Jurnal sastra bali moderen suara saking bali edisi xiii

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

1


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

2


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Daging Jurnal Gatra Sejarah ring Bangli Ngamargiang Bedah Buku Sastra Bali Modéren sané Kapertama Satua Cutet Kedék Pakenyung (Nengah Dwi Suputra) Lacur Ulian Mayadnya? (Désak Madé Yunda Ariésta) Tumbén (Ni Kadék Sudiastari) Tuak lan Kenangan-Kenangan ané Tusing Nyidaang Kaengsapang (I Putu Supartika) Satua Bali Lutung tekén Macan Puisi Terjemahan Puisi-Puisi W.S. Rendra Puisi Bali Puisi-puisi Nyoman Sumiartha Puisi-puisi Ketut Aryawan Kenceng Puisi-puisi I Nyoman Buda Arimbawa Satua Masambung Kania (3)—IBW Widiasa Kenitén Pangawi Agung Wiyat S. Ardhi Gegonjakan Luh Ayu Éksis (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Geguritan Bongkling Ésai Galungan, Nyanggra Sahananing Pamargi Rahina Suci (I Komang Alit Juliartha) Luu Plastik Pikobet Pelik (IDG Trinandita)

1

2 6 11 14 18 23 27 31 34 37 41 49 51 53

56 58


Gatra

Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Sejarah ring Bangli Ngamargiang Bedah Buku Sastra Bali Modéren sané Kapertama

Bedah Buku. Supartika, lan Eka Guna Yasa pinaka pembedah, miwah Alit Juliartha pinaka moderator rikala bedah buku ring PHDI Bangli Redité (22/10)

B

angli malih ngembasang sejarahnyané pamekas ring kawéntenan Sastra Bali Modéren. Malarapan antuk acara bedah buku sané pertama pisan kagelarang olih komunitas Bangli Sastra Komala

pinaka tuan rumah taler kadukung olih Suara Saking Bali, Sanggar

2


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Buratwangi, Pustaka Éksprési, PHDI Kabupatén Bangli muah Tatkala.com. sadurungnyané durung wénten kamargiang acara kadi asapuniki ring Kabupatén Bangli. Acara ring rahina Redité, 22 Oktober 2017 punika nyelehin kalih buku sané kasurat olih kalih pangawi. Kaping siki buku prosa liris sané mamurda Bulan Sisi Kauh olih Nirguna. Sané kaping kalih marupa pupulan satua bawak utawi cerpén sané mamurda Jaen Idup di Bali olih Madé Suar Timuhun. Gumanti becik pisan riantukan buku sané jagi kabedah punika wantah buku sané masiosan pisan. Prosa liris kalawan pupulan cerpén. Prosa liris sané notabene baat, dalem, indik pamaknaan miwah diksinyané, masanding sareng pupulan cerpén Madé Suar Timuhun sané gumanti sadarana jroning lengkara-lengkara sakémaon lengut tur mamargi kadi embahan toya saking ulu ka tebén nuju ka segara. Kamargiang ring gedung PHDI Kabupaten Bangli, acara puniki kamiletin antuk para atiti sané tresna sareng sastra Bali modéren minakadi para pangawi saking sajebag jagat Bali ( Putra Ariawan, Yési Candrika, Suar Timuhun, Wayan Supertama, Intan, Agus Mahardika, Pandé Jati muah sané lianan), alitalit saking SMK 1 Bangli miwah Penyuluh Basa Bali Kabupatén Bangli. Indik narawakya inggih punika Putu Éka Guna Yasa miwah Putu Supartika. Pinaka pamungkah, Renes Muliani ngwacén puisi-puisi sané kasurat olih sameton Komunitas Baskom. Kalanturang antuk nyobiahang indik napi sané sampun kapolihang olih para narawakya risampuné puput nyelehin buku makakalih punika. Putu Supartika pinaka pembedah sané kapertama maosang indik kawéntenan Buku Jaen Idup Di Bali druén Madé Suar Timuhun. Dané ngrauhang indik buku punika wantah buku sané metu sangkaning napi sané kapanggih ring désa. Lianan ring punika taler wénten indik jaman kadi mangkin minakadi cerpén sané mamurda Pésbuk. Jaen idup di Bali taler

3


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

ngenénin indik kritik sosial nyaritayang tanah Bali mangkin tur nyritayang kawéntenan ilmu léak. Sané banget dados uratian ring Putu Supartika wantah indik pangawit jroning cerpen taler konflik. "Akéh pangawit carita sané pateh ngenénin indik galah, taler indik konflik wénten sané datar-datar manten, kirang greget turah mangkiné, sapatutné kaéksplor malih mangda pangwacén sayan demen ngwacén," baos dané ngwewehin. Tios malih ring Putu Eka Guna Yasa, buku bulan sisi kauh akéh madaging tattwa agama, dalem. Nanging wénten sané dados uratian dané ngenénin indik ulasan jroning pangawit ring buku bulan sisi kauh. "Wénten kalih poténsi sané metu sangkaning kawéntenan ulasan ring pangawit buku punika. Kapertama ngawinang sang pamaos prasida ngresepang daging buku punika sadurung ngwacén ngawinang sayan meled malih jagi ngwacén. Sawalikné, kawéntenan ulasan punika ngawinang pngwacen males jagi ngwacen riantukan sampun uning indik daging bukune punika yadiastun tuah bantang-bantangné kémanten." Akéh pamitakén sané nakénang indik makakalih buku punika. Moderator, Alit Juliartha ngwatesin pamitakén wantah kalih paletan riantukan kabanda antuk galah. Gumanti becik-becik pisan pitakén-pitakén punika sané kacawis jangkep olih para narawakya. Para pamitakén wénten saking pangawi, saking panyuluh asiki, taler para sisia sané rauh wénten tetiga sané mataken. Sané unik wénten sisia mapitakén sira sujatiné Nirguna punika? Akéh maosang indik buku Bulan Sisi Kauh nanging durung wénten maosang indik pangawiné. Sami pamilet ica mirengang patakén polos sisia punika. Sadurung kapuputang, Madé Suar Timuhun kaicén galah. Dané ngaturang suksma ring Komunitas Bangli Sastra Komala duaning karyan dané sampun kasarengang. Dané taler nyaritayang indik pangalaman-pengalaman ngantos dados pangawi sastra Bali modéren sané sampun kauningin ring sajebag jagat Bali. Taler Alit Juliartha pinaka ugrawakya ngaturin galah ring Agus Darma

4


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Putra pinaka sékretaris ring Komunitas Bangli Sastra Komala mangdané nguningayang ring para pamilet indik kawéntenan komunitas Bangli Sastra Komala. Dané taler sapisanan ngrauhang indik pangawi Nirguna ngaturang suksma bukunyané sampun kabedah. Kirang langkung galah 12 Putra Ariawan pangawi saking Tabanan ngwacén cerpen Jaen Idup di Bali taler pinaka pamuput jroning parikrama bedah buku sané kamargiang ring PHDI Bangli punika. "Pangapti sareng sami wantah asiki mangdané sastra Bali modéren sayan nglimbak tur mentik malih pangawi-pangawi anom jroning nyurat sastra Bali modéren punika," baos pamucuk Komunitas Bangli Sastra Komala rikala katakénin olih Suara Saking Bali. (SSB/Alit Juliartha)

Wewangsalan Pan Grunyan ka badung

ada tengeh

meli bé

masui kaput

luntang-lantung

yén beneh

sing megaé

da takut

ka buléléng

ada tangeh

ngalih bé

da ngilidang

makejang nengéng

anak beneh

nolih kantongé

onya nyayangang

5


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Kedék Pakenyung Sanghyang surya nyunarin jagat sisi kangin, nyihnayang sampun semengan. Suaran paksi saling sautin ngucikcak di carang kayuné ngolét matempung yéh jlingjing nyrikcik ngawi semengé sayan asri. Ring telabah betén dauh pondok sané malakar tiying maraab ambengan, I Nyoman Jani, I Wayan Pidan lan I Madé Karya, nyabran semeng mersihin déwék, masugi lan manjus. Mémé lan bapannyané nénten rumasa sumangsaya antuk paripolah sang tiga, riantuk sios ring toyané alit, banban, lan ening taler dakén. Napi malih tetanduran sané wénten ring sisi telabah punika sami kantun asri. Nengah Dwi Suputra

“Y

an....Madé...lan Nyoman, selegang déwéké malajah lan nulungin rerama, kayang Redité ané lakar teka, lakar ajak Bapa malali ka kota Semarapura. Ditu di Monumén Puputan

Klungkung koné jani melah pesan misi air mancur warna-warni,” bapan sang tiga masemaya rikala pianak ipuné setata teleb malajah lan itep nulunin magaé. Ningeh raos bapanné, girang manahnyané maka tetiga tan kadi-kadi, yén indayang sekadi masan panes ngentak katibén ujan.

