala ia tusing ja énggal masaut. “Sing bani, Beli,” mesaut masé Yan Witari disubané makelo mendep. “Ngudiang sing bani?” Ané satuanga unduk Yandé ngaénang tiang gelu, nanging tiang tusing ja prajani ngugu. Petengé ento tiang tusing nyidang masaré. Kenehé osah inget tekén Yandé ané orahanga malaksana ané tidong-tidong, dadi balian ané nyalanang aji pangiwan, ngubadin anak sakit ané gaéna padidi. Saja ya Yandé dadi ati ngalih isin basang nganggon sima buka kéto? Sukeh rasané nanggehang kenehé apang énggal maan galah kacunduk ajak Yandé, apang sida maan orta ané seken, ané pesu uli bibihné padidi. Maniné tiang malali ka umahné satondéné tengai tepet. Dapetang tiang ia negak padidian nyujukang entud di balé gedéné.
18
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
“Kénkén, sing ada nak maubad né?” kéto tiang matakon. “Prai malu cepok,” Yandé masaut ingan. “Nguda kéto?” “Apang sing ada ngulgul. Cang ngelap nyediang galah apang maan ngorta ajak Nyoman ané kapah mulih.” “Péh, kanti kéto.” “Sing kénkén, cepok-pindo cang nak perlu masé mangaso.” “Beneh saja kéto, Yan.” Yandé lantas ngajak tiang pesu maseliahan sambilang meli nasi cara ané imalu. Tiang ajaka singgah ka warung ané ada léséhané. Tongosné melah pesan di tengah cariké. Busan-busan anginé kesiar-kesiur makada tis. Tiang kéto masé Yandé negak masila di lanté balé bengongé ané kakebatin tikeh pandan, ngarepin meja mabatis bawak buka meja nak Jepang. Ada pitu liuné balé bengongé ané majérjér di tengah cariké. Maraab ban ambengan, balé bengongé masaka patpat tur ada kulkul tiing ané magantung di bucu anggon ngamaang ciri apang tawanga ada tamiu tekén pelayané. Tamiuné ané teka medaaran liunan pegawé ané matuuh nguda. “Cang mulih nelokin I Dadong,” tiang masaut nuju Yandé matakon disubané mesen dadaaran. “Di désan iragané sing ada nak lénan ané matuuh cara Nyoman ané enu ngelah dadong.” “Kéto ja Yan, kéwala pedalem I Dadong suba sing nyidang maklisikan.” Pelayané teka ngaba és daluman anggon melusang kakolongan satondéné madaaran nasi. Sakabesik gelasé pejanga di duur méjané ané mabatis bawak. “Yén cara Yandé apa mirib ané ngranang ia gela-gela buka kéto?” “Ada ané tepukin cang.” Patuh cara tiang, Yandé nawang yéning I Dadong tusing ja nak luh biasa. Dugasé malu ia bani nyemak gaginan ané madan nekat. Ia tusing ja bagia yén tuah dadi nak luh ané sadina mapunpun di paon cara luh-luhé ané lénan.
19
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Sajawaning mreténin pianak ia masé sébet madagang nasi di warung. Liu anaké ngorahang olahan I Dadong jaen, ento ané ngaé warungné lais pesan. Sakéwala ia tusing ja taén loba. Yadian enu tengai, yéning dagangané suba telah ia nglaut nutup warung, mulih ka umahné inget tekén tegenan miara pianak jumah. Ada ané mabuat ané tusing tawang tiang, I Dadong lais madagang buka keto koné ulian nganggon pangégér, panglaris. “Bekel ané tusing mapreténin nak bisa mabalik ngaé sengsara. Ento sujatiné ané ngranang ia gela-gela,” kéto Yandé nekedang tekén tiang. “Kayang bin pidan ia lakar kéto?” “Kanti bekelné ané sing ngenah ento lepas.” “Kénkén unduké nguda dadi ia bisa ngelah bekel ané tusing ngenah?” Yandé nginem és dalumanné adéng-adéng, kéto masé tiang. “Bekelné teleda ipidan, kanti jani suba mabesikin ajak awakné,” Yandé nerusang. “Oh, kéto Yan? Jani kénkén carané apang bekelné ento lepas?” “Yén Nyoman las, cang nyidang nulungin.” “Ngudiang sing. Apa gunané ngendepin yén sinah ngranang pikobet, sengsara. Endén té malu Yan, dija sujatiné ia maan gagemet buka keto?” “Nah, da nyén Nyoman pedih, nak pekak cangé ané ngemang ipidan,” kéto pasautné Yandé tusing ja ngengkebang. “Nyoman mirib suba nawang kénkén solah I Pekak dugasé pidan.” “Yén unduk ento, taén dingeh cang ia kasambat nyalanang aji pangiwan. Saja kéto, Yan?” “Cang masé kadéna nyalanang ané keto-kéto. Nah, kénkénang men. Cang sing bareng naar nangka kéwala kena getahné. Sing ja kénkén, mani puan dong tingalina ya yén sujatiné cang sing ja patuh tekén I Pekak.” Oh, dong kéto sujatiné. Pantes liu anaké ngadén Yandé kakéto, utamané ané ada di desan gelahé. Uli pidan tiang tusing ja pracaya yén Yandé sanggup
20
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
nyalanang aji ané tuara-tuara, sawiréh uli cenik tiang suba matimpal ngajak ia tur tatas nawang nyén sujatiné Yandé. “Yan, cang sing ja lakar ngendepin yén ada ané ngadén Yandé kakéto.” “Endepang dogén, Man,” saut Yandé. “Nyén dong ada galah anaké lakar nawang ané madan beneh, cara Nyoman buka jani.” Madaar di tengah cariké ngingetang tiang tekén gaginané dugas cenik, masang bubu lindung nuju sanja. Dikéngkéné nulungin I Pekak matekap nganggon sampi. Dadaaran apa ja abana tekén I Dadong jeg setata jaen pesan asané, kanti basangé begah kaliwat wareg. Suud madaaran tiang mapangidih tekén Yandé apang ia bareng mulih nelokin I Dadong. Neked jumah Yandé ajak tiang ngojog ka kamarné I Dadong. Yan Witari, Putu Yani lan méménné dapetang tiang negak ngrunyung I dadong ané masaré uyang, maangkihan sada éncol. Ada sawatara apakpakan basé sasubané Yandé mandrengin, ia kedat lan menékang limanné ané tengawan sambilanga ngelunin tiang, “Man…” Tiang ngadébras maekin tur nyemak limanné. Buin jahané limanné ané nyem tan pabayu lantas lemet. I dadong lantas ngidem, leplep tusing maangkihan. (*)
Belayu, 2016.
Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.
21
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
SATUA CUTET
Makamben di Sunduk I Gusti Ngurah Putu Jaya Antara
I Kadék Béno tuah anak jemet pesan, polos lan dueg di sekolahné, SMA. Ia
D magarapan
inané ento dina Soma. Ia suba nganggo baju sekolah. Sadurungné majalan ka sekolah, ia setata nulungin méméné di
paon.
Patut
mabersih-bersih,
rajin pesan nulungin
ngumbah piring, miwah mablanja ka peken. Gagaén
mémé lan bapané di
apa ja ané patut gaénin ia seleg ngaénin, krana sing
jumahné. Krana ento
ada lénan buin ané andelanga tekén mémé bapané. I
ia sayanganga pesan
Kadék Béno manyama tuah padidiana. Sakondéné
tekén reramané.
ia majalan masuk, ia setata mapamit antuk nyalamin
Tusing taén ia piwal tekén pitutur reramané. Apa ja
liman mémé lan bapané. Di sekolah, Dék Béno matepuk jak timpaltimpalné.
pamunyin reramané jeg lantas katuutang tur kalaksanayang.
