Majalah Suara Saking Bali edisi XLIX (49)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

daging majalah Pamahbah bungut lantang ngutahang kacang (Madé Sanggra) 2 Lawat-lawat Gending bhatara (IGA Darma Putra) 4 Satua Cutet bibi bulan luas ka bulan (IDK Raka Kusuma) 14 ngadéblag (Putu Widnyana) 43 tanah lekad (Ni Wayan Antari) 60 ujan pelung (Agus Sutrarama) 82 Satua Bali i bawang tekén i kesuna 36 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 70 Puisi Bali puisi-puisi i wayan ésa bhaskara 29 puisi-puisi ig mardi yasa 54 puisi-puisi rambut kristinta 79 puisi-puisi déwa sudirga 91 Artikel énci mataksu (Putu Ayu Gunarsini) 51 nyepi segara, bakti nelayan tekén déwa bayu (Ni Nyoman Ayu Suciartini) 94 Satua Masambung sang boma (15) 73 mawa madui (14)-- Ketut Sugiartha 97 Geguritan bongkling 8 Gegonjakan piyé kabaré, isih pénak zamanku, to? (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Seselan i madé suarsa 104 Kamus kamus 107

1


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Pamahbah

Madé Sanggra

i titiran dadi mantri i gelatik dadi galuh i bondol dadi condong lan i blatuk dadi juru kajar i bacica dadi juru céngcéng i sawanujan dadi juru kempur kalaning krama paksiné ngawangun arja cihna jagaté gemuh raharja wong sato mina manuk taru buku

2


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

sami garjita ramia setata nguni! mangkin? taaa.......sss, pluk! i paksi lua ulung bah nungkayak i paksi muani sengap engap-engap manahnyané sedih pedih jengah ngahngah duh, manusané gemes ames yéning anginé pateh kadi dibi tur ngelantur selanturnyané gulemé jagi ningkeb iyeb i kompiang tan jagi ngaksi paksi déning manusané gemes ames déning paksiné sami kapaksa déning i bungut lantang ngutahang kacang

sukawati, sa, u, bala, 1980

Catetan: Kaambil saking pupulan puisi Bali anayar Kidung Republik kakawian Madé Sanggra

3


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Lawat-lawat

IGA Darma Putra

N

yansan liu jani anaké marebutin Bhatara. Kadéna Bhatara ento cara kasugihan ané dadi adep. Kadéna Bhatara cara baju ané anggona ngengkebin bulénan di awakné. Padahal suba liu anak malajahin

shastra ané ngorahang Bhatara ento sing ngidang bakat gisi. Salingké ngisi, lakar tingalin dogén tusing ngidang. Salingké ningalin, kenehang suba tusing mampuh. Sing teked kenehé anggon ngenehang Bhatara. Ané suba lumbrah masih di tuturé, jelema koné bisa dadi Bhatara. Liu ada satua ané nyatuang unduk jelema dadi Bhatara. Yén sing dadi Bhatara, sesingné ia bareng ditu di suargan ngoyot amerta, terus pules ajak dedari. Sakéwala sing aluh apang maan panugrahan buka kéto. Jelema ané dot neked di suargan sakéwala tusing mati, patut ia ngelarang tapa brata yoga samadhi.

4


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Makejang gegelarané suba patut, ada buin gegodan lakar teka nguug tapané. Ané sik malu gegodan jaen sakala. Gegodané ené teka uli baga purus, teka uli Kama. Kama ento koné cara api ngerug ngaenang awaké kebus ngerodok. Nyak mesib cara gunung api ané dot makeplug. Yén gunungé ento makeplug, batu-batu tapa bratané bareng anyudang blabar api. Muncuk tapané cara muncuk gunung ané bongkang ulian keplugan. Sing mabudi koné tapa bratané yén suba kadung gedé Kamané ané ngaliput ukudané. Suud ento musti teka gegodan jaen niskala. Jaen niskala ento teka uli tutur-tutur rahayu matitisang kamoksan. Apaké kamoksan ento dadi orahang gegodan? Yén Mpu Kanwa takonang, mirib ida ragu lakar nyautin patakon soleh buka kéto. Ida maosang anak ané suba neked ring tetujon ané utama, suba liwat ring kamoksan utawi kasunyatan. Sakéwala, yén kamoksan ento mialangin tetujon, Ida maosang kamoksané dadi gegodan. Cutetné, ané madan gegodan tuah sakaluir ané mialangin tetujon. Sang Arjuna tetujoné wantah apang menang di peperangan. Yén suba menang, lakar aturina tekén rakanidané ané mapeséngan Dharma Putra. Ulian seken Sang Arjuna matapa, jeg seken rauh Ida Bhatara Siwa nyakala. Sakéwala Bhatara Siwa ané dadi patitis tapan Arjunané, sik malu dadi Kirata. Ditu lantas Sang Arjuna miegan ngalawan Bhatara Siwa ané sembaha. Apa mula kéto mirib gegaman anaké nyumbah Bhatara? Sasubané sembah, jeg iring ida miegan. Salingké lakar ngalawan Bhatara, ngalawan awak padidi suba tusing nyidang menang. Tegarang takonin, nyén ané ngaku dadi tukang sembah paling nomor satu di guminé ané suba menang ngalawan indriyané? Ada kéto? Yén kondén, berarti kondén ngidang cara sang Arjuna ané matapa di guané. Sakondéné Sang Arjuna ngulengang keneh matitis ka-Séwan, enu Sang Arjuna nganggon kunda api lan sarwa sekar anggéna mapuja. Jani liunan anaké sing enu pajalané cara jelema nuut enjekan batis. Pajalan anaké jani cara dongkang.

5


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Kondén tamat besik enjekané, suba nagih makecos apang énggalan teked di enjekan nomor dasa. Kasus lénan masih ada ané terus nganggon harta brana dogén, tusing taén ngeningang kenehné padidian di karang suwung. Ané kéto orahanga cara sampi mategul di batan punyan binginé. Terus ia majalan, sakéwala mapiteh ditu-ditu dogén. Ada masih sampi males pragat pules ulian sayub maembon di batan binginé. Kadéna ibané suba maan suargan ulian ngidang pules misi angin kesir-kesir, buina misi ngembé gending-gending. Orahanga ibané sedeng mapuja aji gendingang. Ida Bhatara nak demen koné yén terus gendingin. Mirib ia ngadén Ida Bhatara cara jelema ané demen ningehang gendinggendingan rock’n roll: Aku cinta padamu, Kau cinta padanya!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Gegonjakan

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

M

argané macet. Montor ngajak ondané marérod dipatongosan sing nyidang majalan. Apa ya mirib ada di malu? Anak tabrakan? Anak labuh? Pemeriksaan surat-surat?

Ada polisi majaga takonin tiang. “Ada apa, Pak?” Sambilanga malaib magegésonan Pak Polisi masaut, “Ada démo, Dik. Démonya bentrok!”

7


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Mbééé... Tiang tengkejut. Joh para kanti ada karusuhan, kija laku tiang malaib? Kalud ngatehang bapan tiangé makontrol ka dokter, rématik ngajak prostatné kumat... Aruuuh... Dengak dengok tiang dot nawang kénkén ya pajalan démoné. Uli joh pireng munyin kalo-kaloané. “Révolusi... Révolusi... Révolusi sampai mati!” “Suara kami suara rakyat!” “Turunkan présidén sekarang juga!” Piiih... Rames pesaja! Pas di maluné ada montor trek. Bédagné misi gambar Présidén Suhato makenyem manis, maimbuh tulisan: Pié Kabaré? Isih pénak zamanku, to? Péh kadaut tiang mamaca tulisané ento. Dugasé tiang masekolah SMK kelas sebelas, taén masi tuturanga unduk zaman orde baru tekén guruné. Sakéwala tiang tusing tatas, tiang tusing konséntrasi, wiréh dugasé ento I Luh kurenan tiangé jani suba nagih tanggung jawabang. Ngantén payu, masekolah tamat. Tamat sampai di sana! Ulian dot tiang nawang unduk jamané Pak Harto pidan, tiang nakonin bapan tiangé ané nyelélég di jok montoré. “Pak, pidan jamané Pak Harto, taén ada démo cara jani?” Bapak ngituk. “Coba baca tulisan ané di bédag montor treké ento! Ngerti Bapak?” Bapak manggutan. Tiang sayan semangat, nyényé matakon. “Saja luung pidan dugas jamané , Pak Harto, Pak?” Bapak matingtingan. Jani semangat ngenahné lakar nyautin. Sambilanga dekas-dekes nahanang sakitné ia nutur. “Saja Yan. Joh melahan jamané Pak Harto.” “Apa makada? Baasé mudah? Lengis bingsiné mudah? Aman guminé?” Ber borongan patakon tiangé. I Bapak masaut, “Unduk ajin barang, saihang

8


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

ajiné tekén pipis jani mirib patuh. Pidan barangé mudah pis kéweh ngalih. Jani mael, élahan mangkuhan maburuh.” Tiang anggut-anggut mabet ngerti, lantas buin matakon, “Men, apa ngeranayang bapak ngorahang jamané Pak Harto luungan tekén jamané Pak Jokowi?” Bapak makeneh makelo. Suud nyiup aqua mara ia nutur. “Dugasé ento bapak tondén asam urat, tondén prostat, tondén kencing manis, enu siteng! Émén cainé enu jegég, sintal padat berisi. Jani jaman Jokowi, bapak bréréan. Sakit asam urat, misi prostat, kencing manis. Borongan bakat sakité. Buina, émén Cainé suba kisut, pawah! Manut keneh bapaké, luungan jamané Pak Harto bandingang jamané Jokowi!” Péééé.... Dueg i bapa masaut...

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

9


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Geguritan

Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/153/ Ratu gedegin pamitra, ratu tan jenek di puri, ada bin ratu né kéto, tan pangidhep ujar Widhi, ratu manyacad aji, ratu liyu nggelah musuh, ratu manyacad brata, kupadrawa antuk Widhi, miwah ratu, manggawé panjaké layah.

/154/ Ratu twara ada bisa, masiyat kalaning wengi, ada ratu tan pangugon,

10


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

satya brata néné lewih, ratu manyacad Widhi, hento ratu né rong puluh, padha cacakan kalah, punika nyandang musuhin, ban sang ratu, makayun ring sila krama.

/155/ Kénkén to karana kalah, sang ratu néné nu cenik, panjak nyané padha momo, twara ada mangajahin, matakon twara polih, tekéning samanya ratu, dadi twara masiyat, sapanjak-panjaké sami, apan ratu, henu kurangan prabhawa.

/156/ Alah sang ratu né tuwa, mwang ratu gering manggirih, padha duhka nira karo, kacampahan sahi-sahi, déning ida tong dadi, manyalanang bendun kayun,

11


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

dadi mawetu kalah, yén ratu gedegin warggi, masih payu, brayané mangelong pitresna.