6


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Gagambaran Manik Sudra

7


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

“Paaaaa, ingetang masih meliang tiang sepatu!” Nyoman Jani sané wawu kelas 1 masaut girang. “Tiang masih beliang buku gambar, Paaaa!” Madé Karya sané kelas 3 negepin. Yaning suba seleg malajah makejang srana masuk lakar beliang bapa. Men...Wayan lakar meli apa?” bapan ipun matakné malih. “Ten, Pa...makejang sampun jangkep, tiang ten meli napi,” Wayan Pidan nyaurin masemu banban. Wayan Pidan yukti anak alit jemet tur stata rungu ring adin-adin ipun. Semengan neruput ring rahina Redité kadi semayané, sang tiga sampun sayaga meséh, raris numpang angkot kuning ngujur taman kota Semarapurané. Girang sang tiga tan kadi-kadi, irika kekantenang makéh pisan wénten plalianan. Wénten srod-srodan, wénten ayunan, wénten pincer-pinceran, lan plaian siosan. Yadian akéh alit-alité sareng irika, sang tiga polih nganggén samian plalian punika. “Pa, nyén ané ngaé plalian dini,” Nyoman Jani matakén ring bapak pun. “Bapak Bupati, murdan jagat Klungkung ané nitah,” bapan ipun nyauin. “Sira uning....sira wastan Bupati Klungkungé mangkin? Yaning sida nyaurin polih hadiah buku-buku bacaan adasa,” sahasa wénten anak lanang mabusana olahraga matakén irika. Alit-alit sané nedeng maplalian bengong ten wénten sané nyaurin. Wayan Pidan menékang lima. “Nggih gus...lautang sautin!” anak lanang punika makenyem sarwi nampekin Wayan Pidan. “Bapak Nyoman Suwirta nika Pak wastan Bpati Klungkung mangkin,” sumeken pasaur Wayan Pidan. “Beneh!...Né Bapak maang hadiah. Gus taén nepukin Pak Nyoman Suwirta?” anak lanang punika nyukserahang hadiah nyambi malih matakén. Wayan Pidan nyaurin antuk kitak-kituk krana ukti durung naen macunduk sareng Bapak Bupati.

8


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

“Nyén adan Gusé lan uli ija?” “Tiang Wayan Pidan saking Akah, Pak!” Wayan Pidan nyaurin girang mapan sida polih hadiah buku bacaan. Anak lanang punika gelis nandan Wayan Pidan ka émboné sahasa ngandika, “Lamun Wayan déréng nawang, tiang suba Nyoman Suwirta, Bupatin Wayané. Miragi sapunika Wayan Pidan bengong tan pasaut. Di keneh ipun liang lan jejeh masikian. Bapa lan adin-adin ipun taler bengong ningalin saking doh. “Tusing nyandang jejeh, tiang yadian Bupati masih patuh tekén Bapan Wayané... krama Klungkung. “Wayan Kelas kuda, dija masuk lan suba maan béasiswa,” Bapak Bupati malih matakén. “Tiang sampun kelas 6 SD, Pak! Tiang masekolah ring SDN 2 Akah. Ngawit kelas 3 tiang sampun polih béasiswa saking pemerintah. Suksma, Pak !” Wayan Pidan sayan égar riantuk Bapak Bupati polos lan utun tekén krama. “Nah... selegang malajah apang ada anggon bekel idup mani puan. Bapak lakar ngelanturang geginan nampénin krama ring mimbar Gema Santi,” Bapak Bupati nyalamin sahasa ngalanturang pamagi. Girang sang tiga sayan mapulpul-pulpul rikanjekan nincap taman Monumén Puputan Klungkung. Irika wénten air mancur mawarna-wani, sané yukti ngulangunin manah. Maka tiga rumasa bagia, égar, girang ring manah suang-suang. Nénten rumasa galahé sampun nyaluk sandikala, raaris sareng sami matulak mawali ka pondoknyané ring Akah. Sahantukan ten malih polih angkot, sareng sami mawali majalan manten, napi malih pondok ipun wantah ring panepi kelod désa Akah, ten doh saking kota. Suaran jangkrik ngering taler suaran dongkang lan enggung saling sahutin ngiasin wengi rikala sang tiga lan bapan ipun tambis rauh ring pondok. Rikala masandekan ring pondoknyané, mémé lan bapannyané ngantenang maka tiga pianak ipun bingar. ”Luh nang ja tingalin semun pianak-pianak iraga maketelu kalangen beli ngiwasin,” bapak ipun mapajar ring somahnyané nyambi nyiup kopi. Mén

9


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Wayan, mémén sang tiga nyaurin antuk kenyem pateh kadi kenyem pianakpianak ipun. “Nggih, Bli tityang masi kalangen, yén di kénéné karasa meli sebet tusing maan. Yadian i raga tiwas nongos di pondok, yén nyak seleg magarapan, idup kedék makenyung pastika setata ngaba liang,” mémén sang tiga nyaurin banban alon masemu manis. “Saja Luh, buin besik Béli marasa bangga dadi krama Klungkung, yadiastun liu nak ngorahang Klungkung gumi aklingkungan, nanging jani makejang suba sida sarwa asri ngulangunin pisan. Apa buin Bapak Bupati lan bapak Wakil rajin pesan nyelehin krama ka désa-désa. Tuni Wayan Pidan maan hadiah buku olih Bapak Bupati,” Pan Wayan itep nuturang kawéntenan jagaté, yadiastun Mén Wayan somah ipun sampun leplep masaré, méh-méhan sampun ngipi, nanging di bibihné marawat-rawat nyihnayang kenyem, cara kenyem jagat Klungkungé. Pan Wayan makenyem padidi, kenyem sané anggéna nyangra endag rahinané bénjang. (*)

Akah, Januari 2017 .

Nengah Dwi Suputra, S.Pd, dados guru ring SDN 2 Akah, lan magenah ring Manduang)

10


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Lacur Ulian Mayadnya? Galahé suba jam dasa lebih seprapat peteng, munyin motor magerengan macelep mulihan. Éncol Mén Budi nyeeb jendéla. Tepukina lantas I Dé Budi tuun uling sepéda motorné. Désak Madé Yunda Ariésta

“M

émé adi kondén mesaré? Kadén buin mani ngorahang sing medagang, adi buin metanding canang?” “Tusing lakar adep, kal angon mémé merainan ngatag

mani. Yadiastun i raga tuah ngelah punyan tabia, kal atagin masi matur suksma sareng Ida.” “Oh kéto, mé mara teka uling kampus yang singgah di toko buku. Ada buku né demenin yang mé. Dadi yang ngidih tabungan méméné aji séket tali piah gén mé?” “Durinan meli Dé nah, pis tabungan méméné suba telah anggon merainan,” I Dé Budi tusing mesaut, ngembrosang mulian ka kamarné. Mén Budi lantas ke paon, nyemak piring, misi nasi jukut kélor masambel grago.

11


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

12 Potrekan Olih Supartika


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

“Dé, medaar malu.” Dé Budi nyeledétin piring, laut mesaut. “Kéné suba, i raga lacur ulian merainan. Suba orain yang, mantra doén cukup, mémé ajakin modérn sing nyak. Sai-sai tuah naar grago. Ngelah pipis abedik, suba anggon merainan. Bin pidan i raga ngidaang menain umah?” Ningeh ento méméné tuah makenyem sambilanga nyedogang piring. “Kéné Dé. Maagama ento liu jalanné. Beneh saja né oraang Madé, ada jalan maagamé tuah ngangon mantra. Jani mémé metakon, ané ngidupin i raga apa? Kadén ulian mémé medagang canang?” “Ae, men kénkén?” “Yéning, makejang ané orahang Dé berpikir modérn ento, mémé suba sing ngelah penghasilan, sing kéto?” “Gagaén lén alih mé, aluh to!” “Tusing ja kéto suksmané Dé. Tusing ja ada yadnya ané memiskinkan. Tungkalikané, ento ané ngaénang i raga di Bali pada ngelah pangupa jiwa. Uling anak tuah tamat SD, dadong-dadong ngelah pangupa jiwa madagang sarana banten. Pipisé tusing ja anggon maseneng-seneng pedidi dogén, i raga mayadnya masi tekén semeton ané membutuhkan.”

Désak Madé Yunda Ariésta, magenah ring Karangasem

13


Suara Saking Bali Satua Cutet

Édisi XIII | Novémber 2017

Tumbén Parilaksana ané setondéné tusing taén kabuat jani lantas mabuat ento kabaos tumbén. Nanging, tumbéné ené sering ngaé tiang jejeh. Jejeh ningalin anak sabar tumbén gedeg, anak seger oger tumbén sakit, anak buta tumbén kedat, miwah séngkoké ané tumbén beneng. Kéto masi tiang ningalin gagélan tiangé Bli Madé ané tusing cara biasané. Ni Kadék Sudiastari

“M

ani ada acara Dék?”, kéto ya metakon di messenger. “Sing, men kenapa Bli?” “Mani soré aliha ya mulih nah, ba mekelo sing taén

ngajak Kadék pesu melali.” Buka maan ketélan damuh di tengai tepeté, maseriak tis rasan bayuné. Nanging ada masi rasa pati takon di keneh tiangé, adi tumbén? Dadi tukang wadah, ngaénang Bli Madé setata sibuk. Apa buin sasih masan nak ngabén cara jani. Ngirim barang kemu mai, minishing dini ditu. Lembur lemah peteng sing ngitung waktu. Ngaryanang palinggihan sang atma jagi nyujur genah sunia loka. Magaénin baan seni, maukir, mapasupati, mategen masuryakang, lantas kaenjut, kaentungang, lebur. Taén tiang metakon tekén Bli Madé, ngujang ngaé wadah utawi badé luung-luung masi pamuputné lakar geseng? Kéné pasautné, “Nak mula kéto Dék, sangkana ada sesenggak lintang badé. Ngaéné kéweh, mekelo, sakéwala di subané luung, mégah, sinah lakar puun”. Bengong tiang mirengang Bli Madé ané biasané campah tur guyu tumbén ngaraos wayah ngeluer buka kéto.

