Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
1
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
2
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Daging Jurnal Gatra Tutur IN AN ANG; Malajah Basa Bali rikala Makekawian saking Djelantik Santha—Pabligbagan Mengenang Djelantik Santha 2 Satua Cutet Sandal (I Komang Alit Juliartha) 5 Sakit (IDG Trinandita) 11 Seken (Agus Sutrarama) 16 Sing Nyak Pelih Mamilih (I Gedé Angga Para Darma) 28 Érupsi, Umah Bracuk Kaput Abu? (Désak Madé Yunda Ariesta) 32 Puisi Bali Puisi Sénryu Madé Suar-Timuhun 36 Puisi-puisi I Gusti Bagus Wéda Sanjaya 40 Puisi-puisi Ni Komang Déwi Juliana 45 Puisi-puisi D.G. Sayang Putra 48 Ésai Melut Isin Lontar Manut Geguritan Kawiswara (I Gedé Wirangrong)51 Satua Masambung Kania (4)—IBW Widiasa Kenitén 57 Pangawi I Gusti Putu Antara 60 Gegonjakan Jaené Bakat, Sakité Muat (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 62
1
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Gatra
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Tutur IN AN ANG; Malajah Basa Bali rikala Makekawian saking Djelantik Santha— Pabligbagan Mengenang Djelantik Santha
SSB--Gita Purnama, Made Sugianto, miwah Oka Rusmini, rikala pabligbagan mengenang Djelantik Santha, Redite (19/11)
“T
iang kenal sareng IGG Djelantik Santha warsa 2009, lan tiang kantos mangkin marasa iwang pisan sangkaning tiang ngenikain dané nyantosang tiang ring arep jeron danéné rikala
tiang rauh merika. Tiang nénten uning yéning dané nénten mersidayang mamargi,” ucap Madé Sugianto rikala acara mengenang pangawi sastra Bali modéren IGG Djelantik Santha ring Taman Baca Kesiman rahina Redité (19/11).
2
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Rikala punika, sane kajudi dados narawakia inggih punika Madé Sugianto, miwah Oka Rusmini, lan pinaka moderator Gita Purnama. Acara sané karauhin olih pangawi sastra Bali miwah Indonésia punika mamargi antar lan akéh pabligbagan sané ngawinang nénten karasa galahé sampun telas. Madé Sugianto, pinaka narawakia kapertama nguningayang yéning dané sering pisan ‘komunikasi’ sareng Djelantik Santha léwat HP. “Dané nguningayang seneng pisan yéning wénten sawitra sané jagi kaajak mabligbagan. Nika pinaka tamba manut dané,” Madé Sugianto ngawewehin. Wengi, sadurungé nyujur genah sunia, manut Sugianto, Djelantik Santha naanin nélpun déwékné. Sakéwanten, ipun nénten ngedusin indiké punika. Bénjangné semeng katélpun balik, lan rikala punika kulawargané nganikaang yéning Djelantik Santha sampun nénten kari. Lianan ring punika, Djelantik Santha taler matitip pesen majeng ring kulawargané sumangdané nguningayang indik ipuné punika majeng ring Madé Sugianto. Sugianto kantun inget daweg Djelantik Santha sané dados editor cakepannyané. Ipun akéh malajah indik tata basa Bali sareng dané. Sakéwanten akéh pangawi anom sané nénten urati ring kawagedan Djelantik Santha rikala nganggén tata basa punika. Akéhan sané wantah uning daging kakawiandané sakéwanten nénten resep ring tata basa sané kanggén. Anggén ngwales jasa, ipun pacang ngamedalang kakawian duén Djelantik Santha manados cakepan. Madé
Sujaya, kritikus miwah pangremba Balisaja, ngawewehin napi sané
sampun kawedarang olih Madé Sugianto. Wénten tetiga kekuatan kakawian duwén Djelantik Santha manut Sujaya, inggih punika linguistik utawi basa, tématik sané konsitén indik pawiwahan, miwah struktur. Oka Rusmini, narawakia kaping kalih, ngicén akéh pawarah-warah majeng ring para pangawi sastra Baliné utamniné sané kantun anom. Dané nguningayang, yén sujatiné akéh idé sané prasida kaambil saking kakawiankakawian tradisional tur kaolah manados kria sastra modéren.
3
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
“Mangkin tiang nyingakin, kakawian sastra Bali modéren puniki akéhan nganggén téma tresna. Yadiastun wénten sané ngambil téma lianan, nanging wau ring permukaan kémanten, durung bani berékspérimén,” baos dané. Dané taler ngawewehin, yéning pangawi nénten mersidayang nglaksanayang éksperimén, pinih becik dados pengwacén dumun. Akéh ngwacén cakepan, risampuné punika wau makekawian. Lianan ring pabligbagan, wénten taler paméran buku sastra Bali modéren, lan séni instalasi saking Purwita Sukahet. Pinaka panguntat acara, inggih punika aprésiasi kakawian Djelantik Santha saking Pandé Jati, Alit Juliartha, Madé Sugianto, Supartika, miwah Darma Putra sané ngwacén puisi, gaguritan, miwah satua cutet kakawian Djelantik Santha. (SSB/Sup)
4
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Satua Cutet
Sandal I Komang Alit Juliartha
"M
ih.. saja lané!" "Éngkén to?" "To tegarang tolih, ramé anaké ngantré."
"Apa ya aliha to?" "Dibi maan baca beritané di Facebook ajak Instagram, nak diskon besar-
besaran sandal." "Kanti kéto san anaké suba cara ngantré sembako sumbangan gen. Apa sih merk sandalé totonan?" "Mérkné Hawapanas!" "Mimih... kéné kahanan guminé sedeng pada jejeh, pradé Gunung Agung macedar sinah makejang lakar kena dampakné, nu masi nyemak gaé kéné?" "Ae Yan. Raga sing ngerti masi. Kéwala dedemenan anak nak pada malénan, sing nyandang iraga nyangetang," Wayan Sumerta anggut-anggut laut nglanturang pamargi nuju Kerobokan teka uling Nusa Dua. Ketut Dedi iteh magandeng sambilanga sledat-sledét yén marérén di lampu merahé. "Aji kuda mirib harga sandal Hawapanasé to, Tut? Wayan Sumerta buin matakon, nyekenang.
5
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
"Orahanga sih aji satus tali. Ada masi aji seket tali." "Mih, mael dadi nah?" "Ae. Sanget mudahan sandalé ané ada di kos. Bisa dadua maan sandal iraga." "Sandal dogén adepa ditu?" Wayan Sumerta cucud. "Tusing tawang!" Ketut Dedi masaut bawak mirib kenjel nyautin patakonné Wayan Sumerta. Neked di kos, Wayan Sumerta enu masi nuturang unduk sandal Ahmengenaskané ento. Mirib meled kenehné lakar bareng magrunyungan kema. "Ngudiang meli sandal buin? Kadén Wayan suba ngelah sandal.” "Apang tawang gén ja. Dot ngelah sandal Ahmengenaskan. Apang nuutin jaman." "Obral to, Yan!" Ketut Dédi sada nengkik. Wayan Sumerta mendep. Kenehné gedé sajan lakar milu-milu tuwung nuutin jaman kéwala sujatinné sing ada apa jumah. Géngsi dogén gedé-gedéanga. "Raga lakar luas malu, Tut." "Lakar kija? Suba sandikala guminé." "Lakar ka Sunset Road meli sandal." "Kan.." kondén suud ngomong suba sagrepa munyinne Ketut Dédi tekén Wayan Sumerta. "Mendep, Tut. Raga pokokné lakar pesu. Titik." Ketut Dédi sing nyidang ngorahang apa. Tusing bani ipun bas sanget nombang. "Ah, to bakat sangetang. Masi sing pipis iragané anggona meli sandal," ngamikmik Ketut Dédi padidiana. Dingeha tekén Ketut Dédi munyin montorné Wayan Sumerta suba idupanga. Toliha uli kaca jendélané Wayan Sumerta madingang motor. Tondén maan ngegas montorné, Luh Mira makraik uling di kamar bin besikan. Wayan Sumerta nadak ngamatiang montorné laut nyagjagin Luh Mira.
