Édi s iVI| Apr i l2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i
Car maCi t r awat i ,Kut angSayangGemelMaduil anRancagé2017
•I W. Wi k a n a S e r a y a •Ng a k a nKa s u bS i d a n •Ge d éS e r a n aAs t h aS i d h i •Bu d aAr i mb a wa •Al i tJ u l i a r t h a •Ag u sMa h a r d i k a •I DKRa k aKu s u ma •Wé d aS a n j a y a •IMa d éS u a r s a Ge g u r i t a nBo n g k l i n g; S a t u aKi d a n gt e k é nCe k c e k; Ka r t u nPu t r aAr i a wa n
Édi s iVI| Apr i l2017
Ra h a j e n g DewaAyuCar maCi t r awat i Sampunngamol i hangHadi ahSast er a Rancage2017ant ukcakepannyanesanemamur da KUTANG SAYANG GEMELMADUI
& IPut uSupar t i ka Sampunngamol i hangHadi ahSast er a Rancage2017r i ngwi dangj asa
Édi s iVI| Apr i l2017
Jur nal Sas t r aBal i Modér en
Sua r aSa ki ngBa l i Kawe darAnt uk Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Al amat GgMa wa rI ,Sa mba nga n, Si nga r a j a Ba l i HP .085237966984 e ma i l :s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Ré da ks ine r i mar e r i pt a nma r upapui s i , s a t ua c ut e t , a r t i ke l , r e s é ns ibuku, wi a di nna s ka ht e r j e ma ha nma ba s aBa l i . Re r i pt a npuni kama ngda kaki r i mr i nge ma i l : s ua r a . s a ki ngba l i @gma i l . c om Re r i pt a ns a neka ki r i m ma ngdaka da gi ngi n bi oda t ac ut e t . Re r i pt a ns a néka mua tr i ng j ur na lpuni kiné nt e npol i hhonor , na ngi ng pol i hbukt it e r bi t( f i l e. pdf ) . Li a na nr i ng puni ka , r é da ks it a l e rne r i mapot r é ka nke gi a t a ns a s t r aBa l imodé r e n, l a npot r é ka népuni ka ma ngdaka da gi ngi nul a s a nc ut e t .
Pe r i nt i s Pa s e me t ona nSua r aSa ki ngBa l i Pe nas é hat I DKRa kaKus uma Pe mi mpi nRé daks i IPut uSupa r t i ka Sé kr e t ar i s IGe déPut r aAr i a wa n Pangr e mba Kar angas e m:IWa ya nPa i ng,Nyoma nAgusSudi pt a , Ke t utSa ndi ya s a .Kl ungkung:Ma déSua r Ti muhun, Nga ka nKa s ubSi da n,Ar ya wa nKe nc e ng.Gi anyar : Tudé ka ma t r a .Dé npas ar :Gi t aPur na ma ,Ca r ma Ci t r a wa t i .Tabanan:IMa déSugi a nt o,Ar iDwi j a ya nt i . Bangl i :IKoma ngAl i tJ ul i a r t ha ,I GADa r maPut r a . Bul e l e ng:Wa hyaSa nt os a . LayOut Ma ni kSudr a I l us t r as iCove r INyoma nBudaAr i mba wa I l us t r as iI s i INyoma nBudaAr i mba wa IGe déPut r aAr i a wa n IPut uSupa r t i ka
Suks mamaj e ngr i ng
Sua r aSa ki ngBa l i
Édisi VI | April 2017
Daging Jurnal Wawancara Carma Citrawati, Kutang Sayang Gemel Maduwi, lan Rancagé 2017 Gatra Carma Citrawati lan Putu Supartika Polih Rancagé 2017 Mligbagang Indik Ngawi Cerpén ring Batungsel Buléléng: Tigang Rahina Féstival 100 Monolog Putu Wijaya; Pacang Kalaksanayang ring Sajebag Bali Kantos Panguntat Warsa 2017 Satua Cutet Panampahan Galungan (I Nyoman Buda Arimbawa) Tawur Kasanga (I Gedé Agus Mahardika) Sayang (I Komang Alit Juliartha) Satua Bali Kidang Tekén Cekcek Prosa Liris Ngakan Madé Kasub Sidan -Tabuh Rah -Nyelang Kalangan Puisi I Gst Bagus Wéda Sanjaya -Pamegat Manah -Candi Kuning -Beratan I W. Wikana-Seraya -Tembang Kesanga I Putu Gedé Serana Asta Sidhi -Kanistan Urip -Ngakak Satua Masambung Rasti ( IDK Raka Kusuma) Pangawi I Madé Suarsa: Makekawian, Ngangkat Isu Sosial Artikel Galungan Ping 1.135, Sampunké Dharma Sida Ngasorang Adharma né? (Ngakan Madé Kasub Sidan) Geguritan Bongkling
Suara Saking Bali
2 6 9 12 14 22 29 34
39 40
42 43 44 45 47 48 50 56
59 65
1
Édisi VI | April 2017
WAWANCARA
Édisi VI | April 2017
Carma Citrawati, Kutang Sayang Gemel Maduwi, lan Rancagé 2017
WARSA 2017 puniki, Yayasan Kebudayaan Rancagé sané magenah ring Bandung, malih ngicénin penghargaan majeng ring pangawi sastra daérah luiré Sunda, Jawa, Bali, Lampung, Batak, lan Banjar. Ring sastra Bali modéren, pangawi sané ngamolihang Rancagé 2017 wantah Déwa Ayu Carma Citrawati antuk kakawiannyané sané mamurda “Kutang Sayang Gemel Madui.” Dané embas ring Getakan, Banjarangkan, Klungkung, 24 Fébruari 1990, lan sané mangkin dados
Suara Saking Bali
2
Édisi VI | April 2017
guru ring SMPN 3 Dénpasar. Sadurungné dané sareng Gita Purnama taler naanin ngamedalang cakepan sané mamurda Smara Réka (2014). Sapunapiké pamargin nyurat dané kantos mersidayang ngamedalang cakepané punika (Kutang Sayang Gemel Madui) lan ngamolihang Rancagé 2017? Rédaksi Suara Saking Bali ngawéntenang wawancara majeng ring Déwa Ayu Carma Citrawati. Ngawit saking modéren?
pidan
mbok
sampun
nyurat
sastra
Bali
Yéning nyurat sastra Bali modéren ngawit saking kuliah, nanging sadurung punika tiang sampun iseng-iseng nyurat cerpén nganggén basa Indonésia. Reriptan Sastra Bali Modéren kapertama sané kakaryanin lan kakawian kapertama sané kawedar ring média napi mbok? Mimihh... napi nggih adi engsap tiang... mirib yén ten iwang satua cutet sané mamurda “Aget” lan satua cutet punika kawedar ring Bali Orti (sisipan mabasa Bali koran Bali Post) Ring dija manten kakawian mboké naanin kawedar? Ring Bali Post miwah Médiaswari (Pos Bali), lan cerpén mabasa Indonésia tiangé wénten taler ring antologi “Dénpasar Kota Persimpangan, Sanur Tetap Ramai.” Napi sané ngawinang utawi napi sané dados motivasi mbok nyurat sastra Bali modéren? Motivasi titiangé tuah rasa demen. Tiang mula seneng nulis, ulian ten ngelah gaé masi. Lianan ring punika tiang taler tamatan Sastra Bali Unud, dadosné linéar sareng jurusan tiangé. Lanturang tiang mangkin indik Sastera Rancagé 2017. Cakepan mboké sané mamurda Kutang Sayang Gemel Madui ngamolihang Rancagé 2017, napi sané rasaang mbok?
Suara Saking Bali
3
Édisi VI | April 2017
Napi sané rasaang tiang ten lén rasa seneng duaning tumbén polih penghargaan sangkaning nulis sastra Bali modéren. Kadén tiang ten polih, ulian saingané méwehméweh. Dados tiang lan semeton Suara Saking Bali uning indik embasnyané cakepan punika? Cakepané puniki termasuk ngarét terbit, duaning tiang naanin ten mersidayang nyurat. Nénten ja sangkaning tiang sibuk, sakéwanten sabilang nyurat setata buntu. Tiang ampun dasdasan pasrah, untungné tiang manggihin cakepan sané mamurda “Apresiasi Cerpen Indonesia Mutakhir.” Tiang lantas ngwacén cakepané punika, lan saking irika tiang akéh polih inspirasi. Ngawit punika tiang majumu nyurat, sané ngawinang cakepan puniki embas, sané kawedar antuk Pustaka Éksprési duwén pangawi lan wartawan Madé Sugianto. Sausan cakepané kamedalang malih?
puniki,
cakepan
napi
sané
pacang
Sampun wénten calon cakepan cerpén mabasa Bali nganggén konsép sané unik (manut tiang) jagi terbitang. Mangkin kantun matapa niki mangda polih pencerahan. Lianan ring cakepan sastra Bali modéren, napiké wénten rencana jagi ngamedalang cakepan mabasa lianan sakadi basa Indonésia? Yéning basa lianan durung wénten, santukan tiang kantun mlajah niki. Sané mabasa Bali manten durung midep baan tiang. Dumogi bénjangan prasida nyurat SBM mabasa genep héhéhéhé.... Nyingakin kawéntenan sastra Bali modéren mangkin, sapunapi pinampén mboké lan napi pangaptiné majeng ring sastra Bali modéren bénjang pungkur? Mangkin sampun akéh wénten pangawi anyar sakéwanten sané istri-istri durung akéh sané nyihnayang raga ngawi. Pangaptin tiangé, mangda tiang maduwé géng baru ring SBM lianan ring semeton lanang-lanang sakadi Madé Sugianto, Madé
Suara Saking Bali
4
Édisi VI | April 2017
Suar, Putra Ariawan, Putu Supartika miwah sané tiosan, pang wénten napi sané istriistri taler. Pangaptiné majeng ring pangwacén sastra Bali modéren sané arang pisan? Sira sané nénten seneng ngwacén, utaminnyané SBM pastika pacang nyesel. Bénjang ring kedituan, nak takénina sareng Sang Suratma: akuda ampun ngwacén cakepan. Hukumané berat lamun ten seneng ngwacén... héhéhéhé.... (*)
SUARA SAKING BALI GENAH NGARURUH LIANG, GENAH NGARURUH BAGIA, GENAH MASATUA, GENAH KANGIN-KAUH, GENAH NUTURANG PISAGA DURUS NGRANJING RING
www.suara-sakingbali.blogspot.co.id
Suara Saking Bali
5
Édisi VI | April 2017 Édisi VI | April 2017
GATRA
Carma Citrawati lan Supartika
Carma Citrawati lan Putu Supartika Polih Rancagé 2017 SUARA SAKING BALI –Bandung, KALIH pangawi anom Bali ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2017. Makekalih pangawi punika wantah Déwa Ayu Carma Citrawati lan I Putu Supartika. Carma Citrawati polih hadiah Rancagé ring widang karya sastra antuk cakepan sané mamurda “Kutang Sayang Gemel Madui.” Manut juri Rancagé sastra Bali modéren,
Suara Saking Bali
6
Édisi VI | April 2017
Nyoman Darma Putra, satua cutet sané dados murdan cakepan puniki maduwé konflik sané kuat lan makulit. Lianan ring punika, daging satua cutet “Petani” mabinayan pisan sareng
kawéntenan ring kauripané sarahina-rahina. Yéning
biasané i rerama sané kukuh sumangdané pianakné dados petani, nanging iriki ipianak sané kukuh mangda dados petani. Supartika, ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé antuk yasa prawerti. Dané mayasa antuk kalih margi, sané kapertama antuk kakawian, lan sané kaping kalih antuk jurnal éléktronik lan blog mabasa Bali. Dané sampun ngamedalang kalih cakepan inggih punika pupulan satua cutet “Yén Bénjang Tiang dados Présidén” (2014), miwah pupulan puisi “Lelakut” (2015). Ring bulan Januari 2016 makarya blog Suara Saking Bali lan bulan Novémber 2016 ngamedalang Jurnal Sastra Bali Modéren Suara Saking Bali saréng pangawi sastra Bali modéren lianan. Mangda kauningin, ring warsan 2016 embas 10 cakepan, kirangan malih 7 cakepan saking warsa sadurungné. Maka 10 cakepan punika wantah, 8 cakepan satua cutet inggih punika “Pasamudaya Rasaning Bangli” (antologi pangawi Bangli), “Ngantiang Ujan” (antologi pangawi Karangasem), “Raré Kumara” (Putra Ariawan), “Makurenan Sareng Jin” (Djelantik Santha), “Éven Organizer” (Madé Sugianto), “Luh Luh” (Madé Suarsa), “Daha Ayu ring Tengai Tepet” (Ngakan Kasub Sidan), lan “Kutang Sayang Gemel Madui” (Carma Citrawati), 1 roman sané mamurda “Satyaning Ati” (Alit Juliartha), miwah 1 cakepan puisi sané mamurda “Bali Melah Bali Benyah” (Aryawan Kenceng) Hadiah Sastera Rancagé warsa 2017, taler kaserahang majeng ring pangawi mabasa daérah lianan inggih punika sastra daérah Sunda, Jawa, Lampung, Batak, miwah Banjar. Ring sastra Sunda, sané ngamolihang Rancagé widang karya sastra inggih punika Aan Amilia antuk cakepan sané mamurda “Di Antara Tilu Jaman,” lan
ring
widang
yasa
prawerti
inggih
punika
Komunitas
“Ngejah”
Sukawangi, Singajaya, Kabupaten Garut, Jawa Barat.