14


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

15

Gagambaran Olih Doder Sumirta


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Bawak satua, dinané jani tiang suba sayaga ngantiang Bli Madé lakar mapagin ngajak melali. Panganggoné santai dogén, sandal jepit, kaos oblong, miwah celana péndék. Boya tusing ngajinin gagélan, nanging nak mula kéné gaya nge date ala Bli Madé. Taén tiang mepayas aken, mebaju aji limangatus tali. Nanging kéné réaksiné Bli Madé, “Mémangné ada baju ji mun to?” Hadehhh… jeg makita ngedabyug tiang di kétoné. Sekat ento tiang tusing taén mepayas. Buka raos kekiniané, jeg santai cara di pantai. Sawatara molas menit, sagét ia suba nengok. Miik ngalub, bokné kelimis, tumbén bagus. Kebaang kenyeman ané lével 3, né paling manisa ba to. Muané makelieb, masemu barak. “Lang Dék,” kéto ya nyaruang kebilbil sambila nyetater onda. Kegelut bancangné ané kerémpéng. Motoré majalan alon, sambil ngorta kangin kauh makedékan. Di kénéné, diastun motor tua jeg serasa Ninja. Tusing kerasa sagét suba teked di warung ténda tongos tiangé biasa makan ngajak Bli Madé. “Mas, makan dua ya, satenya satu aja, gulenya yang satu kuah aja gak pake daging,” kéto ya mesen ngajak dagangé. Suba mekelo bareng-bareng, ngaé ia suba apal napi demenan tiangé. Inget tiang dugas i limang tiban, Bli Madé ané nuduk tiang. Berag aking, selem denges, tur kondén ngelah sekaya. Jani rikala tiang suba megetihan, liu anak muani ané maekin nanging tiang nu satya tekén Bli Madé. Suud medaar, tumbén Bli Madé ngomong sérius ngajak tiang. “Dék, sawiréh i raga suba mekelo ngedum suka duka bareng-bareng, ngasanin tis panes ajak dadua, jani nyak Kadék dadi pendamping iangé?” kéto ia metakon sambila maang kotak cincin di malun tiangé. Bengong tiang mepangsegan, nang atepung miber tiang tusing medaya Bli Madé lakar ngomong buka kéné. Telebin tiang peningalané ané jelih, tusing ada keliab guyu. Seledétin tiang kotak cinciné, curiga yén cinciné ento tuah hadiah jaja, cutetne tusing. Tan karasa mekembengan yéh peningalan tiangé. Inget dugas

16


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

tiang uyut yén Bli Madé tusing malas chat ulian ijek magaé. Inget dugas tiang ngambul yén Bli Madé tusing nepatin janji ulian lembur. Ampura Bli… Jani mara tiang ngarasanin lamun raos kekinian ané di média-média sosial ento beneh pesan, “Eda ngeréméhang anak cuék, yén suba romantis acepok kelar hidup lo.”

Ni Kadek Sudiastari, embas ring Sibetan, 7 Séptémber 1993. Sané mangkin magenah ring Br. Dinas Tlutug, Sibetan, Kecamatan Bebandem, Karangasem. Dané makarya dados Pegawai Administrasi ring SDN 6 Sibetan

17


Suara Saking Bali Satua Cutet

Édisi XIII | Novémber 2017

Tuak lan Kenangan-Kenangan ané Tusing Nyidaang Kaengsapang Tuah di kenehné dogén ada. Tuah ia dogén ané ngelah keneh buka kéto. Sabilang wai mapincer di kenehné, idup tuah cara tuak, munyahin, sakéwala tetep jaan. Di bibihé enu tetep karasa jaan yadiastun sirahé suba uyeng-uyengan. Yén terus tuukin, isin basangé maluab. Ngutahutah. Pajalan pati kaplug, slésah-slésoh, nanging tusing taén nawang kapok. Apabuin yéning naar tuak di rompyokné Mbok Camplung. I Putu Supartika

S

abilang wai ia negak di balé rompyokné Mbok Camplung. Pedidian tusing kenapa. Ada ajaka nutur apabuin jeg pasti lega kenehné. Ia tusing taén meték, kudang gelas kadén ia naar tuak sabilang wai ditu.

Kudang botol kadén tuakné Mbok Camplung laku ulian ia. Kudang pipis kadén suba pesu uli kantongné anggona mayah tuak ané ngaénang ia uyenguyengan, punyah, lan ngutah-utah. Mirib idupné tuah tuak. Isin kenehné tuah tuak, lan yéh encehné masi tuak. Tuak tuah bungan kenehné, isin ipian ané ngaénang ia nyidaang liang sabilang wai. Ulian tuak ia nyidaang ngengsapang pakéweh idupné. Dija taén ia ngorahang idupné kéweh? Krana di patuakan munyiné tusing taén kenduk lan setata negehin langit.

18


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Potrekan Olih Supartika 19


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Ené mirib ulian ajah-ajahan timpalné dugas ia nu nganggon seragam putihbiru. Seragam murid SMP. Dugas simalu ajaka tekén timpalné nganggur di rompyokné Mbok Camplung, ia ondén nawang asan tuak. Ondén nawang kénkén jaan tuaké di subané kakemkem di bibihé, kagelekang, majalan ngliwatin kolongan lan neked di basangé lan suud kéto mataagan. Ia masi tusing nawang asané yéning di subané tuaké totonan macelep ka tengah basangé lakar ngaénang engsap tekén pakéweh, krana ia tuah ningeh dogén uli anaké ané demen matuakan. “Né, cobakin abedik,” kéto munyin timpalné disubané ia negak di balé rompyokné Mbok Camplung. “Iang tusing baanga naar kéto tekén bapané.” “Tusing kenapa. Abedik dogén, pasti tusing ja lakar tawanga tekén bapané.” Mabani takut ia nyemakin gelas misi tuak ané enjuhina tekén timpaltimpalné lantas gelonggonganga ka bibihné. “Cuiiihhh, jelék asané, iang sing bisa naar kéné.” “Biasa kakéto asané yén mara-mara nyobakin. Tegarang sesai cobak, pasti lakar dadi jaan.” Uli sasukat ento, ia nyobakin naar tuak a gelas sabilang wai. Sawiréh ia dot muktiang munyin anaké ané ngorahang ulian tuak nyidaang ngengsapang pakéweh idup. Uli tusing jaan di bibih, makelo-kelo dadi jaan. Di subané jaan karasaang di bibih, ia tusing buin naar tuak a gelas ané awai, nanging paling bedik tuah a botol. Ulian ento, ia marasa idup ené tuah tuak. Yén tusing naar tuak, ondén madan idup. A gelas tuak tuah angkihan ané ngaénang ia tetep idup kanti jani. Tusing ada tuak, apaké ia tusing lakar idup? Ipidan rompyokné Mbok Camplung madinding bedég. Baléné masi malakar aji galar tiing. Sabilang teka uli sekolahan, ia pasti maan dogén singgah kemu. Ngajak timpal wiadin tusing. Apang maan koné nyicipin ané madan tuak awainé totonan. Saja buka munyin timpalné dugas simalu ia

20


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

nyobakin naar tuak, krana kanti ia suba biasa naar tuak bapané di jumahné tusing taén nawang. Buina dikénkéné ia misi mabesen tekén Mbok Camplung. “Mbok, yén buin mani ada bapan iangé mai, eda orahanga iang sesai nganggur dini naar tuak nah.” Mbok Camplung manggutan. Suba pasti Mbok Camplung lakar majanji tusing ja ngaduang tiangkahné tekén bapané. Apabuin Mbok Camplung ané ngelah padagangané totonan tusing ja nyak rugi. Jaman jani, dija ada dagang ané tusing ngepungin anak mablanja? Kanti jani, suba kudang tiban kadén ia tamat uli SMP. Nanging ia nu demen nganggur di rompyokné Mbok Camplung. Uli rompyokné enu madinding bedég, kanti jani suba madinding batako, ia enu masi demen kemu nganggur. Mirib sakadi anak truna nganggurin anak bajang. Sakéwala ia tusing ja nganggurin Mbok Camplung ané suba tua totonan. Ia demen kemu nganggurin tuakné. Ia ngorahang, tuah ditu dogén tongos ané paling luung naar tuak. Yén ditongos lénan ia nu makeneh-keneh, sawiréh rasan tuaké malénan sajan. Bisa-bisa sepet, lan bisa masi nyem. Lénan tekén rasan tuak di rompyokné Mbok Camplung ané jaan, ditu masi ia ngelah liu gati kenangan lan ingetan. Uli kenangan ané samben buka benangé kanti matua cara jani. Kenangan ané gelahanga ento patuh cara naar tuaké ané manis. Kecapné enu tetep karasa yadiastun tuaké suba di tengah basangné Di rompyokné Mbok Camplung, ngeremeng disubané suud naar tuak duang botol ia taén nepukin ada kunang-kunang liu gati ngiber di duur siarahné. Endihan kunang-kunangé totonan galang, cara endihan bintang di langité. Tumbén koné ia nepukin kunang-kunang liu buka kéto. Ada ané mencegan di lengené, di batisné, di cunguhné, sakéwala disubané lakar dakepa, kunang-kunangé totonan maléngkas, duweg gati makelid tur makeber. Dot gati ia ngejuk kunang-kunangé totonan lan pejanga di tengah botolé. Lantas yén suba mawadah botol, kunang-kunangé totonan lakar abana mulihné

