Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
i
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
ii
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Daging Jurnal Lawat-lawat Agama Kéné Kéto (IGA Dharma Putra) Satua Cutet Buludawa (IBW Widiasa Kenitén)
2 5
Luh (Sané) Luih (Dédé Wira Kusuma)
10
Limang Kauripan (Ni Madé Sri Widyasari)
16
Lébang (Agus Sutrarama)
23
Satua Bali I Lutung Maling Isén (Kasusun antuk I Putu Sanjaya)
30
Puisi Bali Puisi-puisi Érkaja Pamungsu
36
Puisi-puisi Ni Putu Asni Kartika Sari
42
Puisi-puisi Ni Luh Gedé Listya Déwi
45
Puisi-puisi Ni Luh Putu Étin Sukma Fébriyanti
48
Puisi-puisi I Ketut Gunawan
51
Ésai Sinah sané Paling Luung (IDG Trinandita) Satua Masambung Lontar Kala Ireng (6)--I Madé Sugianto Gegonjakan Béha (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra)
1
54 58 63
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Lawat-lawat
Agama Kéné-Kéto Yén suba ngomongang agama, liu anaké saling paduegin ngungkulin anak lénan. Yén dadi baan, apang tegehan tekén langit, apang daleman tekén pasih. Kéto masih apang ngidang ngalangang gumi luihan tekén surya. Apang ngidang ngalangang gumi, prajani maca buku liu-liu, prajani maca lontar makropak-kropak. Disubané liu mamaca, gama ané suba majalan kudang tiban kadén orahanga kéné orahanga kéto.
2
Suara Saking Bali
D
Édisi XXV | Novémber 2018
ugasé iteh mamaca, tusing tawanga di banjarané ada anak cenik kilangan rerama ulian kena sakit ané tusing tawanga baan ngundukang. Tungkul iteh mamaca, tusing tawanga
pisagané suud masuk ulian tusing ngelah prabéa. Sedeng seleg mamaca, kulkulé maklentung tusing dingeh ulian song kupingé sengseng munyin awak padidi. Apa buin yén suba ngomongang sorohan tegeh éndép. Orahanga manut lontar anu anak kéné, manut lontar anu anak kéto. Yén alih di buku anu anak kéné, yén alih di buku anu anak kéto. Makejang sarwa kéné sarwa kéto. Mirib engsap dugasé mamaca, ada tulisan ngorahang “mara bisa mamaca suba ia mangaku ririh”. Yén sasimbing ané kéto engsapang, tulisan ané éngkén ingetang? Mirib ané ingetanga tuah tulisan ané misi pitutur nuturin anak. Ané engsapanga, tulisan ané misi pitutur nuturin awak. Mirib ané seleg kenehanga tuah éngkén carané apanga anaké ané kapetengan dadi kagalangan. Tusing tawanga yén bes galang paningalané ulap, tusing nepukin apa-apa. Koné yén dot ningalin aji melah, apanga beneh koné tongosé. Tusing dadi bes paek, tusing masih dadi bes joh. Tusing masih dadi bes peteng, tusing dadi bes galang. Makejang sarwa tusing dadi. Mirib ada buin besik, tusing dadi bes ngidem, tusing masih dadi bes kedat. Bes ngidem mameteng, bes kedat dadi lédat. Suba kadung mameteng makejang kadén beneh, makejang kadén pelih, makejang bakat puuk. Suba kadung lédat makejang bakat iwasin, makejang bakat cacadin. Kéwala sig duri, engsap nyacadin ukudané padidi. Apa madan suluh yén tusing anggon nyuluhin pajalané padidi? Apa madan Shastra yén tusing anggon ningalin ka jaba lan ka jero? Apa pelih yén magama nganggon kabelogan? Kadén ada satua ané nyatuang I Belog dadi bhatara ané malinggih di rong telu dugasé enu idup. Prajani anaké matur ‘Tiang Ratu’ marep I Belog ané sawai-wai cadcadina ulian kabelogané.
3
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Apa ciri-ciri anaké magama belog? Mirib cirin anaké magama belog, tuah ngugu mula kéto. Sawiréh ento koné cirin anaké magama belog, liu anaké jejeh ngorahang mula kéto. Apang tusing orahanga belog, ideh-ideh aliha katattwan upacara kanti susilan agamané. Sawiréh liu anaké ngalih katattwan agama, prajani liu mabrarakan anaké dadi Pendharma Wacana. Susila koné kéné, upacara koné kéto. Makejang sarwa nattwa. Makejang dot dueg, suud magama belog. Koné ané madan tattwa tegesné tuah ‘ento’. Krunané madasar antuk kruna ‘tat’. Ada anak nguber kruna ‘tat’ kanti ka lontar tattwa ané paling tuana. Ditu lantas paling, sawiréh ané madan ‘tat’ tusing kena baana ngundukang. Lontar tua ané ubera maosang ‘tat’ ento yén suba rasa, rupa, warna, sabda ilang. Ilangné tusing masih tawanga dija, tusing tawanga kija. Jeg ilang! Disubané tusing ngidang baana ngundukang, makejang krunané kaon anggon nuturang tattwané ané cara kéto. Prajani layahé lemuh maélogan ngorahang ‘nak mula kéto’. Sasubané kadung élogan layahé buka kéto, mara inget tekén unduké ané suba-suba liwat. Bakat makejang cacadin anaké ané magama belog. Bakat makejang boyanin anaké ngaturang kabelogané. Jani tegarang takonang buin cepok, apa madan agama? (*)
IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”
4
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Satua Cutet
Gagambaran I Gedé Putra Ariawan
Buludawa
5
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
“Buludawa! Buludawa! Pesuang awaké. Yén saja cai wanén, jani édéngang. Cai mula ngéndah ngaba munyi. Cai tusing bisa ngaba cadik!”
B
apa Blégodawa jerit-jerit. Ia ngajak masi anak ané soléhsoléh sebengné. Méndahan. Ada tua, ada bajang. Ada cenik ada kelih. Mapunduh di malun umahné Bapa Buludawa.
Bapa Buludawa sambatanga ngéndah ngaba munyi. Di désa, Bapa Blégodawa sambatanga bisa nyetik. Sambatanga bisa mencanén. Santer ortané kanti bek di désa misi orta. Mabyangbyungan tusing karoan apa. Sedeng melaha Bapa Buludawa mara pesan kajudi dadi manggala, dadi prabekel. Ia mautsaha apang luungan desané buin abedik. Ipidanné, misé bek gati. Gaénanga tongos mis. Gaénanga telajakan. Sabilang Redité ajakina krama mabersih-bersih. Gaénanga tongos désané apang sayan ngenah. Ipidanné desanne bek misi mis. Tukad, got pragat mempet. Asal suba masan ujan teka, paling ngalih tongos ané tegehan. Tusing karoan ulu tebén. Kramane ané marengin Bapa Blégodawa sayan ngliunang. Sayan magenepan gobané. Ada rakrik, ada klawu, ada selem, ada putih. Makejang nyak ngembo mamunyi ngaukin Bapa Buludawa apang ngédéngang gobané. “Melahang ngaba cadik, Buludawa! Ngéndah-ngéndah dogén! Urip cainé jani kabancut. Suba kalihang tukang rancab. Suba kalihang tukang santet apang mati di petongosan cai jani.” Mabyangyungan di désa, munyi-munyi ané tuara kakeneh bareng pesu. Matané makejang barak mirib suba kena arak bréndi. Engkahné nglengehin. Kanti sanja tusing masi pesu Bapa Buludawa. Ada ngorahang ia magedi. Ada ngorahang ada ané nyagain. Ada ngorahang ada ané malaibang. Ané seken Bapa Buludawa tusing ada di arep anaké ané jerit-jerit totonan. Mobilé madérék. Bélné selegenti makempréng. Supir ané ngaba toris ngrieng. Tamuné gedeg. Kayang sopir tambangan makejang marérén. Tusing
6
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
nyidayang ngliwat. Ané pedalem Mémé Suri daganganné laku kéwala tusing maan pipis. Sumping tabu, pisang rainé makejang telah lisig kéwala pipisné kija kadén. Mirib nyuti rupa dadi berérong ané naar sangkananga tusing ngenah. “Miiih, déwa ratu ngujang kakéné. Tiang jani? Dagangan telah, pipis tusing maan,” Mémé Suri ngatébtab. “Ratu Bhathara swécanin titiang mangda polih rejeki. Batin titiangé sampun ambila. Rejekin ipuné mangda mawali sareng titiang.” Anaké ané madingehang ada ané medalem. Ada ané kenyem-kenyem ningehang munyiné Mémé Suri. “Depang dogén Mé. Suba daara. Yasaang, Mémé mayadnya tekén anak seduk.” “Dong suba ja. Bes kaliwat pesan.” Iseng tiang matakon, “Tusing dadi adéngang abedik mamunyi. Mirib munyiné ento tusing nyakitin kuping timpal?” “Eda madarma wacana jani. Cang suba med ningehang anak nutur sakéwla tusing dadi anggon apun.” Tiang mablekis. “Dija unduk tutur anggon apun. Yén lengis anget-anget mara dadi anggon apun.” “Kénkén sujatiné?” Mara kéto ia mamunyi tiang ngénggalang malaib. Jejeh nyanan kena tampligan. Kenehé luung, yén tongos ngorahin tusing anut bisa dadi pelih. Patuh tekén nuturin anak mamunyah baan tutur agama. Tusing ada gunané. Petengé nika liu polisiné teka. Kanti tambis lebihan tekén sandikala. Mirib kalané suba nyelepin, makejang ngamuk. Makejang mesuang batu ané suba sayagaanga uli umahné. Umahné Bapa Buludawa ebek misi batu. Yén batu gedé-gedé gigis demené, dadi anggon dasar umah. Ené batu amun kepelé. Sinah tuah genténg lan sirah lakar dadi sasaran. Ping kuda-kuda suba orahina masi enu. Gedeg mirib polisiné. Prajani galak mesuang tembakan. Mara mragiding mlaib cara Mélem mlaibin Bima. Tiang
7
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
ingkel-ingkel dugasé nika. Bes tusing seken tawang kénkén munyiné Bapa Buludawa masi bareng goar-goar. Tuah saja bibih gelah padidi, melahang apa abedik. Gumi suba sayah buin turuhin baan ané tuara-tuara sing sayan panes dadiné. Cara tusing ada gaé dogén. Tingalin pisagané ada galak buka kéto. Ingetanga ngalih gaé ajak ngitungang kénkén apang idupné sayan ngamelahang. Buin maniné, tiang iseng ngliwat di malun umahné Bapa Buludawa, tepukin ragané nuduk batu, sambilanga nyampatang mis ané paseléngkat, ngamelahang punyan-puyan kayuné ané lingsem. “Pa. Dadi tiang nulungin?” kéto tiang matakon. “Wayan Putra ené?” ”Beneh pesan, Pa. Tiang kapah maan mulih sagét tepukin tiang suba ada anak makumpul misi jeri-jerit cara karangsukan kala.” “Suba tawang Wayan. Bapa malah pesan nuturin I Blégodawa. Ia galak prajani. Kéné tutur Bapané.” “Dé marérén ja ngadaang gocékan. Lek gatiné désané liu nekain baan gocékan. Kanti makapeteng gocékané. Yén ento lantas tulada tekén cerik-ceriké kénkén lantas iraga dadi anak tua.” “Eda liunan tutur. Cai mapilih dadi prabekel masi ulian timpal-timpal icangé di gocékan. Jani mara dadi prabekel, misi nuturin. Eda lebihan ngaba tutur. Masi icang tusing dadi pamangku. Lén cai dadi prabekel dadi pamangku sing nyak anut pajalané nuturin timpal.” “Malah pesan, Bapa nuturin buka kéto. Buin jebosné lantas ada polisi uli dija kadén ngepung kalangan gocékané. I Blégodawa malaib pati selangkeb. Ulian ento lantas ia misunaang Bapa. Bapa orahanga nglapurang. Bapa orahanga makanti ajak polisi. Bapa orahanga nyambatang ia bisa nyetik. Bisa ngiwa. Buina nyak ané lén-lénan énggal ngugu. Jani, kéné suba dadiné. Umah benyah. Mara té nyidaang ngaé rompok uli pidané ngapti apang nyidaang ngaé tongos mémbon.”