6
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Gagambaran I Komang Alit Juliartha
7
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
"Éngkén to, Luh?" Luh Mira ngeling sigsigan mimbuh misuh. Gedeg macampuh sebet, mirib. "Ngudiang ngeling, Luh? Tegarang sambatang jak Bli?" Wayan Sumerta buin matakon nyekenang nguda Luh Mira ngeling nganti buka kéto. Ketut Dédi seken nlektekang Luh Mira. Sujatinné dot ipun nakonang kénkén kahanane Luh Mira, nanging Wayan Sumerta suba malunan nyagjagin saha nakonang kénékéto mapi-mapi paling peratian dogénan. "I Luna, Bli!" "Éngkén I Luna? Gelem? Mati?" "Sing, Bli!" "Men?" "Luna..." Luh Mira angseg-angseg cara nak kena sakit jantung, kéweh baana ngorahang. "Adeng-adeng naé orahang, Luh," Ketut Dédi ngimbuhin. "Luna, Bli.." "Kénkén Luna, Luh?" Ketut Dédi ajak Wayan Sumerta seken pesan nlektekan tur ningehang munyinné Luh Mira. "Pakpaka sandal baru tiangé tekén I Luna, Bli," Luh Mira buin ngeling. Mara Luh Mira ngomong kéto prajani ilang ngetug bayun trunane makadadua, jejeh ada baya nepén I Luna. "Kaden men kénkén. Eda ento sangetanga, Luh. Meli buin!" "Masalahné sandal mara meli, Bli Wayan. Sandal modél terbaru, kaludan maan diskon." "Sandal apa lané?" Ketut Dédi matakon. "Sandal Hawapanas, Blitut. Tiang semengan sajan suba neked. Nengil tiang di parkiran tokoné. Tondén mabuka tiang suba ditu. Ujan gribis tusing runguang tiang. Tiang maémbon di pos satpam diapin kena yéh ujan agigis ané ulung uling capcapané. Basang seduk ulian tonden sarapan, taenang tiang. Kéto perjuangan
8
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
tiangé. Jani las I Luna makpak kanti pegat talin sandalé," lantang tuturné Luh Mira misi ngusap-usap yéh paningalané mirib suba degdeg bayunné. "Beneh suba nganti ngeling sigsigan Luh Mira. Sandal ané bakatanga ulian perjuangan
hébat
suba
cara
pahlawan
dugasé
maperang
nglawan
Belanda, pakpaka tekén Luna, cicing ras peranakan peking jak pom ané banget sayanganga, belina pidan di Kesiman aji samas tali," ngrumuk Ketut Dedi di kenehné. "Sabar, Luh. Mani buin meli sandalé ento. Masi enu ada diskon. Sing ja lakar mael san ajin sandalé ento." "Aji kuda bakatang Luh sandalé ento?" Ketut Dédi matakon. "Aji satus tali, Blitut. Ento suba maan diskon 50%. " Makesiab Ketut Dedi ningehang. Sandal modelné ane cara sandal jepit biasa ento mael pesan ajinne, kalud suba mapotong diskon. Mimih... Wayan Sumerta prajani ngelekang peesné ningehang ajin sandalé. Kadéna maan nang aji pasasur. Paling mael suba aji setiman. Pamuputné aji panyatusan. Luh Mira macelep ka tengah kamarné. Luna pejanga buin di kandangné. Buung tigtiga i Luna ulian padalem tur sayang ngajak cicingé ento. Ketut Dédi ngipekin Wayan Sumerta bengong mamatu cara siap kimang mati. "Apa kenehang to, Yan?" Wayan Sumerta tusing masaut. Serius nganti alisné mapecuk. "Payu meli sandal?" Wayan Sumerta memegeng.Nadak ipun nyemak montorné laut magedi uling kos. Ketut Dédi nolih timpalné rengas pesan madingang motor laut ngebut. "Kalingan meli sandal panyatusan, kos dogénan enu ngangseh-ngangsehan lakar mayah. Mirib bulané jani matanggeh. Tondén kreditan motor matic ané mara belina dugas banén tumpek landepé, padahal montorné pidan nu luung. Jani suba akhir bulan suba harus mabayah. Di koperasi masi enu ngelah utang. Mimih... uliang géngsiné bas gedé ngemasin nganti mengengang tendas
9
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
sabilang peteng ajak pules. Yan.. Yan.. ckckck," Ketut Dedi majalan mulihan sambilanga klecet- klecet inget tekén solahné Wayan Sumerta. Magedi uling kos lakar payu meli sandal apa nasi goréng. Ipun tusing nawang.
Pulasari, Purnama Kenem, 3 November 2017
I Komang Alit Juliartha Embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016. Warsa 2016 dané ngamedalang cakepan marupa novél sané mamurda "Satyaning Ati".
10
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Satua Cutet
Sakit IDG Trinandita
P
as ada gaé nak mula liu ada daaaran. Apa buin ada gaa ngantén utawi makalan-kalan, sinah lakar liu ada saté céléng, saté siap, saté kambing, lawar, komoh, urutan, babi kécap, bé goréng muah ané lénan.
Ditu suba I Gedé Aget nyakitang basang. I Gedé Aget tumbén ngajeng lawar
saté tur arés. Ulian tengkejut basangné nerima ajeng-ajenganné ento ngranayang basangné ngarodok. Cara krodokan nglalab tipat ditu dipaoné. Ento ané makrana I Gedé Aget sakit méncrét tur awakné kebus dingin. Sakéwala cara adané I Gedé Aget nak mula aget sakité teka disubané gaéné suba madan suud, tamu muah sakancan pula pali ponakanné ngantén suba pragat. Mara lantas sakitné pesu. Basagné krodok krodok tur sakit nglilit-lilit. Ia jeg pules awaian jumah tusing ngidaang kija. Kurenanné ané madan Luh Kenyung ngamélmél nepukin muaniné buka kéto. “Ento suba sing bisa madaaran mara ada jeg makejang caplok, cara nak tumbén nepukin dedaaran. Nang to tolih beli Ketut Saplir sing taén tepuk sakit uli pidan apa buin sakit ulian madaaran.” Kéto ngamigmig I Luh Kenyung ngopak kurenané cara ngawélang anak cenik. Ia mandingan ajak Bli Ketut Saplir pisaga dauh umahné ané setata seger tur tusing taén sakit.
11
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
I Gedé Aget bengong tusing pesu munyi ia mapangsegan negak dibucun baléné sambilanga masebeng cara nak marasa pelih. Sada banban ya mesuang munyi, “Luh nak mula saja buka ané sambatang Luh kapining bli. Bli nak marasa pelih madaaran nganti bli sakit né buka jani. Sakéwala pang Luh nawang sing ada nak ngalih utawi nyelapapang sakit, apa buin suud ngelah gaa ponakan ngantén, yén ada anaké nawang méhméhan suba kadéna ada anak ané mencanén déwéké,” kéto I Gedé Aget cara nak ngrengkeng. “Bli tiang boya ja melihang anaké buka bli, tiang sanget sayang kapining bli. Tiang mapinunas pang bli setata seger apang bli nyidaang setata ngayahin pianak kurenan, apang tusing cara jani. Umahé sing ada nyampat, baju kamen seluiré di kamar mandi sing ada ngumbah jeg makejang mabrarakan, buina tiang jeg marasa likad yén suba nepukin bli sakit, cutetné tiang tusing terima yéning bli sakit buka kéné.” Nyangetang ngedénang munyiné Luh Kenyung sada nuding-nuding kurenanné I Gedé Aget. Di kéné-kénéné ilang rasané agetné I Gedé Aget ulian kurenané galak tur nigtig tangkah. “Éh bli tiang med nepukin yén bli gelem jeg goban bliné layu cara nak sing mabayu apa buin lakar membahagiakan kurenan dikéné-kénéné ngitungin déwék pedidi dogén bli suba tusing mampuh. Jani kéné dogén bli nah, jani mai atehanga ya kaumahné Bli Tresna bapak mantri ané ada di Désa Gedé, sakéwala manian bli pang majanji tusing buin sakit nah, yén sakit tiang kal mulih ka umah bapan tiangé, med tiang ngurus bli buka kéné.” Gedé munyiné Luh Kenyung tekén kurenanné. I Gedé Aget masaut banban, “bli nak suba marasa pelih Luh, bli sing bisa nyaga raga maajeng-ajengan, sakéwala pang Luh nawang sakité sing kelidin, segeré sing dadi uber yéning suba peduman sinah lakar nemu ané madan sakit. Ingetang di guminé ada ané madan suka, duka, lara, lan pati, nak makejang ento tusing nyidaang ngelidin. Yéning sedeng suka da bes suka, yéning sebet tepuk da bes sebet, yéning nyidaang apang bisa cara matanah di pasih biasa-biasa dogén, tawang.”
12
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Gagambaran I Komang Alit Juliartha
13
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Luh Kenyung masaut, “nah bli nak mula dueg mamunyi né jani lan luas ka umah pak mantri.” Gelisang carita, sagetan suba majalan telung dina dugasé I Gedé Aget maubad ka umah I Gedé Tresna pak mantri ané ada di désa. Sakitné I Gedé Aget masi suba ilang. I Luh Kenyung mara pesu kenyung manisné nepukin kurenan ané sayangana suba seger. Kéto masi pianakné ané madan I Gedé Bagia ajak Luh Satia milu demen nepukin mémé bapané akur tur suud mauyutan ulian bapané sakit. Sagetan uling diwangan teka gagéson Mén Seken pisagané sada ngeling nyambatang kurenanné I Ketut Saplir koné pingsan lemet kena serangan jantung tur ngalahin. Ditu lantas makejang magerong ngeling, I Gedé Aget ngéncolang nelokin ka umah Mén Seken nyekenang unduké ané nibénin I Ketut Saplir ané suba ngalain. Petengné disubané pragat pula-pali persiapan lakar nguburang I Ketut Saplir buin mani ditu lantas I Gedé Aget ajak kurenané lan pianakné buin dadua negak diambén umahé matutur-tuturan. “Ning iraga suba maan pelajahan idup adané jani, legané sing dadi uber, kéto masi sebeté sing dadi kelidin, cara jani suba iwan ceningé I Ketut Saplir ané kasengguh tusing taén sakit jeg nadak sara ngalain.” Masaut Luh Kenyung, “mula saja bli, tiang marasa pelih setata nguyutin bli yéning bli sakit, boya ja ulian tiang gedeg, ento makejang ulian tresnan tiangé tekéning bli. Tiang tusing nyidaang nepukin bli sakit, tiang sanget sayang kapining bli.” I Gedé Bagia ajak Luh Satia makenyem nepukin mémé lan bapané nyak paras paros buka kéto. Tusing buin mauyutan cara dibi puané. I Gedé Bagia cara nak ngrengkeng, “beneh pesan cara ané sambatang i bapa kéto masi tusing pelih cara ané orahanga tekén i mémék, nak makejang beneh
14
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
nak makejang tusing ada ané pelih,” kéto munyiné cara anak wicaksana tusing nyak melihang i mémé utawi bapané. Adiné Luh Satia masi milu nimpalin, “mémé lan bapa nak mula anggo tiang conto yéning mémé lan bapa ngamaang tiang conto melah sinah melah tiang buin pidan, nanging yéning pelih bapa lan mémé ngamaang tiang conto sinah ditu tiang lakar malajahang raga. Tiang suksema tekén mémé lan bapa ané setata suba nyak pada saling asih saling asuh.” I Gedé Aget, Luh Kenyung, I Gedé Bagia, lan Luh Satia dinané ento nyak kedék pakenyung, suud mauyutan ulian sakit. Sawiréh sakité sing dadi kelidin, sakéwala patut ubadin
I Déwa Gedé Trinandita Wantah guru ring SMPN 2 Banjarangkan. Dané ngajahin mata pelajaran matematika. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi.