/157/ Ratu né kalah ajahan, bumara siyat malahib, buka twara tahén mondok, panjaké ya bareng lilih, ratu takut kén istri, bumara ngarepin musuh, panjaké padha ninggal, upahé takut kén istri, déning malu, manganggo pangrasa luwa.

/158/ Lan ratu né liwat lobha, hento panjak nyané sami, padha twara dadi tagok, gustiné bas liwat demit, tong tahén kaping singgih, sahatur panjaké patut, kaling ké mbahang ngamah, adayan nyepel di puri, dwaning ipun,

12


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

twarada henyak masiyat.

/159/ Ratu né gedegin rowang, tunggal ya teka kalahin, pan panjak uling makelo, mangantenang sahi-sahi, twarada manakutin, sang ratu pijer katungkul, dadi matemahan kalah, twara ada manulungin, paksa nglalu, payu mati padidiyan.

/160/ Ratu telebing wisaya, héman pisan ban ngencanin, jalané luwas maboros, mapikat miwah mamancing, ditu tundén nyedutin, tan urung iya nyapitus, déning ya padidiyan, yadin ada manututin, i twa buru, tekéning i juru pikat.

(pacang kalanturang)

13


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Satua Cutet

IDK Raka Kusuma

Adané sujati Ni Ketut Puspita Sari. Sakéwala adin bapan tiangé ané pinih cerika ténénan kaukin tiang Bibi Bulan. Ada ané ngranaang tiang ngaukin ragané kéto. Uli dina Soma kanti Sukra, satondén ragané ngebahang awak di samping tiangé. Sarwi ngusuhusuhin gidat tiangé ngendingang Ratu Bulan . Kéné Bibi Bulan ngendingang: Ratu Bulan, margi ka ujung malali, drika taman Ida, drika wénten tlaga kalih, makakayon nyambu rata. Sisinnyané, bayem raja manumbuhin, mayéh sentrup kocap, mabias ban gula pasir, lalépayan cara Jawa.

14


Suara Saking Bali

J

Édisi XLIX | Novémber 2020

angih pesan munyinné Bibi Bulan. Demen pesan tiang ningehang. Munyinné Bibi Bulan, rasaang tiang, melahan tekén munyin anaké ané magending di radioné. Kemélan bibihné napkala magending, demen

pesan tiang nepukin. Bibihné ané duuran sibarengan makemélan ajak bibihné ané beténan. Bibihné ané duuran miwah ané beténan, belus tingalin tiang di tanggun bibihné makadua sing taén tingalin tiang didih neket pinaka cihna deket poos. Uli bibihné sing taén masi tiang nepukin poos pesu. Dugas mara ngawitin ngendingang Ratu Bulan, tiang sing nyak ngidemang paningalan, sing nyak masi masaré, satondén Bibi Bulan ngorahang nyén sujatiné Ratu Bulan

ané sambatanga di gendingané ané

gendinganga. Sinambi ngusap-usap bok tiangé, Bibi Bulan ngorahang, Ratu Bulan ento anak luh jegég. Jegégan tekén dedari. “Kén jegégan tekén dedari Supraba, ané taén satuang Bibi?” Takonin tiang Bibi Bulan sambil ngusap-usap pipinné. “Nu jegégan Ratu Bulan.” “Yén padaang tekén bibi, kén jegegan?” Bibi Bulan kedék ningeh patakon tiangé ento. Suud kedék, Bibi Bulan masaut. Sakéwala pasautné kisi-kisianga di koping tiangé. “Ratu Bulan sanget jegégan. Bibi bocok maklecok.” “Nyén ngorahang Bibi kéto?” “Liu anaké ngorahang.” “Tawang Bibi adané ané ngorahang?” “Yén luh nawang, lakar kudiang?” “Lakar sigit.” Bibi Bulan makenyem. Disubané pang telu Bibi Bulan ngendingang Ratu Bulan, buin mani sanjané tiang ajaka malali ka Taman Ujung. Sakéwala satondén ka Taman Ujung tiang orahina maorahan tekén i mémé miwah i bapa. Mémé miwah bapan tiangé sing nombaang. Sakéwala orahina apang sing kanti peteng ditu.

15


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Bibi Bulan ngandéng tiang aji sepeda ka Taman Ujung. Wiréh rurung nganuunang tur lempeng, gasir palaib sepédané. Sarwi nulak sepéda, sing suud-suud Bibi Bulan magending. Sing Ratu Bulan ané gendinganga. Bibi Bulan ngendingang gendingan mabasa Indonesia. Sing tatas dingéh, apa kadén ané gendinganga. Ané samar sawat dingeh tiang: di matamu kulihat bulan. Satondén teked di Taman Ujung, Bibi Bulan ngendingang gendingan Bali: nanem ubi ratu sayang di munduké, dagang batur nawah suah di seraya. Di Taman Ujung, negak di sisin telagané, Bibi Bulan ngendingang Ratu Bulan sarwi ngabin tiang. Di pabinané Bibi Bulan, sarwi ningehang ragané magending, tiang nlektekang telaga di arepé. Yéhné ning gati. Tepukin tiang buka kaca lantang buin linggah membat. Di betén yehé tingalin tiang bé. Ada ngalangi. Ada mauber-uberan. Makesiab tiang, wiréh marawat di yéhé lawat sliab-slieb. Liu pesan. Mara tiang tungadah, lega tiang. Tepukin tiang capung makeber di patongosan. Rasaang tiang capungé ento demen ningeh Bibi Bulan magending. Demen ningehang Bibi Bulan ngendingang Ratu Bulan. Ratu Bulan pasti suba taén mai kéto tiang ngrémon di ati. Pasti macanda ngajak capungé ento. Meled nakonang. Wiréh Bibi Bulan nu ngendingang Ratu Bulan, kenehé matakon ilang. Nu nlektekang capungé, buin tiang ngrémon di ati. Pasti demen capungé ento ajaka macanda tekén Ratu Bulan. Yén sing kéto ngudiang girang pakeber capungé tepuk. “Bibi, taén Ratu Bulan mai?” patakoné ento makeplos uli bibih tiangé suud Bibi Bulan magending. “Taen.” “Ipidan ia mai?” “Jani.” “Jani, ia mai?” “Aa.” “Cén ia, orahin té, tujuin enggalin. Apang tawang cara apa ya jegégné.”

16


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Manik Sudra 17


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Meled gati luh nawang?” “Amat ya.” “Ratu Bulan tuah ragan luhé.” “Tiang?” “Beneh.” “Dadi tiang.” “Luh jegég.” “Tiang jegeg?” “Jegégan teken dedariné ané taén satuang bibi tekéñ luh.” Bungah tiang ningeh raosné Bibi Bulan ento. Mabunga-bunga rasan kenehé. Soléh, kala ento, punyan remawa lan punyan jempiring tingalin tiang materég di sisin telagané kangin, di sisin telagané kauh, di sisin telagané kaja miwah di sisin telagané kelod. Materég, bungané mekar makejang. Tan mari layak-layak tempuh angin ngusisir uli kelod kangin. Di mulihé, tiang sing bani ngorahin Bibi Bulan unduk ané rasaang tiang totonan. Nyeh kadékina miwah éwérina. Nyeh orahanga anak cerik soléh. Laut orahanga tekén i mémé miwah i bapa. Sing dadi singang pasti wélanga. Teked di ajeng puri Madurané, Bibi Bulan nyangetang nulak sepédané. Sawi nulak Bibi Bulan ngorahin tiang tekek ngisi lapak sepédané. Tiang sing bani nakonang ané ngranaang Bibi Bulan ngorahin kéto. Napkala Bibi Bulan sing sanget nulak sepédané, tiang nakonin Bibi Bulan ané ngranaang ngorahin apang tekek magisian. Bibi Bulan sing nyautin patakon tiangé. Sawatara limang meter uli jumah Bibi Bulan nyambat: “Ada anak buduh demen ngelut anak luh.” Nuju purnama, yén sing pelih purnama kalima dugasé ento, Bibi Bulan ngajak tiang negak di natahé. Makebat tikeh klasa di betén punyan nyambuné. Satondén ngendingang Ratu Bulan orahina tiang nlektekang bulané kanti petékan pang roras. Tiang nuutang ané orahina tekén Bibi Bulan. Sekenang tiang ningehang Bibi Bulan mapetékan.

18


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Suud petékan pang roras, Bibi Bulan ngorahin tiang ngidemang paningalan. Kalanturang baan ngorahin ngrawatang Taman Ujung sunarin bulan. Ngorahin masi Ratu Bulan ané lénan majalan nglinderin telaga sarwi magending. Soléh. Ané marawat déwék tiangé. Sing majalan nglinderin telaga. Sing majujuk di sisin telagané nlektekang yéh miwah bé. Ané marawat, tiang majukungan di tengah telagané. Jukung ané tumpangin tiang jukung cenik. Sonder dayung ngeser pedidina. Yén kitané mabikuk, mabikuk pedidina. Tunjung di telagané ané lad bek supenuh, magumpluk di tengah telagané. Magumpluk dadi besik. Sibarengan layak-layak. Buka magending: Ratu Bulan, Ratu Bulan jegéh tan kadi, malayar di telagané, demen nepukin. Nepukin paliatné bingar, nepukin semitane égar, nepukin kenyemné manis ngametuang bo juruh macampuh gula pasir. Ratu Bulan, Ratu Bulan, kanti kawekas, kanti sakayang-kayang idéwa malayar dini, di telagané ené. Da nyeh bedak, da nyeh seduk. Yén bedak sentrup ngilangang bedak lakar enjuhin yén seduk nasi tulén majukut liklik mabé pésan telengis lan bé jair mapanggang mabasa gedé lakar enjuhin. Buka orahang tiang inucap, Bibi Bulan uli Soma kanti sukra ngebahang awak di samping tiangé di pasaréané. Bibi Bulan uli Soma kanti sukra ngendingang Ratu Bulan. Sabilang Saniscara peteng lan Redité peteng, Bibi Bulan ada nglalinin tur ngajak pesu. Ané nglalinin tur ngajak pesu, anak muani. Anaké muani ento bagus genjing. Awakné tegeh sakéwala nyempaka. Bokné kriting sakéwala sing berit. Nyautin patakon tiangé unduk anaké muani ento, bapan tiangé kisi-kisi di koping kenawan tiangé. “Anaké ento gagélané Bibi Bulan.” “Gagélan ento apa?” tiang nyesed. “Timpal melah.” “Bibi Bulan ajak anaké muani ento matimpal melah lamun kéto.”