8
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
“Oooo, kéto jatiné? Kadén tiang saja buka ortané ané santer. Sajan munyi bisa lebihan dadiné, yén pipis bisa medikang dadiné.” Bapa Buludawa kedék, mara tiang mamunyi buka kéto. “Man kénkén lantas, Pa?” “Di Rediténé ené lakar ada paruman di désa. Kalané ento ané sujati lakar orahang bapa apang seken-seken nawang masi kramané.” “Tiang lakar mulih kayang parumané Pa. Sina manian indiké ené lakar dadi anggon paplajahan kalané ada krama nepukin bencana buka jani.” “Alih masi isinné, Yan.” Dina Rediténé nekain, tepukin tiang prajuru dėsa, bapak-bapak uli pemda masi marengin. Ramé masi désan tiangé dugasé nika. Bapa Buludawa makamben, maudeng, masaput poléng. Negak marep kangin. Yéh jangginé ngecir. Sayan makelo sayan kapah-kapah pesuné. Kanti tambis telah tusing masi Bapa Blégodawa ngenah lawatné. Kramané kisi-kisi, “Manian lamun ada gegaén kakené adéken nyaluk. Melahan mutbutin padang di cariké. Sing ada antiang. Jani, buka ngantiang ujan kapat. Buin pidan lakar teka, I Blégodawa.” Tiang késér-késér negak, ada ané nelpun. Mara telektekang adanné ané nelpun, sagét Bapa Blégodawa. Tiang tusing bani nyautin. (*)
IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.
9
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Satua Cutet
Potrékan I Nyoman Mahayasa
Luh (Sané) Luih 10
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Sunaran Sang Hyang Ratih nyentir nyentak galang sahasa ngelut nyunarin kamar Luh Luihé, anginé aris ngesir masawang dingin ngoda nimpalin ipun ring pasaréan, Luh Luih, pragina dueg lan lemuh égolégolanné saking Désa Bono. Kerana mapeséngan Luh Luih santukan reraman ipun daweg dumunan ngarepang oka putri sané prasida subakti lan maguna rikala maurip ring guminé. Luh Luih mayusa 15 tiban, malajah ngigel uli cerik ajak pekak ipuné Kaki Dalang Siteng.
“K
aki Dalang Siteng,” kéto anaké maosang santukan kawagedan ipun makarya lan nalangin wayang sampun kasengguh anaké akéh. Nénten ja manados dalang
manten sané wikanin, ipun talér kauningin pragina lan panabuh sané pinih luih. Pepes ipun luas ka désa pisaga jaga ngurukang sekaa-sekaa sané wénten irika indik seni lan budaya. Kaki Dalang Siteng sané mapeséngan Madé Siteng las lan alep manah ipuné rikala ngurukang cucuné Luh Luih ngigel uli ngeed, nyeledét, ngagem kanti Luh Luih mrasidayang ngigel-igelan sané nénten sami anaké merasidayang ngigelang. Luh Luih oka putri sané paling alit, rakan ipuné makejang soroh lanang, tuah Luh Luih sané kayun ngalanturang kabisan kulawargané sané mawarna seni lan budaya, yadiastun tuah dados pragina. Kulawarga Luh Luihé sampun kasengguh wikan indik ngemargiang sané mawasta seni lan budaya. Luh Luih tusing ja anak sané sugih tekéning arta berana, bapanipuné tuah dados guru ring SD 1 Keramas, lan méménipuné tuah madagang banten sakadi canang lan pejati ring pasar Blahbatuh. Sawai-wai Luh Luih jemet nandurin karang awak ipuné atuk malajah igel-igelan ring pekak ipuné, kantos ngebresbes toyan anggané metu. Sawireh jemet malajah ngigel jani Luh Luih sampun mawasta waged indik igel-maigelan. Pacruit suaran kedis sangsiahé ring duur don slépané sané kaampehang angin aris, ring ambara marawat téjan suryané nyunarin sisin ambuné sané masawang
11
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
gading, rikala punika cihna Sang Hyang Surya surup jaga pacang mawali ring pasineban Ida. Rikala punika Luh Luih sampun puput malajah ngigel sareng pekak ipuné. “Pekak, suksma sampun las lan alep ngurukang iyang ngigel.” “Nggih ning, cening cucu pekaké suba sapatuté pekak ngurukang cenik ngigel. Apang bisa cening ngarajegang sané mawasta budaya Baliné, yadiastun tuah dados pragina. Malih siki tuah cening sané meled ngalanturang kawisésan kulawarga iraga, metiosan sareng rakan-rakan ceningé cucun pekak masih, sané seneng nuutin jaman lan maparilaksana sakadi wisatawané ring dura Negara. Né jani tetujon pekak apang tusing taler cening oneng tekén paplajahan dogén, yén sampun sakadi puniki, wénten sané jaga anggén cening kawisan ceningé ngayah, yadin ngayah ngigel ring Pura. Nah kéné cening… kayang niki daweg buda umanis piodalan ring pura désa, ditu margiang kawikanan ceningingé antuk ngayah ngigel, pekak taler ngayah sareng sekaa pekaké ngigel calonarang.” “Aduh pekak… kimud manah iang, elek iang pekak!! Tiang takut jailina maring sawitran tiang,” baos Luh Luih kimud. Sawitran ipuné ring désa wiadin sekolah janten tusing ada sané bisa ngigel, samian mangkin sampun seneng nuutin jaman. Akéh sawitranipuné maosang malajah ngigel sampun kuno, nénten wénten gunané. Krana ento, Luh Luih marasa kimud tekén déwek pedidi yéning sawitran ipuné uning Luh Luih seneng lan waged ngigel igelan Bali. Rikala tengainé ring jeron ipuné, jejeg Ida Sang Hyang Surya ngamedalang tejan Ida, panes ngentak karasa guminé, nénten karasa pacrétcét peluh Luh Luihé metu, sedeng itep ipun Luh Luih malajah ngigel, laut wénten liwat ring rurungé sawitran ipuné miragiang suaran gambelan igel olegé, laut nyeeb lan nyingakin Luh Luih sedek malajah ngigel ka jeroné. “Yé…. Toh! Uling pidan luh demen malajah ngigel? Dong kéto doén gaén I Luhé?” sinambi masebeng ngwalék.
12
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Rasa tangkejut manah ipuné rikala nyingak sawitranipuné nyeeb lan matakén. Luh Luih tuah mendep tan pasuara laut nguntul nyeselang déwék. Nénten oneng antuk ipuné maosang daging manahipuné. Sasukat ajahina ngigel ring pekak ipuné, Luh Luih banget seneng lan meled manahné dados pragina sané luih, nanging tanpa sangka sawitranipuné nénten ja ngerti ring unduké nika. Laut, sawitran ipuné ngalahin magedi Luh Luih sinambi kisi-kisi sareng sané tiosan. Sedih kingking laut nrébés toyan paningalan Luh Luih ring jeron ipuné sig-sigan. Nyesel lan engsek manah ipuné santukan sampun seneng malajah ngiggel uli cerik, matakén Luh Luih ring déwékipuné, “Uduh déwa…. Napi ja iwang yéning tiang banget seneng malajah ngigel? Sujatiné mula meled manah tiangé jaga dados pragina, mangda mrasidayang tiang ngalestariang seni budaya Baliné, wiadin tuah dados pragina…, nanging sawitran tiangé tusing kayun uning ring unduké sakadi puniki!” Nénten karasa sampun semengan, suaran manuké masautan, téjan suryané anget karasa ngigel nyunarang kamar saha nundunan Luh Luih rikala punika, gagéson manahipuné jaga pacang ngranjing ka sekolah ring rahina mangkin. Lacur karasayang olih Luh Luih ring sakolah sinamian sawitran ipuné nyepékin. Ada sané nyaru-nyaruang, ada masih sané ngejoh laut magedi. Nénten wénten sané kayun ngajakin ipun ngaraos, majajah, ngorti wiadin sabatak matumbasan ring kantin sakadi sané sampun mamargi dumunang. Kingking manah ipuné sekadi kamedalang riris ageng ring atinipuné, ulian seneng ipun malajah ngigel kantos tusing ngelah sawitra santukan ngigel nika pinaka tetamiang sané pinih kuna lan ngaénang kimud yening melajahang. Nénten karasa bél sekolahé mamunyi masautan sareng suaran Tri Sandia sané sampun biasa kaputer rikala tengainé, maka cihna sampun puput galah sisya-sisyané malajah ring sakolah lan budal nuju ka pondok. Sebet manah ipuné Luh Luih ring margi. Rikala punika, ngentak téjan suryané tusing cara biasané, panes karasayang ipun ring margi, makebios peluhipuné ring margi melusin
13
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
busanan ipuné antuk peluh ipuné. Gagéson ipun mamargi jaga budal lan matemu Kaki Dalang Siteng inggih punika pekak ipuné sané paling sayangang. Nyempréng munyin I Kocong kuluk ipuné pinaka cihna panyanggra sapengrauh Luh Luih budal ring sekolah, laut ipun malaib nuju genah pekakipuné masandekan, santukan wawu budal saking Désa Belega ngurukang sekaa pregina irika ngigel topéng panca. “Pekak…!!!” kabibil baos sané metu ring cangkem ipuné. “Dong da gagéson kéto cening, napi mawinan? Dados layu kénten roman ceningé? Wénten gatra napi niki?” alep Kaki Dalang Siteng nakénang cucuné sané laib labuh teka ring masakolah. Wawu metakén kénten, nrébés toyan peningalan ipuné metu nénten katambakin, laut ngeling sigsigan ring arep Kaki Dalang Sitengé. “Yeh…. Nak kénkén unduké né? Dados cening nagis?” alon matakén ipun sinambi ngurut-ngurut sirah cucuné. “Kimud manah tiangé malajah ngigel kak…, konyangan sawitran tiang ring sekolah nyepékin krana tiang malajah ngigel… napiké iwang yéning iraga malajah ngigel?”. Brangti baos Luh Luih sareng pekak ipuné sinambi ngeling. Mapangenan Kaki Dalang Siteng rikala miragiang baos cucuné sakadi punika, sedih karasayang manah ipuné rikala nyingakin cucunipuné ngeling sigsigan. “Cening Luh Luih cucun pekak, nang cingak pekak dumun… wusan amunika manten nangis,” sinambi Kaki Dalang ngusap-usap toyan peningalan Luh Luih sané sampun medal ngantos melusang muanipuné. “Dong kéné cening, sujatiné anak sané wikan antuk aksara, basa miwah susastra nika cihna anak maguna ring mercapada, napi malih sakadi cening, wikan antuk maigel-igelan sinah cihna anak istri sané Luih, sakadi peséngan ceningé Luh Luih, suud monto cening sedih kingking ngenehang paundukan ceningé, lan mangkin meséh ragan ceningé,” alon pekakipuné nuturang Luh Luih, laut puput ipun nangis.