15
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Satua Cutet
Seken Agus Sutrarama
“U
yaaakkk ....” Yén kénkén kadén unduké, kumat penyakitné ento nyansan wai nyansan sing ngrambang tongos, né jani di pempatan setopan lampu mérahé. Liu anak makipekan,
ningalin Bagus Landi né prejani bengong saha nguntul, nyaru nekekang speaker cenik di kuping né, nyak saja yén keras tanglus munyinné tusing ja karasan kén ané dingeha tekén anak di sampingné, ulian kupingné matekep. “Sintya, sintya, sintya ... aarrahhh.” Nutugang ia ngamigmig, ngilut gas montorné. Tumbén ngarasaang demen tekén anak luh, kaliwat sayangné, kanti kéweh baan nerima yén déwékné suba kasuudin, carita tresnanné ipidan ané tuah majalan telung bulan ento suba makelo madan pragat. “Nasiné suba butin buyung, Di… Luung ibiné, ané jani suba madan pasil, sing cocok yén padaang buin.” Kéto sawai ia nuturin déwékné. Sakit sesek sajan bisa ngilangang keneh madaar, keneh magaé, makejang dadi baat. Semeng Cahya Ning, ngridip metu rerawatan Dasdasan telah papinehé sesidan Tatu dekil mumpunin payuk jakan Mentang titi benang, nyunggi ipian
16
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Caket peningalanné Landi tuara nyidang nutugang mamaca puisi ané taén katulis baan déwékné. Nguntul ngembeng paningalanné nyeledét abedik sisan lengkarané, Tuah katur ring asiki né sayangang, Sintya. Puisiné ento tuah puisi kapertama dikatékan semeng né simalu Landi katerima dadi tunanganné Sintya. Ento dadi sasuratan kenangan indah ané jani suba dadi kenangan pait né ada di buku harianné Bagus Landi. Pulpén di limané kakelésang, buku harianné katekepang di muané, nrébés yéh peningalanné, melusin halaman-halaman puyung bukuné, buka nugtugang nyurat panyuud carita tresnané ngajak Sintya. *** Krringgg ... Alarm HP-né makering di jam nem semengan, engsap tekén déwék né jani suba dadi Jomblo, akejep ia ngadén ento tuah télpun sayangné Sintya, ané biasa nundunin ipun sabilang semeng baan munyi alus, nyekenang ipun apanga suba bangun lan siaga lakar magaé. Inget ento prajani buin ngaénang ipun engsek, saha ngrépé ngebit-ngebitang grup Whatsapp di HP-né. Nak apa kadén kranané, makejang grupé pada ngédéngang foto-foto mesra anaké matunangan, luh muani saling gisiang lima, melaib macanda girang di pasihé, duh. Buin Landi inget yén dugas pidan, telu bulan ia nadiang Sintya tunangan, nyidang meték pang kuda pesu ngajakin Sintya melali. Tuah ulian kasibukanné magaé, yén Sabtu lan Minggu bisa-bisa Sintya né sing nyidang ulian musti milu kegiatan organisasiné di kampus. Payuné tuah nganggur nyambat sara di umahné Sintya dogén, ento masih lebian siepné, buka telah bahan ortané. Di, sing magaé? Mai melali mulih. BBM-né Madé Arya, timpal SMP-né nundunin.
17
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
18 Gagambaran I Komang Alit Juliartha
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Ulian mula sajan libur turin tusing nawang lakar ngudiang, apang tusing ngancan cupit papinehné, Landi nuutin Madé Arya ané ngorahin ipun melali ka umahné. Gadang empet sarwa entikan, pacruét becica lan kitiran nyapatin sapatekanné Gedé Landi, makejang ento sajan ngenahang hobiné sang né ngelahang umahé. “Héy, Bro ... nah, negak malu santé ditu, né nugtugang biin bedik gén. Adi didian, éé .. Sintya ija?” Munyiné Madé Arya né nyandain, ané suba nawang yén Landi mara kasuudin tekén tunanganné. “Arrahh ... raga mulih gén bo néh.” “Néh, néh kan sajan suba ngambul, raga macanda Bro ... Kel gaénang és kuud sarin malu nyamané néh pang buung ngambul.” “Kuud hasil nyuh di kebun delod umahé ento, Dé ..?” “Of kross lah ...” Yén suba melali ka umahné Madé Arya, setata sing taén kuangan dadaaran, né utama né mekejang tuah asil kebunné, né mula kapiara baan ipun, bisa séla buun, jagung, juuk, lan kuud. Sambilanga ngantiang és kuudné pragat, macelep Landi ka kamarné Madé Arya. Kedas rapi sesajan, miik biin, duh kéweh baan madain. Iseng nepukin album fotoné matumpuk di betén TV-né, ngebitang saka bedik, ada foto-foto Madé Arya dugas SMP, makenyem Landi ningalin foto ipunné ngajak Madé Arya nganggo seragam dugas milunin lomba cerdas cermat ngawakilin SMP-né, lan ada masih foto ipunné jak Arya lan timpal-timpalné dugas ngewakilin sekolahné malomba gong kebyar, ditu ipun ningalin abesik penariné, kenyemné manis, paningalanné sipit gigis, tur masujénan di pipi. “Dé .. Arya ... ené Gék Ratih ... o??” Arya ané sedek ngeracik kuudné, madengokan akejep uli paonné, “Ao .. béh, kadén masuk di SMA 2 koné masih pidan to ..” Inget prajani Landi, dugas ipidan milu di sekaa gong anak-anak SMP-né, ditu Gék Ratih ané tuah adik kelasné di SMP katunjuk dadi penari tarian
19
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
kréasiné. Ratih anakné jegég, tuturné alus manis ngaénang liu anaké demen matimpal, turin liu anak muaniné maekin. “Kadén Landi maan masih ngalih-ngalih ladné dugas pidan, héhé.” Carané Arya ngawalék timpalné ané tawanga sujatiné jerih tur leklekan ngajak anak luh. “Arrahh.” Sambilanga nyiup és kuudné ané nyidang nandingin kebus bara ainé. Ada carita ané kondén taén tuturanga ngajak Arya, ngangetang tangkahné jani. Unduk ipidan tanpa tawanga Gék Ratih masih milu nutugang masuk ka SMA 2, matemu baan kenyem ané tuara biasa dikala Landi dadi OSIS milu melonco adik-adik kelas baruné. Kenyemanné Gék Ratih ané tetep manis, katutugang baan surat mapita barak di kala dina Valentin ané katitipang ngajak timpal-timpalné. “Bli Landi, niki tiang makta titipan surat saking timpal tiang, Gék Ratih. Ampurang ragané nak kari gelem, ten nyidang ngemaang langsung ka Bli Landi ..” Inget masi Landi tekén munyin timpalné Gék Ratih dugas ipidan ento. Tusing ja Landi adanné dugasé ento yén sing lakar makeledan, ngetor, sing nawang lakar musti ngudiang, kénkénang yén ada anak nyinahang peratian spésial buka kéto. .. tunas tyang sampunang nyanan Bli ngejohin tyang ulian surat tyang niki ngih ... Kéto isin suratné siduri, men apané gaéna tekén Landi? Ia seken-seken ngelidin Gék Ratih, ané dadiné ngaénang Gék Ratih marasa kimud, tur lek. Badah. “Béh, inget masa lalu né..? Nah, paling sing ento artiné Di sing ja setata ngingetang I Sintya dogénan ..” Munyinné Arya ulian ningalin nyamané ento memengong. “Arrahh, da biin nyambatang adan totonan Yak,” Saut né Landi, bawak. “Sabar .. sabar .. Jodoh to anak suba diatur Di .. Tenang ..” Arya ngurutngurut tundunné Landi. Kala ento Arya nyemak HP-né turin ngédéngang abesik rekaman vidio, “Yak, né rekaman raga pas siaran berita?”