19


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Beneh.” “Ngudiang ajak anak muani matimpal melah?” Tiang matakon, “Ngudiang sing ajak anak luh?” “Bibi Bulan, ngelah masi timpal melah luh, sakéwala sing bani petengpeteng mai.” “Dadi sing bani?” “Yén pesu peteng-peteng wélanga tekén mémé-bapanné. Buina sing ada ngatehang mai. Ané ngatehang anak muani.” “Ané ngatehang apang anak muani?” “Aa, di kenapa kudané apang ada anak ngrunguang lan ngilonin.” Ningalin ibapa neketang tujuh kenawan di bibihné tiang sing payu mesuang patakon ané suba ngincil di muncuk layahé, Satondén pesu ajak anaké muani ento, tiang ngojog Bibi Bulan. Majadengan di arepné sapisanan mesuang patakon. “Bibi lakar kija?” Bibi Bulan ngorahang lakar luas ka bulan. Tiang ngorahin, Bibi Bulan ngabaang gagapan di tekané. Bibi Bulan maangutan lan makenyem. Buin mani semengané, gagapan ané baanga tekén bibi bulan, daarang tiang nasi. Sing bani tiang nakonin dija meli. Kapin di samping tiangé Bibi Bulan madaar. Mémé miwah bapa nombaang tiang madaar sambil ngraos. “Yén madaar sambil ngraos,” kéto mémé miwah bapan tiangé nuturin, “Kala caplokan macelep ka tengah basangé. Lénan tekén nasi ané daar caploka makejang ané ada di tengah basangé miwah di tengah tangkahé telahanga nyaplok.” Tiang nyeh tekén kala caplokan. Ané ngranaang tiang nyeh, bapan tiangé ngédéngin gambarané suud nuturin tiang. Dina Soma, petengé suud ngendingang Ratu Bulan tiang ngorahin Bibi Bulan nyaritaang pajalané luas ka bulan.

20


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Bibi Bulan ngorahang luas ka bulan negakin angin. Teked di bulan, nepukin anak istri nunun. Ané tununa sunar barak-putih-selem. Anaké istri ento nunun sambilangan magending. Ané gendinganga: Enggalin pragat, énggalin pragat. Lakar embatang di ambara. Di subané ngembatang, lakar tampih laut pejang. Lakar anggon busana Betara-Betari miwah dedariné makaonya di subané liu pragat. Kaanggén napkala nirtain isin akasané miwah isin guminé. Apang suci nirmala makaonya, apang suci nirmala setata suci nirmala, tan keréng leteh kanti kawekas. Wiréh sing ngerti, artin gendingané sing takonang tiang. Ané takonang tiang: “Anaké istri ento nu bajang, Bi?” “Anaké lingsir sakéwala nu jegég.” “Lingsir to apa?” “Tua.” “Suba tua nu jegég?” “Aa.” “Jegégné jegeg seken-seken apa jegég mapayas.” “Jegég seken-seken.” “Di pipinné....” “Di pangarasané.” “Di parasangané...” “Di pangarasané.” “Di pangarasané ada pupur apa sing?” “Sing.” “Abedik sing ada?” “Aketulan sing ada.” “Lamun kéto patuh tekéñ Bibi.” “Patuh kénkén?”

21


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Jegég gati kapin sing mapupur. Sing cara mémén tiangé. Pupur tebel gati di muané sakéwala nu dogén bocok.” Bibi Bulan neketang jriji tujuh kenawan di bibihné. Laut ngitukang sirahné pang telu. Tawang tiang artinné. Tiang tombanga nglanturang raos. Yén i mémé ningeh pasti wélanga. Di lepeté tigtiga aji garisan kayu gelahné ibapa. Di panglimané pesu ajak gagélané, dina Soma petengé, Bibi Bulan ngorahang luas ka bulan negakin jukung bintang padaduanan. Anginé baret tan kadi, ngranaang pajalané makelo. Ampehang angin baret jukung bintangé glibag-glibeg. Aget sing kena baya tur kena bancana. Suud maangkihan, Bibi Bulan ngorahang teked di bulan dapetanga anaké lingsir totonan nangis sengi-sengi. Anaké lingsir totonan masaur di subané pang dasa nakonin. “Apa orahanga, Bi?” “Nikaanga.” “Apa nikaanga, Bi?” “Anaké lingsir totonan nganikaang nyingakin bintang kukus.” “Bintang kukus ento apa, bi?” “Bintang mesuang andus.” “Ngudiang ngeling....?” “Nangis.” “Ngudiang nangis nyingakin bintang kukus?” “Ida nganikaang gumi baliné lakar uug.” “Uug?” “Aa.” “Uug kénkén?” “Uug uyak getih.” “Uug uyak getih?” “Uli dija tekan getihé?”

22


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Uli awak anaké ané matianga.” “Apa anggona ngamatiang?” “Yén sing bedil, keris. Yéñ sing keris klewang.” “Yén sing kléwang?” “Goroka aji tiuk.” Buin maninné, ané orahanga tekén Bibi Bulan ento, orahang tiang tekén i bapa. Bapan tiangé kedék. Tiang nakonin bapan tiangé ané ngranaang kedék. Bapak tiangé nyautin: “Ané orahanga tekén Bibi Bulan ento orta. Orta maimbuh tulisan ané ada di buku Ramalan ané tulisa tekén anak Jawa.” “Ramalan ento apa, Pa?” “Tebagan. Adané tebagan. Liunan sing sajané. Bibi Bulan sing taén ngugu kakéto. Apang ada dogéñ orahanga.” Ukananga buin tiang matakon. Tamiu ané teka ngranaang tiang buung mesuang patakon ané suba ngincil di muncuk layahé. Warsa 1966, Redité tengai. Bibi Bulan ada anak ngalih. Ané ngalih anak muani ajaka telu. Ané dadua mabaju selem. Sirahné maseet baan kain barak. Limané ngamel kléwang maaud. Kléwangé ento ngulélam tempuh sunar suria. Ané buin abesik mabaju réngréng. Di palané magantung kain tebel misi sanjata. Sanjatané ento sing lantang, sing bawak. Sing tawang apa kadén adané. Anaké muani ento, makatelu gedé gangsuh. Awakné siteng maguet. Makatélu makumis. Ané mabaju selem, kumisné jempé. Ané mabaju réngréng, kumisné sing tipis sing tebel. I Bapa pesu uli jumaan dugas anaké muani makatelu ento nyambat permisi. Gagéson bapan tiangé nyagjagin. Dugas marep-arepan, anaké ané mabaju réngréng ngraos ajak i bapa. Sing tawang apa kadén raosanga. Kala ento, kapin akesep, tingalin tiang muané i bapa nyinahang anak makesiab. Kesiab unduk ané sing taén takeha nepén. Kesiabang unduk ané sing taén kadéna ada tur nadaksara nepén.

23


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Ngalnturang raos anaké mabaju réngréng totonan, anaké muani ané mabaju selem, plapan ngraos ajak I bapa. Sing tawang masi, apa kadén raosanga. Bibi Bulan ané sedek nyakan, nyagjagin dugas bapan tiangé ngaukin. Tiang ané majujuk di natahé nepukin Bibi Bulan dan dana baan bapan tiangé ka tongos anaké ajaka telu totonan majujuk. Dugasé maarep-arepan, tingalin tiang Bibi Bulan ngraos ajaka anaké ané ajaka telu ento. Tiang sing ningeh ané raosanga. Asledéran tingalin tiang muan bapan tiangé nyinahang rasa jejeh tan kadi. Asledéran masi tingalin tiang muané Bibi Bulan seeming sakéwala akesep. Salanturnyané, tingalin tiang muané Bibi Bulan biasa-biasa. Di acepokpindoné makenyem. Soléh, kenyemné bibi bulan, rasaang tiang sing kenyem nyinahang rasa bagia. Sing kenyem nyinahang Bibi Bulan liang tan kadi. Kenyemné bibi bulan, rasaang tiang buka kenyem nyaruang sebet ané nepén nadaksara. Tan maa Bibi Bulan nuding tiang. Anaké ané ajaka telu ento laut ngraos ajak bapan tiangé. I bapa, suud ngraos ajak anaké ané ajaka telu ento, dingeh tiang ngaukin i mémé. I mémé ané sedek magarapan di paon pesu. Bapan tiangé kisi-kisi di koping kenawané i mémé. Mémén tiangé maanggutan laut ngojog tiang. Limané makadua nyaup awak tiangé dugas teked di arep tiangé. Sarwi nyalekepang awak tiangé ka palanné ané kenawan, sangkola tiang ajaka ka pasaréan tongos tiangé ningehang Bibi Bulan ngendingang Ratu Bulan. I mémé nyekolang tiang di kasuré. Sonder ngorahang apa, glejiganga di tebén pasaréané. Tingalin tiang paningalané bengul. Tingalin tiang masi yéh paningalané di pipinné ane cemil. Satondén tiang nakonin i mémé ngeling sarwi nekep mua. Satondén buin tiang nakonin, i mémé ngadébras bangun tur majalan pesu. Teked diwangan pasaréané koriné unebanga. Makejengan tiang, wiréh koriné gabléganga. Negak di duur kasuré tiang sing makrisikan. Apa ya ngranaang i mémé ngeling? kéto tiang ngremon di keneh. I bapa di natahé sing kenapa-kenapa.

24


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Bibi Bulan seger oger. Pasti wélanga tuni tekén I bapa. Wélanga, wiréh i mémé sing pesu uli paon milu nyagjagin anaké ané ajaka telu totonan. Wélanga, wiréh sing ngrunguang tiang tur nepin nlektekang i bapa ajak Bibi Bulan ngraos ajak anaké ané ajaka telu totonan. Di kamar tamu, abulan ané liwat i bapa taén dingeh tiang nuturin i mémé. “Uli buin mani, yén ada tamiu teka, da pianaké baanga kanti mabalih maraosan. Ajak ia ka pasaréané. Unebin jelanan. Yén sing kéto, orahin maplalianan di natahé tongosin ia.” Tiang nu inget, mémén tiangé nyautin aji patakon. “Dadi kéto?” “Tusing patut tur tondén panumayané pianaké ningehang reraosan anak tua.

Ada ané nyehin. Ané raosang, tuturanga tekén timpalné. Timpalné

nuturang tekén reraman gelahné. Aa ané raosang unduk ané luung. Yén unduk ané jelék, sing buungan ngawetuang uyut.” I mémé sing buin matakon. Tiang ané negak di pabinané orahina maplalianan. Petengé, satondén masaré, mémén tiangé ngorahang Bibi Bulan luas ka bulan. Anaké ané ajaka telu ento ngatehang. Mémén tiangé masi ngorahang, ané ngranaang tengai majalan. Wiréh masan ujan suba panumaya, apang sing ujanan di jalan-jalan. Tusing marasa bibih tiangé mesuang patakon. Ané takonang tiang, dadi gagélané Bibi Bulan sing ngatehang. Mémén tiangé ngorahang gagelané Bibi Bulan suba maluan luas ka bulan. “Buin bidan Bibi Bulan teka, Mé?” “Mémé sing nawang.” “Dadi mémé sing nawang?” “Bibi Bulan kanikain ngayah di bulan.” “Ngayah ngudiang?” “Ngayah ngigel.” “Ngingel apa?”