14
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
“Nanging pekak…, sawitran tiangé sami tusing demen ngajak tiang krana tiang seneng malajah ngigel, orahanga ngigel nika tetamiang sané pinih kuna.” “Cening… eda cening nyangetang baos sakadi punika, sapatutné cening seneng maderbé kawikanan dados pragina, nénten sami anaké wikan ngigel, lan mai kayang niki ngigel ajak pekak daweg piodalan ring Pura Désa…, ditu édéngang kawikanan ceningé antuk ayah-ayahan, sinah yén sampun cening malaksana kénten pastika banget seneng reraman ceningé ping kalih pekak, mangda nénten pocol cening adanina Luh Luih.” Miragiang baos pekakipuné asapunika, makenyum saha maanggutan Luh Luih maring Kaki Dalang Siteng. Laut ipun mataki-taki jaga muruk anggén ngigel ring Pura Désa genah ipun ngayah sareng pekak ipuné daweg dina buda umanis sané pacang rauh niki.
Buda Kliwon Wuku Pahang, 4 Juli 2018
Dédé Wira Kusuma magenah ring Blahbatuh Gianyar
15
Suara Saking Bali
Édisi XXV | NovÊmber 2018
Satua Cutet
Gagambaran I Nyoman Mahayasa
Limang Kauripan 16
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Dauhé sampun nyaluk ngedas rahina, suaran ayamé titir matimbalan ngarya ramé jagaté. Sunaran candra sané kecag ngalangin bukit sané gadang ring sisi kangin désané alit. Kawéntenané punika awanan saking dumun anaké maosang wastan désané wantah Désa Bukit Gadang. Kaasriané lintang ngulangunin manah.
N
egak bengong sambilang ipun ngelut entud anak daha maebok panjang sané mawasta Kadék Ayu Anjani. lpun ngamel buku sareng pulpén, bengong narawang paliat
ipun, di sapunapiné ipun nelikin sekétsa alit asri ring arepné. Raris ipun kalulutan sangkaning suaran paksi sané nguci saling saurin makaciri galahé sampun semeng pisan. lrika Kadék magébras mamargi mantuk sambilang ipun ngaduung ring manah, ”leleh ..... tiang seken-seken marasa leleh namtamin pajalan hidupé kéné. Lekad uli kulawarga biasa, masekolah ané ada tuah abesik di désa, ngelah timpal ané biasa-biasa, tur buin pidan tamat lakar maburuh, maan gaé tuah ané biasa-biasa dogén. lhhhh ...... tusing ada istiméwa dalam hidup," tumbuh imajinasiné Kadek nyarca pamargin idup ipuné. Rauh ring pondok sané wénten ring bucu Bukit Gadang. Kadék mapanggih sareng bibinipuné sané sampun tua. “Kadék uli dija adané mara,” patakén bibin nyané ring Kadék. “Biasa Bi, tiang jalan-jalan ngalih udara segar," sapunika Kadék nyaurin sinami makenyem. Semengé punika Kadék bengong ring tengah kamaré sané linggah nyané sawatara nem méter persegi. Ratu Bhatara.... punapi awanan sapuniki sané pangguhang titiang, puniki kahuripan titiangé.... sapunika pariselsel Kadék ring manah, tan karasa olih ipun toyan paningalan ipuné marésbés medal. lpun marasa sebet santukan nénten prasida mapupul sareng reramannyané. Saking kantun alit Kadék kaupapira olih Bibinnyané ring désa.
17
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Mémé Bapané l Kadék ngumbara désa magenah ring Badung ngarereh pangupa jiwa. “Dék, ampun tengai ten lakar masuk?" petakén anaké lingsir punika ngarya Kadék tengkejut. Bibiné nampekin Kadék raris negak ring balé sané wénten irika. “Kadék ten masuk Bi, lek ajak timpal-timpalé mekejang, pada ngajak reramané lakar nyemak rapot," pasaur Kadék lesu sebet ring manah. “Ten dadi kénten Dék, ibi Bibi ampun nélpun bapa ajak mémé Kadéké, ia ngorahang lakar dinané mangkin mulih uli Badung libure niki Kadek Iakar ajaka ke Badung. Mangkin Kadék musti masuk, nyanan yan I Bapa ngajak l Mémé teka Bibi nundén ia apang nutug Kadék ka sekolah,” pasaur Bibiné punika ngarya Kadék serdah ring manah. “Nggih . . . .Nggih Bi mangkin Kadék lakar masuk. Kadék janji lakar ngaé rerama tur Bibi bangga ajak tiang,” saha Kadék makecos magébras ka kamar mandi usan madabdaban ipun mamargi ka sekolah. Ring sekolah ramé pisan reraman para sisiané sampun malinggih ring genah sané kacawisang olih panitia. Sopacara raris kakawitin. Tan dumadé undagan sopacarané sampun rauh ring acara sané saking inuni kajantos olih para sisiané, inggih punika pengumuman para juara kelas. Manah para sisiané sami nerugtag maadukan. Sapunika taler manah Ni Kadék Ayu Anjani. ”Baiklah kita Ianjutkan kaacara berikutnya yang sudah ditunggu-tunggu yaitu pembacaan atau pengumuman para juara dari masing-masing kelas juara tiga dari kelas X adalah Ni Wayan Putu Widiantari.” Kadék nénten masuara. ”Juara dua jatuh pada…. I Gedé Agus Adiputra.” Sebet tur nerugtag manah Kadék saantukan durung mebacak. “Dan..... juara pertama diraih oleh..... Ni Kadék Ayu Anjani. Untuk para juara dipersilahkan naik ke atas panggung, akan diserahkan piagam dan hadiah oléh Bapak Kepala Sekolah, dipersilahkan.” Sarasa ulungin sasih manah Kadék miragiang pengumuman pangénter acarané. “Suksma Ratu Bhatara . . . titiang ngaturang sarining manah antuk pasuwécané,” liang pisan manah Kadék polih juara pertama.
18
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Risampuné usan acara ring sekolah, Kadék gagésonan mantuk sekadi uber meseh. ”Swastyastu,” panganjali Kadék sesampuné rauh ring pondok bibinyané. ”Bibi… mémé… bapa…!!” nénten wénten anak nyaurin. Kadék gagéson ngampakang kori. Pangguhanga bibinyané sigsigan ring tengah kamaré. “Bibi... kenapi nangis? Men bapa sareng mémé éngkén bi??” Kadék metakén jujut ring bibinnyané. Bibiné durung prasida masaur. Kadék malih ngalanturang. ”Bi.... tingalin niki piagam kejuaraan, Kadék maan juam satu bi.” Sakéwanten bibinnyané wantah bengong nguratiang Kadék sané liang pisan. Akéh malih patakén Kadék sareng Bibiné, sakéwanten bibiné durung taler mresidayang masaur, punika ngawanang Kadék bingung kalih inguh ring manah. Risampune bibiné mresidayang negtegang bayu irika raris mabaos. “Kadék, mriki negak malu di samping bibi. Bapa Ian mémén Kadéké sampun majalan mulih meriki ka Désa.” Kadék kalintang bingar kalih lega pisan raris ipun megat baos bibiné. ”Yés.... tiang Iakar ngédéngang piagamé niki, pasti i mémé muwah i bapa pacang lega nepukin tiang berprétasi.” Bibiné ngelanturang bawosné sané kapegat antuk Kadék. ”Sakéwala di tengah jalan mémé bapan ceningé katibén bencana. Motorné nabrak mobil rikala nyalip. Mara pak polisi nélpon uIi tongos tabrakané.” Dereng usan bibiné mabawos sirahné Ni Kadék karasayang baat, bawos bibiné kapiragi saru gremeng raris jagaté nadak peteng dedet, Kadék raris tan éling ring déwék.... ngelimuh utawi pingsan. Risampun Kadék éling ring déwék kapiragi kruyuk ayam nyarengin dauhé sané sampun soré. Sada alon Kadék ngangsehang negak raris bangun, medal ngarereh Bibinnyané negak ring ambéné. “Ampun sadar Dék?” patakén Bibiné sada banban kapiragi olih Kadék. lrika raris Kadék negak ring samping Bibiné kanten Bibiné anak lingsir punika semitané kantun sedih kingking. “Dék, mangkin patut tragia madabdaban ka Rumah Sakit tongos i mémé muwah i bapa karawat.” Miragiang bawos bibiné akadi punika, Kadék malih éling ring bencana sané nibénin reramané sareng kalih angkihan ipuné ngangseg sakadi anak malaib lomba maraton, tangkah ipuné kadi teteh gunung tan karasa malih
19
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
ngetél yéh paningalan ipuné nyarengin toya sabeh sané néltél saking langité. Sayongé ngasirsir sakadi nusuk tulang, Kadék ngelut Bibinipuné sambilang ipun ngeling sigsigan. “Nah ngeling suba sigsigan Kadék.” Bibinnyané ngelut saha ngusap sirahné Kadék. Wénten molas menit Kadék ngeling sigsigan, ngangsehang raris ipun negtegang manahné. “Mémé, Bapa...” bawos Kadék risampuné rauh ring Rumah Sakit. “Dék mémé tan ja kenapi, mémé amung beréd-beréd dogén.” Pasaur méméné. Kadék raris ngipekin reramané sané durung sadar saha mainfus. Toyan paningalané Kadék tan pegat-pegat ngetéltél ngatonang bapané akadi punika. ”Dadi bisa kéné, I Wayan sing adéng-adéng ngaba motor?” patakén Bibiné ring méméné Kadék. ”Kudiang men Mbok, anak suba nasib adané dugas i beli Iakar nyalip truk, tusing tawanga ada mobil teka nadak uli dimalu, lantas mobilé ento katabrak,” pasaur méméné Kadék sada sengal-sengal. “Nah, nah tusing kénkén. Saja masih nasib adané. Ané suba Iiwat Iiwatang, né penting Luh ajak I Wayan énggal seger. Luh apané gén mataanan?” patakén Bibiné Kadék. ”Tiang amung beréd-beréd dogén, sakéwala batis tiangé cara Iih, i beli mara sanget mbok, makelo tan sadar ragané, banggiang ampun i beli sirep apang segeran bayuné yan bangun,” kénten méméné Kadék nyaurin patakén ipahné mangda nénten inguh bayun bibiné Kadék manggihin kawéntenan adiné sané kantun kritis. Suaran jangkriké mangunang ipun I Kadék. Sambilang ipun ngusap-usap Kadék ngatonang jam ring HP né. ”Mih mara jam satu peteng,” Kadék raris ngalingling sedaging kamar Rumah Sakit genah bapa lan méméné karawat, samian sampun sirep. “Ratu Bhatara, punapi reké dosan titiangé awanan sapuniki pangguhang titiang. Mémé sareng bapan titiang, ngerereh pangupajiwa ring Badung meled mantuk nyagjagin piannakné mangda matemu sakéwanten sapuniki dadosné. Sangkaning tresna ring pianak mangguhang baya sakadi mangkin. Titiang sarat mapinunas mangdané reraman titiangé digelis seger,”