20
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Landi, lénan tekén ngelah gagaén tetep dadi karyawan villa di Kuta, ia masih dadi pembawa acara berita TV di Badung. Diapi tuah ngenah a cepok dogén ngaminggu, ia uli simalu tetep ngarasa bangga ulian nyidang muktiang tekén déwékné pedidi yén ia masih nyidang dadi présénter, ngaénang bangga reramanné kerana ada gén nyama pisagané tangkejut turin ngajumang pianakné ané bisa dadi pembawa berita di TV. Suba liwat nem bulan ia dadi présénter berita, ituni ada tawaran uling produser dialog ngidih apang Landi nyak melajah ngaba acara dialog. “Dugasné I Mémé kauk-kauk uli metén ngorahin icang, onyang nyamané orahina mabalih, koné ené suba madan Gus Landi, timpalné Arya ané sai melali mulih, kéto ya.. héhé.” Ditu mara Ia inget yen nyanan sanje Ia musti syuting siaran langsung dialog ne kapertama, “Yak, mara raga inget puk! Raga mulih jani nah , orina syuting dialog puk, bakat sanggupin ulingné ,, duh.” “Béhh .. icang nawang Di pasti bisa, nah mu sé, binjep pabalih ja jumah.” “Éngkén kabar Ratna?” Maan masih Landi nakonin Arya. “Di, tresna raga jak Ratna nak lucu, suba tawang lakar raga kel sing nyidang nyentana, tetep jalanin. Né jani suba ada abulan nyelapang ngejoh, tuara ada komunikasi, pada negarang nyalanin kisah né baru, ané lebih réalistis, ibi Ratna SMS koné sing nyidang ngengsapang raga, diapi suba maan nerima tresna muani lénan, payuné suudina. Magantung puyung Di.” “Sabar Yak ..” “Héhé, yén kamu kan suba pastiné statusé jani, jomblo, haha, né raga jomblo kéwala joh di tengah nu metegul né. Ipuan maan ngajak nak luh iseng mlali mulih, kéwala I Mémé ngenah san nu kangen jak Ratna, men kénkénang, budi juang jumah, Ibu Bapakné Ratni kel kudiang majiang, nak ngalih sentanaan adané, haha. Nah, mu sé mulih Di, mani biin jumunin. Semangat my Bro!” ***
21
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Diapi kapupungan gigis nuju stasiun TV tongosné makuli dadi penyiar, ada masih carita tresnan timpalné I Arya mentas di pepinehné Landi. Kenangankenangan ipun ngajak mantanné I Sintya, suba pasti joh kalah yén saihang ngajak ané gelahanga tekén Arya ngajak tunanganné. Ipun ngenehang kénkén musti tabahné Arya kéto masih Ratna lakaran ngengsapang ento dikala ipun jak dadua tusing enu dadi tunangan. “Duh, nak kénkén biin montoré ené!” Landi ngemikmik ulian montorné prejani ngreres mati, nuju mrérén di lampu stopanné. Dandana montor matikné kasisi, dongkraka. Lengisné nu biin tenga, runtag bayuné Landi, prejani kenehné tuah ada di acara dialog di TV ané biin kejep suba musti tayang, SMS produseré ané mara nakonang ia suba ada dija, kondén bakat balasa. Staterné suba sing nyidaang ngaé montorné idup. Kanti lemet ngejer masi baisné nylengger tusing ada ciri-ciri matikné lakar magereng. Ané jani basangné dadi grimutan rasa melihang Widhiné nyailin buka kéné. “Swastiastu .. Bli Gus Landi .. ngih?” Anak truna bagus ento nyapatin alus. “Nggih tiang .., sira ja ngih?” “Tiang Anom bli, tyang seneng ningalin rikalaning Bli maktaang acara brita di TV ..” “Nggih kangéang nak tiang kari mlajah nika, duh, niki masi tiang nak kel wénten siaran, jeg nadakang niki montor tiangé mogok.” “Minab di akiné nika wénten masalah Bli. Éé, ampurang yén Bli Landi kayun, nak niki kebenengan tiang masih lakaran ka kantor Bliné, wénten timpal tiang drika. Mriki nak tiang ajak bareng mrika.” Sajan jail Widhiné ngencanin, lacuré suba katimpalin aget, tumbén ipun ngarasaang dadi presénter terkenal ,diapi ngenah acepok ngaminggu di TV né, jani ia suba merasa dadi artis, ngelah penggemar. Tusing liu ané bakat satuanga ngajak penggemarné ento ané madan Anom ento, mobilné tis, kalis ngesir maekin stasiun TV né. Landi ngerasaang lek gigis kéwala misi bangga dikala ipun maan nakonang dija Anom magaé, ipun nyambatang tuah magaé jumah
22
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
marengin reramanné madagang, wiraswasta. Ulian taén ipidan ia taén percaya yén magaé dadi pagawai swasta nu luungan padan dadi PNS ulian tusing demen ningalin PNS né gagaéné teka, negak, ngantiang gaji né suba pasti abilang bulan né tekanné uli pajak masyarakaté. Yén dadi wiraswasta, tuah geginan ané paling wanén lan paling kerén, ulian ento tuah ngetohin dademenanné lan lakaran siap yén kélangan pipis yan bisnisé tusing majalan. “Anom, suksma banget ngih ..” “Ngih, mawali Bli Gus, malih jebos jam kuda Bli Gus wusan siaran? Mriki tiang malih nganter ngambil motoré. “ “Déréng pasti masih nika, bangiang sampun Anom, sampun nganter kantos driki sampun suksma banget tiang ..” “Nggih, mrika naé, pang ten Bli Gus dados terlambat.” Ngénggalang Landi macuet ka lantai dua, di ruang rias suba ngantiang penata riasé lan produser dialogé ngisiang naskah. “Di, suksma nah. Narasumberé mara san mecelep ka studio. Nah, ené nak dialog santai, sambil mapayas baca malu bedik-bedik, ené unduk menciptakan génerasi muda né bisa bertanggung jawab kalaning nganggo internét.” Kéto abetné produser dialogé tekéning Landi. Sajan gencang juru riasé, tusing ada limang menit, suba pragat baana mayasin muanné Landi né dadi ngenah magusang tur ngamudaang biin a setrip. “Di, mih .. bagus san presénteré, buin limang menit gén nah, nu prepare studio buin bedik dogén. Di lakar ngantosang di sisi, apa di tengah .. Apanga ada ajaka narasumber cantiké to ..” Abetné I Bapak produser ané cacag cicig li tunian. “Nah, dini gén Bli Tu, buin kejep gén tiang ka tengah.” Disubané mapekéling kejep majeng Hyang Widhi né malingga ring pelangkiran ruang riasé, baisné Landi metayungan ka jendéla di sisi gedungé, kupingné séngeh lan paliatné nuju ka cerik-ceriké di betén, di wantilané ané sedek muruk ngigel.
23
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
“Bli Tu, anak lakar wénten acara napi ngih ..?” Petakonné Landi ngajak produseré ané kabenengan enu ada di durinné. “Buin mani Di, acara perpisahan TK Kumarané. Ento suba Di, ené tiang enu pengeng né ngenehang ané lakar dadi presénter acarané ento buin mani. Jaya ané dadi arepan, ituni ngabarin yén reramané koné masuk rumah sakit, ia ngulihang buin ajak tiang yén nyidang ngalihang pengganti. Di, yan Bli sih mekeneh apang Landi ané dadi presénter acara ento, Di ..” Kupingné Landi tuara seken maningehang apa ané mara sambatanga ngajak Bli Putu produseré mara, ulian paningalan lan kenehné nunceb nadaksara tuun ka anak luh jegég mabaju kaos putih ané tuah panguruk tari nik-nik TK né. “Enyén ke ento, asananga tawang ..” “Di, Landi .. “ “Éh, tyang Bli Tu.” Bli Putu tuah makenyem, “Antos Bli di studio nah ..” “Nggih, mangkin sampun.” Landi mutusang nungkakang akejep dogén rasa penasaranné mara tekén anak luh jegég pelatih tari di betén ento mara, né jani pintu studio satuné suba kabukak, dingin AC studioné suba pasti ngilgilang, kéwala nguda bisa Landi tuara ngarasayang, ada apa? Anak bajang ayu né jani negak di aep né, maselémpang Duta Net 2017, makipekan. Dua pasang matané matemu buin, ngangsekan ingetan, ané dot kaengsapang, ento ané ngaénang panes, nyerihin dingin AC né, ngebyurang pedih, ngembelang gedeg. “Wi .. Gus ..” Anak bajang ento tuah Sintya, paletan carita tresnané Landi ané paling miik lan masih né paling sakit, ané taén ngawarnain gejeran tangkah lan suara angkihanné. “Oh, suba saling kenal né ..” Abetné Bli Putu produseré dikala ningalin Sintya nyapatin Landi lan ma Bli .. “Aa .. adik kelas ipidan Bli Tu.” Ngénggalang nyidang Landi ngingetin tekén tugas profesionalné dadi presenter, rasa kangen tan katulunganné kagelekang, né jani di kenehné tuah mautsaha ngingetang kénkén kapercayaan
24
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Bli Putu produseré tekén déwékné, ané ngamaang ia kasempatan ené, lan lukisan potrét muané ada di témbok studioén, gelahné pejuang sastra lan sosok wartawan ané karya-karyané setata nyunggiang lan ngelonin kasujatian, setata dadi panyemangetné. Sihin Hyang Widhi acara dialogé a jam tan karasa majalan lancar. Bli Putu produseré masuryak girang, Landi nyunggiang kenyem, angayu bagia tugasné mara, acara dialog kapertamané suba pragat tur ngaé puas produseré. Dikala pintu studioné kampakang lan ajak makejang pesuan, ada anak truna bagus teka maekin. “Bli Gus, selamat nggih! Melah pisan mara, tiang uli pidan ngantiang Bli Landi, buin pidan ya maktaang acara dialog, krana tiang yakin Bli Gus Landi bisa.” Anak truna ento tuah anak muani ané mara ngatehang Landi ka tongos siaran, ané suba asih mapitulung tanpa katagih dikala Landi keno pialang motorné mati. “Bli Gung sareng Wi Landi sampun saling kenal?” Tuturné Sintya ningalin Landi ané kenal ngajak truna bagus ento, Bli Gungné, gagélanné. “Nggih Gék, Bli Gung penggemarné Bli Gus Landi. Éé, Bli Gus ngiring bangiang tiang nganter Bli malih ..” Alus munyin anak truna bagus ento nanjénin ngatehin Landi nyemak montorné ané ituni makutang di malun toko bengangé badelod. “Suksma Anom, dumunan sampun, suksma banget sampun nganter tiang. Niki orina ngoyong dumun ngajak produseré, ten tawang endén jam kuda lakaran bébas niki, héhé.” “Oh, lamun kénten bangiang tyang ja nélpunin béngkél ngih Bli?” “Ten, ten bangiang Nom, malih jebos wénten kok timpal ajak tiang merika, suksma banget ..” Suksma Hyang Widhiné suba micayang rasa sayang ngalebihin rasa sengkel, ituni di acara dialogné, Sintya ngucapang suksmané ring makasami sané wénten di sampingné di kala nyalaning tugasné dados Miss Net, utamané ring sang sané
25
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
sampun sayang lan nukung déwékné dugas ipidan satondénné ipun déréng dados napi-napi. Lek-lekan keneh Landiné makeneh, “Adaké adan Wi é ditu Sintya?” Ningalin uli duri Sintya ngajak gagélan baruné ané mapan kewala tuara ajum turin ngelah solah melah buka kéto, tanpa sangkan suba nundunin Landi uli kenangan masa laluné ngajak Sintya, bagia dukané sumekené tuah tan sujati. Suksmaning manah nuntun nujuhang galang, sajan galang paliatné kanti nyidaang jani ia ningalin anak luh jegég mabaju kaos putih ané mara ngurukang nik-nik é ngigel, buka paling ada ané alihina, tusing dadi ati Landi yén tusing maekin ulian asané tusing ada anak lénan buin ditu ané nyidang lakar idihina tulung tekén anak luh ento. “Gék, wénten ngarereh napi ngih ..?” Adéng-adéng munyinné Landi jejeh yén lantas ngaé anak luh nika tangkejut. “Ampurang tyang kadung... éh, Bli Landi .. “ Anak luh jegég ento makenyem, manis pesan, maserieng Landi adanné kasambat. “Sira ja ngih ..?” “Diah niki Bli, adik kelas dumun ring SMA, tyang timpal Ratih ..” Mara makebiah di ingetanné Landi, Diah né ané pidan nyerahang surat titipanné Ratih. Diah masih pepes impasina tur setata ngentungang kenyem manisné tekéning déwékné. Tiban-tibanan, tumbén jani matemu Diah malénan pesan, nyegégang. “Bli Landi magaé driki?” “Nggih Diah ..” Jedarrr Tabuh langit buka sing dadi saruang, jendéla-jendéla kaca ngarebet nyambung endih tatit, ujanné mabalap ulung, katimpalin angin ngalinus ngampehang dinginné ka tengah gedungé tongosné ipun jak dadua majujuk, Diah prajani nyaputang limanné, bibih tipisné ngarenyi ngilgil. “Duh .. “ Diah ngetget, miriban dinginé nyajan. “Éh, sajan Diah .. mara lakar ngalih apa ja?”