25


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Ngingel rejang déwa” “Dadi ngigel kéto di bulan?” “Ada odalan di purané di bulan.” “Nyén nganikain ngayah?” “Betara-betari sami.” “Betari-betari to, nyén mé?” “Ané magenah di suargan.” “Suargané ento, dija mé?” “Di duur langité.” “Yén kema uli dini apa tegakin?” Mémén tiangé sing masaut. Lima tujuhné deketanga di bibihné. Tiang ngerti, mémén tiangé kakéto, ngorahin apang tiang masaré wiréh suba panumaya galahé masaré. Kacirinin tekén kruyuk siap manuké di umah pisagané. Nyeh wélanga, tiang sing bani nungkasin. Tiang mendep dugasé mémén tiangé nyaputin, yadiastun sing demen tiang masaput nuju masaré. Tiang ngidemang paningalan dugas mémén tiangé ngorahin aji kijepan. Kapin paningalané suba kidemang, kéweh tiang masaré. Ané makada inget tekén Bibi Bulan. Nadaksara uli keneh tiangé pesu akal: mapi-mapi lelep masaré. Kaukina tekén i mémé mapi-mapi sing ningeh. Apang sing sangsayaina tiang mapimapi ipit. Ane ipitang tiang: “Bibi bulan, Bibi Bulan gagapin manisan dimulihé lakar baangi i mémé. Padalem tuyuh magaé.” Marasa tiang suba lelep masaré. Mémén tiangé matilar. Dugas kori kamaré unebanga tekéñ mémén tiangé, tiang bangun. Negak di balené, tiang ngami-ami Bibi Bulan. Leleh ngami-abi Bibi Bulan tiang ngendingang Ratu Bulan di keneh. Laut masaré. Uli sekat ento, satondén masaré tiang ngami-ami bibi bulan. Uli sekat ento masi, satondén masaré tiang ngendingang Ratu Bulan di keneh. Di subané

26


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

pang telu kéto, imbuhin tiang ngrawatang ajak Bibi Bulan ngiterin telaga di Taman Ujung. Madandan. Makenyem. Nglayungang lima sabilang matindakan. Di kénkéné, tengah lemengé tiang bangun uli pasareané. Majujuk ngampakang jendéla nlektekang bulané tan péndah bokor selaka neket di langité. Di keneh tiang mapangidih tekén bulané. Di keneh tiang mapangidih. Ané idih tiang, apang Bibi Bulan orahina mulih. Laut kisi-kisi tiang ngorahin bulané. “Makelo pesan inguh satondén masaré. Bulan nawang ané makada? Makelo sing dingeh Bibi Bulan ngendingang Ratu Bulan.” Wiréh tiang demen ngambar, uli masekolah di SMP kanti SMA, gambar tiang potrékané Bibi Bulan ané ada di albumné. Potrékané Bibi Bulan ané gambar tiang sebehin tiang jangin tiang tali laut gantung tiang di tembok kamar tongos tiangé masaré. Gantung tiang masi di kamar tongosné i bapa miwah i mémé. Lénan tekén ngambar potrékané Bibi Bulan ané ada di albumné, tiang masi ngambar Bibi Bulan nglinderin bulan. Nglinderin sambilanga ngigel. Yén sing ngigel margapati, ngigel trunajaya. Yén sing kéto ngigel demang miring. Gambarané ento, makejang gantung tiang di kamar tongosné masaré bibi bulan. Ané sing suud-suud gambar tiang, Bibi Bulan ngigel rejang dewa pedidiana nglinderin bulan. Gambarané ento makejang gantung tiang di kamar tamu. Timpalné i bapa liu nagih meli di katujuné matamiu. Kapin ajinin maal lakar belina. Pasaut tiangé yén ada tamiunné I bapa nagih meli: tiang sing ngadep. Yén ada nawah aji pis liu, sautin tiang baan raos ané pesuang tiang banban: tiang, ajanian tondén merluang pipis. Pipis ané baanga tekén bapan tiangé sing telah melanjaang abulan. Dugas mémén tiangé nyesed, apa makada tiang sing ngadep gambaran Bibi Bulan ngrejang déwa nglinderin bulan ané magantung di kamar tamu, sautin tiang aji:

27


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Sayang tiangé tekén Bibi Bulan sanget gati. Sayang tiangé tekén Bibi Bulan sing dadi padaang tekén pipis, akuda ja liunné.” Kangén mémén tiangé ningeh. Baan kangené, geluta tiang saha kisi-kisi: “Mémé bagia ngelah pianak buka ragan luhé. Nyadia malaibin pipis, wiréh ngutamaang rasa sayang tekén anak ané sayang tur taén ngempu ragan luhé.” Tamat SMA purnama dugasé ento. Suud mabakti di sanggah kemulan, i mémé miwah i bapa ngaukin tiang. Tegakanga tiang di ampik umahé. Mémé tiangé ngawitin ngraos. “Lakar ada orahang kapining luh.” Satondén masaut, bapan tiangé nimbalin. “Ané lakar orahang unduk Bibi Bulan.” “Unduk Bibi Bulan luas ka bulan?” Tiang nyelag aji patakon. “Sing unduké ento. Sakéwala unduk surat ané papétanga tekén bibi bulan. Surat ané tulisa dugas nu di Kodim satondén maselong ka pulo Buru. Bibi Bulan ngorahin, apang suraté kaserahang tekén luh di subané tamat SMA. Manut raos Bibi Bulan satondén nyerahang suraté ento, di subané luh tamat, ragan luhé nawang ané madan patut lan pelih. Tur nawang kénkén carané ngibehang pajalané pelih dadi pajalan patut.” Sing maang selah ngraos utawi matakon, bapan tiangé nyerahang amplop putih uli kantong bajunné. Amplopé ento serahanga tekén i mémé. Sing ngantiang tempo buin, i mémé nyerahang tekén tiang. Wiréh tiang bengong sing makrisikan, I mémé nyemak liman tiangé. Sing ngantiang tempo masi, amplopé cekolanga sig telapakan liman tiangé. Satondén masaré baca tiang. Mara atenga maca, sing sida nglanturang. Nek tangkahé ulian sebet kaliwat ngranaang.

Amlapura, 2014-2017

28


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

29


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Dadi Petani

tiang bengong ampehang kesir angin cariké tiang tuah petani geginané nanem padi

tiang uyang guminé suba pedih jatmané akéh pelih langité kélangan kenyemné yéhé masemu guyu di pundukané

tiang bengong ampehang kesir angin cariké tiang tuah petani geginané tuah ngipi

(2015-2019)

30


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Masker

puniki anggén mengkeb

puniki satua ngalawan padéwékan puniki anggén nyekeb pikayun campah, ngelawan galah

puniki anggén masker wastané anggén nyengker padéwékan, sekancan panyaman mangda nénten kanti mati di pabinan

(2020)

31


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Jalan Gajah Mada, Meli Kopi

kopiné kaseduh, miyikné nyusup ring angen kopiné kasiup, miyikné ngelangenin ati

ring marginé kebus tiang matakén ring kayun, “siraké tiang, kanti inguh ulian kopi?” kayuné ngumbara margi utama, Gajah Mada kopiné ngancan ngémbonan tan nemu cawisan, kopiné telas ngijeng ring kolongan

(2020)

32


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Mawajik

déwa ratu! makejang jatma rajin mawajik tan parérénan cirin jagaté sampun usak

déwa ratu! pejabaté taler mawajik wusan rapat, wusan ngemel proyék minab apang ical sebet rakyaté apang nénten kotor tangan ipunné

déwa ratu! jakti asapunika rakyatté tundéna mawajik taler nika ngeranayang sami kénak nika ngeranayang suarga baliné ajeg

déwa ratu! ulian pejabaté mawajik akéh rakyaté kélangan tanah kélangan umah, kélangan manah

déwa ratu! pejabaté ngancan gemuh rakyaté mandus peluh ulian sami dayuh

(2020)

33


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Syair Virus

maca syair, ngepung pipis maca virus nyaluk sandikala angkané makacakan magebagang ring balé banjaré ring wantilan purané

maca syair ngulat-ulat angka maca virus anaké ngalih gaé anaké ngalih pipis

maca syair ngancan telas pipisné angkané nelas-nelasang maca virus, maca syair sareng timpal-timpal ring balé banjaré ulian virus, maca syair anaké ngalih gaé

(2020)

34


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Ngejuk Angka

masan virus masang nomer

akéh angka, néntén ngidang ngejuk maca gambar, néntén kapinehin akéh angka, sebet bedik angka, sebet taler

masan virus masang nomer

ngejuk angka kéwehan tekéning ngejuk céléng ngejuk angka kéwehné sakadi ngejuk koruptor

(2020)

I Wayan Ésa Bhaskara magenah ring Tabanan, Bali. Ngawit 2014 makarya dados guru Bahasa Indonésia ring SMK Negeri 1 Dénpasar. Kakawianipuné marupa puisi, cerpen, miwah esai sané sampun kamuat ring Bali Post, Denpost, Tribun Bali, Pos Bali, tatkala.co, lan Suara Saking Bali.

35


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Satua Bali

Ada tuturan-tutuan satua Mén Bawang ngelah koné pianak tetelu pada luh-luh. Ané kelihan madan I Bawang, né nengahang madan I Kesuna, né paling cerika madan I Cunguh.

36


Suara Saking Bali

S

Édisi XLIX | Novémber 2020

edek dina anu, méméné luas koné ka peken, pianakné I Bawang tekén I Kesuna tundéna nebuk. Disubané majalan, ngomong I Bawang tekén I Kesuna, “Kesuna Kesuna, dong tuunang padiné!”

“Tuunang ja malu, nyanan oké ngetepin!” Lantas tuunanga koné padiné

tekén I Bawang. “Kesuna, Kesuna, dong mai getepin padiné!” “Getepin ja malu, nyanan oké ja nyemuh!” Lantas getepina koné padiné tekén I Bawang. “Kesuna, Kesuna, dong mai jemuh padiné!” “Jemuh ja malu, nyanan oké nuduk.” Lantas jemuha koné padiné tekén I Bawang. Disubané tuh padiné buin ngomong I Bawang tekén I Kesuna, “Kesuna, Kesuna, dong duduk padiné!” “Duduk ja malu, nyanan oké ja menpen ka ketunganné.” Lantas duduka tekén I Bawang. “Kesuna, Kesuna, dong mai tebuk padiné!” “Tebuk ja malu, nyanan oké ja nekdekang.” Itep I Bawang nebuk padidiana. Di subané pragat nebuk buin I Bawang ngomong tekén adinné, “Kesuna, Kesuna dong mai jani dekdekang!” “Dekdekang ja malu, nyan oké ja ngababin.” Di subané pragat nekdekang buin I Bawang ngomong tekén adinné. “Kesuna, Kesuna, dong mai ababin!” “Ababin ja malu, nyan oké ja nyidi.” Ababina lantas tebukané tekén I Bawang. Disubané pragat ngababin, tundéna koné adinné nyidi, masaut I Kesuna, “Sidi ja malu, nyan oké ja napinin.” Lantas sidina koné padiné tekén I Bawang. Di subané suud nyidi, tundéna lantas adinné napinin. Masaut I Kesuna, “tapinin ja malu, nyan oké ja ngaba mulih jijihé.” Lantas napinin koné I Bawang.