21


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

lan lébanga di kamarné. Sakéwala ia tusing nyidaang ngejuk kunang-kunangé totonan nang aukud. Mirib ulian kenyel nakep kunang-kunangé totonan lan tusing bakat-bakatanga, ia engsap tekén awak. Buin maniné, semengan ia bangun lan nepukin déwékné maplisahan di betén balé rompyokné Mbok Camplung padidiana. Indik nepukin kunang-kunang ané liu totonan tuah kenangan ané suba liwat joh. Yén tusing pelih ia ngingetang, ento tuah kenangan dugas ia mara tamat SMA lan majumu dadi tukang bangunan. Lénan tekén ento, enu liu kenangan ané taén rasaanga ditu. Ia taén nepukin guminé malincer. Lan uli sasukat ento ia masi percaya tekén palajahan fisika di sekolahan ané ngorahang guminé bisa malincer. Satondéné ia tusing percaya, krana tusing taén nepukin buktiné. Kenangan ané nomer telu, ané tusing lakar nyidaang kaengsapang. Tuah kenangan rikala ia nepukin anak luh ané jegégan tekéning widyadari. Dugasé totonan, ia suba nelahang tuak petang botol. Lan ia marasa tusing pocol nelahang tuak petang botol yadiastun sirahné karasa baat. Kénkén kadén disubané sirahné karasa baat, ia tusing inget tekén awak. Apaké ia pules, apaké ia nu ngedat, ia seken-seken tusing nawang. Saget marawat-rawat di maluné ada anak luh jegég majalan maakin ia. Uli samar-samar, nyansan paak, nyansan ngenah, lan ngenah gati. Anak luh jegeg ngalahang kajegégan widyadari. Anaké luh totonan maakin ia sambilanga makenyem lantas mamunyi tur ngajakin ngantén. Ia gelu, awakné ngetor. Tumbén jani ada anak luh ané mara tepukina ngajakin ngantén. Kénkén kadén unduk-unduké, jeg saja ia ngantén ajaka anaké luh totonan. Di jumahné liu gati nyama brayané ané nguopin ia. Kéto masi anaké ané kemu makejang ngajum-ajum déwékné sawiréh nyidaang maan kurenan ané jegég ngalahang widyadari. Lega tan kadi-kadi ané rasaanga di kenehné yén suba kakéto. Legané ngalahang, pajalan idupné ané paling luung ané taén rasaanga. Kadirasa kanti ngalahang legané maan suargan. Apa kadén ané makrana, di subané pula-pali upacara pawiwahané totonan suud, makejang anaké ané nguopin, maakin sambil ngaba

22


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

yéh mawadah émbér sahasa nyiam padéwékané. Ia gelu lantas ngelur, krana mara ngedatang peningalan ia nepukin déwékné pules di tengah jalané ujanan. Yadiastun pamuput carita diipiané tusing ja luung, nanging ia demen sawiréh suba taén ngantén ngajak anak luh jegég yadiastun tuah di ipian. Ia marasa ento makejang ulian tuak. Yén tusing ada tuak mirib ipiané totonan tusing ja lakar taén rasanina. Tuak ngaé unduk-unduk ané nyidaang dadi kenangan. Tuah ia dogén ané nawang unduké totonan. Ulian naar tuak, nyidaang ngelah kenangan ané tusing lakar nyidaang ngengsapang. Sakéwala ané jani, apaké unduké ené masi lakar dadi kenangan buin mani puan ulian ia demen tekén tuak? Mirib yén luung ento lakar dadi kenangan ané luung. Nanging yén jelék pasti lakar dadi kenangan ané jelék. Nanging yén manut tekén isin keneh anaké lénan, ené tuah kenangan ané tusing nyidaang baan ngengsapang, krana ané jani, di petengé ané jani, ulian liunan naar tuak ia majalan ngrépé tusing nepukin jalan di duur jurangé ané dalem. Tuak, mula setata nyisaang kenangan-kenangan ané tusing nyidaang baan ngengsapang.

I Putu Supartika, embas ring Selumbung, 16 Juni 1994. Alumni Jurusan Pendidikan Matematika UNDIKSHA. Sane mangkin meneng ring Singaraja dados dagang benang.

23


Suara Saking Bali Satua Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Lutung tekén Macan Kacerita jani I Lutung masusupan ngungsi alas. Tan dumadé tepukina I Macan sedekan medem di batan kayuné. I Macan matakon, “ih, iba Lutung lakar kija?”

I

Lutung masaut getar, “aduh sedeng melaha pesan, waké mula nyadia ngalih iba. Jalan iba luas ka pasisi, ajaka mapatung. Waké suba mapenga bé penyu.”

I Macan daat lega ningeh, laut masaut age, “nah lamun kéto jalan

énggalang kema. Uli tuni waké dini nganti tetadahan. Jani sedeng melaha iba teka ngajakin mapatung.” Tan critayang di jalan sagét suba teked di pasisi. Tepukina penyu mokoh nyegagag nengkayak. I macan jibrag-jibrag sawiréh kendelné tan sipi. I Macan mamunyi, “ih Lutung jani kemu iba ngalih api. Waké dini nampah mukang-mukang. Ajaka anggon saté!” I Lutung nyrucut tan patolihan nyujur padukuhan ngalih api. Critayang ajaka dadua suba sayaga nyaté. I Macan manggang saté, I Lutung ané ngilihin. Mara lebeng a katih abana menék ka punyan kayuné baan I Lutung. I Macan matakon, “dadi aba iba menék?” I Lutung masaut banggras, “badah, sajan iba buron belog, yan dini betén ejang sinah telah amah semut, legu, jangkrik muah capung.” I Macan siep sing mamunyi, itep manggang saté. Peluhné mesuab pesu. Sabilang lebeng a katih penékanga ka kayuné.

24


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Gagambaran Olih Supartika

25


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Suba suud nyaté, I Macan alon mamunyi, “ih Lutung, sawiréh suba suba suud nyaté, nah kemu énggalang tuunang saténé! Jalan dini amah!” I Lutung gancang nyautin, “nah jani waké ngalih menék.” I Lutung nyrucut menék ka tongos saténé. Teked ba duur I Lutung laut negak masila. Tegakné seken pesan, sambilanga nganyuknyuk ngéwérin I Macan. Saténé kaanggar, kaaud lantas canggola. Katikné entunganga, sarwi mamunyi, ih Macan, kanggoang iba ngamah katikné dogén.” I Macan nuléngék mabalih I Lutung ngamah saté. I Macan gelek-gelek, poosné ngetél ngadek bon saténé lalah manis. Suba telah saténé kateda, basangné I Lutung malenting betekan, uabné ngencur matanné ngriyep lantas pules leplep. I Macan ngelur magruéng. I Lutung tangkejut, limanné kepar engsap magisian. I Lutung ulung maglebug nungkruk. Ditu I Macan sahasa ngéncolang nyagrep saha ngelur, “ih iba Lutung, jani tusing buungan iba lakar mati tadah waké, lakar jambal waké nganteg tain ibané. Getih ibané lakar cérét waké. Elasang keneh ibané mati.” I Lutung makenyir lantas masaut getar, “ih iba Macan, saking saja keneh ibané lakar ngamatiang waké? Sing saja lakar sida baan iba ngepet urip wakéné. Iba nawang kranané Sang Rawana mati ané malu? Leluhur wakéné ané ngrebut ngamatiang. Kayang jani kawisésanné ada di awaké. Yan iba edot mancut urip wakéné, jani waké ngorahin iba. Mula dini di muncuk ikuh tongos pramajiwan wakéné. Yan suba pegat baan iba nyaplok pedas waké mati.” Mara kéto munyinné I Lutung, ngénggalang I Macan nyaplok muncuk ikuhné. I Lutung ngénggalang makecos menék nyrigjig ka punyan kayuné, sambilanga kedék ingkel. I Macan jengah erang kalahang lutung bengil. Basangné kebus matanné barak, lantas masusupan ka tengah alasé. Satua Bali sané mamurda “Lutung tekén Macan” puniki kaambil saking cakepan “Lutung Mungil I” kaca kaping 7.

26


Suara Saking Bali Puisi Terjemahan

Édisi XIII | Novémber 2017

Puisi-Puisi W.S. Rendra - Gending Kutus Lingsa - Gending Tresna - Di Betén Bulané

27


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Gending Kutus Lingsa Ada kedis dadua, muani lan luh ngenceg di carangé. Ada don dadua, sing muani sing luh ruru uli carangé Ada angin lan kapuk kepus, wayah makadua mangulayang kelod lakuna. Ada kedis, don, kapuk, angin, mirib buk masi ka gendingan tiangé manyerambah selagenti

Stanza Ada burung dua, jantan dan betina hinggap di dahan. Ada daun dua, tidak jantan tidak betina gugur dari dahan. Ada angin dan kapuk gugur, dua-dua sudah tua pergi ke selatan. Ada burung, daun, kapuk, angin, dan mungkin juga debu mengendap dalam nyanyiku.