26
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
“Ngalih tas tyang Bli, ituni engsapin tiang, kalin tiang ngurukang di wantilan, engsapin tiang driki, di kursiné.” “Oh, Diah driki dumun nggih, coba tiang nakonang ka satpamé ..” “Éh, Bli Landi ..” Jeg malaib macuet Landi, maujan-ujanan ngalih pos satpamé. Tuara ada limang menit, ipun teka ngaba tas. “Diah, niki ..” Landi makenyem saha ngédéngang tasné tuah sajan gelahné Diah. Tan pasuara Diah nyemakin saha mesuang tisu uli tengah tasné. Tisuné ento anggona ngelapin muanné Landi. Degg “Maaf ngih Bli ..” “Ten kenapi Diah ..” Ujané di sisi ngariet, enggungé payu nimpalin dadua jatmané negak madampingan uli tunian tan pasuara. “Yéé .. Diah materima Bli!!” “Diah, katerima magaé?” “Nggih, tunian Diah dot énggal-énggal ningalin HP né ulian ngantiang jawaban HRD né ento, né ngaénang busan Diah paling. Ené busan télpuntélpuna ladné, payu né SMS-a lantas, Astungkaraa ..” Galang serasa langité prajani jimbar ulian ningalin manisné Diah di kala ngarasaang bagia dugas ento. “Yéy, astungkara .. “ Landi nyautin milu ngerasaang bagia. “Bli Landi ten balik?” “Motor Bliné makingsan bedelod Diah, mati mara di jalanné.” “Biih, pedalem .. Tenang Bli Landi .. nyanan Diah ajak ngalih, lamun ujanné suba ilang ngih ..” “Haa ..” “Diah mara inget, Diah engsap ngaba jas ujan ... duh ..”
27
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
“Sajan pikun, tunian tas, jani jas ujan .. haha. Diah ..” “Tiang Bli,” “Men, bin mani Diah ten mai o? Kan, suba materima di hotél.” “Yé .. Diah pasti mai buin mani, Diah mulai senin mara di hotél.” “Seken ..?” “Seken .. Bli .. Kenapa, émangné Bli Landi lakar mai buin mani?” Tusing kuat rasa-rasa I Landi naenang jeduran tangkahné ngancan ngerasang, ulian langité jani suba ngalemang. Inget Ia munyin timpalné Arya, yén patemon to suba ada né ngatur, nyén buin sing lénan kén Ida Hyang Tuduh. Seken né buin mani lakaran ngisi acara perpisahan TK Kumara né..? “Bli Landi ....” “Nggih Diah, Bli Landi pasti mai.” Landi makenyem, di HP-né ngenah simbol kenyem lan jempol makirim ka whatsappné Bli Putu, produser dialogé. Tusing ada né nawang ujané buin pidan dadi endang, ané tawang jani di kijapanné suba pesan ada liang. Adéng-adéng di kupingné kisi-kisi nyandaain, “Yan seken Sintya, to nguda bisa ada Diah ..?”
(141117)
Agus Sutrarama Magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.
28
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Satua Cutet
Sing Nyak Pelih Mamilih I Gedé Angga Para Darma
L
imang tiban suba liwat pilkadané ané pidan. Dugas ento melénan pesan ajak ané karasayang tiang jani. Yén dugas pidan tiang tondén dadi bareng mamilih ulian umuré dugas ento enu cenik, kéwala né jani
tiang suba kadadosang mamilih, rasané demen pesan tumbén mamilih calon murdaning jagat. Joh-joh wai satondén nyoblos para pasangan calon ané lakar kapilih suba kecas-kecos kemu mai nyiarang program kerja ka masarakat mangdané masarakaté nawang apa dogén ané lakar kakaryanin pétpradé pasangan calon punika kaicén mandat dados murdaning jagat. Liu masi baliho miwah spanduk mapasang di marga-margané. Tusing tiang dogén ané suba sing sabaran lakar mamilih timpal-timpal tiangé ané bareng ajak masuk masi patuh marasa kakéto, ulian tumbené lakar bareng nyoblos. Di sekolah nuju jam mengasuh ditu di kénkéné tiang ajak timpaltimpalé mabligbagan unduk nyoblosé ané suba sayan-sayan nampek. “Tu, nyén lakar coblos Putu di pamilihané?” I Madé Dalem matakon tekén tiang. “Ah to si rahasia Dé, sing dadi orang-orang, né penting milih dogen. Men Madé nyén ka pilih?”
29
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
30 Gagambaran I Komang Alit Juliartha
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
“Men Putu sing nyak ngorang tiang sing ja masi ngorang,hehe.. Sing dadi kéto Tu, suaran iraga anak pentingsan anggon nentuang nasib jagaté ené mancan limang tiban kayang ané lakar teka. Yen jani iraga Cuma sekedar milih nyanan bisa-bisa kuciwa. Yén pelih jani ban mamilih limang tiban bisa ngrasayang sedih. Pang sing masi cara ané suba-suba liwat Tu, di kampanyené gén mamunyi manis kéwala di suba menékné apa tusing ada, jani iraga ajak makejang sabenehné ané nentuang nasib jagaté limang tiban cara munyin tiange mara, yen jani pelih limang tiban lakar rasayang sedihné. Iraga musti milih ané sekenseken pantes lakar ngamong jagaté.” Madé Dalem nuturin tiang. “Ah to bakat sangetangsan Dé, lakar maan apa masi sing, iraga dadi rakyat cenik jeg tuwut-tuwutin gén munyin pengedé-pengedéné yén sing tuwutin ditu iraga nyanan lakar pelihanga, ané kén ja orahina milih jeg to pilih, masi diapin nyén ané maan masi iraga patuh lakar tileh amonénan dogén idupé, yang penting milih Dé do ruwetanga otaké anak suba ada ngitungang ané kéto-kéto.” “Do ngomong kéto Tu, jaman jani yén sing iraga milih né seken-seken ané lakar rugi iraga Tu. De mara ada ngemang pipis seket jeg langsung aluh nyak milih, iraga musti makeneh malu. Pipisé seket de nyen kalingan lakar anggon limang tibanan aba ka warung acepok dogén telah. To musti pinehang masi, de ulah aluh. Apa buin cara jani anak suba bek sajan di berita-beritané para pamimpiné kena kasus korupsi, sing nyak jutaan jeg milyaran Tu, ngemasin liu kanti proyeké tusing pragat-pragat yadiastun suba kanti tibanan ulian pipisné korupsianga.” Kadung demena nutur sing karasa jam mengasuh saget suba telah, Laut tiang ajak I Madé Dalem majalan barengan ka kelas. Yén keneh-kenehang ada benehné masi munyiné Madé Dalem, miriban bes liuné lané ané korupsi ngantos bek pembangunané ané mangkrek. De kalingan bangunan ané gedé-gedé, jalan cenik ané sasai entasin tiang dajan umah tiangé, uli tiang SD kanti jani nu tileh benyah latig. Batu-batuné bek ané kanti kasisi, di kénkéné nuju enggal-enggal tiang ngaba motor bisa maserod ban motoré ulian
31
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
ngenjekin batu. Nuju kebus-kebus guminé buké jeg masepuk, makubuk ulian bias-bias ané di jalané. Miriban né ané maksudanga ajak I Madé Dalem, apanga milih ané seken-seken apang tusing kanti ngaé kuciwa. Ulian minehang ento tiang nyadar, tiang musti nyoblos ané seken-seken pantes cara ané orahanga ajak I Madé Dalem. Dina terus maganti. Suba saget duang minggu tiang ngortoang nyoblos ajak I Madé Dalem. Sagét suba buin mani tiang lakar nyoblos. Suba sing sabaran lakar nyoblos kanti ngaé tiang kéweh masaré, ulian ngenehang lakar nyoblosé bin mani. Sing karasa sagét jam kuda kadén tiang masaré, alrm tiangé sagétan suba nundunin tiang. Sing cara biasané, désan tiangé ané sasainé sing bes ramé né jani dadi ramé, krana makejang anaké ané luas-luas makuli ka dura désa né jani mulih lakar mamilih. Satondené tiang macelep lakar mamilih tiang nu ngantré bes liuné ané lakar mamilih. Makelo tiang ngantré, aget ditu ada ajak tiang timpalé ané bareng dugas SD ada dadiné ajak tiang nutur-nutur apanga tusing med. Teka sagét suba giliran tiangé lakar nyoblos. Satonden nyoblos, tiang bengong, inget tiang ajak tuturné Madé Dalem. Ulian tuture ento tiang makeneh “tiang sing nyak pelih mamilih”.
Kubu, 19 Novémber 2015
I Gedé Angga Para Darma Embas ring Bangli. Kakawiannyané naanin kamuat ring Médiaswari (Pos Bali) miwah Suara Saking Bali. Mangkin kuliah ring Jurusan Pendidikan Matematika Undiksha.