37


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Suba suud napinin, nglantas koné iba-ibana nyuun jijihné mulihan, sambilanga ngewél, “kéné dogén bikas I Kesunané, begbeg oké nemuang, oké nemuang dogén, lasia iba suba ngaba mulihan jijihné.” Di subane mejang jijihné, nglantas koné ia nyemak jun luas ka kayehan. Jani I Kesuna gilinganga koné ibané di oot pasaké apang ia kadéna mragatang nebuk tekén méméné. Suba kéto teka lantas méméné uli peken, dapetanga I Kesuna monotan nguyak oot, lantas ia matakon tekén pianakné I Kesuna, “Kesuna, Kesuna, emboké I Bawang kija?” “Kija kadén, anak uli makalah méméné ia magedi, né jijihé icang pedidian mragatang nebuk.” Jani kacerita koné I Bawang suba suud ia kayeh, lantas ia nyalud yéh abana mulih, mara neked jumah laud wélanga tekén méméné, “kéné dogén bikas I Bawangé, sing pesan bisa medalem adi. Adiné pedidian nebuk, nyai teka itep kayeh, ngresikin iba dogén gagaén nyainé, sai-saiang ibané kéto!” Masaut I Bawang mlawanang déwékné, nanging tuara guguna tekén méméné. Suba kéto ngomong buin méméné. “Bawang, Bawang, né baanga ja jani gagaén. Kema panting taled adiné ka tukad!” Nyrutcut lantas I Bawang luas ka tukad ngaba taled telung bidang. Suba neked di tukad, lantas I Bawang mamanting. “Koplék-koplék, ya plék-koplék yé anyud.” Anyud koné taledné abidang. “Koplék-koplék, yé anyud.” Anyud koné buin taledné abidang, jani nu taledné abidang. Suba pragat mamanting, lantas ia mulih. Disubané ia neked jumah, lantas ia morahan tekén méméné, “Mémé, mémé, taledé anyud duang bidang.” Mara kéto piorahan pianakné lantas pedih méméné, “ngéngkén dogén I Bawang kabisaané, tekén mamanting taled tuara keduman baana. Kemo alihin taledé, lamun tondén bakat da mulih!”

38


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Manik Sudra 39


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Tigtiga lantas I Bawang tekén méméné. Ngeling lantas I Bawang sigsigan ngojog ia ka tukad ngalih-alihin taledné. Suba neked di tukadé, tepukina koné Sang Téstés. “Sang Téstés, Sang Téstés, ada kaget nepukin taled adin icangé?” “Tusing, tegarang ditu di tebénan takonang tekén Sang Udang!” Ngatebénan lantas I Bawang, tepukina Sang Udang. “Sang Udang, Sang Udang, ada kaget nepukin taled adin icang?” “Tusing, tegarang kema ditu takonang tekén Sang Yuyu!” Buin I Bawang ngatebénan, tepukina lantas Sang Yuyu. “Sang Yuyu, Sang Yuyu, ada kaget nepukin taled adin icangé?” “Tusing, tegarang ditu takonang di tebénan tekén Sang Nyalian!” Buin koné I Bawang ngatebenan, tepukina lantas Sang Nyalian, Sang Baboso, mara takonina makejang ngorahang tusing nawang. Tau tebén gati tepukina lantas Sang Kaipi. “Sang Kaipi, Sang Kaipi, ada kaget nepukin taled adin icangé?” “Tusing, tegarang takonang ba duuran tekén Sang Rangsasa!” Menékan lantas I Bawang ngojog umah I Rangsasané, ditu lantas ia kaukkauk, “dadong-dadong.” Masaut lantas I Rangsasa, “nyén ento kauk-kauk?” “Icang I Bawang, dadong nepukin taled adin icangé?” “Tusing, mai ja malu, alihin dadong kutu akejep!” Kemo lantas I Bawang, ngalihin I Rangsasa kutu. Mara kebitang bok I Rangsasa, geleh lantas I Bawang ningalin kutun I Rangsasa pasehseh amun-amun gemelé gedénné. “Apa kuyutang cening?” “Sing, icang tusing nguyutang apa.” Sebilang maan kutu abesik celopina tekén I Rangsasa. Suba suud makutu, tundéna lantas I Bawang nyakan. Matakon I Bawang, “dija nyemak baas dadong?”

40


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Ditu jumahan beneh kaja di puluné!” Mulihan lantas I Bawang. Mara ungkabanga puluné, teka bek koné misi uled, geleh lantas I Bawang. “Apa kuyutang cening?” “Sing, icang tusing nguyutang apa.” Mara I Bawang nakonang saang, patujuina koné tulang. Mara nakong yéh, patujuanga getih. Nah gelising satua, kacerita suud koné I Bawang nyakan, kaukina lantas dadongné, “dadong, dadong, nasiné suba lebeng, dong mai madaar!” “Endén malu, dadong tondén seduk.” Suba koné peteng morahan lantas I Bawang lakar mulih. Masaut I Rangsasa, “cening Bawang, cening ngantiang mulih, dadong sing nglah apa, apa men baang dadong cening? Dadong ngelah waluh dogén, nah ento alap waluh dadongé. Da alapa ané kaja kangin!” I Bawang laut ngalap waluh lantas abana mulih. Disubané neked jumah, dapetanga jlanan umah meténné suba makancing, ditu lantas I Bawang makaukan, “mémé, mémé ampakin icang jlanan!” “Nyén ento kauk-kauk, I Bawang? Jabin tomplok tendasné aji pabungbungan.” Buin koné I Bawang makaukan, “bapa, bapa, ampakin icang jlanan!” “Nyén ento, I Bawang? Jabin tagel tendasné aji kandikan.” Jani I Kesuna koné kaukina, “Kesuna, Kesuna, ampakin embok jlanan!” “Nyén ento, I Bawang? Jabin tomplok tendasné aji blida.” Déning makejang tusing nyak ngampakin, magedi lantas I Bawang ngojog kumah dadongné. Ditu lantas dapetanga masih jlanané makancing, makaukan lantas I Bawang, “dadong, dadong, ampakin icang jlanan!” “Nyén ento I Bawang?” “Icang.” “Endén malu, dadong nu ngalihin tabunan.” Suba ngendih tabunané, ampakina lantas I Bawang jlanan. “Ngéngkén dadi peteng nyai mai?”

41


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Icang dini nginep.” “Dadi nyai ngaba waluh, dija maan?” “Ditu sig umah Dadong Rangsasané.” Nglantas koné I Bawang nuturang paundukanné matigtig, muah dugasé ia nagih ampakang jlanan, ada nagih nomplok aji pabungbungan, aji blida, ada nagih nagel aji saang kandikan. Kangen koné dadongné madingehan tutur I Bawangé kéto. Mara empuga waluhé, teka misi mas-masan tur masesocan pakranyah, luiré: blengker, bebadong, gelang, miwah makudang-kudang bungkung. Kendel koné I Bawang, rasa buka otonin koné kenehné, baané acepokan ia ngelah panganggo amonto liunné. Gelising satua suba semengan, kacerita jani Mén Bawang lakar nyakan. Déning tusing ada api, tundéna pianakné I Kesuna ngidih api sig dadongné. Mara neked ditu, dapetanga I Bawang negak di ampiké nganggo sarwa masmasan. Ngon koné I Kesuna lantas matakon, “mbok, mbok, dija mbok maan panganggo mas-masan?”

Catetan: Kaambil saking cakepan Kembang Rampé Kesusatraan Bali Purwa sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa kaca 50

42


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Satua Cutet

ngadéblag Putu Widnyana

Kacerita wénten jatma muani wawu menék kelih madan I Ketut Nyamprut.

Pengadeg

ipuné

landung sada

berag,

mabok

jaak,

kulitnyané selem sakéwanten kedas melenyig, duaning ipun anteng mriksén déwék. Ipun mumah ring balér balé Banjar Kangin, meselat malih akuren. Ipun masekolah ring SMP Negeri wawu kelas 1. Boya sangkaning ipun ririh ring akademik utawi préstasi siosan sané ngawinang ipun katerima ring SMP Negeri, sakéwanten wantah reraman ipuné masuk kategori RTM utawi keluarga miskin. Mabekel surat ‘keterangan tidak mampu’ saking kepala désa raris ipun katerima ring sekolah negeri.

43


Suara Saking Bali

Y

Édisi XLIX | Novémber 2020

adiastun ipun belog ring peplajahan, sakéwanten ipun kalintang jemet. Nénten naenin ipun kasép utawi nénten masuk masekolah sajabaning ipun gelem keras. Sabinayang ring rahina mangkin

kémanten ipun nunas ijin ring ibu wali kelas santukan rahina mangkin ring désan ipuné pacang kemargiang upacara ngadéblag. Sabilang rauh sasih kalima nampih kenem manut sekadi kuna dresta sané sampun memargi, ring désan ipun kelaksanayang ngadéblag, inggih punika Ida Batara sané melingga ring Pura Dalem Agung, sané marupa barong landung lanang-istri, kairing lunga nyelehin nyatur désa. Sadurungé punika, Ida katuran ayaban lan banten sakasidan ring Pura Dalem Agung. Ring soang-soang lebuh i krama ngaturang caru sané kasiratin antuk tirta sané kapica ring Pura Dalem. Sapamargin Ida Batara Ratu Agung lanang-istri lunga nyatur désa, kairing antuk krama sami sane mapayas aéng-aéng saha makta sarana tetangguran, minakadi kulkul, srompét, belék, genjo, besi miwah sané sioasan sambil suryak-suryak mawetu suara gaduh. Minab suara gaduh puniki mawinan tradisi puniki ketah kebaos ngadéblag. Sakéwanten tetujoné pisan wantah nunas ica ring Ida Hyang Parama Kawi mangdané kewéntenan jagaté rahayu nénten katibén kasengkalan utawi bencana. Saking semengan wawu endag surya, I Ketut Nyamprut sampun pesu mulih, osah manah ipuné sapunapi antuke mapayas mangda aéng pacang ngiring Ida Ratu Agung lunga ngadéblag. Kulkul sampun sayaga saking dibi, taler sampun mategul muncuk busung lan don andong. Mémén ipuné sampun ituni tangkil ka Pura Dalem maturan banten sakasidan pacang nunas tirta anggén macaru ring lebuh. Digelis I Ketut Nyamprut ka paon ngambil baas lan cekuh, punika kapakpak disampuné dekdek raris kaboréhang saking mua ngantos lengen lan awak paukudannyané sami. Ring pipi lan gidatnyané kaolésang adeng lan pamor. Ring kuping ipuné masumpang bungan pucuk bang madaging muncuk