“Dék suba ngaé PR Basa Bali?” I Wayan matakon sambilanga ngemel kertas akesétan. “Silih apa PR Kadéké?” pamunyiné I Putu milumiluan. Dék Béno nlektekang sebeng timpaltimpalné. Padalem asananga yén tusing baang.
22
Suara Saking Bali
23
Édisi VIII | Juni 2017
Kolase Murid SD 1 Saraswati Dénpasar
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
“Ento di tas raga jemak!” pasautné sambilanga nujuang tongos tasné. I Wayan lan I Putu lantas melaib magrudugan, saling tomplok, saling tuludang, saling pemaluin nyagjagin tasné I Kadék Béno. Ttttrrrrééééééttttt..... ttrrrréééééétttt.... tttrrrrééééétttt.... Bél masuk ka kelas mamunyi, murid-muridé makejang suba pada sayaga di kelasné. Jam pelajahan kapertama maan pelajahan Basa Bali ané kaajahin olih Bu Wati. I Wayan lan I Putu makenyem girang marep sikné I Kadék Béno. Kendel bayuné krana PR-né suba suud kagaénin. “Inggih matériné sané mangkin ngenénin indik singkatan lan akronim,” Bu Wati mamunyi sada alon. “Ring dinané sané mangkin i raga jagi mlajahin nulis singkatan lan akronim nganggé akasara Bali. Sami sampun uning ring singkatan lan akronim punika?” “Sampun!” pasaut murid-muridé sibarengan. “Inggih singkatan punika contoné RRI, TNI, TKR, miwah sané lianan, yéning akronim punika contoné Balita, Pilkada, Depdiknas...” Lebihan kén a jam suba Bu Wati ngamél-mél sakadi dagang ubad di malun kelasé. Nyansan makelo, nyansan ngamedikang muridé ané ngrunguang. Ada ané nguntul marep kabetén méjané, ada ané ijek ngambar di kertasé, ada ané bengong ningalin guruné mapi-mapi mirengang kéwala paliatné puyung. I Kadék Béno ané milu med marep ka malu iseng matolihan ka jendélané. Ditu lantas ia makesyeng bayuné mara ningalin anak luh jegég pesan liwat. Bangkiangné rengkyang a cekel gonda layu, kulitné putih, tegehné nyempaka, awakné moleh, bokné lantang maribonding, kenyemné manis. Anaké luh ento madan Luh Diah. Sing nyidaang-nyidaang baana negtegang bayuné mara nepukin Luh Diah. Jeg gedag-gedug tangkahné, peluhné kanti ngrécék. Sing léb-léb bana nlektekang Luh Diahé ento. Tungkula nlektekang Luh Diah,
24
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
tusing asanina yén déwékné bengong marep ka sisin kelasé. Makesiab lantas ia ningehang munyiné Bu Wati. “Dék Béno! Indayang surat ring papan singkatan SNI antuk aksara Bali.” Kondén tegteg bayuné krana nepukin Luh Diah jani suba buin nyangetang gedag-gedug tangkahné lek tekén déwékné tawanga ngelén-ngelén tekén guruné. Nanging kéto I Kadék Béno mula anak dueg, ngaluhin ia ngaé soal guruné di papan lan beneh pagaéné. Teked jumahné, langsung ia ngabahang awakné di kamar pasaréané. Nu ia inget lan marawat-rawat lawatné Luh Diah. Tumbén jani inguh bayuné buka kéné mara nepukin anak luh, kéto nyet di kenehné. Baan inguh bayuné, iseng ia ngontak radio di duur méja samping baléné. Ngrereh siaran RBS. Drika lantas pirenga alon-alon suaran suling lamat-lamat nyarengin gending semarandana di radioné. Tan prasida baan nampi, paras jegég manganyudang, sampun leket ring atiné, tan sida baan ngensapang, saking matemu pertama, sareng I Luh sané ayu, beli tresna tekén I Luh. Sambilanga masaré ia mirengang tembangé punika tur mapineh-pineh. Liang asan kenehné krana Luh Diah. Nyansan makelo gending di radioné nyansan nganyudang rasa lan manahné Dék Béno, liang asan bayuné. Anyud asan kenehné lan engsap... Drika sagét di sisin Taman Ujungé negak Kadék Béno jak Luh Diah madampingan. Anginé nyirsir di sisin Taman Ujungé. Kedis-kedisé marérod lan magending-gending girang di duur punyan jepuné, liang lan bagia, sakadi atiné Dék Béno lan Luh Diah né jani. “Luh...” Dék Béno nyiagang bok ané nekepin muané Luh Diah. “Kenapi bli?” pasautné Luh Diah sambilanga makenyem manis lek-lekan.
25
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
“Luh... Apa Luh tusing ngrasa?” “Ngrasa napi bli?” “Luh, bli tresna kén I Luh, bli bagia yén paek jak I Luh!” Mendep makelo ajaka dadua. Mara lantas Luh Diah masaut. “Bli...” “Kenapa Luh?” “Apang bli nawang, tiang tresna masi kén bli, tiang bagia masi yéning paek jak bli!” “Seken Luh?” masaut Dék Béno sakadi tusing ngugu padingeh kupingné. “Nyak Luh dadi tunangan bliné?” munyin Dék Béno sambilanga ngamel limané Luh Diah makadadua. Makenyem lantas Luh Diah. Muané barak, tur masaut. “Nggih bli... tiang nyak dadi tunangan bliné!” Ningeh munyiné Luh Diah buka kéto, kendel pesan kenehné Dék Béno. Sahasa ia majujuk sambilanga ngisi limané Luh Diah makadadua, tur tan suudsuud kadiman limané Luh Diah sambilanga kecag-kecog cara anak buduh di sisin Taman Ujungé. Sedek demena kecag-kecog sagét “gedebug”. Sagét dapetanga awakné makayagan di batan balé pasaréané sambilanga ngelut galeng guling. Mara lantas ia inget kén déwékné tuah ngipi. Ngipi matunangan jak Luh Diah. Awai, duang wai, aminggu, abulan kanti nem bulan suba liwat uling dugasé ento. Tan sida-sida bana Kadék Béno ngengsapang padéwékan kajegégan Luh Diah. Girang asan bayuné sabilang maan nepukin Luh Diah di sekolahan. Apabuin maan nepukin kenyemné Luh Diah ané nyunyur manis jeg sing makita madaar, sing makita nginem jeg duga baan telung wai. I Kadék Béno
26
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
marerasan ajak déwékné padidi. Minab ia sanget tresna tekén Luh Diah. Sakéwala déwékné sing juari ngraos ngorahang tresna tekén Luh Diah. Kalingké lakar ngorahang tresna, mara matepuk dogén ngajak Luh Diah suba nurdar. Limané ngejer, prajani ia dadi nak kolok. Sing nyidaang ngraos apaapa. Petengé ngungkulin jagat, anginé nyirsir dingin kadi és. Sepi, suung sakadi atiné Kadék Béno sané mangkin. “Muani getap!” plak ia ngeplakin bibihné sambilanga ningalin bulan lan bintang di langité uli balé dauh umahné. Ditu ia negak mangenang baan getap déwékné. “Ngorahang tresna dogén sing juari!” plak buin ia ngeplakin bibihné. Tusing karasa a tiban suba liwat, kondén masi ia ngorahang tresna tekén Luh Diah. Sing nyidaang baana naanang buin. Buin mani dimulihné uli sekolahan, ia lakar ngajak Luh Diah mareraosan, ngorahang tresnané. Kéto nyantep munyiné tekén déwékné padidi. Buin maniné di sekolah mapapasan ia ajak Luh Diah di malun perpustakaané. Ia ajak Luh Diah tuah saling kenyemin, nanging tusing ada raos ané pesu uli bibihné Dék Béno. Ttttrrréééééétttttt..... tttrrrrréééééétttt.... tttrrrrréééééétttt.... Bél mulih sekolahé mamunyi, makejang muridé magrudugan pesu uling kelasé. Kadék Béno mesuang bunga mawa a katih ané suba mabungkus uling tengah tasné. Nurdar bayuné majalan sambilanga nyekel bunga mawané ento. Nyantép suba jani kenehné. Tusing ada jani ané nyidaang nyantulin kenehné lakar ngorahang tresna tekén Luh Diah. Makelo suba ia ngindeng ngalihin Luh Diah, nanging tusing tepuk-tepukina. Di koperasi, di perpustakaan, di lapangan, kanti di tongos parkir alihina, tusing tepukina masi. Nu minab di kelasné? Kéto kenehné Kadék Béno. Iseng-iseng ia ningalin di kelasné Luh Diah. Ditu tepukina pintu kelasné matutup atenga.