28


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Gending Tresna

Serenada Biru

1

1

Ambengan lan padang

Alang-alang dan rumputan

bulan kasemaran di duurné

bulan mabuk diatasnya.

Ambengan lan padang

Alang-alang dan rumputan

angin ngesiuhang bon bokné

angin membawa bau rambutnya

2

2

Yangbubu putih di ambara

Mega putih

setata masalin rupa

selalu berubah rupa

ngrawatang mua

membayangkan rupa

ané rasaang duhkita

yang datang derita.

3

3

Dugas masriok ujané

Ketika hujan datang

suba tengah lemeng guminé:

malamnya sudah tua:

baret gati anginé

angin sangat garang

kabinawa dinginé.

dinginnya tak terkira

Tiang bangun uli pasaréané

Aku bangkit dari tidurku

laut nlektekang langité ané peteng sajaan

dan menatap langit kelabu.

déwa ratu, dumogi anginé totonan

Wahai, janganlah angin itu

sing ngungkabang saput gagélan tiangé!

menyingkap selimut kekasihku!

W.S. Rendra sané maduwé aran sujati Willibrordus Surendra Broto Rendra embas ring Sola, 7 Novémber 1935. Dané wantah pangawi sané ngawi makudang-kudang kakawian luiré puisi, skenario drama, cerpen, miwah esai. Penyair sané polih julukan “Burung Merak” puniki polih gelar Doktor Honoris Causa saking UGM. Dané séda tanggal 6 Agustus 2009 ring Dépok. Puisi-puisi W.S. Rendra puniki kabasabaliang antuk IDK Raka Kusuma. 29


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Di Betén Bulané

Di Bawah Bulan

Dugasé ada

Ketika sebuah suara

anak ngaukin adané

memanggil namanya

ia ngrérénang tindakan.

ia hentikan langkahnya.

Samar sawat ngenah gumplukan tetaruané

Rumpun pohonan remang-remang

sunar makelapan di muncuk doné.

mahkota cahaya di pucuk daunnya.

Anakné sing tingalina

la tak lihat orangnya

nanging ané ngelah munyiné tawanga.

tapi suara dikenalnya.

Dugas sunarin bulan

Ketika bulan menjenguknya

ngenah pipinné

tampak pipinya

tan péndah warnan kelopak soka

bagai kelopak angsoka

getihné rasaanga

kerna darah naik

ngebekin mua lan bulun kalongné.

ke muka dan bulu kuduknya.

Munyin jangkriké madingehan

Terdengar cengkerik berpacaran

waluya anak magélanan

pucuk-pucuk cemara bergeseran.

buka saling usuin don muncuk cemarané.

Ketika sebuah suara

Dugasé buin ada

memanggil namanya

anak ngaukin adané

ia pun tahu

nawang ia

siapa menunggunya.

nyén ngantiang déwékné.

Cahaya lembut memabukkan

Sunar tis rasaanga

angin meniup tepi kainnya.

ngawetuang keneh kasemaran

Ketika sebuah tangan kuat

anginé ngusirsir nglibirang kamené.

meraba pundaknya

Ritatkala lima gelah anak muani gedé

menyerahlah ia.

ngusu-usuin palané ia sing mapelawanan.

30


Suara Saking Bali Puisi Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Potrekan Olih Supartika

Puisi-puisi Nyoman Sumiartha Dijaké Langité Éndép? Ipidan

31


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Dijaké Langité Éndép? Rasa uling satepak batan waton Ngalalu lara Ngumbara ngalanglang bhuwana Sagara pitu kalintangin Atep masambung kangin lan kauh Kaja kalawaning kelod Apti sida nempuh bagia Maguyang brana Sarana nuwuk ambek Nuwukin pakibeh gumi Tutur pawungu tan karungu Sahasa nguber ngender Ngutang tuwuh Guminé tan patanggu Nyewagara Bulané satata doh Tan kenéng jujuh

32


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Ipidan Sunaran bulané lascarya Ngararemih i peteng Ngalangin gumi ngalangin umah Jani mirib guminé suba wayah Pawetuané maéndah Galangé mabayah Galang umah Méh ilang tanah

Nyoman Sumiartha, embas ring Nusa Penida, pinanggal 14 Novémber 1963.

33


Suara Saking Bali Puisi Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Gagambaran Manik Sudra

Puisi-puisi Ketut Aryawan Kenceng Pupulan Haiku Banjar Baduda

34


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Haiku /1/ Purnama kapat Bungah kembangé kepat Galangé ngempat

/2/ Surya makenyah Jagaté kenyinng bungah Nutugang lampah

/3/ Suryané endag Ngangon bébék mameri Pangupa jiwa

/4/ Napkala sanja Kokokan cangak mulih Leleh ngumbara

35


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Banjar Jimbar Tinggar Genah sangkep mabligbagan Ngibungang suka nepasin kakéwehan Paras paros salunglung Sabayantaka adung Pakedék pakenyung Tan saling tembung Trepti ngalangkung

Baduda Jelé goba tuna rupa Nanging ayahé tan tuna Ngatipuk maguyang aya Anteng nagingin swadharma

I Ketut Aryawan Kenceng, tamat SD, SMP, SMA ring Klungkung, naanin makarya ring widang pariwisata hotél travel agent, cargo ekspor impor, restaurant, garment/handicraft production. Sampun ngamedalang limang cakepan puisi sané mamurda Beruk, Bikul, Bubu, Rwa Bhinéda, miwah Bali Melah Bali Benyah.

36


Suara Saking Bali Puisi Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Gagambaran I Nyoman Buda Arimbawa

Puisi-puisi I Nyoman Buda Arimbawa I Nyoman Buda Arimbawa, embas ring Selat Peken, Susut-Bangli, 21 Oktober 1998. Alumni SMA Bali Mandara, lan sané mangkin kuliah ring Undiksha Singaraja.

37


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Sledét Dén Bukit Uttaraning jagat bali pulina Uleng pangaksiné ring genah wibuh Wawidangan agung cihna digjaya Maurip taksu nembang panjiprakasa

Mungkah surya ring adeg jagat landuh Babarungan bukit lan segara ngurit carita Subaganing gumi kajanaloka Tatamian Sang Natha lintang suradira

Ngunggahang urip ring suécan segara Nandur sarira ring paican sri sedana Nglungsur rahayu ring unteng lintih wana Matunggal paramatattwa mapakraman

Dén Bukit... Sledét prawiraning taruna jaya Prasangganing kebyar nambur jagat Srenggaraning gita ngurip palawakya Kakawian sang wreda lintang pradnyangga Sasuratan yowana jaya prawikrama Ngembasang biséka ring ungkur parwata

Dén Bukit... Jelé Melah Gumi Gelah... Kubutambahan, Anggara Keliwon Tambir, 30 Méi 2017

38


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Tembang Sekar Sandat Rakwa sekar punika nembangang gending, gending rasa kawates genah sané tios, tios ring tatinggahan i kekupu, bina ring ius adeg akah i waringin, tur cenidra ring entik carang intaran... Tembang ipun nyleseh peteng, petengé rumasa mapitakut, dingin mangampehang ipian, ipian cihna rasa kalikub rindu, rindu ring ketélan i damuh semeng...

Sumirit miyik ipun nembangang gending, gending rasa tuna unadika, lipia ring pageh i punyan dapdap, singsal ring prarem i damar sentir, tur tingkeb ring manis segara madu... Tembang ipun las masunar, nyangkepin galang i purnama, petengé rumasa ngandika, bintang-bintang arsa manyatua, Wénten kalih angen sané ngunggah rindu... Ring miyik ipun i sekar sandat... nyantos sapawali i kekupu

Selat Peken, Redité Wagé Uyé, 18 Juni 2017

39


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Tembang Sekar Sandat II Riwusan wengi nelaratang ipian, tembang i déwa kantun masuara ring unteng manah sané nyilib, minab damuhé manunggal pertiwi, ring natar alit pacanggahan, taler ring sarin ipun i sekar sandat, manawi nyobiahang miyik pinaka wirasa, pinaka cirén sapaninggal i kekupu, ngindang ninggal ketélan sabeh, sané nyampuhin sepi jeroning angen...

Risampun menga purwaning nur, paras i déwa ngokasang lengkara, ngasor lituayu Sang Nilotpala nedeng kembang, kasarengin kenyung makéh suksma, lan toyan panon sané nedunang lascarya, macampuh tresna ring tungtung tangis i déwa... Pamargin galah nénten sida kabasta, sadurung sasihé manggih panglong, tur sadurung gong panguntat masuara, durus igumang daging tembang i déwa... Wekas caritayang indik patemon puniki, i kekupu matinggah ring linggih ipun i sekar sandat...