44


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

don gurirang. Makamen ipun selem, masaput poléng lan maudeng barak. Aéng sayuwakti pakantenan ipun. Sakadi panak raksasa sané suwé nénten polih tetedan mawinang awak ipuné berag. Malih pisan I Ketut Nyamprut pesu madelokan, menawi sampun wénten krama utawi timpal-timpal ipuné sagét liwat pacang tangkil ka Pura Dalem. Sakéwanten kantun sepi. Minab sami kari mapayas aéng ring soang-soang umah utawi puri. Raris I Ketut nyamprut ngranjing ka balé dauh ring kamar ipuné paling si kaja. Balé dauh ipuné madaging duang kamar matémbok batako durung mapléstér. Balé puniki wantah paican Bapak Perbekel saking program bedah rumah. Maraab genténg nganggé rangka baja ringan. Ring tengah kamar ipuné wénten dipan madaging kasur spring béd cenik antuk mémén ipuné nyicil jinah ring koperasi. Sakéwanten bandén galungan sané sampun lintang sampun lunas sangkaning mémén ipun polih ngadep bawi. I Ketut Nyamprut negak ring kursi plastik sané wénten ring arepan meka cenik sané némpél ring témbok samping jendélané, mesuluh, kenyem-kenyem ipun ngaksi goban ipuné aéng. Sedeng ipun klangen nyelehin goban ipuné ring meka, sagét piragi ipun wénten anak granggang-grenggeng ring margi turmaning malaib dumplakdumplak. Ngéncolang Ketut Nyamprut pesu sambil makta kulkul, kamanah antuk ipun janten timpal-timpal ipuné sampun madabdab majalan tangkil ke Pura Dalem pacang ngiring Ida Batara lunga ngadéblag. Sakéwanten tan kodag tengkejut ipun rauh ring ajeng pamesuané. Panggih ipun ring péngkolan delod rurung, sawetara wénten anak nenem diri éncoléncol negen panusangan madaging watangan. Nénten keni antuk ipun ngingetin sira anaké punika duaning sampun doh maselat limolas umah, turmaning sampun méngkol kauh ring delod rurung. Pramangkin jejeh ipun I Ketut Nyamprut, jering-jering bulun kalong ipuné. Nolih ipun kaja, sepi nénten wénten anak maclapatan.

45


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Manik Sudra

46


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Pramangkin sekadi désa mati pekantenan marginé. Ngangsehang I Ketut Nyamprut majalan ngelodang nugtug anak sané negen panusangan punika, duaning ipun meled sauninga ring sapasira sané negen panusangan punika. Ngéncolang ipun majalan sagét rauh ring sisin pangkung Batannyuh. Taler nénten wénten anak liwat panggih ipun, sami sepi rauh ka umah-umah anaké sepi. Tan pasangkan sagét rauh angin ngelinus, gulem tebel ring langit maduluran krébék kerug lan tatit saling sautin. Sabeh bales tan paingan. Pramangkin toya pangkungé blabur rauh menék ka marginé. Aget ipun I Ketut Nyamprut sampun liwat kauh ring titiné. Ring tengah ujané bales, Ketut Nyamprut malaib beneng kauh ring jalan Batannyuh. Sané mangkin sampun ipun rauh ring dangin pateluan jaba Balé Agungé. Malih ipun mararian duaning sakéng kalér malih wénten anak negen joli sawetara kutus diri. Éncol-éncol pamargin anaké punika. Sané pinih ungkur anak istri sambil nyangkol anak alit, ngeling sigsigan sambil nyambatnyambat, “Beli..., beli..., dadi las beli ngalahin tiang, ajak tiang bareng mati, beli...” Asapunika sesambatan anak istri punika. I Ketut Nyamprut nyongkok ipun ngesil ring bungkil tuguné sané wénten ring bucu kaja kangin pateluané. Jejeh ipun kaliwat. Kamanah antuk ipun janten sampun désan ipuné sedeng keni grubug. Sasampuné doh anak negen joli punika nglintang kelod, turmaning sampun méngkol kangin ring pempatané badelod, ngangsehang I Ketut Nyamprut bangun. Saab-seeb ipun kaja kelod ring pateluan Balé Agungé. Sepi nénten wénten anak maclapatan. Sabehé sampun sada ngigisang, sakéwanten toyané kantun suluk meliah ring marginé. Sawat-sawat badelod ring jaban Pura Melantingé, nampek ring pempatan agungé, Ketut Nyamprut manggihang wénten anak lanang minab pacang nyeberang kelod ring pempatané. Pangadeg anak lanang punika sada éndép, mabok lantang magambahang, makamen selem, saputné taler selem malilit ring dada. Pangawakné bakuh,

47


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

siteng, nénten nganggé kuaca katon kulitné selem denges. Prabawané abra sakadi anak maraga suci. Éncol-éncol pamarginé beneng kelod ring delod pempatan. Digelis Ketut Nyamprut nguber, nugtug pamargin anak lanang punika. Nénten tios sané katuju wantah Pura Dalem Agung. Pura Dalem Agung megenah ring panepi kelod kangin désané, ring tepining Tukad Petanu. Ring sisin panyengker purané makuwéh mentik sarwa taru sané ageng-ageng, sakadi kepel, bengkel, bunut, bingin, pulé, miwah sané siosan. Punika mawinan Pura Dalem puniki sakadi wénten ring tengah alas sané dahat angker. Rauh ring Pura Dalem, anak lanang punika nyujur ka jeroan tur melinggih ring natar ajeng palinggih gedong pajenengan Pura Dalem. Sepi kawéntenan ring pura. Sréak-sréok taru kepelé katempuh antuk angin ring ungkur palinggih gedong pajenengané. Sakadi anak masuryak ri tatkala ngilehang caru nundung butha daweg mabalik sumpahé. Sabehé sampun endang, sakéwanten gulemé kantun tebel maduluran krébék kerug kari langah-langah. I Ketut Nyamprut ngesil ipun mengkeb ring bungkil aling-aling pamedal Pura Dalemé, sambilang ipun ngintip anak lanang punika. Anak lanang punika kukuh malinggih sakadi anak ngelarang yoga, tangané amustikarana. Rambutné sané panjang belus lepég antuk toyan sabeh. Dahat agung mawibawa pakantenan anak lanang punika. Janten sampun anak maraga wikan ring kadyatmikan. Tan pendah sakadi wibawan Ida Sang Bisma ri tatkala mayoga ngulengang pikayun ring ibun ida, Batari Gangga, mangdé lédang tedun nyalantara. Asapunika daging pamineh ipun I Ketut Nyamprut. Ri sedek ipun I Ketut Nyamprut bengong, angob ring manah ngantenang anak lanang punika, sagét wénten tatit makelép tur krébék kerug macedar. Makesiab ipun I Ketut Nyamprut, sakadi maling ketare, kadengkek antuk polisi. Sinarengan ring krébék kerug punika, sagét maungkaban lawang palinggih gedong pajenengané. Mekriot suaran koriné mampakan, raris sahasa medal anak lingsir istri.

48


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Grayat-gruyut pamarginé matungked sakadi bumbung lantang. Duurné matengkuluk kancrik sakadi pucak gunung katangkeb antuk gulem. Rambutné putih nglénténg langah-langah ring samping karnané sakadi terébésan tiyis ring abing gunungé. Pangadegné sada bungkut. Ring palané masaput kasa putih sakadi sayong ngeliput ring madyaning gunung. Wastrané barak mapetet selem tan bina sakadi batu gunung ngendih katéjaning surya sané tamis engseb. Prerainé sada bunter, jegég mawibawa. Cokorné ngetor tedun ring undagan palinggih gedongé, sakadi gejeran méru kakosok antuk linuh. Cedug-cedug suaran tungkedé sakadi tabuh gendang béri ri tatkala nyenuk karya agung ring Kahyangan Puseh. Sané mangkin sampun ida ngadeg ring ajeng anak lanang sané kantun masila mayoga punika. Sakadi taru pulé ring tengah sétra, angker mawibawa pakantenan anak lingsir istri punika. Ngapikang Ketut Nyamprut ngrereh tongos ngintip ring ungkur togog Rahwana sané wénten ring bataran aling-aling pamedalé, mangdé selah antuk ipun miragi bebaosan anak lanang ngiring anak lingsir istri punika. Samarsamar piragi ipun anak lanang punika mabebaosang. Kadi asapuniki bebaosannyané. “Singgih Ratu Paduka Batari malingga ring Dalem, nénten tios Batari Sang Hyang Lumanglang I Ratu kabaos... Ngelungsur geng pangampura damuh manusan Paduka Batari pedek tangkil ring ajeng, sangkaning kobetan ring manah, tamet kalintang, ngelungsur waranugraha paswécan Batari. Dumogi sida marisuda jagaté, mangda rahayu nénten malih ketibén gering grubug.” Raris mabaos anak lingsir istri punika. “Ah, ko kita Bhujangga Adi Guru, yan mangkana kaya lingé kita, asung lugraha ku ri kita. Mangké Kahemenu wastaning swanegara yéki. Mogi sida paripurna ikang wong kabéh mwah merana ring pesawahan, gering wisya merana mundur kabéh…” Kadi asapunika baos anak lingsir istri punika. Raris ida ica ngakak mekraik, sambil ngampigang kasa saput idané sakadi Calonarang ri sedek

49


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

mamurti dados Durga pacang ngadu kawisésan sareng Ida Mpu Bradah. Premangkin prabawan anak lingsir istri punika magentos dados Rangda Aéng, ngakak angkab-angkab sambil ngampigang kasa marajah Déwata Nawa Sanga. Panyingakané ngendih sakadi surya kembar, calingné rangap, rambutné gémpél medal api ring paban. Lidahné lantang ngantos ke tanah, susuné nglénténg, wadukné bayod genyal-genyol. Ancog-ancog, angkab-angkab, mekraik ngakak gragah-grégéh. Makesiab ipun I Ketut Nyamprut digelis malaib labuh ngliwatin pamedal Pura Dalemé. Nyungkling ipun makakeb ulung ring undagé. Kisah-kisah ipun bangun, sagét dapetan ipun makakeb di tengah kamar ipuné betén dipané kateteh baan kursi plastik. Sawat-sawat piragi ipun baos Ida Bendesa masarana mik ring Pura Dalem; “Inggih ratu ida dané krama sareng sami, duaning pemargi ngadéblag sampun puput memargi antar, sané mangkin ida dané dados mapamit budal.”