32
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Satua Cutet
Érupsi, Umah Bracuk Kaput Abu? Désak Madé Yunda Ariesta
S
emengan suba I Bracuk mempen penganggo ka tas koperé. Baju, celana lan dedaran ané belina idibi sanja masi macelepang ka koperé. Iseng méméné nelok ka kamarné I Bracuk, sawiréh dingeha gedeblag-
gedeblug di kamaré. “Apa to Dé, gedeblag-geblug dingeh mémé?” “Yang nu nyelepang baju mé, lakar siap-siap ngungsi. Mémé jak bapa mekikén naké masi.” “Mimih Déwa Ratu. Adi gelu sajan cai. Lakar kija buin i raga ngungsi. Tongos i raga ené 25 km uling Gunung Agung. Ngujang i raga ngungsi. Ngaéngaé dogén cai, ngaé pemerintah tuyuh.” “Yéh, mémé ené. Ento tolih Gunung Agung ngilis gati ngenah. Yén ento érupsi keras, i raga kena mé. Mai lan, luas ka Badung. Ditu lakun aman suba mé. Nyanan dini kuangan dedaran i raga. Mekejang dangangé tutup nyanan mé.” “Cai, mula apang maan melali dogén. Ngoyong jumah. I raga sepatutné bareng nulungin nyama-nyamané. Né cai bareng ngaé anaké tuyuh awak tara kenapa. Mémé lakar mejaitan malu. Luungan cai medaran malu.” Galahé suba tengai. I Bracuk enu masi di kamaré iteh ningalin HP. Méméné lantas kauk-kauk uling sisi.
33
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
34
Gagambaran I Komang Alit Juliartha
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
“Dé, kali jani cai nu masi gulang-gulik. Bangun apa malu. Tulungin malu i bapa magarapan di sanggah masang paras.” “Aruh.. Gumi gawat ngitunang masang paras. Yang nu ngalih informasi né mé. Apang tawang kondisi guminé di sisi.” Méméné ngekoh masaut laut magedi lakar majaitan buin. I Bracuk iteh buin nyemak HP. “Uuk..ukk, mimih adi liu kéné ada abu, mimih né pasti uling Gunung Agung.” Ngengalang I Bracuk nyemak koperné melaib pesu sambilanga kauk-kauk. “Mé, pa, mai ngungsi. Suba bahaya né udarané dini, suba terkontaminasi.” Wiréh tusing ada nak masaut. I Bracuk ngénggalang nyemak motor, nyaluk hélem. Prajani ngegas motor gawat sambilanga ngandong koper. Neked di malun umahné, I Bracuk bengong. Ngerenggeng ia. “Yéh, adi dini sing ada abu makudus cara di jumah nah.” Bengong I Bracuk mekelo ngenehang unduké. Ningeh gerengan motorné Bracuk, bapané lantas nengok pesu uling témbok sanggahné. “Kija cai Dé? Amen lakar pesu orain i mémé mulih uling abian, kal ajak bapa mabersih umah. Telah umahé kaput buk paras.”
Désak Madé Yunda Ariésta, magenah ring Karangasem.
35
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Potrekan Madé Suar-Timuhun
Puisi Sénryu Madé Suar-Timuhun
36
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Kids Jaman Now Kids di jaman now Cerik gayanné maco Kuna sing kanggo
Malajah Selegang mlajah Saenu ada galah Satondén pejah
Srombotan Srombotan Klungkung Lalah jaenné adung Basangé nyantung
37
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Gunung Érupsi Gunung érupsi Kramané pada ngungsi Ka tongos trepti
Guru Guru sang sadu Paplajahanné gugu Sampunang ragu
Sayong Kintamani Di Kintamani Sayong dingin nyaputin Tresnané mentik
38
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Karang Gelah Tan wénten sawah Tandurin karang gelah Palanné bungah
Kursi Ngrebutin kursi Ngalih selah korupsi Kenehné daki
Madé Suar-Timuhun I Madé Suartana utawi sané ketah kauningin Madé Suar-Timuhun ring kakawian-kakawiannyané embas ring Banjar Tengah, Timuhun, Klungkung, 17 Juni 1987. Dané ngawit nyurat sastra Bali modéren rikala kantun kuliah lan aktif nyurat warsa 2013. Puisinnyané ngawit kawedar ring Bali Orti (Bali Post) bulan April warsa 2013 lan warsa 2014 sampun kawedar ring Médiaswari (Pos Bali). Dados narawakia ring Ubud Writers and Reader Festival 2016.
39
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Gagambaran I Komang Alit Juliartha
Puisi-puisi I Gusti Bagus Wéda Sanjaya
40
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Engsap Kiap karasa, mata kijap-kijap. Kijap-kijap mata, makipek sengap. Sengap makipek, nrugtug getap. Getap nrugtug, nisdis nyap-nyap. Nyap-nyap nisdis, sangkaning ulap. Ulap sangkaning, kelap-kelap. Kelap-kelap, nyujuh ngalap. Ngalap nyujuh, madon dapdap. Dapdap madon, makilit kakap. Kakap makilit, mawastu ngentap. Ngentap mawastu, majalan nyelap. Nyelap tusing nyelap, ngararis engsap.
Ah, engsap! Pegat satua sangkaning engsap….
41
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Puisi Jaruh
Niki boya puisi tresna, boya puisi sang kalara. Niki boya puisi dharma, taler boya tutur agama.
Niki wantah puisi jaruh, pakardin pangawi buduh. Puisi maosang parindikan jaruh, kéwala boya né jaruh-jaruh.
To nguda kimud maosang jaruh, boya ké jaruh tan ngawi rusuh. Wantah sangkaning jaruhé iraga idup di guminé.
Yan tan sangkaning jaruh Sang Hyang Siwa, tan wénten Sang Gana nindihin swarga. Yan tan sangkanin jaruh Sang Bima, tan metu Sang Gatotkaca dahat parinama.
Né pinih utama, yan tan sangkaning jaruh sampiné I Bapa, mirib tan wénten godél adepa, ibi sanja....
42
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Tembang Pangangon
Rikala suryané ngawit kenyung, tembang puniki mungkah suara, ring laras suling nyeléndra, ring muncuk pecut mapara. Napkalané, padang jimbar tuwi kalangan…
Titiang I pangangon, nelasang surya ring satua padang gadang, sané ngarayang ngulati monmon ingon-ingon. lan sunar Candra, wantah akesit pangapti mulat shanti. Rahinané mamargi ring akasa lan pertiwi…
Sembah titiang ring Hyang Raré Angon, Pranan titiang ring ketélan empahan, Kuwéran titiang ring swécaning melanting, Dharman titiang ring jagat raharja, Urip titiang, ring tanggu rasa kaparikosa tresna…
Niki tembang angen titiang, tembang lara indik warna lan tresna, kadi kacampuh kasta, tresna tan padaya,
43
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
kadi tan patresna, kasta tan pawiwéka. Kecap tresna iwang karasa…
Niki tembang angen titiang, tembang lara indik iwang tresna karasa, kadi tan pawiwéka, sang truna ngalumbar tresna, kadi tan pawiwéka, putri Hyang Pandita kajatu tresna.
Ah, titiang I pengangon, Tresna kasor ring wates warna lan kasta…
I Gusti Bagus Wéda Sanjaya Guru Basa Bali ring SMA Negeri Bali Mandara. Kakawian dané naanin kawedar ring Bali Post miwah Suara Saking Bali
44
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Gagambaran I Komang Alit Juliartha
Puisi-puisi Ni Komang Déwi Juliana
45
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Inguh Kadi rasa tusing masundih Kapetengan tuara matindih Kemu mai kadén ririh Ingetang enu ngidih Kemu laku jalané Yéh.. Kadén ja ada Waliang sakadi simalu Pelih buin baan nyau Apa né jani? Bengong padidi Tuara ada bukti
Pelih Yéning suba kéné Makejang cara ngamémé Goar-goar nujuh Dini ditu mamisuh Tusing ada kéné Tusing ada ngarempé Lan bareng-bareng mameka
46
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Ngalih ané sujatiné Ring angga ring déwék Manuunggal keneh sari Manyepi
Suba Biasa Bengong ritatkala peteng Karasa sané wénten ring arsa Iwang ring laksana Sami ngamikmik Patut ring laksana Sing ada pangrasa Ah.. suba biasa Majalan suba Majalan.. Rereh utamaning sunar
Ni Komang Dewi Juliana Magenah ring Denpasar. Mangkin kantun dados mahasiswa ring Program Studi Sastra Bali UNUD.
47
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Puisi Bali
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Gagambaran I Komang Alit Juliartha
Puisi-puisi D.G. Sayang Putra 48
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Ceruk Segara kapalé nyujur pasisi durung pastika jukungé nguni
genahé ramia saking dura désa gelaré nyekala bangga ring angga
linggih suci karembugang walaka, sadaka ring parareman antuk brana mulisah ring patala
mabered prabéla brahmantia manggala praja tuna prabawa ida pandita dharma kawikon kaprajala
49
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Pangapti Kalikut pamargin sumpenané doh ka dasar angen kedipan sentiré nyujuh semitan purnamané
Ring Besakih munggah kretegé nincap gesité nudut pangajap patemoné sawates sumpéna suksman idepé pinaka murdaning murda
Lémbar Padangbai tengah segara wengi sabehé ngeribis tegep pawilangané ida ngawawa
Padangbai Lémbar galang bulané nadarin anak istri semitané arum sané lanang runtag ring kahyun
50
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Sané Setata Ring Kahyun Sering dané mapajar ring sawawengkon kawéntenané sami, bobot manah I cétrung ngumbara ngepak kampid ring selagan ilalangé tuh garing. Bukité ruyud, tua bua ngajap-ajap pangrauh I blabur kapat. Samara dahana, oneng onengan danéné kakidungang, ngulangunin wiakti, daha désané makenyem égar garjita. Pastika angin pitu kauluné pacang ngasirsir aris. Nyantos surup sang hyang surya ring tepin segarané kauh I cétrung prasida nagingin sakeharepnyané. Tan pitaén kalebu soréné antuk padet gulemé dedet. Wates mijantenang wengi kalawan rahinané tan prasida antuk nyidra. Wantah raréné mayusa pitung warsa tan maren lali ring satua siap selem dibi lemeng kasatuayang lengut dadongnyané marep. Ring pamantuk danéné, kakawin prihen temené meméro saduruné mamada. Pastika genah pamatuté wantah sawates tutuk lidah. Lidah tanpa tulang kawawa sang adrebé. Gumentos pamuput baosé ngawetuang raharja kawéntenané sami, sarining pangapti pinaka pamucuk kahyun.
D.G. Sayang Putra Embas ring Pekandelan, Klungkung 16 Oktober 1953.