20
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
sapunika panulamé Kadék mapinunas ring suungé. lni betul-betul pengorbanan orang tua demi anaknya, keengan Kadék ring manah. “Suster cepat bawa oksigénnya kemari!!!” bawos dokter ring susteré. Bawos punika kapiragi olih Kadék raris ipun nampekin bapané. Dokteré éncol masangang oksigén ring cunguh bapané. Angkihan bapané sengal-sengal, tangkah ipuné munggah tedun raris dokteré malih mantu antuk pernapasan bantuan. Tan mrasidayang raris kabakta ka ruang ICU. Méméné Kadék tan sida mangguhang kurnan ipuné akadi punika, raris ipun tan éling ring awak, pingsan. “Keluarga bapak Wayan Arsa?” “Saya dok,” pasaur bibiné sambilang ipun bangun saking kursiné. “ “Maaf Bu, saya sudah berusaha namun tuhan berkehendak Iain. Adik ibu sudah tidak bisa ditolong lagi, mohon keluarga tabah!” “Apa dok? Adik saya meninggal?” Bawos dokteré tan maa ngawinang bibiné Kadék bélbélan. “Bapa... Bapa...” Kadék raris magébras ka ruang ICU sambilang ipun ngeling sig-sigan manahné Kadék karasa maadukan, sebet tan sanggup kélangan bapa sané banget ka sayangang. “Dék, tegtegang bayuné, makejangné tuah pekardin Ida Hyang Widhi. Yan andéang idupé di guminé iraga dadi manusa mula kawawa olih Ida Sang Hyang Tuduh. Yan ada anak Iekad dina anu, dauh anu mula ada carcané utawi Iintangné ané lakar tepukina di hidupné, nanging i manusa tusing nawang amung ngalaksanayang utawi nyalanang dogén. Rwa Binédané sing dadi pasahang di guminé, jeIé melah, peteng lemah, sedih Iega, tuah sing dadi pasahang. Apa ané temokang jani tuah madan Iintang kahuripan. Jani nepukin sedih manian lakar tepuk bahagiané,” bawos bibiné mituturin Kadék. “Mémé mangkin tiang ten ngelab bapa, ubuh bapa adané. Mémé aéngan buin sedihé kelangan kurnan ané patut gelantingin mémé muwah Kadék, kélangan kepala keluarga.”
21
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Pitung warsa sampun lintang Kadék sampun tamat kuliah, polih karya sané becik dados dosén ring perguruan tinggi swasta. lrika kadék éling ring pitutur bibiné duké ring rumah sakit, indik Iintang kauripan.
Ni Madé Sri Widyasari embas ring Dénpasar, 5 Oktober 1998. Saking Désa Culik, Abang, Karangasem.
22
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Satua Cutet
Gagambaran I Gedé Putra Ariawan
Lébang 23
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Langité ngansan remrem peteng ring pasisi Muaya, anak-anaké ané uli tunian macanda malaiban sakabesik ngalahin, nyisaang suung, dagangdagang munduhang daganganné, warung-warung matutup, tiang ditu padidi.
B
uin mani Dévi lakaran luas ka Amérika, lakaran training irika ngantos atiban. Sajeroning utsaha sampun jalanang tiang apanga tiang sida ja molihang tongos di hatiné,
nanging ngansan mekelo, ngansan tiang rumasa ngamaksaang, turmaning boya ja bagia malih né karasa sakadi kapertama tiang nawang tresna ring ipun, tuah sakitné mangkin ngansan rasaang. Yéning suba pamrihé ento milu nyusup sajeroning utsaha, sinah tresnané lakar né ngalah, ngansan capuh, tuah sakit né ngubek. Kénten naenin timpal tiang nuturin tiang. Nggih, mirib saja beneh, rasa sakit nika rauh saking tresna tiang ring ipun sané sampun kacapuhang olih pamrih tiangé. Né mangkin tiang nyerah, lébang tiang rasa sané masisa niki ka tengahing pasih Muaya, kasambragang ombak kakeberang angin dingin manulang, tuah nyisaang suratan rasa ring kertas putih. ....dija kadén tekanné, tiang ngarasa seneng ring ragané, Vi, ragané madué idup nika, yadiastun sawai tan rasaang Vi. Nangis, ica, tiang sakadi nyaksiang waliwalihan idup, tiang rumasa bangga ring ragané. Durus jalanang idup niki... Tulisan tiang mejalan sekadi yéh ring tukadé, tan kapegatang, nyaritaang rikala kapertama tiang kenal ring sikian Dévi, ngantos makudang rasa né ngubek ring dada. Rikala wénten Maha Bhayu rauh lebang tiang I kertas laut makeber sambrag, tiang kedék padidi. Semeng nika, galangé durung matangi, nanging kedis-kedis pesisi Muaya sampun ajér pisan rikala nyapatin anak istri mabok lantang né nuduk asiki kertas sané makacakan irika, ipun makenyem mamaca.
24
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
20 Agustus 2005, sawetara jam 3 sanja, tiang molihang télpun saking timpal tiang Wayan, né nakénin tiang indik Dévi, kocap Dévi tan wénten rauh ka bandara, tan wénten kabar saking ipun. Tiang jejeh wénten punapa-punapi ring Dévi, nanging sujatiné wénten rasa kendel agigis metu di hati rikala ningeh kabar nika, ipun tan payu berangkat. Tiang bangun saking kursiné laut tuun saking lantai kalih gedung Bali Post, tongos tiang ngerereh pangupa jiwa. Tiang dot negarang ngubungin timpal-timpal sira uning wénten né madué kabarné Dévi. “Dévi,” tangkejut tiang “Gedé,” Alus suara katimpalin antuk kenyung manis. Anak istri né cingak tiang irika tuah Dévi. To nguda ipun driki, napi tiang mangipi. “Niki Dé..” Dévi nyarahin tiang map gadang ring tengahné madaging sajabaning tulisan-tulisan tiang ring média masa, naler wénten tulisan tiang né wau tulis tiang ibi peteng ring pasisi Muaya.. Tiang mendep tan pasuara, irika cingak tiang paningalanné Dévi ngembeng. “Dé.. tiang jaga ngarereh cita-cita tiang kuliah ring ISI, sakadi Déné mutusang dados wartawan.” Sajan ipidan tiang sareng ipun tuah masekolah ring pariwisata, nanging iraga sami madué napi sané kabaos hati kecil, ne nuntun pajalan. Raris irika sirna makejang rasa sakit tiang né masisa. Tis landuh ring ati ngansan percayain tiang pinaka artos tresnané sujati. Ring panyingakanné Dévi cingak tiang endih api Sang Maéstro Tari, sekadi bungah ring dadan tiangé né ngansan pageh majanji ngabdi ring sastra Bali. Suratang tur lébang, tresna nika galang. Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”
25
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Satua Cutet
Gagambaran I Gedé Putra Ariawan
Unén-unén Rikala Kajeng Kliwon
26
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Dugas Kajeng Kiwoné, Nang Orti majalan magaé cara biasané. Ia magaé nongosin umah bosné ané pepesan suung kakalain ané ngelang, sawiréh ané ngelahang anak dadi pejabat penting di Bali.
N
ang Orti suba magaé dasa tiban di umah ento, uli semengan sawatara galah nem semengan, rikala tengai kalaina mulih, sanjané buin ia mejaga.
Duk mapag Kajeng Kliwon, tatayunganné majalan magaé kambang tur
tusing pati memunyi. I Ramé, kurnané, kanti matakon, "Nang, yéning won bayuné da ja paksanga magaé. Apa buin jani mapag Kajeng Kliwon, ila-ila," kéto sambat I Ramé rikala Nang Orti majalan magaé sandyakalané, nangin tusing kasautin. Neked di tongos magaé, ngelantas ia ngelésang baju, tuah nganggo baju doplang sambilang ningehang radio. Galah nyansan serepet, guminé saru mua, biasané Nang Orti maan dogén nyeriep sirep ulian petengné lakar ronda kirang langkung ajam, ulian tongosné linggah. Ketug tangkahné adéng, sakéwala gedé angseganné. Ulian sing ngidang masaré, ngamaluin ia ronda sawatara galah jam dasa. Mabekel sénter tur radio suak, ia matindakan uli sisi kelod ngajangan. Neked di bucu kaja kauh, awakné makesyeng semutan, saha nadak sara makita makaik cara anaké ngamuk. Sakéwala ia ngidayang naang, tur majalan nganginang. Sambilang majalan, ngigisang grudugan bayu Nang Orti, sambilanga masuir-suir. Tondén ada limang tindakan, masaura maglebug klod kangin sekadi nyuhé ulung. Jejeh tekén ada maling, Nang Orti melaib magpagin tekan munyiné ento. Neked ditu, Nang Orti nyénterin menék tuun ulian ditu ada entik jepun ané mayusa duang dasa tiban, ané tusing dadi tundik, apa buin sepeg.