50


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Artikel

Putu Ayu Gunarsini

S

ira sané nénten uning énci? Ring jaman sané modérn puniki, utamanyané sané istri pastika uning sané mawasta énci, saking énci harga sané paling mudah ngantos paling maal. Énci yéning ring

kahuripan manusa patutné anak istri sampun dadosnyané belahan jiwa, punapi sakadi punika? Krana nganggén énci punika i raga sareng sami marasa bangga utawi percaya diri ri tatkala mababaosan pastika sané mirengang punika nyingakin kakantenang mataksu, imba sané lianan ring jaman modéren puniki pastika sampun akéh uning selfie yéning ten nganggén énci ten becik ri kala selfie punika. Énci punika nénten ja kaanggén mapayas sabilang wai, sakéwanten énci punika maguna pisan utamanyané ring Bali ri tatkala ngamargiang sasolahan pastika nganggén énci. Wénten pragina sané mapayas nganggén énci sinah jegég punika taler wénten soroh pragina ri tatkala mapayas sinah aéng duaning nganggén énci sané mawarna badeng minakadi sasolahan lenda-lendi. Punika sané nyihnayang énci nénten ja ngranayang jegég manten sakéwanten sakadi

51


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

sané kabaosang ring ajeng miribang jelé sakadi liak, nika sané kabaosang énci punika madué taksu. Ngenénin indik warna énci sané nyiriang taksu soang-soang sané nganggén, wénten énci mawarna barak, warnané punika nyiriang abra sané wanén lan marasa bangga tekén déwék, lianan sakadi punika warna puniki nyiriang jadma puniki madué kawagedan sané becik. Wénten malih abra jadma sané ri kala nganggén énci mawarna barak nguda utawi pink sané nyiriang jadmané punika sarasa bajang, maparas ayu utawi lemah lembut miwah cara nénten juari, nanging nyidayang nyagerang ring pakaryan. Wénten malih sané seneng tekén warna oranye utawi peach sané nyiriang madué parilaksana becik utawi sinah kendel nyantos jadma punika nyingakin warna sané nyidayang makarya becik, lianan sakadi punika wénten sané mawarna cokelat utawi nude sané madué parilaksana lengut, miwah aluh ngaénang jadma sané lianan nau lan nulus, pangabahnyané setata kalem utawi polos. Wénten makudang-kudang énci sakadi, énci glossy sané warnanyané makenyah, wénten malih énci matte sané warnanyané adung sareng warnan bibiré, wénten liptint, wantah énci sané paling éncéh, becik pisan anggén sarahina-rahina. Maosang indik énci ring panglimbak jamané, wénten énci sané kaanggén tipis-tipis duaning ring jaman i pidan anaké istri nénten seneng nganggén énci sané mawarna nyentak. Sané mangkin ngerereh modél anyar mawasta énci bold inggih punika énci sané mawarna nyentak. Mangkin énci sané kasub ring jaman puniki mawasta énci ombré lips inggih punika sané ngadungang kalih warna, kadasarin olih warna kalem salaturnyané katumpuk atenga nganggén warna sané nyentak (bold). Énci nyinahyang wibawa ring kahuripan sejeroning soang-soang, yéning ngamaalang gincu punika sané kaanggén ngangsan negehang wibawanyané, ring sakancan sané sampun kaloktah ring jagaté sané ngaranayang akéhnyané soroh istri saking anak bajangé nyantos sané tua nganggén gincu, lianan tekén ngenah jegég lan géngsi, yéning ten nganggén énci sané memérk tur maal.

52


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Akéh sané ngeraosang “adénan ten ngajeng tekéning ten nganggo énci,” napiké méweh buka kéto kahuripan sané mangkin sané ngutamayang papayasan tekéning karahayuan ragané yéning ten nganggén gincu. Lianan punika, duaning énci sané kaanggén punika nyidayang ngajeng, imbanyané anaké luh sané nanjaang déwékné utawi makarya dados Pekerja Séks Komérsial yéning ring Bali kocap anaké maosang nénér yéning nak luh sané makarya punika nénten nganggén énci, ten lais napi sané kaadol, énci punika sané ngaranayang nak luh punika jegég lian raosné bisa memikat hati lelaki karena kecantikanya utawi ngaranayang anaké lanang seneng. Nénten ja anak bajang manten sané nganggén énci antuk karyanyané sané nénten becik punika. Sakéwanten ring jaman milénial puniki akéh anak alit sané sampun ngwikanin nganggén énci, kanti méweh banget ngingetin anak alit punika sakadi anak bajang genten. Nénten ja parisolah lan pangadegnyané manten sané kacingak bajang nanging yéning mababaosan utawi parisolah alit-alité ring jaman milénial punika maparisolah sakadi anak bajang, imbanyané matunangan sakadi anaké sané sampun makurenan. Napi ja pakaryannyané, napi ja kahanannyané, énci punika sakadi tamba ring anaké istri. Saking énci anaké istri marasa padéwékannyané sakadi dedari, indiké punika becik pisan santukan féminism maosang anaké istri genahnyané pateh ring anaké lanang.

Putu Ayu Gunarsini, ketah kasambat Ayugun. Embas ring Désa Panji Anom, 10 Juli 1999. Mangkin ngaranjing ring Kampus Sekolah Tinggi Agama Hindu Negeri Mpu Kuturan Singaraja, Jurusan Dharma Acarya, Program Studi Sastra Agama dan Pendidikan Bahasa Bali seméster IV. Prasida kacunduk ring ayugunarsini501@gmail.com

53


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

54


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Liak

Hyang nini.......... Nglekas ring tengahing sétra ganda mayu Nindihin kawisésan Nyentokan kasidian Sekadi geni bang mesawang gadang Angabar-abar ring luhu ring akasa Ngaé biuta ruing jagaté Amati-mati wong tanpa dosa Anglaraken aji ugig Ngrégéh ring punyan bingin Si cabang bayi nangis tan kadi-kadi Satwaluya sekadi sunaran gni Metu uli ibu pertiwi nyujur akasa Nyentokang kawisayan Matadang yuda ring akasa Hyang nini............... Tan rasa sida panjang kasami takut Nakutin kawisésan hyang nini Kobaran agni maglebug ing pertiwi Panjak sami ngorahang Hidup hyang nini..........

Kuntul gading,14 April 2020

55


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Gering Agung

Idup di mertyapada Di jaman kali sanggara Tan lémpas sakéng gring Né mangkin ring jagaté Katibén baan gring agung Sané ngaénang rered ring manah Yan rasa-rasang manah Sekadi mabias pasih Tan keni baan meték Rasa liang dot makunyit di alas Dot matemu ajak timpal-timpal Nangin ento tusing dadi tungkasin Sawiréh gring agungé niki Nganang sungsut ring manah Ampunang uli niki iraga setata makamen di sunduk Tusing dadi pariselsel To tuah ujian hidup iraga Mangda setata éling hyang prama kawi Mogi gering ageng puniki gelis matilar Uli jagaté

Kuntul gading, 18 April 2020

56


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Sepit porong

Dong nu ada sepité? Nu, ditu mak di bedégé Ané klod kangin Melaang ngaba sepité Nak dadi anggon sekayang-kayang, Mé pa ija jangan sepité? Ditu..! Ditu ija? Di paukudan cainé Ngudiangin ngejang sepit di awak mé? Pang setata inget ngajak nyama Pakedék pakenyum Sing dadi mauyutan ngajak nyama Mani puan nak nyamané Ajak nyemak gaé Buka sepité Puun pang uka dué Luung uka dué Jelék melah ajak nyama to ané utama Pang sing mepalasan ulian sepité latangan éneh.

Kuntul gading, 25 April 2020

57


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Mebalik Kuri

Adi orahang lakar melajah, Adi ngorahang janji jak i rerama, Adi ngorahang kal sing ngitungan madamar di carik, Nangin ento tuah raos Raos tan paguna Raos sané tan maarti Adi wantah ngalih anak di perluné dogén Nangin né jani bli suba ngerti kén padéwékan lacur Tuna!!!! Truna désa!!!!! Truna lara!!!!!! Truna sané tan madué artabrana! Ané kal anggon ngisinin pikénéh i adi Adi jeg mebalik kuri ngajak janji Ingetang janji to utang! Ané sing dadi bayah aji pis

Kuntul gading, 04 April 2020

58


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Sangsasara Ulian Corona Hidup serasa ada kuanagan Kuang sugih! Kuang betek! Kuang isi! Kuang daya! Ento makejang ulian virus corona Né ngaé hidupé sengsara Ulian corona hidup serasa kuangan Ulian corona hidup serasa pedidi Yén selehin serasa hidup di tengahing wana Tusing ada ajak makengan Mekejang serba didian Kadi biyuné tasak di kampilé! Ulian corona mekejang jemak uli jumah, Malajah uli jumah! Magaé uli jumah ! Ento masi ulian corona! Né biin pidan kal metilar virusné? Né jani tegarang resepang lan sautin bareng-bareng! Kadirasa suba telah uleh-ulehanné Ané anggon nyambung urip Hidupé sarasa sangsara ulian corona

Kuntul gading, 16 Mei 202 IG Mardi Yasa, embas lan jenek ring Désa Kedisan lan kantun dados mahasiswa UHN IGBS ring jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama.

59


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Satua Cutet

Ni Wayan Antari

“Aduh... Aduh... sakit aduh...”

60


Suara Saking Bali

D

Édisi XLIX | Novémber 2020

aahh, duuh, misi ngeling gelar gelur Nyoman Karta di pasaréanné ulian naenang sakit awakné. “Kebus Luh.. kebus...”

Tusing mendep-mendep Nyoman Karta ngelur. Dikénkénné sakit,

dikénkénné kebus rasaina awakné. Luh Sarti stata inguh tur bingung ngenehang kurenanné buka kéto. Kudang dokter kadén suba kajagjagin, ada ngorahang gejala stroke, ada ngorahang serangan jantung, ada ngorahang komplikasi kéné komplikasi kéto, kanti ada masi ngorahang positif korona mara ngamar di Rumah Sakit Sanglah. Kondén buin pisaga-pisaganné makejang pada ngejohin, jejeh kalalahin virus. Diapin sujatinné tusing ada ané kena sakité totonan. Tusing ja ka rumah sakit dogén Nyoman Karta maubad, jeg sakancan balian sakti ané ada di Bali suba kajagjagin. Diapin joh kanti ka tanggun Baliné, kasal suba orahanga Balian sakti pasti katangkilin. Kemu mai mabekel canang taksu. Dikénkénné nyuun baas pipis, nuur tur nunasin raos Hyang Putusné makejang. Matebusan dini, matuasan ditu, maulapan, mabayuh, suba kajalanin ulian ngugu raos-raos Baliané makejang. “Bli, sujatinné tiang anak padalem sajaan nepukin beli kéné. Kuala tiang suba tusing ngidaang ngomong apa bli. Apabuin jani makejang sakayané suba telah, ulian dadi biaya rumah sakit, obat-obatan, kéto masih sesarin Balian. Satus satus ping keti. Telah ba bli. Inguh tiang kéné. Jani ené doén ba gelahang, umahé. Umah ané baan meting-meting aji dakin limané magaé merantau di kota. Jani lakar adep tiang anggo ngubadang beli. Kanggoang raga mulih, di kampung gén ngoyong. Alih mémé, ajak nyama-nyaman beliné, apang ada nang ajak makeengan ngitungang berat iragané beli.” Lantang munyinné Luh Sarti sambilanga ngeling matimbangan ngajak kurenanné. Nanging, Nyoman Karta tileh kekeh. Ipun tusing ja nyak mulih ka désa, jalan ipuné lekad. Apabuin mawali ngoyong di jumah reramanné. Ipun géngsi, wiréh marasa suba mampu, tusing cara nyama-nyamanné ané enu