27
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Lantas majalan ia maekin kelasé ento. Uling selag-selagan pintuné ia ningalin ada anak ditu. Anak luh ngajak anak muani. Buin sekenanga ningalin. Mara makejutan asan awakné. Belah asan tangkahné. Ditu tepukina Luh Diah ngajak anak muani sedek magelut lan madiman. Tusing karasa kelés bunga mawa ané gisina. Inget ia kén gending maskumambang ané sesai pirenga di radioné: Lacur pisan, pitresnan tiangé mangkin, adi tresnan tiang jani suba mangalahin, ngajak miani elénan... Tan sida ia ngandet pesun yéh matané. Tan suud-suud ia ngupet déwékné padidi. Lek, sebet, jengah, gedeg ia kén déwékné padidi. Buung suba kenehné ukana ngorahang tresnané. Jani Luh Diah suba dadi gelah anak, suba dadi tunangan anak lén. Nyesel déwékné tusing ngamaluin ngorahang tresna, sakadi bladbadan makamben di sunduk. Nanging ia tusing bes sanget sebet, lega masih kenehné ningalin Luh Diah bagia, yadiatun tresnané tekén Luh Diah tan prasida mabesikan. (*)
I Gusti Ngurah Putu Jaya Antara, naenin masekolah ring SMAN 2 Amlapura.
28
Suara Saking Bali
SATUA CUTET
29
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Gagambaran Ni Wayan Widhi Setianingsih
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Piling Yén anak di désa lénan nyambat pinekan wiadin pilingan, nanging di désan tiangé katah madan piling. Demenné ngelah piling ulian munyinné. Sayan makelo munyinné di katujuné tempuh angin sayan luung. Sayan tiling munyinné sayan luung. Biasané matungguhang di bukit-bukitané, mapan uli di bukitané anginé aluh teka. Apang nyak makipekan ngalih angin, tanggun tungguhan pilingé maisinin kincut. Kincut ané malakar aji ambu, danyuh wiadin duk. Yén anginé teka uli kauh kincut pilingé mapingser laut ngoyong badangin, dadinné pilingé marap kauh. Mapan mapag agin, ditu pilingé mamunyi kebrut-kebrut yén piling ané cenikan. Piling ané gedénan mamunyi cebebed-cebebed.
I Wayan Paing
N
gaé piling tusing ja gaginan aluh. Kéto ané rasaang tiang dugas nyumunin ngaé. Da ja dugas nyumunin ento, kayang jani tiang tusing bisa ngaé piling ané luung. Tuah bisa ngaé mapinda piling,
nanging tusing taén mamunyi melah. Paling aget nyak mamunyi, nanging munyinné bésér. Di jelék nasibé, piling ané tungguhang makaplig di panungguhané, bisa masi tamplak carang kayu ané kipak, ngaénang pilingé belah wiadin lung. Yén pilingé ané tusing pati luung lung wiadin belah, tusing pati sanget baan nyebetang. Nanging yén ané mara gaé, buina nyak mamunyi, nanging mara tungguhang suba belah wiadin lung, sanget ngaé basangé gedeg.
30
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Gedegé ento maempahang aji ngaé buin piling ané lénan. Ngaé sambilang naanang keneh sebet. Ngaé piling apang nyak mamunyi luung manut tekén kenehé dugasé ngaé. Amen luung acepané dugasé ngaé, pastika luung kal munyin pilingé. Raosé ento tampi tiang uli i bapa. Tampi dugasé i bapa mesuang piling ané masimpen di palang klakah umah paoné. Piling ané suba badeng macenged ulian madusdus andus saang sabilang wai. Yadiastun goban pilingé tusing pati melah ulian mangsian, nanging dugasé matungguhang munyinné teeb gati. Munyinné ané cebebed-cebebed buina tiling kaartiang baan i bapa: pilingé ané luung munyinné mebed. Cara raos jalema, yén munyinné mebed ento pasti munyi luung. Munyi ané patut padingehang tur resepang. Maan pitutur kéto, suudé bapa nungguhang pilingné ané gedé tur lantang ento, buina piling ané orahanga munyinné mebed, tiang nyemak piling ané gaé tiang. Piling ané malakar aji tiing. Indayangin tungguhang tiang. Mara tungguhang makelo pesan mara pesu munyinné. Yadin anginé patuh baretné tekén angin ané ngamunyiang pilingné i bapa, nanging munyinné joh gati malénan. Piling tiangé tuah mamunyi keprut-keprut buina bawak-bawak. Joh saih ajak munyin pilingné i bapa. Unduké ento ngaénang tiang nyemak piling gaénan tiang ané lénan. Ané jemak jani piling malakar aji kayu balang. Kayu leser buina aluh rotin melah gati orahanga anggo piling. Patuh cara piling ané malunan, yadiastun munyinné lantangan tekén piling tiingé, nanging tusing nyak tiling. Munyinné bésér buina lumahan. Kenehé sebet pesan sawiréh tusing nyidaang masaih piling ané gaé tekén pilingné i bapa. Mara tiang lakar nuunang piling kayu balangé ento, i bapa nyagjag laut ngajakin tiang negak di betén punyan kayuné di samping tongosé nungguhang piling. Ditu buin i bapa nuturin tiang. Depang da tuunang pilingé. Depang ya mamunyi amun dadinné ia mesuang munyi. Da sebetanga nanging kenehang. Sliksik apa ané makrana munyinné
31
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
tusing nyak luung. Kéto i bapa ngawitin. Liu pesan ané makrana pilingé tusing nyak mamunyi luung, cara ané taén orahang bapa, ulian uleng kenehé dugasé ngaé tondén teleng, ulian dugasé ngerotin tusing apik, bisa masi ulian kenehé loba makita ngaé ané luung nanging kabisaané tondén amun apa. Kéto i bapa buin nglanturang tuturné. Buina, yén ngaé piling dot cara ané gelah anak lén, tusing taén kal nepuk ané madan pagaén melah. Apa krana kéto? Ulian ento madan gagaén nempo. Yén gagaén nempo tusing perah nyidaang luungan sawiréh nuutin apa ané suba ada. Yén tusing ada ané tuutin tusing ngaé. Patuhang bapa cara anak majalan. Yén majalan ulian nutugin pajalan anak, nyidaang ké i déwék malunan? Nutugin anggo tatenger dadi. Nuutin wiadin nempo anggo tatenger masi dadi. Nanging, da arepanga sig ané tuutin, tempo wiadin tutugin pagaéné. Makejang ané anggo tatenger ento arepang sig awaké. Mara maan tutur amunto, ilang sebet keneh tiangé ulian piling ané gaé tiang tusing nyak luung munyinné. Yadiastun i bapa suba nawang yén tiang tondén pati resep tekén apa ané orahanga, nanging i bapa makenyem. Suud ngajakin tiang majujuk, i bapa ngisi palan tianga makadua sada mabesen: da dadi anak lén di padéwékané. Dadiang awaké déwék pedidi. (*)
I Wayan Paing embas ring Désa Pakraman Gulinten, Désa Bunutan, Abang, Karangasem pinanggal 6 April 1983. Cakepan sané sampun kamedalang mamurda COR (2009) lan Gancaran Mersun (2012). Kakawianipuné naanin kawedar ring Bali Post (Bali Orti), Majalah Buratwangi, lan Jurnal Kawi.