Suara Saking Bali
7
Édisi VI | April 2017
Sané ngamolihang Rancagé 2017 widang karya sastra mabasa Jawa wantah Moh Syaiful antuk cakepan sané mamurda “Agul-Agul Belambangan” lan ring widang yasa prawerti wantah H. Abdullah Purwodarsono. Ring sastra Lampung, sané ngamolihang Rancagé ring widang karya sastra wantah Udo Z. Karzi antuk cakepan “Negarabatin,” nanging nénten wénten sané ngamolihang ring widang yasa prawerti. Hadiah Rancagé sastra Batak, widang karya sastra kaaturang majeng ring Tansiswo Siagian antuk cakepan “Sonduk Hela,” lan ring yasa prawerti inggih punika Grup Tortor Sangombas. Majeng ring sastra Banjar, sané ngamolihang wantah Jamal T Suryanata antuk cakepan “Pembatangan”. Hadiah “Samsudi” kaserahang majeng ring Darpan antuk cakepan Nala. Warsané puniki Yayasan Kebudayaan Rancagé taler ngaturang piagam majeng ring Ir. H. Soekirman Ompu Abimanyu, bupati Serdang-Bedagai, warga Jawa sané nyurat nganggén basa Batak. (sup)
Syarat: 1. Tema bebas 2. Nenten SARA lan porno. 3. Minimal 10 cerpén 4. Maksimal 15 cérpen
Durus Kirim Cerpén Duwéné Sastra Bali ngawinang Basa Baliné AJEG!
Suara Saking Bali
8
Édisi VI | April 2017 Édisi VI | April 2017
GATRA
Madé Astika, Wayan Artika, Putra Ariawan, Putu Supartika, lan Madé Sugianto rikala acara pabligbaga ring Batungsel.
Mligbagang Indik Ngawi Cerpén ring Batungsel SUARA SAKING BALI –Tabanan, TIGANG diri pangawi anom, Madé Sugianto, Putra Ariawan, lan Putu Supartika kajodi dados narawakia ring Désa Belajar, sané magenah ring Désa Batungsel, Kecamatan Pupuan, Tabanan, Redité (19/1). Makatiga pangawi puniki polih oleman saking Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonesia (JPBSI)
Suara Saking Bali
9
Édisi VI | April 2017
Universitas Pendidikan Ganesha, Singaraja ring acara Pelatihan Jurnalistik, silih sinunggil program kerja Himpunan Mahasiswa Jurusan JPBSI. Acara punika nénten ja kamiletin olih mahasiswa JPBSI kémanten, nanging karauhin taler sisia saking SMPN 1 Pupuan. Yadiastun makatiga pangawi punika sarahina nyurat sastra Bali modéren, indiké punika nénten ja mabinayan pisan ring sastra Indonésia. Penyéketan mahasiswa miwah sisia, seleg pisan mirengang materi sané kawedar olih para narawakia. Acarané punika mamargi becik lan antar, napimalih katimpalin antuk bebanyolan-bebanyolan pinaka penyeleh saking narawakia sané ngawinang para pamileté kedék briyag-briyag. Para pamilet acara puniki teleb pisan mirengang napimalih daweg dharmatula utawi tanya jawab. Wénten sané matakén indik carané makarya murdan satua sané becik, utsaha ngruruh bantang satua, sapunapi carané mangda produktif rikala makekawian miwah sané lianan.
Pamilet Pabligbagan
Suara Saking Bali
10
Édisi VI | April 2017
Madé Sugianto, pinaka narawakia kapertama nguningayang indik sapunapi dané matemu sareng sastra Bali moderen. Saking nénten uning sastra Bali moderen, raris dados juru ketik satua cutet duwén I Gusti Putu Samar Gantang, kantos manados pangawi sakadi mangkin. Lianan ring punika, dané nguningayang indik embasnyané penerbitan Pustaka Ekspresi, duwéné, sané ngawedar kakawian saking pangawi-pangawi sastra Bali modéren. Wartawan silih sinunggil koran ring Bali puniki taler nguningayang sapunapi carané sumangdané pangawi anom prasida teleb rikala makekawian. Putra Ariawan ngangkenin, dané polih rasa bagia sangkaning nyurat. Indiké punika karasayang rikala dané naanin keni pikobet sané banget natunin kenehipuné. “Nyurat punika nirgamayang titiang pinaka tamba rikala keni pikobet, sangkaning nyurat manah titiangé manados galang,” kénten dané nguningayang. Sangkaning nyurat dané taler prasida numbas bungkung rikala acara pawiwahan danéné, duwaning daweg punika dané polih Rancagé 2015. Punika taler, Putu Supartika pinaka narawakia kaping tiga nguningayang majeng ring pamileté sumangdané nenten surud-surud malajahang déwek rikala nyurat. Alumni Pendidikan Matematika Undiksha puniki ngangkenin yéning nyurat punika nénten ja swadarma mahasiswa Jurusan Bahasa kémanten, nanging jurusan lianan taler mangda sareng nyurat. “Titiang ngawitin nyurat daweg SMA, lan sayan teleb rikala kuliah,” asapunika dané ngawewehin. Wayan Artika, Dosen Undiksha sané dados pengelola Désa Belajar maosang rutin nglaksanayang acara sekadi puniki anggén nincapang budaya literasi yowanané. Irika taler wénten perpustakaan madaging cakepan sané becik tur adung. Lianan ring punika, ketua jurusan JPBSI, Madé Astika, ngaturang suksma ring narawakia sané sampun prasida rauh lan dané mapengapti dumogi napi sané sampun kabligbagang maduwé pikenoh majeng ring pamilet acarané punika. (sup/anto)
Suara Saking Bali
11
Édisi VI | April 2017 Édisi VI | April 2017
GATRA
Sumber: Facebook Putu Satria Kusuma
Buléléng: Tigang Rahina Féstival 100 Monolog Putu Wijaya; Pacang Kalaksanayang ring Sajebag Bali Kantos Panguntat Warsa 2017 Wénten napi tigang rahina puniki ring Buléléng?Wénten Féstival 100 Monolog Putu Wijaya. SUARA SAKING BALI—Buleleng, RAHINA Buda (23/3) wengi ring Rumah Belajar Komunitas Mahima, Jalan Pantai Indah Singaraja kalaksanaang pembukaan Féstival 100 Monolog Putu Wijaya. Acara sané pacang kelaksanaang kantos panguntat warsa 2017 lan kelaksanaang
Suara Saking Bali
12
Édisi VI | April 2017
ring sajebag Bali puniki maduwé tetujon anggén ngaprésiasi kakawian saking pangawi Taban, Putu Wijaya, utaminé sané marupa naskah monolog. Rikala pembukaan punika, kapentasang tigang naskah monolog inggih punika “Kemerdekaan” antuk Komunitas Mahima (aktor Julio Saputra lan sutradara Kadék Sonia Piscayanti), “Ih” kepentasang olih Téater Kampung Seni Banyuning (aktor Ayu Sri Damayanti, sutradara Putu Satria Kusuma), miwah AA Ngurah Anggara Surya (Téater Kalangan) antuk naskah “Surat Kepada Setan” sané kasutradarain olih Manik Sukadana. Lianan ring punika, taler kawacén orasi budaya saking Putu Wijaya, sané kawacén olih penggagas acara Putu Satria Kusuma. Selanturnyané, pementasan ring dina kaping kalih kalaksanayang ring Kampus Bawah Undiksha antuk orasi busaya saking Hardiman, dosén Seni Rupa Undiksha. Rikala punika taler kapentasang tigang naskah inggih punika naskah “Hari Ibu” antuk Téater Kampus Seribu Jendéla (aktor Yusna Safitri lan sutradara Hardiman), naskah “Mulut” antuk Komunitas Mahima (aktor Dési Nurani lan sutradara Kadék Sonia Piscayanti), miwah “Tua” antuk aktor lan sutradara Arik Sariadi. Ring dina kaping tiga, taler kelaksanayang ring Kampus Bawah Undiksha antuk orasi budaya Cok Sawitri sané kawacén olih Kadék Sonia Piscayanti. Naskah sané kapentasang inggih punika “Damai” antuk Téater Kalangan (sutradara lan aktor Wayan Sumahardika), “Nol” olih Téater Puntung Rokok (sutradara Syahrul Iman lan aktor Dhani Mahatma Gandhi), miwah “Anjing” antuk Téater Kampung Seni Banyuning (aktor lan sutradara Putu Satria Kusuma). Festival 100 Monolog Putu Wijaya puniki, pacang kalaksanayang kantos panguntat warsa 2017 ring sajebag jagat Bali antuk rincian sementara, inggih punika Buléléng 62 lakon monolog, Dénpasar 20 lakon monolog, Tabanan 8 lakon monolog, Bangli 3 lakon monolog, Jembrana 2 lakon monolog, Klungkung 2 lakon monolog, Karangasem 1 lakon monolog, Gianyar 1 lakon monolog, lan Badung 1 lakon monolog. (sup)
Suara Saking Bali
13
SATUA CUTET
Édisi VI | April 2017
I Nyoman Buda Arimbawa
Suara Saking Bali
14
Édisi VI | April 2017
Anggara Wagé
Wayan Dangin, kéto anaké ngaukin sawiréh
Dunggulan, pinaka
umahné dangin jalan, semengan maseluk diwangan
rahina panampahan
ngaba pasa. Ipun mapatung bé céléng aji satak tali
galungan. Semengan
rupiah, ébek pasané misi bé céléng, boya ja ulian bé
suba pagoék céléngé
céléngé liu, kéwala pasané ané abana mula cenik.
diwangan, kagorok olih
Disubané maan duman bé céléng, lantas
krama témpékané.