Kubutambahan, Sukra Pon Perangbakat, 7 Juli 2017

40


Suara Saking Bali Satua Masambung

Édisi XIII | Novémber 2017

Kania (3)

Masan maparténé rauh. Krama banjar Winanguné taler keni ius. Wénten nyarengin PNI. Wénten nyarengin PKI taler wénten sané lian – lianan. Sami rumasa jagi mapikolih wantah sampun nyarengin maparté. IBW Widiasa Kenitén

P

unapi malih sané dados pamucuk parté sang sané kasungkemin. Sering mapitulung ring krama dangan antuka néngkobang manah kramané mangda nyarengin parténé.

Sané pinih sumekena wantah mapikayun dados wakil rakyat. Wakil rakyat

sané marakyat punika sané becik. Nénten seneng ngawetuang krama kalaran. Sayan sering ka banjar – banjar jagi sayan kaonengin. Ring punapiné taler makta gapgapan. Makacihna tulénga, urati ring krama. Wénten makta baju kaos madaging gambar parté. Wénten makta ajeng – ajengan wantuan saking parté. Tokoh – tokoh partén sami ngaturang déwékné jagi prabéla ring krama.

41


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Pikobet kramané jagi bélaina. Wénten malih ngaturang jagi ngepah gajiné wantah sampun kajudi. Santukan ajin Dayu Latri gumanti wikan ngamel krama, sami tokoh – tokoh parténé ngrauhin. Saking PNI, saking PKI. Antuk akehné sané ngrauhin, sakadi nénten wénten sané ngranjing ring pikayunan ida. Sakéwanten becikné, sami sané seneng mapartéan icénina nganggén griané genah mlibagang tatujon parté. Wilangan ida saderana pisan. “Ané mapartéan ené

makejang nyama. Eda pesan gati miyegan baan

parté,” sapunika ida nganika wantah wénten sané matur. Sanunggil wengi ramia manten ring gria. Wénten sané ngarya Jangér. Wénten sané ngarya jogéd. Jangér utawi jogédé punika seni sané pinih tampeka sareng krama samaliha nénten banget méweh murukin. Sareng katah dados masolah.Tatujon parténé kabahbahang antuk gending – gending. Wénten masinom-pangkur, wénten gending- gending mabasa Melayu. Sang sané mirengang nyak kadi daut pikayunané. Rasa seneng ring parténé jagi urip. Ajin Dayu Latri taler midep masolah. Ida gumanti seneng ring wali – walian. Kocap naen taler dados pragina topéng pajegan. Topéng sané masolah ngraga. Arang midep sané nopéng pajeg. Santukan mangda midep dados raja, penasar, utawi punakawan sané nglengutang sasolahanné. Nyihnayang manusané midep ngamel jagat, ngéncakang jagat, makarya ring jagaté. Gria Tamané jimbar, asri pisan. Wit sekaré maurip sakadi ngaturang kamiikan ipuné. Kamiikan sané pacang kaaturang ring Sang Mahaganda.Wit pucuké masekar barak kagenahang ring delog griané. Sayan katah manten sekar ipuné. Ipun rumasa bagia santukan saraina kaanggén kalpika. Kalpika sané kasumpangang ring Siwadrawa. Linggih Sanghyang Siwa tedun marupa Sanghyang Ongkara. Ongkara Sungsang- Ongkara ngadeg macepuk ring tungtunging Siwadwara. Sekar jepuné nénten

nyak kaon. Ipun ngaturang sekarné. Sané putih,

barak, putih kuning. Sekar ipun anggén ngawewehin kalpikané. Mangda anut

42


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

barak, putih, selemé. Sering kaucap Brahma, Wisnu, Iswara. Sanghyang Trimurthi kalinggayang saraina- raina rikalaning ngrastiti Sanghyang Widhi. Sang Sadhaka ngalinggihang Sanghyang Trimurthi ring tirtha. Tirtha anggén yadnya olih Sang Sadhaka. Sanghyang Amertha kalinggayang olih Sang Putus ring Jnyana. Dumun, Pranda Kerta ngawangun griané. Pranda Gdé késah saking gria ageng santukan nabén Pranda Gdé nganikain mangda ngawangun gria anyar. Griané punika pecakné tegal ilalang. Yan nénten sang maangga pradnyan nglinggihin minab nénten purun. Tegal ilalangé neledu nginyah. Katah ngaturang nénten becik anggén gria. Pranda Gdé Kerta nénten nué pikayunan sumanangsaya. Pranda Gdé wikan mayuh kawentané sané ngencelin. Panesé prasida dados amertha. Pranda Gdé

pinih riin

ngawangun genah mayoga. Payogané kantun

maraab ilalang. Ilalangé sané kaarit dumun kadadosang ingketan. Sakané kantun nganggén tihing petung. Pakantenané lawas pisan. Pamrajané durung prasida kakaryanin. Kantun nganggén taru sakti. Ring ajeng payogané kaadegang kamulan. Ring kalerné kaadegang Sanggar Agung.sareng palinggih Ngrurah Sakti. Wantah tetiga wau prasida kaadegang. Kawéntenané sané ngawinang. Daweg kantun walaka, Pranda Gdé mapeséngan Ida Bagus Punia. Ri sampuné madiksa matengeran Pranda Gdé Kerta.

Ida ngetut pamargin

Lelangit idané. Mangda nénten putus, Brahmanakusa kaucap olih sang wikan. Taler pinunas saking kramané raris nglunggsur panugrahan ring Pranda Gdé ring gria Ageng. Sayan sué sayan becik pakantenan griané.

Palinggihé ring mrajan

kabecikang. Karuntutin antuk palinggih lianan. Meru tumpang tiga, limas sari, limas catu. Sami magentos nganggén duk. Pamereman Pranda Gdé sampun marupa Balé Ageng. Magenah ring kaler. Balé dangin ring kangin griané. Parantenan kagenahang ring delod. Genah Bhathara Brahma.Nginutin sukat

43


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

asta kosala kosali. Los kagenahang ring pernah kauh. Genah pasemetonan makumpul. Magendu wirasa. Pranda Gdé Kerta kasub. Ida ngertanin pakraman. Katah ida katuur. Katah ida katurin muput karya. Nénten wénten sané ngrimikang pamargin Pranda Gdé Kerta. Pranda Gdé wantah katuran, sesari sané aturanga antuk sang nuur nénten kaambil makesami. Pranda Gdé tetep mapica.” Apang ada baang tiang tekén ané gaénang,” sapunika ida sering ngandika. Kadi kémad sang sané nuur. Aturané sané manahang ipun malit,malih picayanga olih Pranda Gdé. Ring gria sedeng becika wénten grantang anggén nyarengin sasolahan jogédé sareng sasolahan jangéré. Tios ring anak sané demen mapartéan, taler wénten saking krama lianan. Alit –alité taler katah sané nonton. Usan masolah kamedalang séla malablab. Nyambil maosang indik parté sané gumanti jagi prabéla ring krama. Wénten ngaturang parté PNI sané becik. Wénten nimbalin PKI sané becik. Wénten malih kadi ngajuman Partindo sané pinih prabélana. Wénten IPKI sané nénten lali ring pratakjana. Krama ring banjar Winanguné, sampun mapah – pahan kantos ring pasemetonan mapah- pahan. Wantah mabinaan parté, pateh kadi mameseh. Ida Bagus Ngurah gumanti nénten seneng mapartéan sakéwanten seneng ngumpulang krama. Ida mapikayun

napi manten dados sarengin wantah

sampun jagi sutindih ring jagat. Sané aptiang ida mangda kawéntanan jagaté sayan becik. Sakéwanten nenten naler mresidayang, sayan panes manten ring banjar Winangun. PKI-né janten – janten ngaturang nénten pracaya ring Widhi. Pura , paibon, mrajan nénten nyandang wénten. Becikan sampun asahang dadosang tegal. Dadosang genah masesanjan manten. Sengit sané miragiang. Antuk purunné nyacad pagenahan Widhi. Sakadi nénten rumasa ring déwék manresti mawit saking Widhi. Bapa Runa malih purun ngédéngang déwék. Ring angkul –angkul umahné madaging Palu Arit. Gambar partai PKI. Somah ipuné dados Gerwani. Bapa

44


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Runa gumanti duweg masilatan. Akéh para terunané sané malajah masilatan. Ipun ngajumang déwék. “ PKI-né mula titisan anak duweg – duweg. Lamun meled duweg mai barengin parté PKI-né.” Para terunané santukan meledé ring paplajahan dados pasilat nyak kémanten nyarengin. Ipun ajaka indeng - indeng . Ring dija wénten paguneman PKI taler sareng. Kantos purun ninggalin pakaryan ring carik. Lali ngangonang banténg. Lali ngrereh padang. Punapi malih Bapa Runa masemaya jagi nguwéhin carik, tegal wantah sampun mresidayang mapikolih ring parté. ”Makejang lakar maan duman. Nyanan disubané makejang bakat ajaka malegan – legan. Yén marengin PNI tusing ada apané. Ento tingalin PNI -né liunan ané demen mabakti dogén marengin. Masih tusing nekaang apa mabakti sai – sai. Yén marengin PKI dedaran lakar tusing mayah. “ Telas rahinané anggén maosang indik parté. Sanunggil parté nué panua sané kasungkemin. Saluir sané medal saking panua parténé pastika becik manut ring pikayunan. Nénten dados purun ring panua. Purun pateh ring langgana. Mangda kadi bébék nuutin pamuu. Bapa Runa samaliha sampun purun ngarya bangbang dalem jagi genah nanem sané nénten satinut ring PKI. Bebaosané sering pisan kaaturang sanunggil macepuk sareng PNI. Magendu wirasa sereng Ida Bagus Ngurah. Bapa Runa mautsaha nyugjugin Ida Bagus Ngurah. “Ratu aksi baktin titiang. Wantah Ratu kayun, sami jagi subakti ring Ratu. Titiang nyadia prabéla ring Ratu. Atman titiangé aturang titiang.” Salegentos panua PKI-né ngrereh mangda nyarengin ring PKI. Ida tetep kukuh nénten jagi sareng – sareng gradag – grudug. “ Nyén ja lamun meled nganggo griané ené lautang. Apa ja adan parténé,” sapunika ida ngandika. “ Tiang depang eda barenganga. “ Minab ida sampun waneh ring pakaryan mapartéan.