27
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Tusing ada ketékan lima, buin ngarudug bayuné, angsenganné ngedénang tur ia marasa jejeh. Budi malaib, jejehin slimputan, yéning majalan suba pasti lakar nyangetang angsengané, kéto keneh Nang Orti. Galahé suba majalan tengan jam. Ia ngawanénang raga majalan lakarang ka tongosné majaga di bucu kelod kauh. Nanging nasib Nang Orti mula jelékan abedik, marasa suba neked di tongosné mejaga, sakéwala tusing tepukina galahé ané biasané ia tegakin. Jengah ngalih tongos ento, kanti pang telu ia maplincer buka anaké paling, nanging tusing masé tepukina lawat galaré. Inget tekén déwék, Nang Orti inget tekén pebesen pekakné, yéning dipetengé sing tepuk jalan pesu, ento adané impas-impas gagaén wong sakti. Penudané nunas ica ring pelinggih, tur gedig tanah nyambat kapelihan. "Bug, bug, bug," gedé gebugné Nang Orti tur buin ia maplincer, mara tepukina galaré ento. Angkihané ngansur ulian jejeh, batisné ngejer tur peluh pidit, lantas nyemak yéh agelas. "Nang, nang, ampakang pintuné," kéto munyiné uli sisi. Lasia simpatan Nang Orti ningehang. "Huk, huk, huk.. nyén ento?" kéto patakonné. "Mémé né, Dong Kordi danginné." Nyangetang suba bayuné ngarudug, Nang Orti maakang jelanan tur ngampakang. "Éngkén dong? Peteng nu masé dadong pesu," petakon Nang Orti. "Sing nang, dadong busan manjus di tukad dangin umahé, mirib ada né éwér, anduk dadongé entunganga beneng kauh. Miribang dadong ulung dini," kéto pesaut dadong. "Sing ada dong, sing ada anduk dadongé dini. Cang uling tuni dini," kéto sambat Nang Orti sambilang ngubetang pintu.
28
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
"Nang, ndén malu.. to betén punyan jepuné anduk dadong. Jemakin kejep," melid i dadong. "Men dadong sing percaya, mai alih," sambilanga Nang Orti miakang jelan buin. Krék, krék, krék pajalan dadong ento mapaid. Makesyeng Nang Orti, nadak sara saja ada anduk dadong magantung di punya jepuné. "Yéh, nguda ada anduk dadong dini. Tuni tusing ada. Mai jemak dong," orain Nang Orti. Lantas kajemak tekén Nang Orti, mara makipekan kuri lakar ngamaang anduk, dapetanga suung mangmung. Ngetor tur makita ngeling Nang Orti, i dadong nadak ilang. Tusing ja dadong dogén ané ilang, anduk di kepelan limané masé ilang. Gelisang satua énggal, Nang Orti bangun napetang suba di betén punyan jepuné, ulian dibi sanja ento ia ngelantas pingsan. Disubané inget, lantas ia mulih lakarang ngorta tekén kurenné. Sasukat ento, ia setata mabekel manisan rikala rainan, lakar aturanga di pelinggih. Ada koné ané ngorahang, unén-unén ditu nagih pajiang tur karunguang.
Kébes Saking Klungkung magenah ring Denpasar
29
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Satua Bali
I Lutung Maling Isén 30
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Di tengah alasé ada buron Lutung, ngelah timpal madan Kekua. Kacerita I Lutung semengan suba seduk basangné. Kemu mai I Lutung ngalih amah nanging tusing maan. Tuara ada woh-wohan ané enu sawiréh dugas ento sedeng masan panes, Kenyel suba I Lutung ngelanting kema mai tur kecag-kecog di duur punyan kayuné ngalih amah tuara maan. Sedek negak di duur carang kayuné. Sagét ngaliwat I Kekua. Ngénggalang I Lutung maakin sada ngaukin.
“
Wé..., Kekua Lakar kija ento, tegarang marérén malu!” I Lutung tuun uli punyan kayuné saha nyagjagin I Kekua. “Beh...I Lutung kadén nyén. Nguda cai dadi jengis kéto sebeng cainé cara
nak kuangan amah.” “Kénkénang tusing jengis, uli tuni icang ngalih amah tusing maan. Kenyel suba kema mai ngalihin, sakéwala biu abulih icang tusing nepukin. Kéweh gati icang mara kéné, yén cai mara aluh awak ngamah don-dona dogén, dija ngalih jeg maan!” “Oo... kéto. Lamun kéto ajaka ngalih isen ditegalné Kaki Dukuh. Kanggoang suba isén amah. Ditusing adané kanggo masih amah, anak jaan!” “Jaan isén ento?” matakon I Lutung. “Eda ngitungang jaan, ané penting basangé betek!” masaut I Kekua. Kacerita nutug I Lutung nuju tegalné Kaki Dukuh, lakar maling isén ajaka I Kekua. Gelisang satua nangked suba ditu padaduanan. “Tangarin iban cainé, Tung. Eda uyut apang tusing tawanga tekén Kaki Dukuh iraga ngalih iséné. Yén ketara jeg tusing ada unduk selamet!” seken pisan I Kekua ngorahin I Lutung. I Kekua Ian I Lutung lantas ngokoh tanah di bongkol punyan iséné. Suba bakata iséné lantas amaha. I Kekua ames pisan ngamah isén, sakéwala I Lutung enu sangsaya amah seduk basangé I Lutung lantas ngepak isén.
31
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
“Aaa...lah!” makraik I Lutung marasa bungutné pengah tur kebus, tumbéntumbén ia ngamah isén. “Siepang bungut, cainé, Tung. Nyanan dingeha tekén Kaki Dukuh. Cai ngamah isén dogén tusing bisa. Lamun kebus eda pak-paka, jeg uluh seka bedikang!” Buin koné I Lutung nyegut isén sakéwala buin marasa pengah, kanti bujuh bungutné I Lutung siatsiut ngasenin lalah. “Adu...uh lalah...... kebus....” I Kekua kesiab pesan ningalin I Lutung nyerit buka kéto. Ngénggalang tekepa bungutné I Lutung apang nyak siep. Kacerita Kaki Dukuh ningeh munyiné I Lutung uli jumahné. Ngénggalang Kaki Dukuh nyagjagin saha brangti. Marasa ketara, I Lutung lantas malaib ka duur punyan kayuné. I Kekua ngénggalang macelep ka tengah tengkulaké, saru tur ilid di sisin punyan iséné.” “Béh, I Lutung maling iséné, pantes setata ilang. Nah jani kija cai malaib. Diastun cai menék punyan kayu, kija cai lakar makecog tusing ada punyan kayu lén dini. Pasti cai lakar makecog ka betén, lakar cadang dini!” kéto koné munyiné Kaki Dukuh sada nyongkok di betén punyan kayuné tur nganggarang arit. Mara ngasén I Lutung, tusing ada punyan kayu lén ané paak uli punyan tongosné menék. Ngénggalang I Lutung ngalih daya apang tusing bakata tekén Kaki Dukuh. I Lutung inget I Kekua ada di beten lantas ia magending. “I Lutung duur kayu, Kekua betén tengkulak I Lutung celakné layu, I Kekua celakné barak....!” Kéto dogén gendingné I Lutung. Mara ningeh gendingné I Lutung, Kaki Dukuh narka ada Kekua ditu mengkeb. Saja pisan, tepuka tengkulakné I kekua di samping punyan iséné. Ngénggalang jagjagina tenglukaké ento tur katungkayakang. Ngapékpék I Kekua mara ketara, jejeh tur takut nepukin Kaki
32
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Dukuh ngaba arit. I Kekua lantas téngténga ka kubuné. I Lutung lega atiné ia selamat. Uli joh I Lutung mangiwasin I Kekua tangkeba aji keranjang. Kacerita kaki Dukuh nundén kurenané meli lakar basa. I Kekua lakar anggona saté. Ningeh munyi kéto ngeling masig-sigan I Kekua ngidih urip tekén Kaki Dukuh. “Hu..... hu... hu... Kaki, icang ngidih urip. Icang ngidih pelihh... icang lakar tusing buin mamaling isén Kakiné hu...hu...hu...” Ngeling I Kekua ngidih olas. “Tusing ada Ampun, cutet cai lakar dadi saté. Jani cai ngamah malu apang liu pesu getih cainé nyanan, ada anggon lawar!” masaut Kaki Dukuh saha ngejang kau misi nasi di tengah keranjangé. Kaki Dukuh lantas macelep ka tengah kubuné ngendihang api ngaé yéh anget, kurenané nuju ka peken meli lakar basa. Sedek kéto nengok I Lutung maakin I Kekua. “Aduh.... jelek gati nasib cainé Kekua. Cai pasti lakar anggona saté!” kéto omongné I Lutung sada ngedekin. Jengah pisan I Kekua ningeh munyiné I Lutung, ngénggalang I Kekua ngalih daya. “Nyén ngorahang kéto? Cai kadén nawang Kaki Dukuh tusing ngelah pianak. Né jani lakar icang anggona pianak. Sangkal icang tangkeba aji keranjang, apang icang tusing ideh-ideh. Ento tingalin cai Kaki Dukuh ngaé yéh anget lakar anggona ngaénang icang kopi. Jani dogén kurenané ka peken meli boreh, lakar anggona morehin icang suud kayeh. Pokokné icang lakar seneng idup dini. Yéning seduk ada ngabaang amah, ada ngayehang, ada moréhin. Yén cai nyén lakar ngétoang, ngalih amah kema mai tusing ngelah umah!” Mara ningeh munyiné I Kekua buka kéto, I Lutung jeg ngon tur dot masih dadi pianakné Kaki Dukuh. I Lutung lantas ngomong, “Yén kéto icang bang ditu, apang anggona pianak tekén Kaki Dukuh!” “Nah yén kéto, ungkabang keranjangé ené, nyanan cai tangkeb ibané dini!” I Lutung lantas ngungkabang keranjang panangkebané I Kekua lantas ia macelep kema. Kendel atiné lakar anggona pianak tekén Kaki Dukuh. I Kekua lantas ngénggalang malaib nuju tukad, ditu ia mengkeb. Kacerita teka Kaki
33
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Dukuh ngaba tiuk mangan-mangan pisan. Kesiab Kaki Dukuh ningalin I Lutung ané matangkeb. “Yéé... dadi ngedénang jani lakar saténé. Busan I Kekua jani I Lutung ané matangkeb. Nah... tusing kenapa, né penting jani liu ngelah saté anggon darang nasi. Ha... ha... ha....!” kendel pisan Kaki Dukuh. Kesiab I Lutung ningeh munyi buka kéto, ngasén déwékné belog-beloga tekén I Kekua. Peluh pidit I Lutung makeneh ngalih daya. Jejeh pisan I Lutung nepukin Kaki Dukuh nyadiaang talenan muah tali. Mara I Lutung lakar tegula, ngomong ia tekén Kaki Dukuh. “Kaki.... Sakondén icang matampah ada ané orahang icang marep Kaki. Né Jani déwasa ala, yén lakar nampah icang nagih nganggo sagi. Yén tusing ada sagi sinah getih tekén bé icangé lakar pahit, diastun suba luung gati baan masain lakar tileh pahit!” Kesiab Kaki Dukuh ningeh munyiné I Lutung, lantas ia matakon. “Men apa anggon sagi apang jaan bén cainé Tung?” Tusing liu ento, Ki. Tundun icangé tegulin biu aijas, batis icangé ane kébot tegulin dodol arancé, batis icangé ané kenawan tegulin aji jaja uli atabag. Suba kéto kaput awak icangé aji duk. Yéning suba jangkep borbor men icang di sisin tukadé, ditu Kaki nunas tirta palukatan maring Ida Batara Wisnu. Suba kéto mara tampah icang, jeg jaan suba rasa bén icangé," kéto munyiné I Lutung. Prajani répot Kaki Dukuh negulin awakné I Lutung bek misi sagi-sagi. Suba kéto awakné I Lutung lantas kaputa aji duk kaaba ka sisin tukadé. Suba kéto I Lutung lantas enjutina api. Mara ngendih apiné ngénggalang I Lutung makecog ka tengah tukadé. Apiné padem prajani sawiréh kena yéh. I Lutung anyudanga baan yéh tukadé. Tan sipi gedeg basangné Kaki Dukuh marasa belog-beloga baan I Lutung. Ngénggalang Kaki Dukuh ngender mirig tukad sakéwala I Lutung suba joh anyud. I Kekua ané mengkeb di sisin tukadé ngénggalang macelempung ka yéhé. Becat pesan I Kekua ngelangi ngender I Lutung. Kacerita I Kekua ngidaang ngedetin I Lutung. “Enggalin gisang tundun icangé, Tung!”