Wayan Dangin mulih. Teked jumah ipun nundén
Disubané kagorok laut
kurenané meli lakar basa, bawang, kesuna, tabia,
kakoskos, buluné
isén, jaé, cekuh, kunyit, mica, bebungkilan, lan don
kagediang. Disubané
lima. Ipun masi nundén kurenané meli uyah, bumbu
buluné kedas, laut
sup, miwah kopi, lan gula, sawiréh kopi lan gulané
céléngé katampah, ditu
sané kaseduh sawai-wai suba telah.
lantas kramané
Satondén majalan kurenané mabesen “Binjep
mapatung bé céléng.
ingetang ancit kuskusané nah Bli, suba kanggo aru baasé ento”, Wayan Dangin masaut sambil iteh tekén bé céléngné “Nah Luh, tenang gén Luh”. Lantas kurenané Wayan Dangin majalan sambilanga ngenyang pianakné ané kantun matuuh telung tiban tengah. Sinambi ngantosang kurenané luas mabelanja, Wayan Dangin ngumbah bé céléng, lan ngumbah talenan. Tusing engsap masih ipun nyangih blakas, golok cenik, lan pangiris. Ipun taler ngelasin nangka, mikpik don blimbing uli carangné ané suba kaenteb. Sasubané nangkané makelas lan don blimbingé telas kapikpik, lantas kaengseb tekén Wayan Dangin. Disubané lebeng, laut nangkané katektek olih Wayan Dangin, disubané nangkané telah katektek, ipun nglanturang nektek don blimbing. Sedeng
Suara Saking Bali
15
Édisi VI | April 2017
iteh ipun magarapan di arep paonné, sagét suba teka kurenané uli mabelanja. Dapetanga pianakné ngeling kagéntét tekén kurenané. Wayan Dangin matakon tekén kurenané “Kénkén adi kanti ngeling pianaké Luh…?”, masaut kurenané “Ae Bli, tusing nyak orahin tuun, jeg sakit sajan bangkiangé ngeyang… magenep pesan tagiha di tongosé mabelanja, suba beliang kemanisan nagih jaja misi gula, inguh sirahé ngurusang”. “Anak cerik adané, kudiang men…” Wayan Dangin masaut mélanin pianakné. Disubané ngejang lakar basa lan belanjaan sané lénan, lantas kurenané Wayan Dangin macelep ka paon. Mara akijapan méng, kurenané Wayan Dangin makesiab. “Bliiiiii… nak nguda tusing ancit kuskusané? Nasin iragané puun, telah nyat yéhné…” “Yéh, saja.. engsap Bli tungkul iteh nektek nangka..” “Mimiiiiiiiiihh… suba amonto seken tiangé mabesen, berjeg dadi tuara rungu nang abedik Bli, apa dogén kenehang Bli..?”. Wayan Dangin bangun uli tegakané sambil ngasgas sirah nuju ka paon, “Biihh,, kudiang men Luh, ba kadung engsap.. jumunin naké nyakan buin”. Kurenané nyebeng jengis, payuké ané badeng ulian makelo mapunpun di bungut paoné katingting laut kacekolang sada bangras di arepné Wayan Dangin. “Aiiiss.. adéng-adéng naké Luh, das batis Bliné teteh payuk kebus.. sabar naké malu, katimbang iraga uyut ulian nasi puun, adaan nyakan jumunin”. Masaut kurenané Wayan Dangin, sebengné jengis, bibihné bujuh, “Tong ba ja kéto, sakéwala pedalem baas iragané makutang-kutang. Lagut nu liu sajan utang iragané di warung ulian nganggeh baas ajak lakar basa.”
Suara Saking Bali
16
Édisi VI | April 2017
“Nah nah Luh, eda naké ngambul kéto, nyanan suudan Galungan lakar lunasin Bli utang iragané makejang”. Buin masaut kurenané, “suba pang kuda kadén Bli ngomong kéto, sakéwala tusing taén mabukti munyin Bliné.” “Sabar naké Luh, Bli kondén maan gagaén ané cager… katimbang magerengan, adaan seduhang malu Bli kopi, suba kebet-kebet sirah Bliné uli semengan kondén maan ngopi..” Sagedeg-gedeg atin kurenané Wayan Dangin, tusing taén kanti mapuikan, apa buin makeneh lakar magedi ngalahin pianak kurenan. Uli sukat matunangan, ipun suba masamaya lakar nyaga tresna saidup samati, yadiastun tiwas nékték, lacur nglidig, duka lara kapanggih, ipun lakar satya nyalanin sareng-sareng. Sagét kopiné masisa tuah buin agerosan, kéto masi nangka lan don blimbingé suba makejang katektek olih Wayan Dangin, jani Wayan Dangin nglanturang nektek bé céléng, ngaé basan lawar lan basan timbungan. Kurenané ngintuk bé céléng lakar kaanggon saté.
Pianakné maplisahan di natah arep
paonné, sambil mapalalianan madagang-dagangan. Pianakné Wayan Dangin lua, sakéwala gobané maong makodong, pipiné uap téngés, bokné gading seming ulian tusing taén mambuh. Yén alih sujatiné, pianakné jegég pisan. Bibihné tipis, sabilang makenyem sujénané ngenah maka duang anéh. Ento koné ulian méméné jegég lan bapané bagus, yadiastun idupné tusing sajegég lan sabagus gobané. Lawaré suba pragat, bon timbungané suba murbur kanti ka pisaga. Wayan Dangin jani nglanturang ngaé saté. Disubané saténé lebeng, lawar suba pada maurab, timbungané suba gebuh, lantas kagampilang lan katekepin tekén kurenané Wayan Dangin, “Bli, sambil ngantos nasi lebeng, gorok malu siapé ané lakar anggon aturan buin mani. Ingetang lantas goréng basangné miwah atiné, apang ada baang pianaké”, masaut Wayan Dangin, “Nah Luh, jani suba lakar tampah Bli siapé”.
Suara Saking Bali
17
Édisi VI | April 2017
Siapé suba kagorok, kabutbutin, kabasangin, laut kapanggang. Ati lan basang siapé kagoréng tekén Wayan Dangin. Sasubané suud ngoréng basang siap, sagét nasiné suba lebeng, ditu lantas kurenané Wayan Dangin nyemak anduk lan sakancan perlengkapan manjus sambilanga ngenyang pianakné. “Bli, tiang lakar luas kayeh manjus sambilang ngalih yéh anyar, melahmelahang nekepin dadaarané jumah nah, méong pisagané pasliwer, nyanan apang tusing plaibang méong dadaarané”, sinambi mudang madingang siap mapanggang di natah arep paonné, Wayan Dangin masaut, “Nah Luh… panjusin pianaké masi, apang tusing maong buka silapin méng gobané”. Bé siap sané kapanggang suba lebeng, Wayan Dangin ngaba bé siapé ka paon laut kaslekakang di lenggatan kurin paonné. Kopi sané masisa tuah buin agerosan lan suba émbon buin kagerosin tekén Wayan Dangin. Ipun nyeluk kantong nyemak bungkus roko, masisa tuah duang katih, mirib suba makelo tusing maan meli roko baru. Wayan Dangin slaksak-sliksik ngalih-ngalihin korék, sawiréh tusing maan, payu baa api ané di bungut paonné anggona ngenyit roko. Mara aklepusan nyiup roko, Wayan Dangin luas pesu lakar nulungin nyama brayané ngaé pénjor. Teked diwangan dapetanga suba ramé brayané magarapan ngaé pénjor. “Suba suud nglawar Yan?” sinalih tunggil pamanné matakon. “Suba Pak Tut, kanggoang nglawar tuah abedik, tusing nyidaang meli bé liuliu. Lakar basa kanggoang nganggeh tuni,” Wayan Dangin masaut sada maselselan tekén kawéntenan déwékné. Wayan Dangin negak laut bengong, sakéwala tusing engsap nyiup rokoné kanti telah. Ipun ngentungang pungpungan rokoné lan kajekjek apang apiné mati. “Yan, katimbang ditu bengong, ngidih tulung jemakang ja linggis anggon ngaé bangbang tongos nyujukang pénjor, ditu mémén Pak Tuté tagihin,” sawiréh enu bengong, Wayan Dangin sada makesiab ningeh munyin pamanné.
Suara Saking Bali
18
Édisi VI | April 2017
“Nah nah Pak Tut,” Wayan Dangin bangun uli tegakané, lantas ipun majalan mulian lakar nyemak linggis. “Dadong, tiang orahina nyemakang lengis tekén Pak Tut,” kéto munyiné Wayan Dangin tekén méméné Pak Tut. Méméné Pak Tut pesu uli paonné ngaba pucung misi lengis nyuh, laut jemakina tekén Wayan Dangin. Disubané teked diwang, Wayan Dangin maekin Pak Tut, “Niki Pak Tut…” “Apa né? Ngudiang ngaba pucung?” Pak Tut makesiab tekén unduké Wayan Dangin teka ngaba pucung misi lengis. “Koné nyemak lengis, né suba lengis ané baanga tekén i dadong…,” makejang brayané pabriyag kedék, ngedékin Wayan Dangin ané teka ngaba lengis wadah pucung. “Yan, ci kondén bangun apa kénkén né? Pak Tut ngorahin nyemak linggis ngudiang lengis jemak?” Wayan Dangin kilang-kileng, kajengat-kajengit nyaruang lek ati. “Tusing seken dingeh tiang munyin Pak Tuté mara,” Wayan Dangin mélanin déwékné sambilanga majalan mulian lakar ngejang lengis lan nyumunin nyemak linggis. Gelis carita, jani pénjoré suba majujuk. Ditu lantas katingalin tekén Wayan Dangin kurenané teka uli kaja nyuun émbér misi yéh, matimpal ngenyang pianak. Wayan Dangin nyagjagin kurenané, pianakné jemakina, gandonga ajaka mulih. Teked di arep paonné, Wayang Dangin nulungin kurenané nuunang émbér uli pasuunané. “Aduuuuuhh… jeg sakit san bangkiangé majalan nyuun yéh matimpal ngenyang pianak,” kéto kurenané Wayan Dangin manyunyi. “Bli, ajak malu pianaké, tiang lakar maturan malu di sanggah” pangidih kurenané tekén Wayan Dangin.
Suara Saking Bali
19
Édisi VI | April 2017
“Nah Luh…” Wayan Dangin masaut sinambi ngenyit roko ané masisa tuah buin akatih. Kurenané Wayan Dangin macelep ka paon lakar nyemak wadah canang. Mara suud ngampakang kurin paon, kurenané bengong, sebengné nadak galak laut mamunyi jengat. “Bli…. Mai malu.. éncolin bedik!!” “Kénkén Luh, ngudiang dengkak-dengkik kéto?” Wayan Dangin maekin kurenané. “Tolih….!!!” Kurenané galak, matungked bangkiang anéh sambilanga nujuang méjané di paon. Dapetanga tekén Wayan Dangin dadaarané mabrarakan, pasa wadah lawaré malingeb, saténé pasléngkat duur wadahné, tekep panci wadah timbungané pagluluk di natah paonné, bé siap ané lakar angona aturan betén katimpalin baan méong duang ukud sedeng ngusapin bungut, mirib suba betek basangné ngamah bé siap aukud. Wayan Dangin tusing nyidaang ngomong apa, ipun kajengatkejengit lantas malaib pesu apang tusing maan munyi ané jelék-jelék uli kurenané.
Kubutambahan, 27 Novémber 2016
I Nyoman Buda Arimbawa embas ring Banjar Selat Peken, Kecamatan Susut, Kabupatén Bangli-Bali, ring rahina Buda Wagé Warigadéan, 21 Oktober 1998. Ngranjing ring SMA Bali Mandara warsa 2014. Ngawitin malajah nyurat cerpén miwah puisi mabasa Bali wiadin basa Indonésia rikala ngranjing ring kelas 3 SMA. Polih inspirasi nyurat cerpén mabasa Bali rikala ngwacén cakepan “Tutur Bali” kakawian Wayan Wésta.
Suara Saking Bali
20
Édisi VI | April 2017 Édisi VI | April 2017
SATUA CUTET
I Gedé Agus Mahardika
Tawur Kasanga
Suara Saking Bali
21
Édisi VI | April 2017
Matan ainé suba tegeh,
"Mé... mé... apa gaé mémé daarang nasiné?" kéto
kéwala I Lengut enu
I Lengut kauk-kauk, sambilanga ngungkab-
masih kliad-kliud di
ngungkaban kekebé di paon.
pasaréané, mirib enu luwung karasaang ipiané ibi saja ngaénang baat pesan kenehné ningtingang sirah
"Mé... mé... mémé... kija I mémé né nah?" kéto I Lengut buin makaukan, makaengan pedidina wiréh tusing ada né nyautin munyiné. Méméné uling tuni semeng suba luas tedun di banjar, kéto masih bapané suba luas magaé.
ngedatang peningalan. Sujatiné ia suba enten, wiréh munyin montor lan anaké mentas suba ramé pesan di rurungé. Jani ulian basangé suba marasa seduk mara makinkinan ia bangun, ngusap-ngusapin paningalan lantas ia masugi.