51
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Ésai
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Melut Isin Lontar Manut Geguritan Kawiswara I Gedé Wirangrong
P
ungkuran puniki uratian krama Baliné ring kawéntenan pustaka lontar pinaka tatamian lalangité nguni sayan nincap. Kawéntenané puniki nénten prasida kalémpasang ring yasa kérti penyuluh basa Baliné sané
katedunang ring désa-désa pakraman. Ring para yowana sané nganggén media sosial maka sarana mapagubugan, nyabran rahina prasida ngantenang pasadok para penyuluh basa Baliné tatkala ngawéntenang utsaha ngupapira lontar utawi konservasi miwah nyelehin daging lontar utawi identifikasi. Kahanané puniki becik pisan pinaka jalaran nuldulin malih pikayun krama Baliné mangda urati tur nelebin sakancan patitip para panglingsirné sané kasurat ring ron ental. Sampun suéning asué krama Baliné sirep leplep nénten lingu ring warisan sastra laluhurné, tamis-tamis makudang-kudang lontar kakeniang rusak katadah olih i ngetnget tur usak sangkaning para janane narka lontar punika madaging sarwa tenget lan ajawéra. Pamargi ngupapira lontar punika sayan mawuwuh-wuwuh pabuatnyané tatkala tepengan mangkin akéh pisan krama Baliné nénten pascat maca aksara Bali tur ngresepang basa Bali/Kawi sané kaanggén sarana nyurat sakancan daging pikayunan para laluhuré ring lontar. Ri sampuné prasida embas kayun mlajahin lontar, pastika wénten sané matakén sapunapi dudonan utawi tahapan sajroning mlajahin lontar punika? Sujatinnyané tityang naler nénten uning. Sakéwanten, wénten pustaka lontar sané prasida kaanggén gaguat sajroning mlajahin lontar inggih punika Geguritan
52
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Kawiswara. Kriya sastra geguritané puniki akéh kaangkenin olih para sastrawan sané teleb mlajahin sastra, pinaka sastra Bali sané mautama. Yéning selehin saking basa sané kaangén, kriya sastrané puniki nganggén basa Bali, sané katah kacampuhin basa Kawi. Yéning turéksain saking wangun, sampun jenar pisan kria sastrané puniki mawangun geguritan sané kaiket antuk pupuh-pupuh sakadi smarandana, sinom, ginada, ginanti, dangdang, miwah sané lianan. Sampun ketah, pupuh punika kaiket antuk padalingsa. Pinaka kria sastra geguritan sané kaiket antuk padalingsa, pastika sang kawi tatkala nyurat daging pikayunané nganggén kruna-kruna sané kapilhin, mangda anut ring padalingsa. Asapunika taler sajroning nyurat kria sastrané puniki, sang kawi pastika nyambi matembang. Saking gagiing ceritannyané, kria sastra Geguritan Kawiswara puniki ngranjing ring bacakan tutur-tatwa, duaning akéh madaging pawarah-warah indik tatwa sané prasida kaanggén nuluh pamargi sakala-niskala. Kocap wénten sang nata saking Lemah Surat maderbé putra tatiga sané maparab sang Kawiswara, sang Rasutama, miwah Sang Bajradana. Makatiga putrané punika kalintang pascat ring sastra miwah sakancan aji pangweruh. Unteng carita ring geguritané puniki wantah rikala sang masameton sareng tiga mararesan, nuturang sari-sarining tutur. Duk punika raris kabaosang indik dudonan malajahin isin lontar. Maduluran antuk baos saking Sang Kawiswara, sujatinnyané sang kawi ngawedar daging pikayunannyané indik lontar. Yadiastun maambu panglémék utawi kritik, daging pikayunan sang kawi sané ngripta Geguritan Kawiswara puniki patut anggén tatimbang. Sang Kawiswara maosang kadi asapuniki: “diapin liu ngisi lontar, miwah kitab luih-luih, lamun tuara ada nawang, mangingerang basa sasimbing, melah ngamel apang ilid, lamun twara bisa melut, hreswa dirga pluta, ento apang weruh jati, mangda sampun salah surup mangidepang”.
53
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Saking ucap sastrané ring ajeng, iraga polih sasuluh indik dasar-dasar mlajahin daging lontar. Manawita panglémék saking baosé ring ajeng yening manah-manahang katiba ring sang sané akeh madué lontar, sakéwanten nénten prasida ngingerang utawi ngresepang basa. Sang kawi nugesang, basa sané kaanggén ring lontar boya ja basa sané ketah kaanggén sarana mababaosan utawi berkomunikasi sarahina, sakémaon basa sasimbing. Napi basa sasimbing punika? Kruna sasimbing ring basa Bali pateh suksmannyané ring sasemon utawi basa sané makulit. Umpaminé, sasemon sané maosang “yéning bas tegeh baan negak, dilabuhé baongé elung”. Basa sasimbing inucap nénten maosang indik anak negak lan anak ulung, sakéwanten suksmannyané “anaké sané gedénan bikas, yén sangkala sanget nandang sakit”. Punika sane kabaos basa sasimbing. Dadosnyané, manut Geguritan Kawiswara ring ajeng, dasar kapertama sajroning malajahin daging lontar, nénten sios wantah ngresepang basa utamannyané basa sasimbing. Sang sané makayunan nelebin lontar, patut stata éling yéning pangawi punika nénten ngawedar daging pikayunannyané papolosan, sakéwanten satata makulit. Duaning basa sané kaanggén makulit, mawinan sang kawi raris nyaratang mangdané iraga malajah melut daging basané punika. Sané patut pelut utawi kupas punika nénten wénten sios hreswa, dirga, mwang pluta. Napi suksman katiga krunané punika? Hreswa ring basa Kawi maartos ‘bawak’, dirga maartos ‘panjang’, miwah pluta maartos ‘panjangan ring sané panjang’. Manawi suksman kruna melut hreswa, dirga, tur pluta inggih punika ngupas kruna sané bawak kantos pinih panjang. Untengné, sajroning ngupas daging lontar iraga nénten prasida wantah ngupas siki kalih lengkara, sakéwanten mangda jangkep sami. Yening panarkané punika patut, pangawi Geguritan Kawiswara mapangapti mangda iraga gelitik tur nénten nenga-nenga malajahin isin sastra. Yéning nirgamayang sakadi melut bawang, juru basane patut ngupas saking kulit sané magenah saking sisi kantos ka tengah. Punika mawinan, dudonan kaping kalih sajroning mlajahin isin lontar inggih punika malajah ngupas
54
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
sajangkepnyané basa sané kaanggén sajroning lontar-lontar. Sang kawi malih mikélingin, yéning kakalih dasaré punika durung puput karesepang prasida ngawinang sang sané mlajah salah surup utawi iwang panampén utawi gagal paham, sakadi baos mangkiné. Sampun puput yéning sampun waged ngupas basa? Durung! Manawita pangawi Geguritan Kawiswara mapikayun durung puput yéning isin lontaré punika wantah kakupas, katuturang, napi malih bonggan kanggén nyinahang karirihan. Sang Kawi maosang kadi sapuniki: Kéwala bisa mamaca, suba ya mangaku ririh, cara jani suba tawang, munyi saling langkungin, liu mapi-mapi uning, ban liuné nawang tutur, karirihin demen ngorta, nanging tong ada mabukti, da nden ngugu, melah ngadén anak wikan. Lingling saking sasolahan, lamun jati anak uning, nganggon sastra papolosan, ne jati pakaryan Widhi, twara ngugu satua mirib, plutané suba makadut, tingkah kadi belog pojol, nanging té ririh sujati, suba putus nganggon dharma kakasuban. Yéning manah-manahang ujar sastrané ring ajeng, pamargi ngupas basa punika wawu kabaos mamaca. Daging lontaré kantun ring lidah lan cangkem, mawinan wantah sering kaanggén mararaosan. Anaké sané wawu prasida ngwacén manawi akéhan demen ngorta saling tambungin. Anaké kadi asapunika kaucap mapi-mapi uning. Napi mawinan? Duaning isin lontar miwah sarin sastrané durung mabukti. Napi anggén muktiang? Manut daging sastrané inucap, sané kaanggén muktiang wantah solah utawi laksana. Sang kawi nugesang, saking laksana sang sané nelebin daging lontar punika patut katuréksain, boya wantah ring raos. Indiké puniki nyihnayang, dudonan sané kaping tiga sajroning malajahin isin lontar, nénten sios ngamargiang daging lontar punika antuk laksana. Pangawi Geguritan Kawiswara ngawedar sang sané sampun prasida muktiang isin lontar miwah sarin sastra antuk makudang-kudang cihna inggih punika (1) prasida nelatarang ajah-ajah sastra antuk basa sane sadarana utawi
55
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
papolosan, (2) nénten wantah ngugu satua saking anak lian, (3) tingkahnyané sakadi anaké sane belog pojol, tur (4) nénten malih wénten pikayun mangda kasub. Untengné, isin lontar sané sampun sida karuruh dagingnyané patut kalaksanayang. Napi sujatinnyané suksman lengkarané punika? Wéntenke anaké sané sampun nglaksanayang ajah-ajah sastra, nénten akeh malih ngraos? Sang sané pradnyan maosang, ulam sané sarahina idup ring toya, nénten malih ngraosang toya, duaning ipun sampun ring tengah. Buroné sané kantun ring sisi sané maosang toya. Ring panguntat, cihnan anaké sané sampun ririh sujati kabaos kadi anak sané belog pojol tur sampun putus utawi puput nganggén darma kakasuban. Dalem pisan suksman sastrané inucap. Tityang durung prasida nyilemin, napi malih mastikayang
suksmannyané.
Sakéwanten,
yening
manah-manahang
amangkinan, manawi jadmané sane sampun jakti-jakti pradnyan tur sida ngamurtiang sastra antuk laksana, nénten mabinaan ring wong kasamen utawi masyarakat umum. Kabaos anaké kadi punika sampun putus ring indik kakasuban utawi baos mangkine popularitas. Napi mawinan sapunika? Manawi yéning tatujoné mlajahin lontar mangda polih kakasuban, manawi kakasubané polih kagamel angan ajebos, kéwanten daging lontaré tan sida keniang. Utawi, sang sané sampun nelebin sastra sampun tatas uning, yéning kakasubané punika negul?