32
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
SATUA BALI
Sang Lutung tekén
Sang Kekua Ada jadma pepondokan ajaka tetelu luh muani tekén pianakné luh bajang aukud, geginanné tuah matetanduran palawija, nanging ia tuara taén mupuang pikolih tetanduranné, wiréh karosiahan baan bojog. Lantas sadaya-daya pesuanga anggona ngejuk bojog ento, ia ngaé santeb, umpanina baan jagung. Sedeng bojogé ento pada tuun ngalih amah, ada abesik né paling gedéna gegéson nyagjagin jagungé. Mara jagungé kajemak, pacuntil santebé macuatan, santebé lantas ulung matangkeban, bojogé sépanan mlaib énggalan katekepin baan santebé. I pepondokan ngenot santebé matangkeban, énggal ia manyagjagin, dapetanga santebé ngamah.
R
aris bojogé kacangkling, nyadia bakal tampaha nyanan nyanjaang, laut pejanga durin kubuné, tekepina baan guungan. Suba lingsir teduh i
pepondokan luh muani répot ngaé bakal basa di paonné. Disubané pragat reracikanné lantas pianakné ngulig di batu boréhané.
33
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Gelisang satua sagét pesu Sang Kekua uli batan bantangé nyadia tuun ka pangkungé. Sang Lutung laut macekohan, Sang Kekua laut ia nolih tur ia nyagjag manelokin sambilanga matakon. Patakon Sang Kekua, “Héh cai Sang Lutung, ento ngudiang cai dini?” Masaut Sang Lutung, “Apa tawang cai, kai lemesina tundéna nganggon kurenan anaké luh ané ngulig boréh ento, tekén bapanné. Kai tusing nyak, buina tusing pesan ada nyet makurenan, masih kai lemesina tur cangklinga, tekepina baan guungan, bakal panganténan nyanan petengé. Nanging nyen cai ada nyet, dadi masih cai nyilurin awaké, kéwala di panauran cainé masih awaké undang.” Sang Kekua lebihan kenehné nyak tur masaut, “nah yan tuah dadi silurin, depang awaké nyilurin cai.” Masaut Sang Lutung. “Nah ungkabang guungané, lusin panyangklingan awaké, nyanan cai bakal cangkling, bakal tekepin dini, apanga kadéna awaké.” Sang Kakua kendel kenehné gupuh ia ngelusin panyangklingan Sang Lutung. Di subané Sang Lutung pesu, laut Sang Kekua kacangkling lima-batisné, katekepin baan guungan tur kateteh baan rimbagan, nglaut ia makaad mingkelmingkel kedék sakéng lega nyetné, lantas ia menék di punyan kayuné sambilanga masesandaran. “Sang Kekua, Sang Kekua batan kranjang, Sang Lutung babuan di kayu, Sang Kekua celakné kenyang, Sang lutung celakné layu.” Anaké luh ngulig basa bengong madingehang laut nyagjag nengokin guungan, dapetanga Sang Kekua ditu matekep. Lantas ia gigian sambilanga ngaukin bapanné. Teka bapanné manyagjagin sambilanga mapeta, “nah, saling kekua nu masih melahan bénné tekén lutung, jani payu ngaé anyang.”
34
Suara Saking Bali
35
Gagambaran I Putu Supartika
Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Mara Sang Kakua kaseluk uli di batan guungané, pacrétcét yéh matanné irib ia ngeling sigsigan tau tekén déwékné kena apusan, mapuara tulus masih ia matampah. Sang Lutung déning lega idepné laut ia tuun nyadia kayeh ka tukadé, cloton ia macebur di yéhé, sagét ngenah Sang Yuyu di pilahan batuné. Sang Lutung nyadia nyengkalén, munyinné Sang Lutung, “nah, né té Sang Yuyu tumbén tepuk, mai malu menékan jalan mapitungan ané melah.” Sang Yuyu nyak menékan déning takut kena apusan. Pasautné Sang Yuyu, “tusing dadi baan icang menékan, batis icangé enduk pesan wiréh makelo sakit, mara pesan ilangan, kedetin malu icang baan ikut cainné.” Sang Lutung cloton nyelepang ikutné di pilahan batuné, lantas kakapit baan Sang Yuyu, ditu lantas Sang Lutung jerit-jerit tuara dadi baana ningtingang awakné. Buin kejepné ada anak ngalih bé uli luanan, mara ngenot tingkah Sang Lutung kéto, lantas ludina teteha baan batu gedé. (*)
Satua Bali puniki kaketus saking cakepan “Kembang Rampé Kesusastraan Bali Purwa” sane kapipilang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa kaca 23.
36
Suara Saking Bali
PUISI TERJEMAHAN
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Puisi-Puisi Wiji Thukul Widji Thukul, maduwé aran sujati Widji Widodo, embas ring Surakarta, Jawa Tengah, 26 Agustus 1963. Dané wantah sastrawan lan aktivis. Thukul ical lan kaprédiksi kaculik tanggal 27 Juli 1998 rikala matuwuh 34 tiban. Puisipuisi sané kawedar ring jurnal punika kabasabaliang antuk IDK Raka Kusuma saking cakepan “Nyanyian Akar Rumput.”
37
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Pisaga di Samping Umahé
Tetangga Sebelahku
pisaga di samping umahé
tetangga sebelahku
dueg ngaé suling aji tiing
pintar bikin suling bambu
tur liu gendingan gendinganga
dan memainkan banyak lagu
pisaga di samping umahé
tetangga sebelahku
sesai nyilih gitar
kerap pinjam gitar
anggona magending ajak pianakné
nyanyi sama anak-anaknya
makejang
kuping sebelahnya rusak
kopingné anéh bongol
dipopor senapan
ada ngepluk aji bongkol bedil
tetangga sebelahku
pisaga di samping umahé
hidup bagai dalam benteng
buka idup di bénténgé
melongok-longok selalu
dengak-degok setata
membaca bahaya
tanggar lan sangsaya
tetangga sebelahku
pisaga di samping umahé
diterror masa lalu.
inguhang undukné pidan
38
Suara Saking Bali
Penyair
yén sing ada mesin tik tiang lakar nulis aji lima yén sing ada tinta selem tiang lakar nulis aji adeng yén sing ada kertas tiang lakar nulis di témboké yén tiang sing baanga nulis tiang lakar nyurat aji ketél-ketélan getih!
39
Édisi VIII | Juni 2017
Penyair
jika tak ada mesin ketik aku akan menulis dengan tangan jika tak ada tinta hitam aku akan menulis dengan arang jika tak ada kertas aku akan menulis pada dinding jika aku menulis dilarang aku akan menulis dengan tetes darah!