Buin kesepné méméné teka uli rurungé, ngaba surat édaran bacakan caru kasanga uling di banjar. I Lengut enu di paoné, ngalih-ngalihin daaran nasi, mekejang ungkabanga nanging tuara ada apa. "Yih
Wayan
jumah?"
kéto
méméné
matakon, sada tengkejut. "Jumah, men ija buin! Apa daarang nasiné mé? Basang tiangé seduk san," kéto pasaut I Lenguté bawak. "Mémé kondén maan ngaé daarang nasi apa, mara mémé teka tedun di banjar yan, nah jani mémé ker ngaé darang nasi, antiang malu!" kéto méméné masaut banban. Sing masaut I Lengut lantas macelep ka meténé, nyemak HP, kasakkisik ngaé status di facebook, "Perut laper ceg enggak ada darang nasi !!" misi emoticon nak nyembé papat masambung nak ngeling lalima. Sambilanga nektek bé céléng méméné buin
Suara Saking Bali
22
Édisi VI | April 2017
nyambungin munyiné, "Yan... kadén mémé Wayan di banjar men, trunatrunané ramé ditu, nak mara maan duman nasi peda, nak ngudyang to?", ningeh munyin méméné buka kéto mara makleteg I Lengut, "yih, nak nyananin ogohogohé jani, be jam kuda ya né?", kéto ia makaengan pedidina, HP-né masih mamunyi klenang-maklening timpal-timpalé ngomén statusné, "ije ci Ngut, mai ka banjar ceg lengit san cai," kéto ada abesik isin komén timpalné, ada masih ané lénan ngomén sada galak. Prajani gagéson ia malaib mabaseh, laut nyemak blakas lakar luas ka balé banjar. "Ka kija Wayan né gagéson?" kéto méméné nakonin. "Ah mémé ceg sing nundunin tunian, lek atin tiangé jak timpal-timpalé masan nyananin ogoh-ogoh tiang sing kemu," kéto pesautné sada bangras. "Men mémé nyén nawang, sing madaaran malu, né ba lebeng daaran nasiné?" "Ndén !!" kéto pesautné bawak laut nyemak montor. Di balé banjar truna-trunané suba ramé, suba pada negak malingser sambil magénjékan, tingalina ogoh-ogohé masih suba masanan tekek, wiréh suba uling semengan, mara nyumu endag ainé trunané suba nedunin. "Yih Wayan Lengut mara teka, mara tuwun penginané uling bengbengané?", kéto abesik trunané nguyonin. Diduri ada masih ané griang-grieng ngamikmik, "ba suwud gaéné mara teka, sepalanan da ya mai!!" kéto krimikané. Barak biing muan I Lenguté, ngusap-ngusapin sirah, kejengat-kejengit tusing ngidang masaut. "Nah... sing éngkén, mai dini negak! Jani harus bareng ci", kéto abesik terunané ngomong. Cara siamin yéh, lega pesan keneh I Lenguté, ningeh munyi trunané mara, prajani tis kuping lan kenehné, lantas ia negak. Nyumu slukiané pinceranga, kéto masih munyin tipé geluranga, saka besik trunané teka, nyansan ngeliunang tetabuhané teka. Nyansan makeloan pinceran selukiané nyangsan
Suara Saking Bali
23
Édisi VI | April 2017
nyaenang karasaang, guminé milu mapincer kenehé nyansan ngedénang. Munyiné ngedénang kayang engkigan milu jani ngedénang. Ainé jani suba badauh, galahé nyaluk sanja kéto masih banjaré saka besik suba pada ngaba aturan ka catus phatané, jro mangkuné masih suba makiré rauh, kéwala munyin tipé enu ngelur, truna-trunané enu masih cegak-cegik di balé banjaré, gruak-gruék ngiteran slukian. Mén Lengut inget tekén pianakné, lantas ia nyagjag ka balé banjar. Dapetanga ditu panakné sedek ancog-ancog gendanggending cara nak buduh. "Yiih Yan suwud monto malu, pabedikin awak enu cerik, I Pekak mangku imang rauh, banjaré ba masih ramé, lek atiné suwud monto malu!!", kéto Mén Lengut ngorahin, sambilanga ngedeng liman pianakné. Mara ningeh munyin Mén Lenguté teruna-terunané prajani masuryak. "Ngut... Ngut muh mulih malu, manyonyo malu Ngut!!". Ningeh munyin trunané ceg menék getih I Lenguté, mirib ba nyusup tatabuhané. "Apa alih mémé mai, mulihang ragané éngkén, ceg sepeg nasné!" kéto munyin I Lenguté bangras, sambil ningtingang blakasné. Prajani méméné ngetor, lantas ngeling malaib mulih nyagjagin muaniné. "Bli neng ja orahin panaké ditu di balé banjaré, tiang ngorahin beneh-beneh nagih sepega!!" Pan Lengut tengkejut ningeh munyin kurenané, dadi wanén kakéto panakné nagih nyepeg méméné, kéwala Pan Lengut suba nawang mirib panakné suba punyah, sangkan munyiné kangin kauh ngulah pesu. "Depangin ba Luh, panak suba karasukan buta kala bakat runguang!!", kéto pasautné banban.
Suara Saking Bali
24
Édisi VI | April 2017
"Ah bli adi buka kéto, lek atiné ngajak banjaré, masan maaturan panaké milu uyut di balé banjar!", kéto buin Mén Lenguté nyambung munyiné sada jenget. "Nak éngkén to Luh nguda mauyutan mara teka li rurungé?" kéto matuané muani matakon banban. "To pa cucuné I Wayan ceg sing dadi orahin, masan banjar lakar maaturan ia mamunyah misi nguyut di balé banjaré, né bapané ba orahin masih tusing nyak jagjagina panakné!" kéto
Mén Lengut nyautin petakon matuané sambilanga
maelingan. "Nah..nah, jani bapa kar nelokin kemu!" kéto matuané nyautin, lantas majalan ka balé banjar. "Nak ngudyang-ngudyangan cai né Yan? Kaden ba ramé banjaré lakar matawur di pempatané, mulihang ibané, suwud nyemak gagaén kakéné!!" Bangras pekakné ngaukin I Lengut ané sedek nyelélég sambilanga angut-angut di sakané. "Mai kak, dini negak, né alih asluki anggon ngangetang tangkahé!" kéto masaut I Lengut, sambilanga blekak-blekuk, uak-uék sing dadi ngutah. "Cai mulan nak cerik tusing karesep tekén munyi, kakéné gén amah nganti slekak-slekék, biin misi gaak-giik, reramané jumah maelingan jani! Mulih-mulih makejang, ba ker imang ngarap ogoh-ogoh, né kéné gén daar, bin kesep injun batisé ngidaang ningtingan ogoh-ogoh!" Kéto Pekak Lengut ngomong jenget, alisné ba mapecuk wiréh suba gedeg pesan ngajak cucuné. "Éh kak, da pekak uyut dini, néh amen demen siup, amen sing demen siep, ajak cucun pekaké mulih! Anak ba masana jani kakéné, nak ba tradisi né!!" "Mara méméné mai ngorahin manyonyo, jani pekakné nagih ngenyang!!" kéto munyin trunané saling timpalin.
Suara Saking Bali
25
Édisi VI | April 2017
"Mulih-mulih kak, ka uma dadi masih sampiné aritang, da cang urusanga!!" kéto I Lengut nimpalin munyin trunané mara. Pekak Lengut kitak-kituk tusing percaya tekén pasaut cucuné, tusing masaut buin lantas mulih. Mara pesan neked jumah saget suba takonina tekén mantuné, "men éngkén pa, nyak I Wayan mulih?" "Bapa sing ngelah cucu kakéto, tusing dadi petain, kalingké nyak ajak mulih, waké tua mara ngomong suba suryakina, campahina, to sing ja jelema, buta kala mara kakéto tingkahné," mara amonto pasaut matuané prajani maklieb muan Mén Lenguté, buin ia masasambat ngajak né muani, "bli, neng jani bli tegarang kemu alih panaké, kalud ia tusing maan madaran uling semengan". Kondén pegat munyin Mén Lenguté sagét suba ramé trunané uyut dirurungé, kéto masih ada tuatua teka nyambatang I Lengut pungkat, ngutahang getih di balé banjar. Prajani ngadebras bapané bangun malaib, kondén nengok ka rurungé sagét suba teka trunané ngarap I Lengut ané suba lemet tuara inget, uli bibihné enu sisan-sisan getihé ané utahanga. "Mimih déwa ratu pianak titiangé, nak éngkén to Yaan..?" kéto Méméné malaib nyagjagin pianakné sambilanga ngeling grang-gerong. "Pan Lengut enggalin ajak panaké ka rumah sakit, ba ngutahang getih mara!!" kéto munyin pisagané, gagéson Pan Lengut nyemak pipis, ada masih pisagané olas nyemak mobil ngatehin panakné karumah sakit. Neked dirumah sakit I Lengut tondén masih inget, makelo préksana tekén dokteré di IGD, sugin-suginina muané tekén méméné, buin kesepné gradap-gridip ia nyumu inget. "Aduh mé, pa basang ajak tangkahé sakit san guminé mapincer kéné adi," kéto petelan ia ngomong, misi blekak-blekuk. Bapané suba gedeg pesan, kéto masih méméné diastun marasa sebet nanging kenehné enu gedeg tekén panakné.
Suara Saking Bali
26
Édisi VI | April 2017
"Pak, bu malam ini anaknya harus di observasi satu kali 24 jam," mara monto dokteré ngomong, timpalina tekén Pan Lenguté, "néh, masan anaké nyalanan tawur kasanga di catus phatané kanggoang dini di rumah sakit jani matawuran." "Men éngkénan bli, dini buta kalané nyelémpang jani, mara mai garapa toh." "Sajaba enjutin jani né mara ya, apang tenangan kenehé," kéto reramané makaengan saling sautin, I Lengut kijap-kijap tusing pesu munyi, kéto masih perawat jak dokteré ané mréksa milu ia kajengat-kajengit ningehang. Buin kesepné ada pisagané teka ngaba orta, di désa truna-truna témpékané masih mauyutan ulian saling sengeg ngarap ogoh-ogoh, nganti majaguran saling tangtangin. "Ah suba biasa to, yén sing uyut si sing pangrupukan adané nak pang magupuk suba tradisi koné, patuh cara mamunyah di pangrupukané nak ba cara tradisi, yén sing punyah sing somia buta kalané, pang nganti ngrasuk di awaké kalané malu mara beneh pailehé, sing kéto Ngut?" kéto Pan Lenguté ngomong masasambat. Sambilanga nyekenang munyi tekén panakné. Satondén nyomiang Buta Kala ané di Buana Agungé, jalan somyaang Buta Kala ané ada di Buana Alité padidi apang sida rahayu jagaté.
I Gedé Agus Mahardika embas ring Démulih, 17 Agustus 1991, tamat ring Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama IHDN warsa 2013. Mangkin meneng ring Ds. Demulis, Kec. Susut, Bangli.
Suara Saking Bali
27
Édisi VI | April 2017 Édisi VI | April 2017
SATUA CUTET
Suara Saking Bali
28
Édisi VI | April 2017
Magegéson Mén Karta
"EDA manying, Ngah. Mendep!" Mén Karta
majalan sambilanga
ngorin pianakné ané mara matuuh telung tiban pang
ngenyang Nengah Rasti. Magrénotan wiréh ipun masi ngaba tas krésék misi panganggo. Pianakné ngeling
sing buin ngeling. Pisagané pada saling takonin ngudiang Mén Kartané luas maénggal-énggalan ngandong pianak saha ngaba pangganggo. Muanné toliha telah sebuh. Nu ada tampak laad getih. Matanné bengul.
gerong-gerong tan parérénan.
"Nak kénkén Mén Kartané, Yan?" Nyoman Sudarta
matakon
tekén
Wayan
Darmana.