I Gedé Wirangrong Seneng ngwacén lontar, seneng nyurat. Kakawiannyané sampun kawedar ring makudang-kudang média.
56
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Satua Masambung
Kania (4) IBW Widiasa Kenitén
G
alahé sané becik punika kaanggén srana Ida Bagus Cidra ngrencanaang pamargi nénten patut. “ Jani gantiné maan ngwales sakit kenehé. Maan ngempahang isin kenehé tekén I Ngurah. Jelema
celang pesan mara ajak ngedum warisan. Dadi ia liunan buina tongos ané melah – melah bakatanga. Pranda Gdé pilih kasih tekén idéwék. Bli Ngurah tetep maan ané luung – luung . Pragat kakasubang. Sabilang ada apa – apa pragat ia ané makatang. Idéwék cara tusing okané Pranda Gdé. Diastun manyama, lamun tusing nyak anut, tetep ia dadi musuh. Apang ada nyama nyaméh. Baan lekad dogén patuh tongosné. Isiné dong suba melénan. Jani ada dadua pilihané idéwék sengkala. Apa I Ngurah Sengkala? Galahé melah ené lakar anggon ngeruk dakin basangé .” Sami sampun polih tetamian. Sakewanten tetamian Ida Bagus Cidrané sampun telas kaadol. Ida gumanti seneng maklecan sareng nyolong smara. Dayu Citra, rabiné Ida Bagus Cidra érang pisan. Satunggil wengi nénten wénten ring gria. Kocap nué gegélan anyar. Wénten ngaturang kantun bajang pisan. Luh Érawati kocap wastané. Punapi ja katunas kadagingin manten. “ Ratu, titiang meled, numbas mas-masan.” “ Kalingké mantas mas- masan. Umah lakar gaénang tiang.” “ Yukti, Ratu?”
57
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Gagambaran Drs. I Nyoman Ngadeg
58
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
“ Ngujang tusing. Ené buktiné.” Ida Bagus Cidra ngantenang sertifikat tanah ida. “ Ené suba alihang bli maklar tanah.” Luh Érawati ngelut Ida Bagus Cidra sarwi kenyem – kenyem. “ Jani maan nelahang isin griané. Iba ngranaang idup kainé kakéné. Iba ngranayang mémén kainé buduh.” Luh Érawati mabaos ring manah. “ Ééé! Bagus Cidra. Melahang iba. Kai jani ngempahang sakit keneh kainé.Aba mai makejang kesugihan ibané. Panyamaan ibané lakar benyah latig baan kai. Iba jelema corah. Adan ibané dogén luung. Bikas ibané tuaraan tekén buron bengil.” “Mémén kainé éndahang iba ipidan. “ Luh Érawati sayan ngetitem ngelut. Peningalan ipuné barak antuk gedeg basang ipuné. “ Suud ené, iba lakar cetik kai. Anti dogén!” Luh Érawati nué geginan madolan wédang ring banjar lianan.Katah taler trunané nganggurin. Ipun nénten lek sering kabaosang seneng ring anak sané sampun marabian. Ipun kabaosang ngrereh jinah sang kaulangunin. Punapi malih ri sampuné Ida Bagus Cidra keni pikat ipun. Sayan – sayan bangun gedeg basang ipuné ring anak muani. Jengah mémén ipuné kanistayang olih Ida Bagus Cidra. Ida Bagus Cidra naen marikosa Mémé Sudiasih sadawegné kantun bajang. Mémé Sudiasih dumun dados pangayah ring gria. Ngiringang Pranda Gdé Kerta. Kantos bajang. Kajegégan ipuné ngoda Ida Bagus Cidra sané sampun nué rabi. Antuk lek mémén ipuné, kantos buduh. Paling kulawargané ngrerehang balian. Swéca Ida Sanghyang Widhi ipun mresidayang éling ring déwék kantos kaambil olih Gedé Suda. Gedé Suda nénten malih ngwilangin kawéntanan Mémé Sudiasih. Ipun uning mawit saking karencanaang olih Ida Bagus Cidra. “ Kénkén Luh Érawati enu sing pracaya tekén tiang?” “ Néntén Ratu. Dados baktan tiang mangkin?” “ Melahan di subané dadi pipis juang.” “ Becik taler wantah sapunika.”
59
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Sayan wengi sayan liang sang kalih. Sayan ngulurin smarané. Bénjang semengan wau ka gria. Dayu Citra sampun ring parantenan. Nénten malih matur ring rabiné. Sahasa piring, gelasé kagosok – gosokang. “ Dayu gaénang Bli Kopi!” “ Tiang tusing pangayah, Bli !” “ Béh bani Dayu nglawan Bli?” “ Ngujang nénten.” Semengané punika nénten kadi cayan Sanghyang Baskara. Peteng dedet karumasayang ring gria. “ Kéné jani Dayu. Dayu suud dogén ngayahin bli.” “ Sedeng becika. Saking dumun titiang ngantos pangandikan Bli punika.” Dayu Citra magampil – gampil. Sampun med pisan ngantenang rabiné sané nénten satia wacana. Dayu Citra mawali ka grian idané. Rauh ring griané biang miwah ajin idané nakénin. Irika ida nelatarang ring biang – ajin idané indik sane ngawinang ida mantuk. “ Péh mula jlema sing dadi ajinin I Cidra. “ Biang idané menggah pisan. “ Yén kakéné melahan Dayu mawali bajang ka gria. Kadén biang nyama ané nyuang, Dayu lakar luwung satata. Sagét polésina tai. Nyamané tusing bisa ngajinin wangsa. Tusing bisa ngajinin Anak Lingsir pindo. Pracuma kawarih baan Pranda. “ Ajin idané nangkes waswasan. Ring kayun ida mabaos,” Sing nawang mirib I Cidra, Luh Érawati totonan astrané. “
IBW Widiasa Kenitén, embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.
60
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Pangawi
Suara Saking Bali| Désémber 2017
I Gusti Putu Antara
I
Gusti Putu Antara wantah pangawi sané embas ring Pengastulan, Buléléng, rahina Soma Pon, 4 April 1942 ring kaluwarga Jero Agung Pengastulan, Seririt. Tamat saking SGAN (1961), dané dados guru SD ring
Pelapuan Kecamatan Busungbiu. Raris dané ngalanturang masekolah ring IKIP Malang cabang Singaraja (1962-1966). Namatang sarjana (1971) ring Jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Indonésia. Dané nyarengin program Post Graduaté (setara S2) widang Géneral Linguistic ring Rijksuniversiteit te Léiden Belanda (1979-1980). Warsa 1990 dané ngalanturang S2 Pendidikan Bahasa Indonésia Pascasarjana IKIP Bandung, lan S3 widang Linguistik ring PPS Unud Dénpasar tur puput Maret 2007 ngamolihang gelar Doktor Linguistik. Mangkin dané dados dosén ring Undiksha. Dané sampun nyurat makudang-kudang kakawian, inggih punika: Téori Sastra (1983) Gambaran Masyarakat dalam Puisi Orang Bali (1982) Aprésiasi Puisi (1985) Sari Tatabasa Bali (1983) Gita Sastra Bali (1990) Sastra Bandingan (1998) Sistem Tatanama Orang Bali (1999) Masyarakat dalam Puisi Bali Modéren Malancaran ka Sasak (Terjemahan novel kakawian Gedé Srawana, 1983) Rah (Pupulan puisi, 1983) Kaki-Kaki Langit (1985)
61
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Monumen itu Terletak di Pantai Buléléng (Juara Harapan III lomba cerpén se-Indonesia Balai Pustaka, 1990) Satria Kuladéwa (Pupulan puisi, 1996) Ngwangun Karsa Saluiring Urip (Juara Kapertama Lomba Satua Cutet, 1997) Cokorda Darma (Novél Bali modéren saduran Don Quixotte, 2008) Niki wantah sinalih tunggil kakawian dané sané mamurda “Pangubaktian Tan Payasa.”
Pangubaktian Tan Payasa
Sapasira ugi nénten uning? Durus cingak pakardinnyané, boya sujati Ipun sakadi satia Sané ngaturang pangubaktian tan payasa Wit endag surya ngantos surup surya Ipun bincuh matungkulang para sisia Ipun nyapnyap ngitungang uripnyané Asapunapiké titiang? Sayongé rauh, polahé kantun asri Yadiapin ujané ngetél bales pisan Titiang purun mangaturang kasujatiannyané Boya ja dados piwalin malih Guru patut kagugu miwah kapatutang Awinan Tri Kaya Parisudannyané tanja linyok Sapasira ugi nénten uning Patut pisan Ida nyuryanin ipun Mangda guminé landuh
62
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
Suara Saking Bali| Désémber 2017
Gegonjakan
Jaené Bakat, Sakité Muat I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
A
da kuluk gudig apasang sedeng medem di bungut jalikané. Ané lua beling, basangné bentang gedé nyantung, mirib suba paek gantiné lekad. Negak likad, melingkuh singkuh, majujuk kéweh.
"Bli, icang meled apang cara siap, manakan ulian metaluh. Blos...pesu. sing
tuyuh ngadut basang bentang indeng-indeng. Sing tuyuh menyonyoin," kéto ané lua ngerémon. "Men...yen Nyai mataluh, nyén orahin Nyai ngeem?" Masaut ané muani, sambil ngéhkéh aon. "Bli né ngeem!" "Men Nyai ngujang?" "Icang suba tuyuh ngelekadang. Suba di sisi, Bli ngeem. Icang baang mapayas, melali sekitan icangé!" "Ooo...tuyuh Nyai ngalekadang?" "Ambat ké!" "Men, Icang sing itungin Nyai leleh dugas ngaé?" "Mbbééééhh... apané leleh? Jaen ada ya!" Kéto saut ané luh masem. Ané muani mendep. Melingkuh mesaput aon... lantas anggut anggut. "Nah... nah... icang setuju. Lamun kéto, icang masé meled dadi siap muani. Brés... suud. Sing tuyuh magimeh magantét, sing leleh!" Ané luh ngadebas bangun, ngancutang ikuh, laut protés tekén kurenané. "Auk...auk...auk...icang sing nyak! Sing ya misi legan bayuné!"
63
Suara Saking Bali
Édisi XIV | Désémber 2017
64