34
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
“Ka sisi laku, icang suba engsek tangkahé bek-bekan.” Kacerita I Lutung Ian I Kekua ngidaang ka sisin tukadé. Ditu ngénggalang ajaka dadua ngalih tongos paengkeban. Ngangsur angkihané ajaka dadua tur ngilngilang dingin ulian belus. “Aduh dueg pesan dayan cainé, Tung. Buung dadi saté, jani liu ngelah bekel lakar amah!” kedék I Kekua ninggalin I Lutung mategulan biu, jaja uli, miwah dodol. “Eda suba ento lantanganga, iraga pada dayané. Patuh dayan i raga saling kalahang, tur pada patuh duegé nyelamatang déwék. Jani paling melah iraga suud nyemak gagaén mamaling. Adénan ngalih amah melah-melah. Jalan jani amah biu lan jaja uliné ené!” Pakerékék kedékné I Lutung Ian I Kekua. Suud ngamah lantas ajaka dadua manuju alasé, ditu idup ajaka padaduanan.
Kaketus saking cakepan Kumpulan Satua Bali ke: 3 sane kasusun antuk I Putu Sanjaya
35
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Puisi Bali
Puisi-puisi Érkaja Pamungsu 36
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Bembengan Agung Warisan Gumi Maséhi… Asta bumi manggeseng sembah Bembengan agung batu selem kabiséka Ring pada sekala niskala Kadegang olih Sang Cakrawartin Pinaka warisan gumi aor Saking wétan, kidul, kulon, lor Bagia… Wong Banua ngantung alaksa cita Manunas ica mayasa kérti Mabakti ngelarang aci Moga sayan masambeh arta amrta Nambakin roga sanghara Ngampihan sarwa lara Raris… Siu keti jadma mangalih rauh Mongkod munggah ka muncuk ngetuh Masambilan ngalih sundih Hyang Surya Candra Mabalih bintang masaput kabut Kaluhur meluk angin Nguberin langu, saling adu manyiku Nyeksekang luu di selagan-selagan batu Nyuksuk bantang bagasé tuh Nyandingin bias selem nyampuh Gunung Batur, April 2018
37
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Bembengan Agung Warisan Gumi (2) Nem tiban majalan I Krama wingkang tan manggihin sané kapti Nyén salah? Nyén né ngelah? Kija pajalan Sang Rupiah? Bembengan agung lanyah, krama wingkang kantun layah!
Ring wingkang kramané nunas pica Ring geger matanduran mangda seger Ring tepi siring bembengan urip kramané kamaling Ring uluning agra kramané saling palu nyambung bayu
Nyén né ngelah? Nyén né layah? Nyén né benyah? Nyén né punyah? Nyén né salah?
Ané ngelah! Ané nyangkah! Ané pangkah! Ané campah!
Gunung Batur, April 2018
38
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Puun Panes ngabérbér Nemu sasih Kapat-Kalima Nandusin ancang cemara-cemara ligir Nyilapin padang bagas lan bantang prupuk tuh Manusdus batu bias Lantas mangilab manadi api Andus makupuk menék Nyujuh langit katimpalin angin baret makuus Sampil nadah sarwa tumuwuh Puun... Puun... Punn... (Apiné mangeseng ri kala bunga manedeng Andusé malaib matur ring Bapa Akasa Ibu Pratiwi rindu nyantosang ulung Hyang Labuh)
Dénpasar, Oktober 2018
Érkaja Pamungsu alumni FIB Unud, lan magenah ring Bangli. Mangkin makarya dados wartawan Pos Bali
39
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Wukir Samirana Di gegering Wukir Samirana Kramané maniti jan-jan tiing cenik di mel Matimpal kaluné mategul di bangkiang Batis lalungan menék nuju muncuk matetimbal Ngémpok bungan-bungan cengkéh né miik mangalub
Di duur Osehan anginé sing dadi tenungin Kincang-kincung limané inceg pada mikpik Makadua ibuk ngampad bungan-bungan cengkéhé miik Kagandong aba mulih anggo nimuh urip
Di betén Buin kapikpik sibakin Padasaan nak cenik milu ibuk mangémpok Pada anteng macanda ngajak timpalné saling sogok Ngelésang bungan cengkéh uling bantang cenik Kapilpilang lan kampihang Kajemuh menék tuun di langgatan tukub Kanti layu, kanti tuh Di betén panes matan ainé manyorcor Di gumi landuh Wukir Samirana
Sembiran, Agustus 2016
40
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Patitip Telagané ening maka saksi Paiketan luwih para lelangit duk riin Sané ngiket angkihan krama makadua Maka bala wadu Gebog Kunané
Duk riin, Lelangit sang rwa pada manunas wariga Nerawang panyumu Saka Warsa Anggén ngamargiang bakti muah aci ring Ida Bhatara Ring panguluning Giri Danu
Mawinan tan dados kapalasang Maka gegaduhan krama Banua Kuna Paiketan getih bala wadu Banua Aga Panjak Hyang Mahaguru Haji Dalem Sané sampun moksah ring suwung
Né ada lontar Palelindon Patitip Hyang Lelangit Né pidan anggén mameték langit Jelé melah gumi yéning wénten lindu Hredaya para lelangit ring kuna Aba, katitipang ring cening
Sembiran, Agustus 2016
41
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Puisi Bali
Puisi-puisi Ni Putu Asni Kartika Sari
42
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Tabanan Nguni Sujati Ketélan damuhé ening Siyaga nyangra suryané mijil Nyunarin sarwa prani Sejeroning akasa pertiwi Pada girang I paksi nguci Nundun raga mwang ati Angob titiang ngatunang Lédang… Galang… Sawah, subak, lading Jimbar gadang Tabanan nruénang Inguni… Kaloktah jakti Tabananné luih gati Lumbung padi yukti Pataniné egar ati Cingak mangkin… Jimbaré dados cupit Pertiwine rasa nangis Pantunné tan kapanyi Betoné ngrebut ngentosin Ngiring matangi Sutindih mwang ati Gaénang Tabananné Luih kaapti…
43
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Saput Poléng Sisin Margi Bingin… Kaloktah ring jagat Bali Taruné gedé Ngelidin pertiwi Akah tradisiné… Saput poleng Matedung putih kuning Malarapan antuk banten… Punyan bingin… Kaanggén tradisi adat Baliné Don bingin… Daging punyan binginé Donné gadang-gadang Buin samah Ngaenan Baliné yukti Sujati…
Ni Putu Asni Kartika Sari sisia SMPN 1 Tabanan. Puisi-puisinnyané puniki polih jayanti I nyurat puisi Jineng Sastra sané kalaksanayang olih Penyuluh Bahasa Bali Kecamatan Marga Tabanan
44
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Puisi Bali
Puisi-puisi Ni Luh Gedé Listya Déwi
45
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Lumbung Padi Ngalekas dados Pabrik Besi Tabanan sané nguni Tabanan sané ngalangunin hati Genah sané kaucap lumbung padi Tabanan sane akeh budaya lan seni Tabanan nguni Tabanan sané nénten polusi Dahat kasub ring jagat gumi Genah sané asri lan lestari Nanging jani Genah sané kaucap lumbung padi sampun ngelekas Carik lan tegalan kagusur dados pabrik beton lan besi Tabanan sane asri lan lestari kaganti dados polusi Iraga dados pamuda lan pamudi Sakadi satria wira dados meseh Ngembaliang genah sane kaucap lumbung padi Apang Tabanan mangda ajeg lan lestari
Don Suci Don bingin Don sané kasakralin ring jagat Bali Punyan kayune tumbuh tegeh ngoléd nyunjung langit Don sané maguna anggo kauripan ngawit
46
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Donnyané kaanggo mayadnya Donnyané maguna ngaénang jagat lestari Sumber oksigén dados buron lan manusa sami Punyan kayuné nyejukin jagat Buka don binginné Iraga dados jadma mangda eling Diastun cerik nanging maguna anggo kauripan Diastun cenik yéning bareng-bareng malaksana melah pasti maguna Yadiastun tumbuhnyané tegeh Nanging tetep nyikiang pikayun mangda maguna tumbuh ring jagat Diastun cerik yéning sampun nyikiang pikayun Lakar maguna Apang tusing cara jani Jaman démokrasi Madémo tusing géngsi Ten rungu tekén nyama di sisi Iraga mangda sami nyiki Apang dados mabukti Raga siki Jagat Bali… Jagat sané akéh tradisi Akéh budaya lan seni Sakadi don bingin, cerik-cerik Nanging kasub ring jagat sami Puisi- Déwi Ni Luh Gedé Listya puisinnyané sisia SMPN 5 Baturiti Puisi-puisinnyané puniki polih jayanti II nyurat puisi puniki polih Jineng Sastra sané kalaksanayang olih Penyuluh Bahasa Bali Kecamatan jayanti I nyurat puisi Marga Tabanan Jineng Sastra sané kalaksanayang olih Penyuluh 47 Bahasa Bali Kecamatan Marga
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Puisi Bali
Puisi-puisi Ni Luh Putu Étin Sukma Fébriyanti
48
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Lumbung Padi Swarga Suci Sang suryané embang Ring langité galang Kedisé makeber pada girang Kasambut sareng manah lédang Tabanan pinaka lumbung padi Tanah sané kapaica swarga suci Sawah, danu lan segara sané becik tur asri Pura Kahyangan ngiterin jagat katon swarga suci Naging ring Tabanan jani Budaya kagusur antuk globalisasi Tradisi dekdek krana katambetan diri Seni kaengsapan olih pawaris sami Swarga suci sampun aas telah Sawah kaubah dados umah Danu kanodain antuk limbah Segara kawécénin olih sampah Duka jagat Tabanan asri Murka angkara ring manusa sami Sakit tanah suci puniki Krana ngarusuhin tanah pantun suci Pangaptin manah titiangé Ngiring mangkin tincapang bhaktiné Lestariang jagat suci nirmala Sané kadasarin antuk manah lascarya Pinaka pawaris jagat swarga pantun sané mayoga
49
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Don Bingin Angin aris, bakta manah nyungsung Don binginné ulung Kedisé sami makeber nguberin capung Manahe sakadi magalung Rikala ada angin gedé Seka abesik ulung, ngaé liang hatiné Don binginné Ulung bakta girang ring manah tiangé Punyan binginné Majujuk tegeh ring sisin jalané Kapuja olih para manusané Mangda shanty manah uripé Akahné gedé-gedé Majujuk bakta kawibawaannyané Ngaénang jejeh manah sané mamargi ring jalané Nanging marasa shanty ring betén punyanné Don binginné Ulung ring jalané Makeber ngawicénin pertiwiné Nunjukin kashantian idané
Ni Luh Putu Étin SukmaPuisiFébriyanti puisinnyané sisia SMPN 1 Kediri Puisi-puisinnyané puniki polih jayantipuniki III nyurat polihpuisi jayanti I Jineng Sastra sané kalaksanayang olih Penyuluh Bahasa Bali Kecamatan nyurat puisi Marga Tabanan Jineng Sastra sané kalaksanayang olih Penyuluh Bahasa Bali 50 Kecamatan Marga Tabanan
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Puisi Bali
Puisi-puisi I Ketut Gunawan 51
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Prajurit Wiranegara matekes mérah putih Ngetohin negara mélanin raga Ajerih tan karasa ring angga Nuncak nengkik nebek meseh Masuryak-suryak ngabar-abar Sutindih sayuwakti mabéla pertiwi Siat prajurit Siat tengahing tepet Siat tengahing dedet Siat tan pegat Siat tan pragat Siat tan patut lan patut
52
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Sumpah Pemuda Parama béla dwipa indonésia Ngadeg nguncarang samaya Ngandel pramana teguh kapiraja Resres tan karasa ring tatwadana Tat kala yowana ngripta SUMPAH PEMUDA
Jering sawatek bulu kalong Sada kala kabacak bantang sumpah pemuda
28 Oktober 1928 SUMPAH PEMUDA Nyikiang tanah air tanah air indonésia Nyikiang wangsa wangsa indonésia Nyikiang basa basa indonésia Astiti jangkep sregep tegep Ngulati patitis suasti trepti santi Ngardi moksartham jagadhita ya ca iti dharma.