Makadadua pisagané Mén Karta. "Sing tawang tiang, Bli Nyoman. Uling tuni sing maan tepuk. Maan dibi gén mapapasan." "Sing miyegan jak kurenané Yan?" Nyoman Sudarta cucud matakon. "Sing tawang tiang, Bli. Pang sing pelih nyen tiang ngomong." Sing pelih pisagané narka unduké ané makada Mén Karta magedi uli jumahné wiréh makejang suba nawang kénkén kahanan kulawargané Mén Karta kéwala makejang siep, mendep. "Nah, Yan. Bli masi tusing bani bas sanget ngurusang keluargan anak wiréh ento pribadi pesan. Jejeh masi," Nyoman Sudarta masaut. Kénkénang sing jejeh, kurenané mara pesu uling penjara suud matahan ulian majaguran di kalangan tajené. Ada orta Pan Karta masi milu
Suara Saking Bali
29
Édisi VI | April 2017
bareng ngamatiang anak dugasé ené. Kéwala neked jani tondén ada ané bani mastikayang. Liu ipun ngelah timpal préman. Kéto masi pergaulané soroh préman ané demen mégal, matajén, majaguran, minum, ada masi ané laad dadi bogolan ulian ngamaling, marikosa muah ngamatiang anak. Ulian ento pisaga-pisaga sing pati sanget matakon ajak Pan Karta, jejeh. Tuah bisa makrimik dogénan di duri. Sujatiné Pan Karta pidan nak luung. Sayang jak kulawarga. Diapin uling pidan demen majaguran kéwala ipun sing demen nyemak gaé mamati-mati. Nanging sesukat pianakné ané pinih duur Wayan Karta mati ulian pugpugina laut orosa aji sepéda montor kén musuhné, ulian ento ipun malénan. Timpal-timpalné kaukina ajakina bareng ngamatiang anak ané ngamatiang panakné. Alih-alihina tusing katemu. Pamuput polisi payu ané makatang malunan. Suba mapenjara anaké totonan ajaka 6 ané makemul ngamatiang Wayan Karta. Sesukat pianakné paling kelih kalud muani aukud mati, Pan Karta cara jelema paling. Sing taén ipun ngoyong jumah. Somah jak pianakné ané manengahan sing taén runguanga. Geginané tuah matajén jak majaguran. Suba ping kuda kadén dingeha ipun miyegan. Kéto masi dingeha maan pipis liu tur orahina bareng ngamatiang anak. Malénan bikasné kén ané pidan. Mulih abulan cepok paling makelo nganti sanja laut buin luas. Mén Karta ban sayangné ngajak kurenan, mara tawanga Pan Karta mulih ipun jumujug pesu meli darang nasi. Prajani nyakan pang ngelah nasi anyar turin anget. Kéto masi darangné ané jaen. Kenehné tuah abesik Pan Karta nyak seleg madaar apabuin nyak nengil di jumah tusing buin ideh-ideh. "Bli, madaar malu. Nasiné suba lebeng. Kéto masi darangné. Ada pindang demenan Bliné," Men Karta ngajakin kurenané madaar. Pan Karta pesu uli kamarné. Matianga rokonné ané nu bin atugel. Kéto masi siupa kopi agerosan satondéné bangun. Ungkabanga tekep darang nasiné. Seken ada pindang mabasa bawang matah demenan ipuné.
Suara Saking Bali
30
Édisi VI | April 2017
Negak ipun sambilanga madaar. Men Karta bagia nepukin muaninné seleg madaar. Diapin kudiang jelékné, Pan Karta wantah kurenan ipuné. Bapan pianakpianakné yadiastun pianakné nu bin adiri. "Bli, jumah kal masaré?" Mén Karta matakon. "Sing tawang!" "Jumah masaré nah, Bli. Tiang kangen masaré bareng jak Bli," Mén Karta ngalemesin. Pan Karta mendep. "Bli lakar mandus? Tiang suba ngangetin yéh." "Binjep mandus," Pan Karta masaut bawak. "Bli.." "Hmm.." "Yén dadi tiang ngidih ajak Bli, suud ja Bli bareng-bareng dadi préman. Suud matimpal ngajal timpal-timpal Bliné ané jani. Tiang jejeh kadung joh Bli maenceban, nyansan nyelékang pajalan Bliné. Tiang ngomong kéné ulian tiang sayang kéto masi ulian pianak iraga. Diapin Wayan suba malunan ngungsi ka genah wayah, kéwala iraga nu ngelah Nengah Bli. Diapin maawak luh, Nengah Rasti tetep pianak iraga," lantang Mén Karta ngomong. Pan Karta mendep dogénan. "Bli, dadi tiang matakon?" Pan Karta tuah matolihan tusing masaut. "Saja Bli bareng ngamatiang anak ané dugas aminggu tepukina di telabahé ento?" Pan Karta mendep.
Suara Saking Bali
31
Édisi VI | April 2017
"Bli, sautin patakon tiangé!" Mén Karta nesek. "Saja apa tusing?" Pan Karta majujuk laut magedi. Kutanga nasiné ané tondén telah daara. Mén Karta nguber kurenané. Gisianga liman kurenané laut kedenga tusing baanga pesu. "Bli.. sautin patakon tiangé? Tiang sing nyak Bli nganti malaksana buka kéto. Ingetang pianaké Bli. Pang sing tulada mani puan." Bes liu mirib Mén Karta mamunyi, belbelan otakné Pan Karta. Ping keti matakon ngaénang ipun pedih. Mimbuh matakon unduk anak ané mati dugas aminggu ento. Prajani Pan Karta ngantem somahné. Getih pesu uli bibihné Mén Karta. "Endepang awaké! Awak lua eda pati milu-milu urusan nak muani. Panaké gén itungang." Mén Karta ngeling sambilanga naenang sakitné. Jejeh kenehné nepukin muaninné nganti bani nyagurin. "Tiang tuah matakon, Bli. Pelih tiang matakon kéto? Tiang somah Bliné." "Nyai mula somah icangé. Kéwala eda nyai pati sanget ngatur-ngatur icang apabuin nganti matakon kéné-kéto unduk pajalan icangé. Tengilang ibané jumah. Sekenang ngempu panaké. Kuangan pipis ané baang icang?" Keras munyinné Pan Karta nyautin patakon somahné. "Sing kuangan. To buin besik lakar takonin tiang, uli dija tekan pipisé ané baang Bli kén tiang? Magaé apa Bli nganti ngelah pipis bek? Sing ulian bayaha kén anak pang nyak ngamatiang anak?" wanénanga raganné matakon yadiastun ipun nawang Pan Karta nyangetang kal mamedih. Bin cepok, muanné Mén Karta kena bogem. Pan Karta tusing nyautin patakon somahné. Mén Karta pungkat. Nyangetang ngeling. Sebet kenehné tusing nyidang naenang. Liangé dugas nyiagayang dedaaran baang Pan Karta, prajani
Suara Saking Bali
32
Édisi VI | April 2017
ilang. Kaliwat sakit keneh ipuné maan munyi kasar mimbuh kena antem. Madéngan ipun bangun laut macelep ka kamar. Celepanga bajunné muah bajun pianakné. Jumujug pesu laut nyemak pianakné ané sedeng iteh madagangdagangan ngajak timpal-timpalné. Pianakné ngeling gerong-gerong wiréh nu demen maplalianan suba paksana luas magedi nuju umah bajang méménné. Mén Karta ngusap-usap yéh paningalané kéto masi getih ané pesu uli bibihné. Tindakané ngambang kéto masi kenehné lakar cerai apa lanturang. Tlektekanga pianakné. Nengah Rasti ané makada ipun makeneh ping siu kal nyemak keputusan. "Suud ngeling, Ning!"
Cozumel Méksiko, 2017
I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016 tur “Satyaning Ati” (novel 2016).
Suara Saking Bali
33
Édisi VI | April 2017
SATUA BALI
Édisi VI | April 2017
Suara Saking Bali
34
Édisi VI | April 2017
Ada tuturan satua I
DUANING kakéto, dadi brangti I Kidang kéné
Kidang tekén I Cekcek.
munyinné, “Yéh né iba cekcek, dadi kaliwat langgia
Kacerita I Kidang nyangkepang timpaltimpalné. Di duurné I Kidang nyangkepang ada cekcek abesik ngepil di langit-langit umah pasangkepanné. Di sedek I Kidangé nguntul, laut ngenceh
pesan iba tekéning kai. Dadi iba ngencehin kai tur bani iba ngungkulin kai masangkepan. Buina budi kénkén ento iba, saking iba mabudi matiang kai. Apa iba mabudi nandingin karirihan kainé. Indaang jani dini pesuang karirihan ibané, apang kai nawang!” Kéto pamunyin I Kidangé, lantas masaut I Cekcek, “nah iba kidang, bas liwat-liwat iba nyakitin kuping pamunyin ibané tekén kai. Kéné sujatin kainé, saking kai mabudi nawang karirihan ibané.”
ba duur, kenaina I
Mara kéto munyin I Cekceké, lantas masaut I
Kidang baan enceh
Kidang, “Ih iba Cekcek, lamun iba mabudi nawang
Cekceké.
karirihan kainé, jalan jani magangsar-gangsaran malaib, tur né tampul umah pasangkepané anggon pasuryakan, nyén ja malunan neked di tampulé né, ia menang. Tur yan awaké kalah lautang awaké tampah ajak nyaman ibané makejang!” Déning kéto munyinné I Kidang, lantas masaut I Cekcek, “nah Kidang yén bantas kéto, kai nandingin karirihan ibané nanging da jani, ané buin mani kawitin patandinganné.” Kéto munyin I Cekceké lantas I Kidang nyak ajaka buin maninné matanding. Kacrita
jani
déning
suba
pada
pragat
pasubayanné, lantas I Cekcek makenéh-kenéh, kéné kenéhné. “Béh jani kénkénang nayanang, déning ia mula gancang mlaib. Ah melah jani kéné abeté
Suara Saking Bali
35
Édisi VI | April 2017
madaya, alih timpalé, kumpulang ajak makejang, ditu lantas i déwék mapitungan ngajak timpalé.” Disubané suud makenéh I Cekcek, lantas ataga timpalné makejang. Buin kejepné teka lantas timpalné makejang, lantas ngomong I Cekcek tekén timpalné. “Ih cai pada jani beli kéné tekén cai, sawiréh beli ané buin mani lakar matanding ngajak I Kidang malomba, mapasuryakan tampul umah pasangkepé, nyén ja malunan teked di tampul umahé, ento ané menang. Déning I Kidang mula gancang mlaib, yén jani tusing indrajalaang, janten beli kalahanga, yén kalah baan I Kidang, jalan tampah ajak makejang, déning ia I Kidang masubaya kéto. Cendekné, jani kéné dayan beliné, cai Cekcek dini nongos di tampulé beli nongos, di punyan kayuné di lakar tongosé nyumunin mlaib. Yan pradé I Kidang makaukan lantas cai masaut. Kéto masi di mlipetané beli nyautin pakaukanné I Kidang.” Kéto parembugné I Cekcek. Gelisin tuturan satua, jani teka dina pasubayanné, tusing makelo lantas teka I Kidang tur ngomong, “Ih Cekcek, jani suba payu muber-uberan.” Masaut I Cekcek, “nah payu, sakéwala jalan ngawitin uli di punyan kayuné!” “Jalan,” kéto I Kidang. Déning kéto madabdaban lantas I Cekcek tur ngingetang parembugné ané ibiné. Jani malaib lantas I Kidang tur kauk-kauk, “suba Cekcek?” “Suba, jani payu,” kéto I Cekcek. Béh palaibné I Kidang masepuk baana buké. Jani crita das nganteg di tampulé I Kidang mlaib lantas makaukan, “ih, Cekcek cai dija?” Masaut I Cekcek ané di tampulé, “Kai dini di tampulé Kidang.” Mara kéto ngomong I Kidang, “béh, saja ririh cai Cekcek. Nah jani buin mlaib mlipetan.” Ngulahang pesan I Kidang mlaib kanti bungkut-bungkut déwékné. Kéto masih mara das neked di punyan kayuné, makaukan lantas I Kidang, “neked dija cai Cekcek?”