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Bagong
Sajak Bagong
bagong adané
bagong namanya
tangtangin té majaguran
tantanglah berkelahi
sirah jeroné pasti lampuga aji batu
kepalamu pasti dikepruk batu
abaang wiski
bawalah whisky
lega ia palan jeroné keplakkeplakina
bahumu pasti ditepuk-tepuk gembira
ajak ia nutur
tapi jangan khotbah
nanging da maang pitutur
ia akan kentut
sing dadi singang ngentut ia bagong adané peteng magadang das lemah masaré tengai bangun sanja markir montor di arep tongosné madaar awas da ngebut di arepné jeroné pasti... pokpokina suud mokpokin magedi seken né seken... bagong adané dugas pemiluné ané liwat gedé jasané i bagong ae i bagong sakéwala ia suba mati
ajaklah omong
bagong namanya malam begadang subuh tidur bangun siang sore parkir untuk makan awas jangan ngebut di depan matanya engkau bisa dipukuli lalu ditinggal pergi ya, ya.. bagong namanya pemilu kemarin besar jasanya bagong ya bagong tapi bagong sudah mati pada suatu pagi
nuju semengan dina anu
mayatnya ditemukan orang
watangané ada nak nepukin
di tepi rel kereta api
di sisin rél sepuré
setahun yang lalu
atiban ané liwat
ya, ya.. setahun yang lalu.
seken né, seken... atiban ané liwat
40
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
PUISI BALI
Gagambaran I Gedé Putra Ariawan
Puisi-Puisi Ni Komang Ayu Lestari -Pralina
-Jagat Bara
-Karma Phala
-Tresna Rerama -Tabuh Rah
41
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Pralina
Sang surya sampun makaon Ngaséng kauh sada alon Angin peteng ngesirin raga Rasa nusuk manah kaliput duka Urip matilar ninggalin raga Nyujuh jagat niskala Sang atma mabur ring ambara Wantah mabekel karma Tungtung tangis marasa kalaran manah Kaingetan antuk dosa-dosa Sané kawacén olih sang suratma lan jogor manik Mangda puput Tur mawali kasamsara
Anggara Kliwon, 21 Maret 2017
42
Suara Saking Bali
Jagat Bara
Sang Hyang Surya kroda Medal matéja Kebus marahpah Panes tan panyanding Akéh jatma puun matambus Puun tan pageni karasayang Tanah engkag Jatma pejah, pajelémpah Sakancan tetanduran padem tan maurip Tukad pegat Toya nyat Tan pasepat Tan wénten sané ngetisin Tan wénten sané nréstésin Ring jagat bara
Wraspati Wagé, 30 Maret 2017
43
Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
Karma Phala
Kéweh yén tuara ngelah Setata pelih tur kacampah Jengah kaliwat jengah Sasai katemah Buka batun buluané Nglintik tuah abesik Tan wénten sané ngarunguang Minab lacuré kaliwat Belogé magantung Nanging... Élingang karma phalané Dumadak ida nyuécanin Ningtingang déwék lacur Apang tusing setata katutur Buka slokané, apa ané kapula Kéto ané kapuponin
Anggara Kliwon, 21 Maret 2017
44
Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
Tresna Rerama
Rerama... I mémé kalawan i bapa Ané ngrupaka, ngardi i raga Tresnannyané majeng i pianak Sakadi toyané membah Nénten purun surud Imbangang kantos mati Tan prasida ngwales Magantung aidupan majeng i rerama Nanging mangkin... Di duur pertiwi Di betén ambara Pedidi ngrasaang manah ring ati Sakadi i bongkok ngidamang bulan
Anggara Kliwon, 21 Maret 2017
45
Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Tabuh Rah
Tungtung tangis kalaran manah Nusuk kulit nembus tulang Marari raga tan hana Sangkaning... Dharma kaliput adharma Widya kaliput awidya Raksasa ngalahang déwa Masiat paturu nyama Majuluk kadi ayam maadu Saling tempal, saling tusuk Telah, pejah, majajah Masegara rah Matanah jatma Ring jagat puniki Sakadi ngebug yéh di panéné mangkin karasayang
Wraspati Wagé, 30 Maret 2017
Ni Komang Ayu Lestari, wantah sisia SMA Negeri 2 Amlapura
46
Suara Saking Bali PUISI BALI
Édisi VIII | Juni 2017
Gagambaran I Putu Supartika
Puisi-Puisi Sagus Swadharma Putra Negara -Kupu-Kupu
47
-Galian
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Kupu-Kupu
Peteng nyaputin lemah surya makenyem kagentosin candra sundih pada makenyit nyuluhin peteng ngantosang mulih ring genah ngetélang peluh nyedengang awak ngantos sang surya mangunang nanging nyén to? di tengah peteng ragané pesu rikala makejang sampun usan ragané mara mahbah sang kupu-kupu makeber kasaputin peteng, makenyem manis ngencegin bunga, ngisepin sari ngantos peteng kaganti
48
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Galian
duhhh...!! marasa kebus yéhé makedus kopingé manguing ningehang alaté mangerincing tukad, alas makejang makeruk kanti buk gén né tepuk makejang dadi galian anggona ngalih kasugihan jani éngkénang? makejang pada ilang dadi ben pulesang?
Sagus Swadharma Putra Negara, wantah sisia SMA Negeri 2 Amlapura
49
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
PUISI BALI
Gagambaran I Gedé Putra Ariawan
Puisi-Puisi Alit Juliartha
50
-Mémé
- Bapa
- Nyama
- Keluarga
Suara Saking Bali
Mémé Ping keti nyatuayang Tuara sida baan ngalahang Benang-benang tresna Ngilit sahananing rasa Lascarya Ngupapira i pianak tuna Manados jatma maguna Mé, Joh tiang majalan Kangen makejang Banggiang tiang kampih di pasisi sayang Méméné Banggiang tiang sirep di pabinan méméné Banggiang tiang ningehang suaran Méméné rikala nyaritayang kesah Durma subakti tekén rerama Tiang meled buka kéto
Méksiko, April 2017
51
Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Bapa Nu inget Pedas baan tiang ngingetang Pait idupé pidan Kabara-kebéré nerawang sawang Kadirasa tis angin ngasirsir tuara sida baan ngrasayang Pa, Milehan bapa nunas rejeki Nunas paica Apang payu makejang jumah Ngajeng ané melah-melah Nyidang masekolah Pa, Jani Bapa suba lingsir Kéwala nu pageh ngambel swadarma dadi rerama Milehan bapa ngalih muatan Sakabesik katuunang kapenékang Bapa Dumadak sih swéca Hyang Widhi mapica karayuan ring sikian Bapané Tiang ipianak tuna Wantah ngastitiang
Costa Maya, April 2017
52
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Nyama Beli Adi Saja Nyuhé aijeng tuara ada ané patuh Kéto masi iraga Yén suba bisa ngalih jalan Yén suba pada nawang kénkén ngundukang pagelahan Mirib ditu marasa Cang paling kéné Cang paling kéto Tusing buungan marebat ngajak nyama Maketig ngajak nyama Kéwala ento biasa Getihé abungbung, patuh Dipradé tiang padidi Kangené tan kadi-kadi Inget tekén beli-beli jak adi Gedegé tuah apanginangan Sayangé sing matanggu Diastu mani puan lakar majohan Ngmargiang swadarma soang-soang Kenehé buka kakilit baan benang-benang tresna Tan wangdé nyama digelis lakar katemu
Florida, April 2017
53
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Keluarga Mé Pa Nyama Keluarga Umah tiang Idup tiang Suksman tiang
Florida, April 2017
I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti
54
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
SATUA MASAMBUNG
RASTI (8) IDK Raka Kusuma
Inget tekén apa ané orahina tekén Fatimah, Rasti sing nyidaang nales
P
anyumu, kruna ané ngranaang uyut, kruna panak Gerwani.