I KetutPuisiGunawan puisinnyané embas 7 Agustus 1999. Ipun naain polih jayanti II ring pacentokan nyurat puisi puniki polih PKB warsaI 2017 jayanti nyurat puisi Jineng Sastra sané kalaksanayang olih Penyuluh 53 Bahasa Bali Kecamatan Marga
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Artikel
Sinah sané Paling Luung “Sinah sané paling luung,” punika wantah murda utawi judul gaguat puniki, napi mawinan judulné sekadi asapunika titiang ngamanah nundunin kayun mangda kadaut ngawacén gaguat puniki.
G
aguat puniki wantah pinaka serana nyelehin rasa iraga ngaksi utawi mretyaksa pakibeh lan panglimbak sosial média (Médsos). Yéning tlatarang ring dinané mangkin sinah méweh jagi ngaruruh
jatmané sané nénten maduwé sosméd sané mawasta fésbuk, instagram, liné, bbm, Whatshap, tur sané lianan. Minabta yéning wénten sinah nénten makéh. Yéning turéksain ring jero soang-soang minabta saking anak alit, i mémé, i biang, i bapa, i aji ngantos i pekak, i kakyang sinah sampun ngamiletin sosméd punika sané kacihnayang antuk HP sané kagamel. Sosméd utawi Médsos sané kadruwénang soang-soang diri. Yéning uratiang irika sinah wénten foto utawi gambar diri soang-soang angga sang maduwé sosméd (fésbuk anggé pinaka conto) sinah jagi kacingak foto sané paling luung jagi kapasang kadadosang foto sampul utawi foto profil. Minaban titiang nénten wénten sané jagi masang foto sané paling jelék, yéning anak lanang sinah jagi masang foto sané sebengné paling bagus, sané istri sinah jagi masang foto sané kenyemné paling manis utawi papayasané
54
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
paling jegég. Cutetné sinah sané paling luung sané jagi kaédéngan utawi kajantenang. Napiké nika iwang, sapunika wénten patakén ring padéwékan, sinah nika mawali ring soang-soang angga. Kapertama yéning masang foto peragan sané pinih luung sinah punika wantah lumrah, mapan i manusa sami maduwé rasa angayubagia majeng padéwékanné punika mawinan i manusa nyihnayang luung pakantenan déwék ipun. Kaping kalih yéning wénten masang foto mapakurenan ring foto sampul médsos punika sinah pinaka cihna ipun sampun mapasangan utawi makurenan, niki manados cihna tresna ipun makurenan sané tan dados gugul utawi goda malih. Kaping tiga yéning wénten masang foto anak lian ring médsos pinaka foto profil sinah punika wantah cihna ipun ten percaya tekén padéwékan utawi ipun nganggé idéntitas palsu, puniki patut yatnain. Napi malih sané nganggén foto bunga, beburon, pemandangan lan sané lianan, pastika janten ipun sampun nénten nyihnayang padéwékan ipun. Yéning ring médsos kanikayang akun palsu pinaka akun sané nénten bertanggungjawab ring médsos. Sakéwanten nénten ja samian sakadi asapunika, silih tunggil sinah wénten jatma sané maduwé manah lek utawi kimud nyantenang padéwékan boya ja ulian ipun mamanah jagi makarya akun palsu napi malih mapikayun nénten bertanggungjawab. Sakéwanten ipun tetep nyarengin médsos pinaka genah ngaruruh gatra lan pangweruh lianan Patut kauningin sakadi puniki, yéning ring basa Indonésia secara umum médsos adalah sebuah média onliné, dimana para penggunanya bisa saling berkomunikasi dan berinteraksi melalui jaringan internét, meréka bisa mengirim pesan, sharing, hingga membangun jaringan sendiri (networking). Yéning basa baliang kirang langkung artosné médsos punika wantah serana onliné utawi digital sané ngawinang iraga bisa ngorta lan masadu ajeng ngangé
55
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
jaringan internét, ngawinang bisa ngirim pesen, magendu wirasa ngantos ngaryanang grup anggé serana paswitran. Lisa Buyer nelatarang média sosial wantah pinaka serana masyarakat sané pinih terbuka, ngulangunin lan interaktif ring aab jagaté mangkin. Puniki janten pisan mapan médsos punika sakadi candu sané setata karuruh tur kaanggé bersosialisasi utawi nyihnayang padéwékan, ring sapantaraning parikrama warginé. Wénten ciri-ciri médsos sakadi partisipasi artos ipun ring médsos sakadi fésbuk wénten sarana liké (seneng), koméntar, sharé lan sané lian. Sané ngawinang iraga bisa nyenengin lan ngamargiang sané kasenengin punika. Wénten taler katlatarang indik ciri-ciri médsos, kapertama keterbukaan sané pinaka ciri iraga dados nyihnayang padéwékan ring sakancan parikrama sané jagi kaunggah, kaping kalih perbincangan artos ipun sané ngawinang ring fésbuk iraga dados ngorta magendurasa tur mabligbagan. Kaping untat ciri keterhubungan artosnyané médsos punika mrasidayang ngaryanang hubungan pantaraning soang-soang angga malarapan kontén tautan utawi link sané maartos ubungan. Sané mangkin sasampuné miragi indiké ring ajeng minabta boya ja ring foto profil manten warginé jagi masang foto sané paling luung, akéh taler sané setata ngunggah sakancan parikrama sané kakaryanin, sakadi foto sélfi, foto risedek magarapan lan sané lianan. Yéning petékin awainé bisa ngantos ping solas ngaploud foto kaunggahang ring fésbuk. Sangkanin manados média sosial indiké punika sakadi nénten mapisalah sakémawon yéning sampun berlebihan utawi muduhin utawi katagihan irika wau dados pikobet. Pikobet sané bisa ngawinan sebet utawi sungsut ulian biyut ngantos uyut ring kulawarga. Sané mangkin ngiring turéksain akun druwéné soang-soang napiké profil lan sampul duwéné ring fésbuk sampun madaging foto. Yéning sampun sinah sané
56
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
paling luung jagi kagenahang irika. Punika taler sakancan parikrama duwéné ring médsos jeg sinah sampun sané paling luung jagi kaunggah. Yéning sampun jakti-jakti punika sané nyantenang padéwékan sinah nika wantah becik, sakémawon élingan akun punika kawigunayang sakadi patut sumangdané sané becik dados kaanggé nabdabin kahuripan puniki antuk informasi, pangeweruh sané dahat maguna nagingin kahuripan lan sané nénten becik prasida kasomia. Astungkara.
Buda, 31 Méi 2018
I Déwa Gedé Trinandita wantah makarya dados guru. Dané ngajahin ring Klungkung. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post wiadin Pos Bali.
57
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Satua Masambung
Lontar Kala Ireng (6)
58
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Pandan Arum nyeh sajan yéning Ratu Anyar Alas Pura, Kembang Girang lakar ngrejek Puri Pandan Wangi. Sinah puriné uwug tusing magantulan. Maorta Kembang Girang kaliwat sakti, tusing mati kena senjata. Ngelah ajian Sepelan Urip.
P
andan Arum dot nylametang puriné. Ento makerana ia sarat ngidih tulung ka Pasraman Gunung Bayur. Kaki Séngkok kapercaya nyidang ngalahang Ratu Alas Pura. Kaki
Séngkok kasumbung sakti mawisésa, ngrajegang dharma. Las mapitulung tekén krama katibén lara. Putri Pandan Arum masalin busana apang ngenah cara panjak. Ngungsi Pasraman Gunung Bayur kairing panyeroanné, Ni Luh Cablek. “Uling jani mbok tusing dadi ngelurin gelah Gusti Ayu. Kaukin Gelah Luh Sari!” “Ten purun titiang Gusti Ayu. Ageng dosa yéning titiang ngelurin Gusti Ayu sekadi peséngan sudra!” “Sing kénkén apang tusing ada anak nawang. Ené naya singid apang iraga selamet neked di Pasraman Gunung Bayur. Yéning gelah enu mabusana putri, mbok iluh matur nganggon sor singgih basa sinah prajurité cenidra, tatujon iragané ketara sinah buin lipetanga ka puri. Baang gelah nyilih panganggon mboké apang iraga ngenah cara manyama tugelan!” Pandan Arum kairing panyeroanné lantas ninggal puri. Gusti Ayu lan panyeroanné ento mabusana patuh cara panjaké. Tusing ngenah putri raja ajak panyeroan. Ejoh suba Pandan Arum lan Luh Cablek majalan. Tajeg suryané. Makadadua suba ngrasayang seduk. Sawatara buin duang dasa tumbak ngenah penggak. Ramé anaké mablanja. Penggaké ento enu di wewidangan Puri Pandan Wangi. Ngengseh-ngengsehang Pandan Arum majalan. Ngenah pesan kenyel tindakanné. Di puri, tusing taén majalan joh, sawaian ayahina tekén penyeroanné. “Mesen napi?” patakon babu di penggaké.