Suara Saking Bali
36
Édisi VI | April 2017
Masaut I Cekcek di punyan kayuné, “Kai suba dini di punyan kayuné.” Di subané neked di punyan kayuné ngomong lantas I Cekcek, “ih iba Kidang, jani sawiréh makapindo iba kalah malomba, men kénkén iba inget tekén pasobaya?” Masaut I Kidang, “Nah cai Cekcek, kai inget pesan tekén janji, déning kai saja kalah baan iba, da iba nampah kai. Cendekné kai ngidih témpo tekén iba. Nah Cekcek, mani puan kai mati, dinumitis kainé buin acepok, kai manadi siap biing selem miananan, tur yan cai mati disubané cai numitis, manadi siap buik kuning rajah kebek, ditu mara patut cai ngalap jiwan kainé.” Kéto pasobayan I Kidange tekén I Cekcek krana I Cekcek sing ja payu nampah I Kidang dugase ento. Kéto katuturan siapé biing kalahanga baan siap buik kuning rajah kebek kala di patajénan. Don klampuak don kunyit, satua bawak buin kincit.
Kaketus Saking: Kembang Rampé Kasusastraan Bali Purwa sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.
Suara Saking Bali
37
PROSA LIRIS
Édisi VI | April 2017 Édisi VI | April 2017
TABUH RAH
NYELANG KALANGAN Ngakan Madé Kasub Sidan,S.Pd.M.Pd., embas ring désa Satra Klungkung nemonin Saraswati warsa 1959. Ngawit warsa 1982 ngunggahang reriptayan marupa: puisi, cerpén, artikel, sekar alit, lan éssai ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bhakti, Satwa, Canang Sari, tur nglimbak ring Anita Cemerlang lan Zaman (Jakarta), Mimbar Masyarakat (Samarinda). Ngamolihang makudang-kudang jayanti, lan penghargaan sekadi anugerah “Widya Kusuma” (Tokoh Pendidikan Bali ) saking Gubernur Bali warsa 2010. Sané mangkin, ngayah dados pengawas SD/MI Kecamatan Klungkung
Suara Saking Bali
38
Édisi VI | April 2017
Tabuh Rah I/ Panyapa
Yadnya bébék putih jambul/ miber genah kalér kangin/ ngareresik dasa mala/ sor akasa duur pertiwi/ nglikub bayu apah téja/ yumiratang sunya resik/ ring ginati tembangnyané.
II/ Panglintih
Duh Hyang, matedoh tiding nyakupang nunggilang manah, durus najeg ngentér ring siwa dwara. Mangda sida netesang sapangrauh catur bhuta. Lampahé sida masahang butha anggapati saking butha mrajapati, banaspati, lan banaspati raja. Saking Ning ngawi Ning titiang sida ngedat. Hyang, pasahang kabyahparan sané kalikub buta bendu agung karaksasan antuk japa mantra, nasi a kepel maulam bawang jahé. Hyang, tujuhin ja titiang kandha pat panyaman titiang sané durung sida tatas antuk titiang genahnyané.
III/ Panyengker
Om durga patuh bhuta patuh kala patuh dengen patuh léak patuh sing masyung pada patuh. Patuh patuh patuh.
Suara Saking Bali
39
Édisi VI | April 2017
Nyelang Kalangan (Katur ring: Sang Momo Angkara, Duratmaka)
Suling sunari sané miber prasida ngiter akasa gumanti wit metu saking siwa dwara. Tabuh gagambelan sampun andel ring gambelannyané suang-suang. Giing ugal ngaruruhang sasuluh margi. Petuk nuut mangda pamargine anut. Gedigan kendang masangsih cecepolan céngcéng sahasa nimpalin candet réong. Gong sapisan, sapisan tetabuhan janggel, tan pa suara. Arangsukan panganggo pragina sampun karangsuk. Stéwel akit ngiket cokor ngawi tandang tangkep mangda sida lampah lumampah kadi tanjek tabuh. Wastra angkeb raga ngardi sané tan wenang cingakin tan kacingak sang mapanyingakan jalir, ngulurin momo. Kampuh lan awir ngawinang dada tan makanten nanging kakantenang asri, alep alus. Badong sumringah maka depdep, pakanyohnyoh gumanti nudut nuut sunari ampehang 4itian masikian ring tembang macapat pragina, tan lémpas ring lelintihan carita. Gelungan, gelang kana, lan panyangkepnyané nyakepin patitis sregep paripurna sayaga nangkepin pangantos tetabuhan. Nanging dados maéndahan tapel kaanggen 40 itian 40 é prerai? Dados langsé durung katanjebang, napiké sangkaning pangresikan durung resik? Dados kalangan durung kagelar napi tan kelingan malih yadiastun carun kalangan sampun kagelar? Rarisang saur ninaurin mangkin mangda tan kasép, mangda beriuk sapanggul! Nyelang kalangan genah ngetohang nyolahang sesolahan. Titiang nyantos. Jantos 40itian. Tan ajerih. Tan makirig atampak!
Suara Saking Bali
40
Édisi VI | April 2017
PUISI
Pamegat Manah Beratan Candikuning
I Gst Bagus Wéda Sanjaya, dados guru Bahasa Bali ring SMA Bali Mandara
Suara Saking Bali
41
Édisi VI | April 2017
Pamegat Manah : Candikuning, Ngiring Druénang
Angin dibi nylisik Ring selagan wengi Makta gatra saking selat bukit Masuara kerug Masunar tatit Sang miragi lipia ring wengi, Utawi tulak ngulayang manahipun, mawali ring wengi sane ilu Sakéwanten, malianan. Wengi punika, wengi sang kabutan semara Anyud ring blabur kaulu kama Ngulati nistaning tél, salah ulah Sang istri, angin makisi aran Ida Wenginé sampun apadang Galang maglimuran Medal saking lawaté samar Saking wenginé ilu, sané tan paipian Sang miragi mawali ring angin Kenyung punika, Suara Saking Bali
42
Édisi VI | April 2017
kenyung tepining Danu Beratan, Dosa sirna jelenging arsa, Sang istri manggih pamargi. Candi Kuning, ngiring saling druénang. Wasananing karma titiang nampedang. Iwang patuté, wantah legawa nyinebang. Sinampura. Rahajeng. Sunar punika druwén I Ratu.
Candikuning Dingin angkihan I Déwa Ring selag taru cemara Ngusap sayong ring tapak telapak Ngeberang manah sulit-ibuk makilit Saking Kuta nuju Dénbukit….
Pedungan, Soma Wagé Perangbakat 3 Oktober 2011 Suara Saking Bali
43
Édisi VI | April 2017
Beratan Yéning demdem punika druwén titiang Minab jaga setata kagelut Nyandingin bukit-bukit teeb Lan tegeh méru ulun danu Ngengkebang manah iseng Ring kenyung manis stroberi….
Pedungan, Soma Wagé Perangbakat 3 Oktober 2011
Suara Saking Bali
44
Édisi VI | April 2017
Puisi I W. Wikana-Seraya
Tembang Kesanga Suryak masriak saling tangtang, kulkul kagebug masuara lantang, gambelan katepak oncoré galang, asu magending nyalung matembang.
Sandikala kesanga guminé lantang, dina duén I Bhuta ngisi makejang, caling rénggah nelik bokné lantang, gedé gangsuh tur landung kaciriang.
Caru agung ring lebuh kaunggahang, katur ring Bhuta sané manyantosang, punika katur antuk kenehé galang, nunas ampura ring sakancan iwang.
Warsa anyar sayaga kajantosang, sepi kadi jampiné jagi kalaksanaang, catur beratané jagi kamargiang, kesangané riin sané katembangang.
(25-03-2017)
Suara Saking Bali
45
Édisi VI | April 2017
PUISI
Kanistan ring Urip Ngakak
I Putu Gedé Serana Asta Sidhi, masekolah ring SMKN 3 Dénpasar Jurusan Tata Boga. Alumni SMP Dharma Wiwéka
Suara Saking Bali
46
Édisi VI | April 2017
Kanistan ring Urip
Tan sida ring padéwékan, Manah lega tan sida kapanggih, Galah tan nemu galang, Ngulaping gumi sarining puspa.
Titiang ring raga, Maurip tan sukla ring angga, Sangkaning kalah anut ucap, Tan marupa déwa ngulati sekala, Panemu papa susut ring manah, Sida angucap Bhuta ngrabéda.
Durus cingak. Jadmané kalintang corah, Angrasukin kiwa kalawan tengen, Ngusak asik sahananing pikayun,
Suara Saking Bali
47
Édisi VI | April 2017
Lebur, Dharmanyané tan sida kapanggih. Lali tekéning padéwékan corah, Kanistan maidehan, Sampun rasuk ring sarira. Lali, Lémpas, Pejah.
Tanggun Désa, 18 Novémber 2016.
Ngakak Kadi solah, Tan pegatang, Nglimurang manah, Tan sida ilang.
Suara Saking Bali
48
Édisi VI | April 2017
Kadi solah, Tan pegatang, Ruangé ngucak, Encak-encak.
Bibih makobar. Tuara sayan, Prasida masuryak, Uyak, Encak, Lipia kadi kebyar, Ngebyat sarwa kebat, Déwéké, Lemah.
20 Agustus 2016
Suara Saking Bali
49
Édisi VI | April 2017 Édisi VI | April 2017
SATUA MASAMBUNG
Suara Saking Bali
50
Édisi VI | April 2017
Rasti (6)
A
nggara. Jam kutus semengan. Rasti lan timpal-timpalné di kelasé sing ada bani makrisikan. Ané ngranaang palajahan ané teranganga tekén guruné di malun kelasé. Palajahané, palajahan Matematika. Guru ané ngajahin galak tan kadi. Di
nujuné nerangang, yén ada murid makrisikan tur tawanga, muridé orahina ka malun kelasé. Teked di malun kelasé orahina nyongkok-majujuk pang selaé. Suud kéto tulisanga soal ané ketil gati tur tundéna nyawis. Sing di bangkuné orahina nyawis. Di papané. Wiréh soalé ketil, ané orahina sing lakar nyidaang nyawis. Ditu, guruné ané ngajahin Matematika neldel aji raos sing sida baan ningehang. Mimbuh milus, nyapingin, di kénkéné nanjungin. Timpal-timpalné Rasti ané jernat ngadanin guru Matematikané Pak Macan. Wiréh awakné bulénan, timpal-timpalné Rasti ané jernat ngadanin guru Matematikané Pak Macan Bulénan. Ané jailan ngadanin Pak Macan Poléng. Ané gedeg ngadanin Pak Macan Lad Koréng.