Uyuté
di kelas di
sekolahan. Ané uyut tiang ajak Sudiasih.
Lantas, kruna cucun Gerwani. Uyut ulian kruna
kenehné lakar nulis di
cucun Gerwaniné ténénan sanget gati. Sangetné,
buku hariané. Ento
sekolahan tongos tiangé malajah magejegan. Ané
awanan, prajani ia
magejegan guru-guruné makejang, sajaba guru
suud malajah.
Matematikané. Uyuté lénan, kepala sekolahé ada
Matingtingan uli
nglaporang ka kantor polisi. Ané nglaporang adin
tongosné negak.
tiahné Méi Chu ané muani. Mirib urusané lakar
Ngenjuhang lima. Ngedeng korogkorogan méjané. Buin negak. Ngebatang buku. Nyemak pulpén. Nulis.
lantang. Mirib lakar teked di pengadilan. Salanturnyané, kruna PKI ané ngranaang uyut. Sing ja uyut dogén ané kranaanga. Biur. Biur ané kranaanga. Mabukti, kurenan bibinné Astiti kanti ngamatiang ulian surat kaléngina. Isin surat kaléngé, ngorahang bapan kurenan bibinné Astiti tokoh PKI. Tiang sing ngerti. Ngudiang yén méménné utawi dadongné Gerwani, yén sing pianakné, cucunné
55
ané
kasambat
sara.
Tur
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
kaplagéndahang. Ngudiang parisolah mémé utawi dadongné katampedang baan pianak utawi cucunné? Pak Kenitén ngandikaang, karma palané cicih. Ané malaksana jelék lakar mapikolih jelék. Ané malaksana melah lakar mapikolih melah. Buka matandurané. Poh tandur poh alap. Padi tandur padi alap. Sakéwala, ngudiang nyaplir yén aba sig unduk Gerwani muah PKI-né?
56
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Tiang sing ngerti masi, ngudiang anaké ané dadi krama parté PKI nasibné sing patuh tekén anaké ané dadi krama Gerwani? Ngudiang anaké ané dadi mantu krama parté PKI, jelékan nasibné padaang tekén anaké ané dadi pianak krama Gerwani? Buktinné, kurenan guru Bahasa Indonésia tiangé. Kanti masuudang dadi tentera. Ah. Ngudiang soléh guminé jani. Ada anak sing demen ningalin anak sangsara. Ada masi anak sing demen ningalin anak bagia. Né mirib, buka ndikaanga tekén Pak Kenitén, cirin guminé kaliput ius kali yuga? Ané pinih soléh, ngudiang karma palané sing nepén anaké ané malaksana dogén? Ngudiang nepén masi pianak cucu anaké ané malaksana? Lakar takonang tekén Pak Kenitén. Depang timpal-timpalé ngorahang bas wayah patakoné. Cara patakon dadong-dadong suba tibanan malajahin agama, buka sambata tekén i jail, Ketut Wagé. Depang dogén. Manut tetampén tiangé, patakon kelas telu SMA, yén amonto, sing wayah. Patakon ané suba patut katakonang baan murid SMA kelas telu. Munyi télpun ngranaang Rasti suud nulis. Ngranaang ia mangkidan uli korsi ané tegakina. Lantas majalan nyujur kori tur ngampakang. Majalan buin. Ka tongos télpuné. Rasti nalekepang télpun ka kopingné. Nawang ané nélpun Suéni, Rasti matakon, “Ngudiang peteng nélpun, ada apa?” “Anu,” Suéni masaut, “Ada besen uli Sujana.” Wiréh ané sambata tekén Suéni, gagélanné, nadaksara tangkahné Rasti dagdug dagsor. Ento awanan ia nyesed, “Besen apa?” “Kayang Rediténé, I Sujana ngajakin katemu. Lakar ada orahanga.” “Dija?” “Di pesisi Klotok.”
57
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
“Kali apa?” “Sawetara jam telu nyanjaang.” “Nyén ajak iang kema?” “Iang.” “Men, Sujana, kénkén?” “Ajak I Suparta.” “Suparta gagélan Suéniné?” “Nyén men buin.” “Kadén Suparta misanné I Sujana.” “Kénkén, nyidaang Rasti ka pesisi Klotok?” “Apa koné lakar orahanga?” “Sing tawang. Sujana tuah ngorahang penting gati.” Penting gati. Krunané makadadua totonan ngranaang Rasti nyanggupin. Tur ngorahin apang Suéni magpagin déwékné sawatara jam setengah telu nyanjaang. Di pasaréané, mara lakar ngidem, Rasti maklebeh inget. Inget tekén Sujana maan ngorahang lakar nutug adin bapané transmigrasi ka Sulawesi. Ditu lakar nglanturang masekolah. Ané ngranaang Sujana ngorahang kéto, gelar bapané suba cadot pesan anggona méanin sekolahné. Apa buin Sujana ngelah adi buin tetelu. Dadua masekolah di SMP. Buin abesik masekolah di SD. Kanti jam solas peteng Rasti sing dadi masaré. Kanti jam solas peteng Rasti mapinunas dumadak sing unduké ento ané lakar tekedanga tekén Sujana. (masambung....)
58
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
ARTIKEL
Kampus Suud masekolah di SMA, liu muridé ngelanjutang sekolah. Sekolah ané katuju tusing buin madan sekolah. Nanging sekolah ané ketuju madan kampus. Kampus ento suba ané madan sekolah yéning suba madan kuliah utawi masuk perguruan tinggi.
Idg Trinandita
A
pa binan sekolah ajak kampusé. Sinah kéto liu petakoné. Yéning ento telatarang sinah liu sajaan binané. Ané kapertama uli adan sekolah suba madan kampus. Suba lantas kéto, ané masekolah ditu
anak ané suba kelih utawi truna. Sejabané ento masekolah di kampus mayah, ané ngajain tusing enu madan guru cara di SMA. Nanging suba meganti adan manadi dosén. Nu liu buin binané. Selanturné yéning masuk di kampus nganggo jadwal bisa semengan bisa tengai bisa masi sanja, melajah tuding nu cara di SMA melajah uli semeng kanti tengai utawi uli tengai nganti kasanja. Buiné mata pelajaranné tusing nu madan matapelajaran cara dugasé di SMA, jani suba magentos madan mata kuliah. Buina yén ulangan cara di SMA nu madan ulangan harian, ulangan seméster, utawi ulangan akhir seméster. Yén suba di kampus maganti dadi tugas, ujian tengah seméster, ngalantur ujian seméster. Selanturné yéning di SMA nu ngango mata pelajaran nanging yéning di kampus suba madan mata kuliah ané dadi jemak utawi pelajahin sesuai ajak
59
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
indék préstasi komulatif (IPK). Yéning gedé IPK-né, dadi liu nyemak mata kuliah ané madan sistem SKS. Yén sing pelih tuah satuan krédit seméster. Dadiné mata kuliahé ané wajib utawi patut kapelajahin ento dadi krédit melajahin tiap seméster. Ento ané sanget melénan yéning bandingan ajak SMA. Sistem SKS ento ané ngranayang muridé di kampus ané suba magentos adan menadi mahasiswa, masukné subarengan sakéwala tamat utawi lulusné bisa dogén malenan. Yéning jemet melajah utawi lancar lulus sakancan mata kuliah ané pelajahin sinah énggal ngidaang tamat. Yéning pepes tusing lulus melajahin mata kuliah sinah ditu lakar mekeloan nongos di kampus boya ja ulian sayanganga ngajak doséné, sakéwala ulian kondén pragat pailehé nyalanang swadarma. Yéning saihang di SMP muah di SMA bisa dogén masi masukné bareng sakéwala tamatné tusing subarengan. Bisé ulian maan tusing naik kelas ulian tusing memenuhi syarat. Bisa masi ulian taén tusing lulus Ujian Sekolah muah Ujian Nasional. Yéning di sekolah lanjutan, raosang SMP muah SMA lan sederajat sinah guruné lakar melid-melid ngorahin apang murid-muridé seleg, jemet tur anteng melajah apang nyidaang naik kelas tur lulus masekolah. Yéning di kampus murid ané suba dadi mahasiswa ento tusing buin ada ané lakar nglemekin buka kéto, sinah padéwékané ané suba madan kelih utawi déwasa yén caré janiné lakar nglemekin padéwékané apang beneh melajah. Krana masuk perguruan tinggi ento suée pilihané, sinah pedidi ané demen nyalanang, sinah pedidi ané ngutsahaang apang énggal lulus tur énggal maan gaé. Anggo bekel nglanturang swadarma di kulawargané, di masyarakat muah tekén bangsa utawi NKRI.