59
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
“Nasi duang tékor. Timpalin téh duang gelas,” Luh Cablek nyautin. Di penggaké ento makejang ningalin Pandan Arum. Bajang jegég makulit putih. Langsing lanjar pangadegné. Tan bina widyadari tedun saking kahyangan. Nyingakin makejang anak di penggaké ningalin déwékné, Pandan Arum masara inguh. “Mbok, nguda makejang anaké ningalin ka tongos iragané negak?” “Nak mula kéto luh. Muani-muaniné yén ba nepukin anak bajang prajani nengéng paningalanné. Biasang ragané luh, da runguanga!” saut Luh Cablek, sukeh sajan ia ngomong jabag ajak sungsunganné. Ngengseh-ngengsehang ia ngomong apang ngenah cara manyama tugelan. Tusing makeloné, babu di penggaké ngaba nasi duang tékor lan téh duang bungbung. Pandan Arum lan Luh Cablek ngénggalang ngajeng. Sedukné kaliwat. Dugas ento, anak lanang negak di bucu tusing makijapan ningalin Pandan Arum. Seliwah tepukina anak bajang mapanganggo sudra ento medaar. Yén tlektekang cara putri raja ngrayunin di puri. Tayungan séndoké alus. Tusing cara anak luh di sampingné ané becat, cara panyeroan gancang magaé. Anak muani ané negak di bucun penggaké ento kanti engsap ngajeng nasiné lan nginem tuakné. Kumuh ningalin Pandan Arum lan panyeroanné ngajeng. Kanti maenceg buyungé di bibihné tusing karunguang. Angob ningalin Pandan Arum. Cenidra tekén Pandan Arum boya ya panjak, nanging putri raja. Disubané Pandan Arum lan panyeroanné suud medaar, anak muani negak di bucu ento ngelurin babu penggaké. “Orahang tekén anak bajang mabaju putih kuning ento, Gusti Patih Suramadu edot nganggon ia somah!” Babu penggaké nuutin pangidih anak muani negak di bucu ento apang nyambatang kenehné tekén anak bajang mabaju putih kuning. Ngéncolang ia majalan. Nulak patuh tekén mati. Patih Suramadu tusing dadi tungkasin. Sawai ngadug-adug di penggak. Mablanja tusing taén mayah. Ngidih boya, nganggeh
60
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
tidong. Bandingang mati precuma, ia maekin anak bajang ané paling sidori teka mablanja. Patih Suramadu kasumbung polos di puri. Nanging kasujatianné demen nyekuk panjak. Maorta demen nyimpit pajeg panjaké, atenga aturanga tekén Gusti Prabu. Nanging Gusti Prabu nénten uning parisolah papatihné. Tetep kapercayaian. Ngajeng lan nginem tuak kanti punyah di penggak maimbuh mamaksa alihang luh jalir. Apabuin nepukin anak luh mablanja, jeg kaparikosa. Suba sawai panjaké matur uning ring Gusti Prabu, nanging ida ten ngega. Sedih kenehné babu penggaké ngojog Pandam Arum. Apabuin mara mentik dadi anak bajang. Waluya bunga sedeng kembang. Yén sing tuutin titah Patih Suramadu, ia mati. Yén tuutang ada keneh medalem anak bajang jegég ento. Ia ngengsehang bayuné nekedang pabesen Patih Suramadu. “Luh, ané negak di bucu ento Gusti Patih Suramadu. Ida ngayunin iluh ajak dadua nugtug ka puri. ILuh lakar dadianga istri!” kisi-kisi babu penggaké nyambatang tekéning Pandan Arum. Madidih getihné Pandan Arum ningeh munyin babu penggaké. Ngancan mauled basangné kerana pepatih kesayangan ajiné malaksana corah. Tusing ngajiang anak istri. Dot pesan Pandan Arum ngédéngang kasujatianné. Nanging yén ento kalaksanayang sinah ketara, tatujonné ané utama mamocol. Ada aget masih nyaru-nyaru uling purian, tawang dadiné parisolah pangayah kesayangan ajinné. “Dong kéné anak ngelah kuasa. Mrekak saarep kita. Setata nyakitin panjak!” krebetan Pandan Arum di keneh. “Luwungang tuutang kenehné Gusti Patih apang selemet iraga ajak makejang!” babu penggaké ngingetin Pandan Arum. “Orahin tekén Gustin cainé. Icang sing suka ngayahin tua ngodngodan.” Babu penggaké ngalahin tongosné Pandan Arum lantas ngojog ka bucu, nguningang tekén Gusti Patih. Prajani barak muanné Patih Suramadu. Bacinné macampur ka polo kerana katulak. Ngancan grimutan nepukin Pandan Arum
61
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
magedi uling penggaké. Marasa wibawané dadi patih tusing kaajiang, Patih Suramadu ngénggalang nguber anak bajang dengél cara bunga mawa ané makada buangné nénggél ento. Di arep penggaké, Patih Suramadu makecos. Tegeh melenting lantas matanjekan di malunné Pandan Arum lan panyeroanné. “Titiang nyelang margi, jero,” Pandan Arum nyakupang lima di dada apang icéna ngliwat tekén Patih Suramadu. “Nyai ajak dadua suba nyampahin waké. Dadi mekaad yéning nyai ajak dua ngayahin wake!” “Sampunang jero!” Pandan Arum nyelémpoh cara anak sudra nunas urip tekén gustiné. Patih Suramadu tusing ngrunguang maimbuh maid Pandan Arum. Nanging ané paidé nglawan. Yadiastun maraga istri, Pandan Arum tusing terima kacampahin. Ngénggalang ngetépékang limanné Patih Suramadu. Tangkejut Patih Suramadu kerana anak luh di arepné mabayu, sinah taén mlajahin silat. Tusing madaya muanné kena cagur. Ngancan demen Patih Suramadu kerana anak luh di arepné galak. Sinah yén ajak di pedeman masih siteng. Tusing nyem cara gedébong. Patih Suramadu mesuang ajian Lubak Nakep Siap. Pandan Arum tusing nyidang nglawan. Waluya Rahwana mandung Déwi Sita. Ngénggalang Patih Suramadu mlaibang Pandan Arum. Ningalin gustiné kapandung, Luh Cablek sépanan nyépak Patih Suramadu. Nanging becat Patih Suramadu nangkis maimbuh nyagurin. Luh Cablek pungkat basangné kena jagur. Ngengsehang ia bangun nyemak saang di sampingné. Patih Suramadu kagébogin uling duri. Praaakkkkk Bencar saangé ngenén sirahné Patih Suramadu. Nanging ané kemplongina tusing kénkén. Sirahné sekadi waja, tusing plenger kena saang. Luh Cablek tusing karunguang. Patih Suramadu nyangkling Pandan Arum makecos ka jaranné. Luh Cablek ngengsehang ngepung, nanging tindakan batisné kalah ajak plaib jaranné. (Masambung….)
62
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Gegonjakan
Béha Kurenan tiangé ngaba orta jeek pesaja. “Bli, ada démo merebutin bendéra koné! Aruuuh.... Jani gantina uug guminé ulian bendéra!” Béh tiang takut masé koméntar unduk kakéto. Nyanan ada mirengang, lapuranga pasal penistaan. Adaah... Kéweh bana! Mawanan kedeng tiang I Luh mulihan umah. I Luh bingung. Nyansan bingung dugasé tiang gagésonan ngelés kancing bajuné, lantas ngelés tuara matari. “Aiiiiihhhh... Nak kénkén nénénan??” kéto ia bingung sambilanga nekepin béhané buuk telutuan sada taliné giling. “Bli ber kadroponan dogénan!” I Luh bes keras ngaraos, ngawinang I Ketut enten. Tingalina tiang ngedeng béha méméné, prajani ia ngadébas bareng marebutin béhané. Ia ngedeng kangin, tiang ngedeng kauh. Kruééékkkk.... béhané sibak dadi dadua. “Néh... Celekotokané.... Maka dadua sing dadi kalahang!” kéto I Luh nguél, lantas ngantrog nagih magedi pesuan umah. Nyonyoné lambih ngelayung. Énggalang tiang ngisi limané, lek atiné ia pesu melalung. “Éndén, Bli ngelah kejutan spésial untuk I Luh.” I Luh mejadengan. Égar sebengné dugasé tiang mesuang béha baru uli lemariné. Suba atiban tengah, mirib nyandang suba I Luh maganti béha. “Iiihhh...So Swiiitt...” kéto bibihné ngejengit.
63
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
Béha barak nguda. Manis pesaja. Pasangin tiang I Luh béha sambil ngeraos kisi-kisi. “Ai lop yu Luh.” Buiiiiihhhh.... I Luh ngidem, buka ngeresepang raos tiangé romantis gati gatiné! “Luh, sujatiné anaké démo merebutin bendéra, buka Bli ngajak pianaké I Ketut. Macongkrah marebutin béha, sakéwala engsap tekén tatujoné,” jani serius raos tiangé, buka anaké madharma wacana di tiviné. I Luh ngedat, buin ia jeek pesaja. “Aiiih... Apa hubungané béha ajak bendéra? Soléh-soléh dogénan!” “Kéné,” sautin tiang sambilang ngedeng limané ajak negak di waton dipané. “Sujatiné anaké marebut bendéra ento buka marebut béha. Makejang marebut kulit, sakéwala engsap, sujati isiné ané alih. Ngujang bendéra parebutin? Suksmané, isiné ané patut tohin, incepang di keneh. Ngujang marebutin béha? Nyonyoné ané lakar alih. Sing kéto?” manying raos tiangé sambilang nundikin gigis-gigis ané makaput aji béha barak nguda ento. I Luh makenyem. Paningalané ngalier. Tondén tiang maan selah nyalanang kenehé, sagét I Ketut teka nyerogjog, sahasa ngambis béha lantas manyonyo kledot-kledot. Adah.... Tiang nuléngék, katos magelekan buka selekakin tulang pindang di klénéngané! Celekotokané....
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané
64
Suara Saking Bali
Édisi XXV | Novémber 2018
65