Suara Saking Bali
51
Édisi VI | April 2017
Suud nerangang, suud ngorahang buin aminggu ulangan, suud ngorahin mangaso, guruné majalan pesu. Satondén ilang tundun guruné, murid-muridé sing ada makrisikan uli tongosné negak. Nyeh kasengguh bani piwal tekén tata tertib sekolahan. Di mangasoné, di kantin sekolahané, Méi Chu maang Rasti surat. Rasti ngadén suraté ento surat titipan. Surat lakar baanga Madé Mudita, gagélané Méi Chu, misan gelahné. Ento awanan, Rasti, suud nyemak surat ané baanga tekén Méi Chu, nyelepang ka kantong bajunné. Sakéwala, kisi-kisi Méi Chu ngorahin déwékné, “Nyanan jumah baca.” Das Rasti simpatan ningeh raosné Méi Chu ento. “Lénan tekén Rasti, da kanti anak lén maca,” buin kisi-kisi Méi Chu ngorahin. Buin Rasti das simpatan. Méi Chu ngalahin Rasti, satondén Rasti nyekenang suraté ento. Sanjané, sarwi mebahan di pasaréané, Rasti maca suratné Méi Chu. Ibi Suéni maan ngorahin iang. Koné Rasti maan ngorahin ia unduk Rasti lakar ka umah iangé. Suéni ngorahang, Rasti tombaanga. Aget Rasti buung ka umah iangé. Yén payu sing buungan Rasti ulaha tekén tiah iangé. Wiréh dugas Rasti ngrencana malali ka umah iangé, tiah ngentah inguhné. Takeh iang, Suéni suba ngorahin Rasti apa ané ngranaang tiah iangé kéto. Suéni sing takonin iang. Suéni sing ngorahang tekén iang. Uli klisatné iang nawang, Suéni suba ngorahin Rasti. Iang sing gedeg yén Suéni suba ngorahin Rasti. Krana I Suéni suba ngorahin Rasti unduk tiah iangé, jani Rasti lakar orahin iang unduk ané lénan. Ané takonang Rasti. Sing lén, ngudiang Yap Wai Shing nyambat iang singkék totok enceh ratun Gerwani. Sakéwala, Rasti, makejang ané
Suara Saking Bali
52
Édisi VI | April 2017
lakar orahang iang kapining Rasti sig suraté ténénan ulian anak lén ngorahin iang. Anaké lén ento nu mapagelahan ajak iang. Adin tiah iangé ané muani. Manguing legu di kopingné, ngranaang Rasti majadengan maca suratné Méi Chu. Di subané mati baana leguné, suratné Méi Chu buin bacana. Anaké Cina ané teka ka kotané ené ada duang soroh. Cina uli Tiongkok daratan lan Cina uli Taiwan. Iang soroh Cina uli Tiongkok daratan. Yap Wai Shing, soroh Cina uli Taiwan. Engkong iangé, kaki yén anak Bali nyambat, PKI. Engkongné Yap Wai Shing PNI. Iang maan nakonang ajak adin tiah iangé ané muani, ngudiang paturu Cina mabinaan parté. Pasaut adin tiah iangé: mula kéto uli pidan. Sawiréh engkong iangé PKI, niok iangé, dadong yén anak Bali nyambat, dadi krama Gerwani. Lantas kapilih dugas pamilihan pengurusé dadi bendahara. Adin tiah iangé ané muani ngorahang, niok iangé barés pesan tekén Gerwaniné. Sakancan ané perluanga tekén Gerwaniné, ané penting ngorahang, jag kisinan. Baan barésné, pengurus lan krama Gerwaniné sing bani tulak tekén pangidih niok iangé. Makelo-kelo ngenah, niok iangé kuasa pesan tur dadi prakanggo. Lawan politikné, kéto adin tiah iangé ané muani ngorahang, nyambat niok iangé ratun Gerwani. Tur kaimbuhin aji kruna: singkék totok. Ento awanan, kéto adin tiah iangé ané muani, yén lawan politik niok iangé nyambat, sing adan niok iangé ané kasambat. Ané kasambat, singkék totok ratun Gerwani. Ané jani lakar orahin iang Rasti. Uli pidan Yap Wai Shing nyambat iang singkék totok enceh ratun Gerwani. Mirib Rasti makesiab yén orahang iang uli masekolah di SD. Yén sing pelih uli kelas lima. Apa krana Yap Wai Shing nawang déwék iangé cucun ratun Gerwani? Unduké ené taén takonang iang tekén adin tiah iangé ané muani. Orahanga ané ngorahin, engkongné. Engkongné Yap Wai Shing. Sing takonin iang, adin tiah iangé ané muani nerangang ngudiang ia bani ngadanin engkongné Yap Wai Shing. Engkongné Yap Wai Shing taén nyilih pipis tekén adin tiah iangé. Wiréh engkongné Yap Wai Shing nyelametang
Suara Saking Bali
53
Édisi VI | April 2017
engkong lan niok iangé dugas panumpasané, adin tiah iangé ané muani maang ngidih. Sing maang nyilih. Mirib marasa nyelametang, ngamolas lemeng engkongné Yap Wai Shing nagih pipis. Marasa liu maang, adin tiah iangé ané muani, sabilang tagihina ngorahang sing ngelah. Tawang Rasti, anggona gena pipisé? Anggona matajén. Sekaté sing baanga pipis, engkongné Yap Wai Shing gedeg. Satondén magedi, engkongné Yap Wai Shing nuding adin tiah iangé ané muani sarwi nengkik. “Yén buin pidan ada panumpasan buin, cang sing nyak nyelametang singkék totok enceh ratun Gerwani!” Yap Wai Shing, sayanganga gati tekén engkongné. Uli ditu adin tiah iangé ané muani ngorahang: engkongné ané ngorahin Yap Wai Shing. Dugasé nu di SD iang sing bani nglawan Yap Wai Shing sabilang sambata kéto. Ngawit SMP iang makita nglawan. Dugas adin tiah iangé ané muani orahin iang, tombaanga iang nglawan. Kéné adin tiah iangé ané muani mesuang raos nombaang. “Da nyangetang raos jalema buduh. Yén Méi Chu nyangetang, Méi Chu milu buduh. Depang bungutné mapeta. Da sangetanga. Da sangetanga.” Suud maca suratné Méi Chu, Rasti bengong. Sing aséna, raos sambungsinambung di kenehné. Buka benang layangan maundrusin tan parérénan. Mabukti jani ané baosanga tekén Pak Kenitén ipidan. Anak ngelah nasib jelék lakar kacunduk ajak paturu anak manasib jelék. Kapin jelék nasibé sing patuh. Sulasmi, méménné Gerwani. Méi Chu dadongné Gerwani. I déwék kapin tondén seken, masi pianak Gerwani, yadiapin ulian kadalih. Kadalih baan I Sudiasih. Yén padaang, nasibné Méi Chu pinih melaha. Nasib iragané pinih jeléka. Sulasmi méménné Gerwani. Juang anak. I déwék kadalih ngelah mémé Gerwani, sakéwala sing tawang. Sing tawang, kénkén jujukné tur jenengné. Méi Chu, kapin
Suara Saking Bali
54
Édisi VI | April 2017
lumpuh laut ngalahin, taén ngasanin tresnan mémé minakadi wélangan mémé ané madasar ulian sayang tekén pianak. Méi Chu taén ngasanin kénkén rasané dadi pianak piara mémé. Nadaksara ujan ngripis buka sambehang uli langité. Rasti macebur uli baléné. Ngojog jendéla. Ngampakang. Tur nlektekang panginané ngawangsitin pianakné apang nyagjagin déwékné lakar ajaka masayuban. Nadaksara uli kenehné membah raos. Déwa Ratu! Nasib iragané jelékan tekén pitik. Pitik nawang tur ngrasaang tresnan méménné. I déwék? Rasti bengong. Ngunjal angkihan. Nlektekang pitiké ané kubkuba baan inanné, Rasti sing asén ngemikang bibih. Sakéwala tuah Rasti ané nawang apa ané raosanga di kemikan bibihné. Ujané ngripis endang. Matan ainé masunaran uli selagan gulemé tipis. Guminé seka bedik ngalangang. Pitiké liang nututin inanné ngesik. Rasti, nu bengong. (Pacang Kalanturang......)
IDK Raka Kusuma embas ring Getakan Klungkung, 21 Novémber 1957 lan sampun seneng nyurat satua saking ngawitin dados guru ring Sekolah Dasar. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé warsa 2002 antuk jasa, lan warsa 2011 antuk cakepan prosa liris Sang Lelana. Warsa 2012 dané ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Bégal. Kakawian dané sané mabasa Bali wiadin basa Indonésia sampun kawedar ring makudang-kudang média sakadi Bali Post, Pos Bali, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Républika, miwah sané lianan.
Suara Saking Bali
55
Édisi VI | April 2017
PROFIL PANGAWI
I Madé Suarsa:
Makekawian, Ngangkat Isu Sosial
I
Madé Suarsa wantah pangawi sastra Bali modéren sané embas ring
Banjar Gelulung, Désa Sukawati, Kecamatan Sukawati, Kabupatén Gianyar, 15 Méi 1954. Dané wantah oka saking pangawi sastra Bali
modéren I Nyoman Sanggra (almarhum), putra kaping kalih saking pitung raka rai. Dané masekolah ring SPG Negeri Dénpasar warsa 1972, lan sausan punika
dané nglanturang masekolah ring PGSLP Negeri Dénpasar warsa 1974, raris
Suara Saking Bali
56
Édisi VI | April 2017
masekolah ring Fakultas Sastra Universitas Udayana Jurusan Sastra Indonésia warsa 1975 kantos lulus dados sarjana sastra Indonésia warsa 1981. Warsa 1986 ngalanturang masekolah ring Jurusan Humaniora Fakultas Pascasarjana Universitas Gadjah Mada Yogyakarta tur tamat warsa 1988. Ngawit warsa 1983 dané dados dosén ring Fakultas Sastra Universitas Udayana. Dané nyurat makudang-kudang satua cutet, puisi, ésai, geguritan, miwah prosa liris. Kakawian-kakawian dané akeh kawedar ring surat kabar minakadi Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), miwah sané lianan. Lianan ring punika, dané taler dados pembina ring makudang-kudang sekaa santi. Dané ngamolihang rancagé ping kalih, inggih punika ring warsa 2005 antuk pupulan puisi “Ang Ah lan Ah Ang”, lan warsa 2007 antuk pupulan puisi “Gdé Ombak Gdé Angin”. Dané nyurat makudang-kudang cakepan sastra Bali modéren, luir ipun: Amanat Geguritan Purwa Sangara (1985) Orang-Orang di Sekitar Pak Rai (1995) Prastanika Parwa lan Swarga Rohana Parwa (1999) Oka Susharma: Pendidik Pejuan, Pejuang Pendidik (2001) Geguritan Sastradoyana Tattwa (2002) Geguritan Udayanotama Tattwa (2002) Geguritan Pura Dalem Segara Petasikan (2002) Geguritan Sakuntala (2002) Ang Ah lan Ah Ang (Pupulan Puisi, 2004) Geguritan Kebo Tarunantaka (2005) Gunung Menyan Segara Madu (Pupulan Puisi, 2005)
Suara Saking Bali
57
Édisi VI | April 2017
Gdé Ombak Gdé Angin (Satua Cutet, 2006) Kunang-Kunang Anarung Sasi (Pupulan Puisi, 2007) Geguritan Kén Arok Kén Dédés (2008) Geguritan Kanakaning Kanaka (2008) Merta Matemahan Wisia (Satua Cutet, 2008) Téks Kotéks, Kontéks (2008) Geguritan Sandhyakalaning Majapahit (2009) Pura Pandé Catur Lepas Tamblingan (2009) Kama Bang Kama Putih (Prosa Liris, 2011) Nguntul Tanah Nuléngék Langit (Satua Cutet, 2013) Basa sané kaanggén Madé Suarsa rikala makekawian akehan nganggén purwakanti, sané ngawinang setata puitis. Lianan ring punika, bantang (téma) rikala makekawian wantah isu-isu sosial sané wénten ring masyarakat, saking politik, kantos warga sané tiwas. Rikala ring média santer gatra indik korupsi, dané nganggén téma korupsi, punika taler rikala Ida Pedanda Madé Gunung lebar, dané makarya satua cutet sané mamurda “Da Gaénanga Bapa Badé.” Cutetné, dané urati ring isu sosial sané kantun santer rikala makekawian. (*)
Suara Saking Bali
58
Édisi VI | April 2017
ARTIKEL
Ngakan Madé Kasub Sidan
Galungan Ping 1.135, Sampunké Dharma Sida Ngasorang Adharma né? Suara Saking Bali
59
Édisi VI | April 2017
K
easrian jagat Baliné nemonin Galungan yukti tan wénten samén pada. Pénjor majéjér kajangkepin makudang-kudang payasan katon asri gumanti sida nutdut kayun. Lanang istri mabusana adat lan alit-alit
mabusana sarwa bungah nyihnayang pakayunannyané taler bungah égar. Nemonin Buda Kliwon Wuku Dunggulan, pinanggal 5 April warsa 2017