Idg Trinandita wantah guru ring SMP N 2 Banjarangkan. Dané ngajahin mata pelajaran matematika. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi.
60
Suara Saking Bali
PANGAWI
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
IGG Djelantik Santha
Milpilang Kruna, Ngawi Satua
61
Suara Saking Bali
I
Édisi VIII | Juni 2017
Gusti Gedé Djelantik Santha utawi sané ketah kauningin antuk IGG Djelantik Santha, wantah silih sinunggil pangawi sénior sané nindihin sastra Bali Modéren. Dané embas ring Désa Selat Karangasem, tanggal
12 Agustus 1941. Sampun seneng ngripta sastra daweg kantun masekolah ring Sekolah Rakyat (1949). Djelantik Santha ngripta makudang-kudang puisi, satua cutet, miwah novél, lan sampun ngamedalang makudang-kudang cakepan marupa novél lan pupulan satua cutet. Pensiunan silih sinunggil karyawan bank swasta nasional puniki teleb pisan milpilang kruna-kruna raris pupulang lan runut dané manados satua sané becik pisan. Lianan ring punika ring kakawian dané, taler akéh sané kaseselin antuk basa Sasak wiadin basa Jawa. Basa dura Bali punika olah dané sakadi ngolah bebasa rikala pacang makarya sambel. Indike punika ngawinang kakawian dané maduwé ceciri sané nénten kadruwénang olih pangawi sastra Bali modéren linan. Sampun makudang-kudang jayanti polihang dané saking ngawit nyurat kantos mangkin. Warsa 1979 satua cutet dané sané mamurda “Gamia Gamana” polih juara II mengarang cerpen rikala Pésta Kesenian Bali. Ring warsa 2001 dané ngamolihang penghargaan cakepan saking Majalah Sarad antuk dédikasin dané ring sastra Bali modéren. Warsa 2002 ngamolihang hadiah Sastra Rancagé antuk novél sané mamurda “Sembalun Rinjani.” Lan warsa 2003 dané taler polih juara harapan II ring lomba penulisan novel sané kaselenggaraang olih Bali Post antuk novél sané maurda “Di Bawah Letusan Gunung Agung”. Saking teleb dané makekawian, yadiastun mangkin sampun lingsir, lan dané taler maduwe kakirangan fisik, akéh cakepan sané sampun prasida kamedalang. Dané wantah silih sinunggil pangawi produktif ring sastra Bali modéren lianan ring Nyoman Manda, IDK Raka Kusuma, wiadin I Madé Suarsa. Cakepan-cakepan dané sané sampun kamedalang luiré: 1.
62
Tresnané Lebur Ajur Setondén Kembang (Novél, 1981)
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
2.
Sembalun Rinjani (Novél, 2000)
3.
Gitaning Nusa Alit (Novél, 2002)
4.
Di Bawah Letusan Gunung Agung (Novél mabasa Indonésia, 2003)
5.
Suryak Suwung Mangmung (Novél, 2005)
6.
Benang-Benang Samben (Novél, 2014)
7.
Vonis Belahan Jiwa (Novél mabasa Indonésia, 2015)
8.
Kacunduk ring Besakih (Pupulan Satua Cutet, 2015)
9.
Makurenan Sareng Jin (Pupulan Satua Cutet, 2016)
Kakawian dané taler akéh kawedar ring koran wiadin majalah, luiré Bali Post, Majalah Éksprési, Buratwangi, Satua, Canang Sari, miwah sané lianan. (Sup)
63
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
GEGONJAKAN
Ngutang Kandik Nuduk Jaum I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
"Mbéé... Nyai... Nyai... belogé abanjar pedidi nyuwun. Dadi kalahin Lik Yan, ngojog I Soplo?" Kéto raos Luh Luéng tekén kanténané, Dék Snowi ané mara palas makurenan. Ajaka dadua negak di metén Dék Snowiné, di kursi tiingé. Béh semangat pesan Luh Luéng mapitutur, buka ia nawang makejang, tatas tekén unduk.
"S
ing tolih Nyai? Lik Yan ento bagus, putih, tegeh, siteng, sada sugih ngelepud. Rasa maka gumi anaké luh ngedotang. Nah yén I Soplo? Aselem kuku sing saménpada. Suba selem itek, tiwas
nékték, gobané kuala genep! Ish... ish... ish.... belog Nyainé. Buka senggaké Nyai ngutang kandik nuduk jaum!" Béh jeg jeek pesan tuturné, misi awakné gideg gideg cihna sing cumpu gatiné. Ané karaosin mendep, nuléngék, buka mirengang tuturan satua, paliatné dangsah gatiné. "Apa artiné?" Kéto ia balik matakon. "Arti apané?"
64
Suara Saking Bali
65
Gagambaran I Gedé Putra Ariawan
Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
"Ngutang kandik nuduk jaum" "Béh, Nyai buka sing tamat SD! Artiné ngutang ané luungan, nuduk ané jelékan!" Saut Luh Luéng, jitné matingtingan asibak laut ngentut. Cuiiiissss.... Dék Snowi nekep cunguh, metakon,"Ooo...luungan kandiké tekén jaumé?" Ané katakonin nengéng nyureng. "Aiiih...apané usak né? Jelas luungan kandiké, gedénan, anggo ia ngempug saang." Buin jitné matingtingan, cuiiissss.... mebo taluh berek. "Nak icang sing lakar ngempug saang. Icang perlu nyait kamené uék" saut Dék Snowiné mabelekuk. Wayah bon entuté! "Mbéé... madugal belog Nyainé. Adep kandiké, beliang jaum. Aumah Nyai maan jaum!" Suud ngraos buin Luh Luéng matingtingan, ciiis.... jani mebo bangkén dongkang. Ngejengit manglé, ia nigtigin basang, "aduh, usak basangé!" Kéto raosné. Dék Snowi nekep cunguh, yéh matané ngrébés nangges angkihan. Mbéé... krurakara boné! Mirib lek kenehné Luh Luéng, matingtingan ia lakar ngampakang jendéla. Kruuééék.. Aduh lacur, ada besi paku nyangket nguék celana légingné pas di siagan jitné. Béh, mampakan makejang juringan jitné! "Aduuuh... ndas bedag! Kujang jani!" Kéto ia éwa. Peluhné pakritis. Dék Snowi ngejengit. "Kemu ka paon, ditu ada kandik!" Kéto raosné mablekis kedék. "Aiiih....bebéki Nyai! Celana uék tanjénin kandik!" Luh Luéng brangti. "Adep kandiké, beliang jaum aumah!" Béh ewer Dek Snowi. "Araaah, suud mecanda! Ada jaum jak benang?" Kéto Luh Luéng nyansan éwa, iteh nekep jit. "Hmmm...kéto suba masalahé ané jalanin icang. Kamen icangé uék, jaum ané saratang icang, boya kandik. Apang tawang Nyai, kandikné Lik Yan suba
66
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
pungak, patiné bancut. Anggo apa laut? Jaumné Bli Soplo lanying sada kekeh. Ngerti Nyai?" Kéto raos Dék Snowiné sada ngédéngang jeriji tujuhné ngecenggir undit-undit. Beh, makesiab Luh Luéng ningeh raosé ento. Sing karasa limané nekep bibihné enggang ban kesiabané. Adaaaah.... sapina nekep jitné! Mbééé...cawetné telutuan, giling buka selingkadé!