45


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Gagambaran Drs. I Nyoman Ngadeg

46


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Ida Bagus Ngurah gumantiné pecak pejuang dumun. Raris dados guru. Santukan dados guru, polih ngicénin kaweruhan ring anak lian. Ida nénten kayun ngrereh pakaryan sané lianan mangda polih ngayah ring Sanghyang Sastra. Ida sampun sering ngrumasayang sungkané ring alasé. Punapi malih daweg kajajah olih i Jepang. Ida kantos medal warih kadaldal. Anggan ida wénten lung kapiles olih serdadu Jepang. Sutindihé ring panegara ngawinang. Kantos nilarin rabi. Nilarin oka Nué taler ida pikayunan.” Yén dugasé ipidan nyak gradag – grudug buka jani, méh tusing makelo jahjah anak uli Belanda, uli Jepang. Mirib suba pilehan gumi sangkan kakéné. Ajak nyama padidi saling engkigin. Yén ajak musuh uli duranagara, makuisan tusing bani.” Sayan sué sayan

murunang manten PKI-né jagi ngawéntenang

pemberontakan. Ortiné sayan limbak manten. PKI-né jagi munggal sirah sapasira ja sané nungkasin. “ Apang ada caru jlema jani,” sapunika bebaosan kapiragi. Samaliha purun indeng – indeng makta kandik. Makta tah nyanyap maortén palu arit kocap jagi anggéna nyahcah sané mialangin PKI-né. Krama sané ngranjing ring PNI taler nénten ajerih. Taméng – taméngné taler kamedalang. Ipun purun jagi ngamesehin PKI-né.Sanunggil sané wikan ngarya sesabukan mangda kebal ring sarwa malandep katunasin tulung. Wesi kuningé kaucap pinih kataha karereh. Wantah nénten polih wesi kuning, rerajahan sané sampun mapasupati katunas. Sami pracaya antuk wesi kuning, antuk sesabukan nénten matatu antuk sanjata. Punapi malih kadulurin antuk menggah. Sayan ngrubéda sesabukané. Balian – baliane polih pakaryan. Mararian ngwilangin anak sungkan panes, bebaian, keni cetik. Ulenganga ring ngarya kakebalan. “Aget ada pitungkas buka jani. Ada pajalan panawangé abedik. Tusing ngoyong besi kuningé. Keremang dogén abedik apang nyak nyusup. Yén indik makeloné nyusup dong ia ané ngrasayang.” Bapa Rai mabaos – baos ring manah.

47


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

“Pipisé ada majalan jani. Melahang nabdabin paileh guminé jani. Nyén nawang, bisa ada dadi bunglon. Dini ditu slamet. Basang bengkis. Pules tis.” Yukti pisan pemberontakan G 30/S/ PKI- né meletus. Ipun jagi ngentosin Pancasila antuk sané lianan. Gedeg pisan taméng – taméng PNI-né polih galah ngempahang gedeg basang. “Mula wanén PKI – né. Mirib ia dogén ngelah panawang. Jani, sakit kenehé lakar misi.” Gusti Jingga nyerétang keris. “ Kerisé ené lakar ngisinin pajalan kenehé.” (masambung….)

IBW Widiasa Kenitén, embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

48


Suara Saking Bali Pangawi

Édisi XIII | Novémber 2017

Agung Wiyat S. Ardhi Agung Wiyat S. Ardhi embas ring Puri Anyar Keramas Gianyar, tanggal 3 Fébruari 1946. Danénamatang sarjana muda ASTI lan sarjana Agama Hindu lan naanin dados guru ring PR Saraswati Gianyar. Dané taler naanin dados Kepala SPG Saraswati Gianyar, Kepala SMA Saraswati Gianyar, Anggota Madya Désa Pakraman Kabupatén Gianyar, Tim Penyeleksi Penerimaan Penghargaan Wija Kusuma Kabupatén Gianyar, Tim Penyuluh Bahasa Bali Kabupatén Gianyar, Tim Pembina Utama Dharma Gita Kabupatén Gianyar, lan Tim Pembina Nyastra Kabupatén Gianyar. Lianan ring punika, dané taler kasumbung dados pragina Drama Gong. Dané ngamolihang hadiah sastra Rancagé warsa 2001 antuk cakepan sané mamurda Gending Girang Sisi Pakerisan lan antuk jasa ring widang sastra Bali modéren warsa 2010. Ring warsa 2015 dané polih penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali antuk cakepan sandiwara mabasa Bali sané mamurda Bogolan. Niki wantah silih sinunggil kakawian dané marupa puisi sané mamurda “Taksu” sané kaambil saking cakepan “Dénpasar lan Donpasar” kaca kaping 7.

Taksu Rarianang indangé Duh, Aruna, duh pawana, duh rahina. Tityang ajerih Widhi wadih Kalantaka ngendih Tityang amerih Asing alih mangalih Asing alih tan polih

49


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Tan polih ngruruh ririh.

Mangkin, saking prabhata segara Sanur Saraswati matéja Nyinarang kaluihan Aji Nyekarurayang kadiatmikan Kapradnyanan Ring sang teleb angulik sastra Angulik aksara Angulik tatua

Aruna, pawana, rahina Sampunang malih andega indangé Tityang tan kantun ajerih Widhi tan kantun wadih Réh Saraswati sampun nyiratang Padma késara Taksu Nyekarurayang satwam Ngébekin Bhuana Dénpasar

Mangkin, ngiring tancebang dupané masumpang geni Ngendih Mangda polih asing alih Ngruruh ririh Ngruruh sugih Mabekel tresna kinasih Mapikolih shantih.

Bhadrika Ashrama, 14 Agustus 2013

50


Suara Saking Bali Gegonjakan

Édisi XIII | Novémber 2017

Luh Ayu Éksis Olih: I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Pkl. 06.30 Wita. “Luh Ayu sibuk. Ia enu suntuk” “Aiis... Dadi tawang, Cai?” “Ngorta ia di pisbuk!”

Pkl. 06.40 Wita. “Luh Ayu ngacep betara. Nunas kaselametan” “Di pura dija ia tangkil?” “Di pisbuk!”

Pkl. 07.00 Wita. “Luh Ayu otéwé ka Badung” “Dadi tawang?” “Kéto statusné di pisbuk”

Pkl. 07.05 Wita. “Luh Ayu macelana barak ketat apikang” “Mbééé... Cai pasti ngintip!” “Sing. Nak ia nyobiahang potrékané di pisbuk”

51


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Pkl. 08.00 Wita. “Luh Ayu nahar rujak. Bangka jaenééé...!” “Mimih..banga nyicipin, Cai?” “Mbéé... Kapi banga icang sing kodag!” “Dadi kéto?” “Bes karoan rujakné soléh gati. Paya bulihan, kesuna badihan, tabia bun katihan, jahé impangan. Kakéto amaha! Léngkongé!” “Béh jangkep panawang Cainé!” “Nak siaran langsung ia di pisbuk!”

Ngelingsirang... “Luh Ayu mandus. Melalung légod” “Aruuuuh... Siaran langsung ia di pisbuk? Celekotokané I Luh!” “Sing. Icang ngintip langsung!”

Sandikala... “Luh Ayu mising diséntri. Mirib lebihan nahar rujak kekinian.” “Béh, buin Cai ngintip langsung!” “Sing. Tegarang bukak pisbuk Cainé. Icang nyiarang langsung!”

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra, pangawi Bali sané magenah ring Macang Karangasem

52


Suara Saking Bali Geguritan

Édisi XIII | Novémber 2017

Bongkling Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem

/41/ Yén cahi manjing kamoksan, sengka pisan ban ngitungin, ya mabarén emas mirah, hento barén paling lewih, gumi salaka pipis, horangka jamprahé luhung, prasiddha pamelin swarggan, nto apa takutin meli, masé liyu, beli aji tengah belah.

53


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

/42/ Dadyaget meli dimudah, né swargga pang cahi huning, mas maniké buka buka témbok, mirahé maka jalijih, kayuné madon lungsir, péremas lawan gagulung, baléné mrahab gedhah, koriné winten mahukir, hendih murub, galang twara da madhamar.

/43/ Lén to anak luh né melah, soroh twara bwin milihin, paselér bungah manganggo, lawut ya teka ngayahin, ngaba asing demenin, sing cittayang suba rawuh, krana bapa akéto, ngorahang mudah tani gigis, hégar kenyung, Pan Bongkling masahur hénggal.