puniki, wantah Galungan sané rauh kaping 1.135. Kruna Galungan wit saking basa Jawa Kuna sané mateges ”menang” utawi ”maperang” pateh taler kruna Dunggulan sané mateges ”menang”. Sangkan punika olih umat Hindu Galungan kabawos rahina kamolihang (kamenangan) Dharma (kapatutan) kawonang Adharma (tan patut utawi kamomo angkaraan). Raris ring manah wénten pitakén napi sané kabawos dharma lan napi adharma? Sapasira sané kasengguh dharma lan sapasira taler sané kasengguh adharma. Kawiyaktiannyané dharma punika pikenohnyané wantah nunggilang jiwa pramana antuk pikayun ning. Matunggilan jiwa lan pikayun ning puniki wantah sekala dharma ring padéwékan iraga. Pikayun sané ruwet byahparaning idep punika wantah sané matemahan adharma. Éédan Galungan-Kuningan Mangda sida ngardi lan ngamolihang dharma wénten makudang-kudang éédan sané patut laksanayang
sadurung lan sesampuné Galungan. Sedurung
Galungan wénten mawasta Sugihan Jawa lan Sugihan Bali. Kruna Jawa iriki pateh kadi Jaba, artin ipun ring sisi. Sugihan Jawa pikenohnyané wantah nyuciang bhuana agung (jagat) sané wénten ring sisi manusa. Sugihan Jawa kalaksanayang ring rahina Wraspati Wagé Wuku Sungsang, nem rahina sadurung Galungan. Ring lontar Sundarigama kabawosang rahina Sugihan Jawa inucap wantah panyucian Déwa Kalinggania Pamrastista Batara Kabeh (Penyucian Déwa,
Suara Saking Bali
60
Édisi VI | April 2017
penyucian Bhatara sami). Pamargin upacara malarapan antuk mersihang sekancan genah lan prabot upacara ring suang-suang genah suci. Arahina sesampun Sugihan Jawa, nemonin Sukra Kliwon Wuku Sungsang kawastanin Sugihan Bali: Kalinggania Amretista Raga Tawulan, tetuwekné wantah nyuciang bhuwana alit (raga suang-suang), malarapan pikayun sané ning, neng lan matirta gocara. Ring Redité Paing Wuku Dungulan kabawos Panyekeban . Ring rahina puniki Sang Kala Tiga Wisésa tedun gulgul manusa. Mawastu ring rahinané punika iraga sami mangda sida ”anyekung jñana” artin ipun: negdegang utawi nunggilang pikayun mangda ten sida kagoda olih Butha Galungan. Ring lontar punika taler kaunggahang nirmalakena (sapa sira wong sané pikayunnyané setata suci) ten pacang sida kagulgul olih Butha Galungan. Bénjangnyané ring Soma Pon Dungulan kawastanin Penyajaan. Ring rahina punika iraga mangda tetep nyuciang raga bilih-bilih sida
nincapang
pikayun ayu malarapan yoga semadi. Selanturnyané
ring Anggara Wagé Dungulan kawastanin Penampahan ,
yuktin ipun wantah ngamargiang bhuta yadnya ring catuspata utawi ring lebuh natah umah, mangda Sang Kala Tiga Wisésa nénten sida ngulgul iraga. Bénjangnyané ring Buda Kliwon Dungulan sané kawastanin rahinan ageng Galungan,
iraga sané maagama Hindu, ngamagiang astiti bhakti ring Ida
Sanghyang Widhi Waca manut prabawa Ida. Wrespati Umanis Dungulan sané ketah kawastanin Manis Galungan, iraga sareng sami éling lan mulat sarira antuk pamarginé nem sasih tur kalanturang ngamargiang sima krama, nunas mangampura majalaran saling rauhin ka umah suang-suang. Selanturnyané ring Saniscara Pon Dungulan sané kawastanin Pamaridan Guru, wantah galah ngalaksanayang tirta gocara. Bénjangné ring Redité Wagé Kuningan sané kawastanin Ulihan, rahina sawatek Déwa Pitara mewali ka kahyangan. Selanturnyané Soma Kliwon Kuningan kawastanin Pemacekan Agung, Déwa Pitara mawali malih ka genah suang-suang. Ring Sukra Wagé Kuningan,
Suara Saking Bali
61
Édisi VI | April 2017
mawasta Penampahan Kuningan galah nyayagang nyanggra Kuningan. Arahina sesampuné penampahan Kuningan, duk Saniscara Kliwon Kuningan, kawastanin rahinan ageng Kuningan. Ring galah puniki raga sami teleb ngaturang bakti ring Ida Sanghyang Widhi Waca manut prabawa Ida. Upakara mangda kamargiang sadurung nincap tengai tepet, sahantukan manut pitutur panglingsir ngawit nguni, para Dewa, Bhatara kairing olih para Pitara wantah tedun ngantos sadurung tengai tepet. Ring tengai tepet Ida sampun mewali malih ka swarga. Sesajén ring rahinan Kuningan: ring palinggih utama inggih punika tébog, canang meraka, pasucian, canang burat wangi. Ring palinggih sané alitan katur nasi selangi, canang meraka, pasucian, dan canang burat wangi. Ring kamar suci, ngaturang pengambéyan, dapetan madaging nasi kuning, ulam sajangkepné. Ring wewangunan sami (pelangkiran) kadagingin gantung-gantungan, éndongan, tamiang, lan kolem. Éndongan pinaka simbol aturan ring Hyang Widhi. Tamyang pinaka simbol panolak malabaya. Kolem pinaka simbol genah malingih Hyang Widhi, para Déwa lan leluhur. Suang-suang paumahan makarya dapetan, madaging sesayut prayascita luwih nasi kuning lan ulam bébék utawi ayam. Tébog madaging nasi kuning maulam ulam segara, adéng dadar, lan wayangwayangan mawit saking daun timun. Tébog punika nganggé tatakan taledan sané madaging tipat nasi kekalih, sampiannyané kepet-kepetan. Yaning ten polih tébog, kangkat kagentosin antuk piring. Ring Buda Kliwon Pahang sané kawastanin pegat uwakan, pinaka pewarah Déwi Durga mantuk ring Sri Jaya Kasunu sané kacihnayang pamargin ngabut pénjor raris kageseng, abunnyané kagenahang ring kelapa bungkak gading tur ketanem ring pekarangan suang-suang. Wewantenan sané katurang ring pegat uwakan sesayut dirgayusa, panyeneng, tatebus mantuk ring Ida Sanghyang Widhi. Pegat uwakan wantah galah pinih ungkur ngamargiang éédan Galungan-Kuningan selami asasih pitung rahina ( 42 rahina) mawit saking Sugimanik Jawa.
Suara Saking Bali
62
Édisi VI | April 2017
Pénjor cecirén Galungan Ngalaksanayang upakara ring éédan Galungan tan sida pasah ring kawéntenan pénjor. Pénjor pinaka sinalih tunggil srana upakara ring Galungan, tan lian wantah simbol naga basuki. Naga Basukih tetuwekné wantah cihna lohjinawi gemah ripah tata tentrem kerta raharja. Sangkan punika srana makarya penjor mawit saking pikolih ring sawah, minakadi plawa (daun-daunan), palawija (biji-bijian: padi, jagung), pala bungkah (umbi-umbian), lan pala gantung (kelapa, pisang, timun). Kawéntenan srana pénjor punika pastika maduwé tetuwek ageng. Manut daging lontar Tutur Déwi Tapini, sané ngindikang kadi ring sor: “Ndah Ta Kita Sang Sujana Sujani, Sira Umara Yadnva, Wruha Kiteng Rumuhun, Rikedaden Dewa, Bhuta Umungguhi Ritekapi Yadnya, Dewa Mekabehan Menadya Saraning Jagat Apang Saking Dewa Mantuk Ring Widhi, Widhi Widana Ngaran Apan Sang Hyang Tri Purusa Meraga Sedaging Jagat Rat, Bhuwana Kabeh, Hyang Siwa Meraga Candra, Hyang Sadha Siwa Meraga “Windhune”, Sang Hyang Parama Siwa Nadha” Kirang langkung artin ipun : Uduh sang wijaksana, sané ngamargiangn yadnya, mangda sareng sami uning ring tata titi ngulati kadéwataan, sangkan punika sang Bhuta manadi genah/tatakan/dasar yadnya punika, raris Déwa samudya manadi intisari bhuwana agung, mangda saking Déwa sami mawali ring Ida Sanghyang Widhi. Widhi widhana, tetuweknyané mangda
sang Tri Purusa sida pinaka
daging bhuawana agung, Hyang Siwa manadi Bulan, Hyang Sadha Siwa manadi windu (titik O), Sanghyang Parama Siwa manadi nadha (kecek), yan tunggilang sami pinaka simbol Ong Kara. “Sang Hyang Iswara maraga Martha Upaboga, Hyang Wisnu maraga Sarwapala (buah-buahan), Hyang Brahma maraga Sarwa Sesanganan (bambu lan sanganan), Hyang Rudra maraga Kelapa, Hyang Mahadewa
Suara Saking Bali
63
Édisi VI | April 2017
maraga Ruaning Gading ( janur kuning), Hyang Sangkara maraga Phalem (buah pala), Hyang Sri Dewi maraga Pari (padi), Hyang Sambu maraga Isepan (tebu), Hyang Mahesora maraga Biting (semat).” Saking lontar punika, srana makarya pénjor : Bambu Plawa (dedaunan) Palawija (biji-bijian minakadi padi lan jagung) Palabungkah (umbi-umbian) Palagantung (kelapa, pisang, timun) Sanganan (Jaja-jaja) Uang képéng 11 Sanggar Ardha Candra simbol Ong Kara. Sampian pénjor sanée madaging porosan (mako, basé, apuh, buah, gambir) lan sekar. Tetuwek Galungan Yaning telehing gumantin ipun Galungan wantah pamargin krama sané maagama Hindu sida nelehin pamargin sané kabawos adharma lan budhi atma (dharma = kapatutan) ring angga sarira suang-suang. Rumasa bagia sida kapangguh yaning iraga sida memargi ring margi dharma. Yaning ring upacara, wantah galah krama Hindu setata éling ring spiritual lan ritual mangda sida ngasorang adharma lan ngajegang dharma mawit saking diri suang-suang. Tetuweknyané Galungan wantah srana nunggilang
dharma ring pikayun,
mawastu iraga sami molihang pikayun ning, maka dasar ngametuang bebawos lan laksana becik, pinaka lingga dharma ring angga sarira. Raris sané mangkin wénten, pitakén, ”Sampunké Dharma sida ngasorang Adharma né? Panyawisné wantah mawali ring iraga suang-suang. Dumogi ! (*)
Suara Saking Bali
64
Édisi VI | April 2017
GEGURITAN
Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem
/6/ Bawu madhem ibi sanja, njahan tityang maresihin, déning tityang mula totos, mangaskara saking nguni, tityang tan wénten huning, ring banten punika ratu, malih kirangan ngarap, makadi kirangan daging, dwaning hibuk, tityang mangkin ngamanahang.
Suara Saking Bali
65
Édisi VI | April 2017
/7/ Wawu polih maangkuwan, tityang wawu roras tali, yan tan tityang sanangkahon, malih limang dina mangkin, ngutang raris mangirim, asapunapi sasantun, sané krawos uttama, parandha hégar nyahurin, da jwa hibuk, yadyan kakurangan ngarap.
/8/ Lamun suba ada gelar, né rowang kahiné dini, ya pencad manggawé kénto, nanding banten sahi-sahi, kema iba delokin, banten tatandingan puput, banten anak ngaskara, lén nto banten maresihin, jani bangun, Pan Bongkling hiju natasang.
Suara Saking Bali
66
Édisi VI | April 2017
/9/ Tatas banya mapawasan, lawut malipetan gelis, parandha kari mangantos, di pamrajan gending-gending, matur Pan Bongkling kenying, inggih sampun tityang ratu, natas banten punika, wénten hémeng tityang kidik, déning durung, tityang nahen mangawasang.
/10/ Wénten nika mwadah dulang, meka waja miwah lengis, menuh sikapa asoroh, boya tingkah banten suci, punika anggén napi, parandha ngandhika halus, data takonang iba, pipisé jwa haba mahi, malih matur, Pan Bongkling macitta nawang.
Suara Saking Bali
67
Édisi VI | April 2017
KARTUN
Édisi VI | April 2017
Suara Saking Bali
68
Édisi VI | April 2017
Suara Saking Bali
69
RahajengNyanggraRahi na
N y e p iS a ka1 9 3 9 ( 28Ma r e t2017)
Ga l u n g a n ( 5Apr i l2017)
l a n
Ku n i n g a n ( 15Apr i l2017)
Jur nalSast r aBal iModér en Suar aSaki ngBal i édi si1,2,3,4,& 5
Rar i sangDownl oadr i ng: www. suar asaki ngbal i donl ud. bl ogspot . co. i d
GangMawar1,Sambangan,Si ngar aj aBal i 085237966984 Suar aSaki ngBal i s uar a. s aki ngbal i @gmai l . com www. s uar as aki ngbal i . bl ogs pot . co. i d