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra, magenah ring Karangasem
Wewangsalan Pan Grunyam
67
Jaja klepon
Peras panyeneng
jaja bugis
guling bangkit
bayu oon
tendas pengeng
sing ngelah pipis
jit sakit
Clebingkah
Jaja lapis
batan biu
magula ganting
bungut linggah
nyaplok pipis
enggang liu
ulian maling
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
GEGURITAN
BONGKLING Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem
/16/ Parandha mangdibegang, ban krodhané tani gigis, tangan sukuné manggetor, belig raga kadi julit, tong bakat ban manggisi, takut kakétak ban helu, ada mahatur halon, nunasang Pan Bongkling sisip, ipun buduh, tan wénten nyandang resepang
68
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
/17/ Ipun mangkin pahid tityang, mangdé pun mati mapahid, ngabet nyangetang mangoros, parandha ndohos malinggih, parandha tan kawarnni, Pan Bongkling malih kawuwus, luwas masangang daya, ka jumah Dé Senggu Pangi, teked ditu, Pan Bongkling ya mapi buta.
/18/ Kawuk-kawuk ya di wangan, managih bukain kori, hénggal tulung tityang jero, dandhanin tityang digelis, Dé Senggu manyagjagin, nyén to cahi kawuk-kawuk, Pan Bongkling matur halon, éngkén dané Senggu Pangi, I Jro Senggu, olas ngénggalang manjemak.
69
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
/19/ Pan Bongkling raris kadandhan, énggalang manglawut mahi, Pan Bongkling halon matakon, kén ja dané Senggu Pangi, né mirib betek batis, tidongké dané Jro Senggu, sinya huluk-huluka, hengkén jron danéné dini I Jro Senggu, raris nyemakang adegan.
/20/ Pan Bongkling kenyung angucap, boya ja umah puniki, tampul wastan ipun reko, Dé Senggu raris nyahurin, hené cahi Pan Bongkling, mahi ngédéngang pangawruh, hédalem maman kalah, hidong-hidong Senggu Pangi, mula putus, mangitung ndepukang sastra. (.....pacang kalanturang)
70
Suara Saking Bali
I LECIR
71
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
72
Édisi VIII | Juni 2017
Édisi VIII | Juni 2017 Édisi VIII | Juni 2017
Suara Saking Bali
ISIN GUMI
Madagang, Calonarang I Gedé Gita Purnama Arsa Putra
T
umbén selidan Madé suba manjus mapayas melah, kamen putih misi malilit saput poleng, baju putih kenceng, udeng putih nyotot, masumpang pucuk rajuna. Majanji ngajak timpal-timpalné sekaa demen nguber léak koné adané. Lakar mabalih calonarang di dajan
désa, ada bangké matanem koné, ento mawinan liu anaké nyatuang calonarangé ené. Kénkén ya lakar panadiné, apa lakar selamet apa lakar nglantas mapamit bangké-bangkéné. Macuet lantas Madé ngajanang, majalan barengan ngajak sekaané ané suba patuh pepayasané, nyak adung suba makejang. Neked di tongos calonarangé suba masepuk anaké ané lakar mabalih calonarang masi. Parkir motor di lapangané, suba parkir kena cuk dasa tali. Jani lakar macelep ka tongos calonarangé tusing ja mayah, kéwala ada kotak genah dana punia koné adané. Nagih nylempungin siuan, jeg sledéta tekén pacalangé, nah ngampet suba pesu duang dasa taliané. Ramé pesan anaké mabalih calonarang, kanti tusing ngidang mimpasan, maseksek kosek, anaké mabalih masepuk. Né lakar mabalih calonarang apa lakar mabalih anak mabalih, jeg mantap jiwa jlemané ngrembun pang maan nolih bangké matanem.
73
Suara Saking Bali
74
Édisi VIII | Juni 2017
Gagambaran I Nyoman Buda Arimbawa
Suara Saking Bali
Édisi VIII | Juni 2017
Dagang masi makacakan, yén tusing ada calonarang, di désané ené tuah ada telung ukud dagang dogénan, peken masi tuah tenten dogénan. Wiréh mula setata suung désané, ulian calonarangé ené, jeg rata makejang kramané ngawarung, ngalih bati ulian calonarang. Makejang anaké teka masuang pipis tusing matawahan. Lais maseluk dagangané, kanti nolak anak mablanja, jeg ngéndah.Calonarangé a peteng suba liu pesan nekaang bati, uli parkir sepeda motor, parkir mobil, kotak dana punia, kanti krama ané madagang dadakan. Krama désané lega pesan, yén dadi méh pang sesai ngaé calonarang yén kakéné tepukin batiné. Jani liu pesan anaké demen mabalih calonarang, ada ané kanti ngaé sekaa bakal nguberin dija ja ada calonarang. Mabalih calonarang boya ja mabalih seni lelampahané, kéwala ngantiang di nyiramang bangké-bangkéné, ngantiang di ngundang-ngundang léaké. Sagét saja ada léak buduh klapat-klapat ngentasin kalangané.
Krama Bali ané jani suba ngancan modéren, ngancan maekang ngajak budaya lan tradisi uli dura negara, masi enu demen buduh tekén ané kakéné. Apa sujatiné calonarang? Ané encén sujatiné calonarang? Apa lelampahané madan calonarang? Apa ngurip bangké madan calonarang? Madé kitak kituk ané encén kaden…. suba ya ramé anaké mabalih calonarang, jeg milunin dogén.Sedek anak nglampahang satua, kanggoang negak di dagang kopiné, rokoné sedot, apang tusing ngundap. Suba ja anaké nyiramang layon, misi ngundang-ngundang, mara ya paekin kalangané, bareng madesek ditu ngajak ané lenan. Kéto calonarang di Bali jani bli…. I Gedé Gita Purnama Arsa Putra, embas ring Dénpasar, 29 Oktober 1985. Warsa 2008 Kakawiannyané kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Bali Post, Médiaswari (Pos Bali). Ring warsa 2016 dané ngamolihang hadiah Sastra Rancagé antuk jayanti ring panglimbak Sastra Bali Modéren. 75
Jur nalSast r aBal iModér en Suar aSaki ngBal i édi si1,2,3,4,5,6,& 7
Rar i sangDownl oadr i ng: www. suar asaki ngbal i donl ud. bl ogspot . co. i d GangMawar1,Sambangan,Si ngar aj aBal i 085237966984 Suar aSaki ngBal i s uar a. s aki ngbal i @gmai l . com www. s uar as aki ngbal i . bl ogs pot . co. i d