54


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

/44/ Jroné té tahén marika, dwaning tatasé tan sipi, tityang nulekang matakon, mangdé tityang manggih becik, Dé Senggu manyahurin, to buka krunané bahu, bapa sing tahén kema, sok ucapan sastra lewih, munggwing tutur, buka kéto tuduhanga.

/45/ Pan Bongkling jengis nugesang, singgih I Jro Senggu Pangi, twah saking patuduh I Jro, né tan wénten manggih becik, inggih tityang né mangkin, makaryya patuduh tutur, tengah pasihé né kelod, wénten emas kadi sendi, nika ruruh, tengah pasihé punika. (pacang kalanturang…)

55


Ésai

Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Galungan, Nyanggra Sahananing Pamargi Rahina Suci Olih: I Komang Alit Juliartha

G

alungan sampun nampek. Ten ngantos aminggu, rainan jagat sané kamargiang nyabran 6 sasih nuju Budha Kliwon wuku Dungulan punika jagi kalaksanayang olih krama Hindu sajebag jagat

Indonesia pamekas ring Bali. Indike puniki gumanti sane kajantosang olih krama Hindune jagi ngaturang sembah pangubakti ring Leluhur kalih Hyang Widhi. Sadurung rahina Budha punika rauh, krama hinduné sami nyiagayang sahananing piranti sané jagi kanggén ring rahina Galungan. Para istriné iteh makarya jejaitan. Lanangné makarya katik saté, basa-basa anggén ring panampahané, taler makarya pénjor. Daha trunané taler akéh sané nguopin reramanipun. Nulungin majejaitan, matanding banten. Trunané ngrereh tiing penjor, melutin bawang, mareresik spisanan masang bebungah ring marajan, muah sané lianan. Yadiastun aab jagaté kadi mangkin, teknologi nglikub kauripan iraga, nanging kantun pageh truna-truniné pamekas, ngajegang swadarma pinaka umat Hindu risajeroning nyanggra Galungan. Indayang kayunin mangkin, sujatinné Galungan puniki gumanti prasida anggén genah malajah. Napi mawinan kadi asapunika? Siosan ring malajah majejaitan, matanding banten, makarya pénjor, nempa saté, ngurab lawar (pamekas ring anom-anomé), taler prasida anggén genah malajahang raga, introspéksi diri. Élingang, galungan puniki wantah dina kalaning Dharma jaya,

56


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

sida ngasorang Adharma. Sapatutné sampun dinané puniki anggén genah malajah, mulat sarira mangda prasida iraga sareng sami mecikang raga, mecikang pikayunan, wicara taler parilaksana. Sampunang Galungan anggéna kesempatan muruk majudi, punika gumanti nenten kapatutang. Siosan ring ngaturang pangubakti taler anggen genah malajah, rainan sané kaucap pinaka cihna jayanti Dharma kalawan Adharma puniki wantah dina anggén matemu wirasa, madarma santi sareng keluarga. Minabang akéh kulawarga sané madohan genah, katungkul sibuk jroning pakaryan, ngrereh pangupajiwa, ten polih selah, galah mulih, dinané puniki anggén genah nyakupang tangan ring merajan taler spisanan matemu sareng kluarga sami. Pakedék pakenyung numpahang kangen duaning sué tan polih kacunduk. Galungan punika wantah rahina suci. Riantukan rahina suci, gumanti sapatutné pisan iraga nyaga kasucian puniki antuk malaksana sané becik. Sané utama ngamargiang rahina jagat Galungan antuk manah sané suci, ning nirmala, ngastiti sareng sami dumogi jagaté landuh sutrepti.

Okt 2017

I Komang Alit Juliartha, embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawiankakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016. Warsa 2016 dané ngamedalang cakepan marupa novél sané mamurda "Satyaning Ati".

57


Ésai

Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

Luu Plastik Pikobet Pelik Olih: IDG Trinandita

R

ing ngemargiang kahuripan sekadi mangkin, ritatkala kemajuan jaman sampun nénten prasida nambakin sinah pikobet sané nyarengin utawi ngikutin sinah pacang akéh. Kemajuan jaman sinah

mapikenoh ngawerdiang kahuripan tur nincapang kesejahteraan utawi kasukertan idup para wargané. Nika patut i raga suksemaang tur tincapang malarapang antuk utsaha tan sipi tur pangubakti ring Ida Hyang Parama Kawi malarapan malaksana sané becik tur mapidabdab ring kahuripan puniki. Sekadi sampun kabaosang ring arep pikobet sané nyarengin ring kemajuan kahuripan sekadi mangkin sané dados unteng ring guratan lengkara sané kawedar niki wantah indik luu utawi mis plastik. Ring kahuripan sekadi mangkin luu plastik sinah sampun dados pemandangan sawai-wai. Nénten wénten sané nénten uning tekéning luu plastik punika. Luu plastik utawi sering kabaos sampah plastik wantah sampah produksi sané dados pikobet sané pelik utawi dados masalah ring kawéntenan palemahan i raga. Sampah plastik sekadi sampun nututin kahuripan i raga sareng sami. Conto sané i raga patut kayunin. Sami ngasilang sampah plastik. Matumbasan napi ja sané mangkin sinah ngawetuang luu plastik. Numbas ajengan kaicén tas sané mebahan plastik

58


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

minakadi tas krések. Kénten taler yéning matumbasan sekancan alat-alat kecantikan sinah tas krésék sané anggén genah. Yéning kayunin napiké sané tumbas tur ring dija ja matumbasan sinah jagi ngawetuang luu plastik. Sekancan plastik sané kacingak tur kaanggé mungkus utawi genah bablanjaan, ring warung, ring toko, ngantos ring swalayan sinah genah sané kaanggén genah bablanjaan nénten wénten tiyos sinah tas plastik utawi tas krésék Tiosan ring indiké puniké sekancan adol-adolan sané tragia ring pasar, warung ngantos ka toko-toko sami mabungkus plastik. Ajeng-ajengan utawi barang barang sané kaadol taler mabungkus plastik. Yéning matumbasan krupuk, sanganan kering tiosan sinah sampun ngawetuang luu plastik saantukan plastik pinaka bungkusnyané. Dadosné ring sekancan margi, pasar, paumahan, lingkungan kantin, lingkungan toko kénten taler ring swalayan sinah sampah plastik nénten méweh ngereh utawi dados pemandangan sawaiwai. Napi malih yéning luu plastik nénten kauratiang utawi kadaddabang olih i raga sinah ngawetuang pikobet sané pelik. I krama utawi warginé kari akéh sané ngawag ngutang luu plastik. Got sané sepatutné genah embahan toya yéning sabeh akéh anggéna tongos ngengkebang luu plastik. Sekancan luu sané wénten jeg kasampatang tur kagenahang ring got ring sekancan sisi margi. Warginé marasa élah tur aluh nénten nyak tuyuh sané penting luuné nénten pasléngkat dadosné got anggéna genah luu. Napi mawinan asapunika niki prasida kacingak yéning wénten sabeh akéh pisan goté meluah ulian tongosné majalan sampetan ulian wénten luu boya ja luu plastik kémanten ngantos luu tiyosan numplek irika. Napi malih luu plastik sané marupa botol sinah jagi ngawinan goté pacang sampet. Nika sampun sané ngawetuang banjir ritatkala sabeh rauh. Pikobeté puniki pikobet i raga sareng sami. Napi sané kasurat boya ja samian warginé maparilaksana sekadi asapunika. Akéh sané urati minabdabin luu plastik lan luu tiosan sekadi don-donan muah

59


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

lianan. Yéning dados, ngiring luu plastik sané marupa botol plastik, peralatan plastik sané ssmpun nénten dados anggé pupulang. Punika luu plastik sané marupa tas krésék utawi plastik dadosang asiki. Luu sané marupa don utawi sané mawit saking tetaneman sané jagi berek dados genahang ring tegalan sinah maguna dados rabuk utawi pupuk kompos. Punika taler luu siosan sisan ajeng-ajengan sinah dados anggé rabuk utawi tetadahan bawi. Luu plastik sané dados daur ulang nika dados kaadol sinah jagi ngamolihang jinah ngawinang i raga sumringah dados tumbasang tasik utawi uyah anggé ritatkala makarya sambel matah. Ring margi utawi ring arepan puri, jero, geria , umah soangsoang sampunan ngutang luu ring jelinjingan utawi got. Got sané wénten ring sisin margi mangda setata resik sinah becik kapanggih. Buina yéning sabehé rauh nénten wénten banjir utawi toya meluab ngebekin margi. Yéning sami peduli utawi urati ring kawéntenan luu plastik puniki sinah jagaté jagi asri pemandangan becik lestari. I raga sami seneng ring ati. Luu nénten malih dodos pikobet pelik. Luu plastik sebenehné maguna yéning sami mapikayun becik. Boya ja pikobet pelik.

Anggara, 17 Oktober 2017

IDG Trinandita, magenah ring Klungkung. Makarya dados guru Matematika. Seneng makekawian luiré puisi miwah artikel. Kakawiannyané naanin kawedar ring Suara Saking Bali.

60


Suara Saking Bali

Édisi XIII | Novémber 2017

61


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.