61


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

ngurek cara sindek magaé di tegalé dogén. Daki sabilang wai nanging tusing sugih-sugih. Suba kudang tiban kadén, kudang galungan kadén ipun tusing taén mulih ka désanné. Pianakné ané suba dadua luh muani, kanti mayusa duang dasa lan pitulas tiban, akecapan tusing taén ngenjek natah désanné. Apabuin mabakti di sanggah pokok, sanggah para panglingsirné. Sanggah Bhatara Hyang Gurunné suba kairing ka Badung sukat ipun ngajak kurenanné suksés ngelah usaha rumah makan di kota. Minab ento ngawinang ipun tusing pesan taén mulihné ka désa. Apa-apa suba kalaksanayang ditu, di rantauan. Kanti milu mabanjar, tur madésa di Badung. Désa jalan lekadné suba kakutang. Yéning orahang angkuh, Nyoman Karta mula saja angkuh. Ipidan taén méménné teka ka Badung ngajak Ketut Sudiarta, adinné Nyoman Karta. Mamodal baan negakin motor kristal luas ka Badung meled pesan matepuk pianakné. Nanging, tusing ja kenyem manis baangina méménné neked ditu. Maring-maringa matakon, jeg munyi-munyi saklek pesuanga. Ngesop nasi, kadiasa tusing macelep baana nasiné ulian lek tur sebet kenehné neked ditu, bes buka keto panampinné Nyoman Karta ngajak kurenanné tekén mémé lan adinné. “Mé, da nyen makelo-makelo dini nah. Umah icangé anak umah pengusaha besar, bonné miyik. Yén mémé makelo dini, sinah umah icangé telah mabo boréh, lengis, ajak bon awak méméné ané ngas ento.” Sakit kenehné Ketut Sudiarta ningehang belinné ngomong kéto tekén méménné. Nadak, nasi ané sopa kakampihang, tur ngajakin méménné magedi. “Mai mé. Adaan mulihang ragané. Depang ya dini bagia mara ngelah kasugihan amoné. Mani puan doén tingalin nah beli. Beli tusing ja lakar terus di duur. Yén bongkol beliné, kawitan beliné engsapin. Né, né kawitan beliné né.. kawitan ané ngalekang beli. Yén tusing ada kawitan ené, beli sing lakar bisa cara jani. Ingetang pesan to beli. Jani bagia ba malu dini. Mani puan yén

62


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

suba kéweh eda pesan icang, apabuin mémé gelur-gelurina. Ené umahé ané miyik né gén ajak maitungan. Sing kanti ngaukin nyama-nyama, apabuin kanti ngabag-ngabag umahé di desa biin. Ingetang to.” Ketut Sudiarta lantas nandan méménné pesu, menékin motor kristalné. Diapin guminé suba ngansan peteng, maimbuh ujan ngaribis, mulih Ketut Sudiarta ngajak méménné mabekel keneh sebet. Uli sukat ento, tusing pesan taén Nyoman Karta taén matepuk ngajak mémé lan nyama-nyamanné. “Mémé... Mémé... Tulungin icang mé.. aaaahhh kebusss... Sakit.. suudang.. suudang... Tiang sing kuat. Mati! Mati ba jani mati.....” Buin ngelur Nyoman Karta naanang sakitné. “Apané biin marasa sakit bli?” “Tangkah beliné Luh.” “Né daarin ubadé malu beli.” Luh Sarti ngesopin kurenanné pil telung macem. Sekat besik pil-pilé kadaar. “Éngkén, nyak luungan beli?” “Nyak Luh, dadianan ba sakitné.” “Beli, mulih ka désa mai beli. Juariang ragané.” “Sing Luh. Depang ba beli kanti mati dini. Nyen kal alih mulih masian.” Luh Sarti mendep. Med suba nuturin kurenanné ané kenyat tur begug. Makudang-kudang Balian tunasina raos, sujatinné liu ané ngorahang sakitné ulian kasikitin olih leluhur. Ulian tusing taén mulih maktinin sanggah pokok. Pragat pasautné, “Kanggong suba ngayeng uli sanggah dini. Kan suba ngawai mabanten.” Petengné, uyang pasaréanné Nyoman Karta. Ngemasin ipun bangun kapupungan. “Hah.. haahh.. “ Nadak bangun ngatéjang Nyoman Karta negak di pasaréanné. Paningalanné belus, minab ipun maan ngipi ngeling.

63


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Manik Sudra

64


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Nak kénkén beli, apané biin sakitang? Adi beli kanti ngeling?” Sambilanga ngenjuhin kurenanné yéh putih agelas. “Tusing Luh, tusing ada sakit pesan asain beli. Mara beli ngipi jelék. Ubera tekén panglingsir-panglisir ané suba tusing enu. Asanné ditu ada i bapa, i kaki, dadong, Iwa Kawir, kanti pianak iraga I Wayan ané bakat ulungang pidan dugas kondén ngantén milu nguber beli Luh. Bakatanga koné beli, makejang ngedeng beli, joh kedenga beli. Entunganga di bangbangé. Maglebug beli di umah anaké. Endén malu, asanné tawang beli. Araahhh.. di jumah désa asanné to Luh.” Ngetél yéh paningalanné Luh Sarti ningehang tutur kurenanné. “Beli, suba monto kemig tiangé, kanti kecong asanné bibihé nuturin, masi tusing taén gugu Beli. Ping keti bangsit suba tiang ngajakin beli mulih, nunas ampura tekén Sasuhunané di jumah, teken Hyang Putusé makejang, tur ngalungahang panak iraga ané paksa beli aborsi pidan dugas beli enu masuk SMA ento. Tusing masi gugu beli munyin tiangé. Jani suba beli sakit kéné, suba rasain tiang, tusing ja ulian komplikasi, kacapatan dini, kacapatan ditu, sakitin I Kéné, I Kéto. Ento makejang ulian iraga tusing taén inget nyakupang tangan di sanggah pokok, kéto masi sanggah kawitan beli. Mai, mai buin mani iraga mulih. Juariang ragané. Apang tusing terus raga buka kéné.” Buin maninné Nyoman Karta misadia nuutang munyin kurenanné. Muliha ipun a keluarga ka désa. Makesiab Nyoman Karta nyingakin umahné di Désa, makejang ngarényéb, umah gédé-gédé, maukir, maprada, maparas Jogja. Di mukak umahné maririgan garase misi mobil-mobil ané sarwa méwah. Kadirasa ngalahang méwah umahné Nyoman Karta di Badung. “Ah, beneh uda né tanah lekad beliné Luh?” “Asanné beneh beli, ené kayu binginé enu tileh dini.” Luh Sarti nujuhang kayu bingin, ané masaput baan kasa poléng di dauh umahé ento. “Ao Luh. Beneh asanné. Mai isengan takonang Luh. To ditu di warungé ento.”

65


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Ngéncolang Nyoman Karta maid batisné ané sakit majalan ka warung ané ada di delod umahé ento. “Swastyastu bu.. ampura tiang jagi matakén.” “Nggih napi paak.. Éh, Nyoman... Beneh Nyoman Karta kan?” Dagangé ane suba tua ento makesiab nyingakin Nyoman Karta. “Ao Mé Ngah, tiang Nyoman Karta.” “Atuu.. ning.. adi mara mulih ning. Kudang tiban suba cai luas tusing mulih-mulih. Tusing pesan cai inget tekén tanah lekad ning.” Nadaksara ulung yéh paningalanné Nyoman Karta ningehang munyin dagangé ento. “Kadaut tiang tekén liangé di kota Mé Ngah, engsap tiang ajak tanah lekad. Jani ba tiang lakar mulih nunas ampura tekén rerama, tekén nyamanyaman tiangé, keto masi tekén Sasuhunan lan panglingsiré. Beneh ené umah lekadé tiangé Mé? Suba duang dasa tiban lebih tiang tusing mulih, adi jeg lén sajaan jani dini.” “Beneh Man beneh. Makejang nyaman Nyomané suba suksés jani. Wayan suba dadi perbekel lan pebisnis, Nengah dadi petani suksés ya, suba dini ditu ngidaang meli tegal. Ketut jani suba ngelah rumah makan, réstoran, lan dingeh-dingeh masi jani suba membangun hotél apa villa to, pokokné idehideh. Muh naé Nyoman mulih malu, delokin méméné suba rémpé jani, tusing ngidaanga bangun ba to. Tuah di pasaréan doén.” Nyoman Karta ngénggalang ngojog umahé ento ngajak kurenan lan pianak-pianakné. Neked ditu dapetanga ramé, nyama-nyamanné makejang mapupul. “Swastyastu..” Makesiab makejang nolih Nyoman Karta ngajak kluarganné ngenjekin tanah lekadné. Ngetug bayunné Nyoman Karta, di kenehné suba jelék-jelék. Ipun inget tekén undukné pidan taén ngaénang Méménné ngajak adinné nyakit ati kala mulihné ka Badung.

66


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Sing kénkén ba yén tiang saklekina ngajak nyamané, buda tundunga ka tiang suba pantes, minab ené karman tiangé.” Makeengan Nyoman Karta di kenehné. “Bli Nyoman!” Ketut Sudiarta makesiab sada nengkikin nyamanné. “Mara beli mulih. Suba kéweh jani?” Mendep, kadirasa caket bibihné Nyoman Karta lakar masaut. Makejang masi pada mendep, minab enu makesiab. “Nah, nah, nah.. ané suba liwat depang liwat Tut. Jani, tusing ada ané melahan buin tekén kéné. Nyoman suba nyak mulih. Mendep-mendep da ngaé uyut.” Wayan Wastra dadi penengah, nengahin adi-adinné apang tusing doén mauyutan. “Man, mai negak malu. Tuturang unduk Nyomané, adi mara jani nadak mulih?” Ngeling Nyoman Karta, caket bibihné tusing ngidaanga makemikan. Luh Sarti payu ané nuturang paundukné. “Ampura beli, ampura ajak makejang. Tiang ngajak Bli Nyoman mara inget tekén tanah lekad, disubané sakit kaang kééng mara inget mulih. Pidan tiang baduur tur bagia tusing pesan taén inget tekén umah. Ampurang pesan ampura..” “Nah, suba nyet-nyetang beli kéto unduk Nyomané ajak I Luh. Jani da ba liu ngomong malu. Kemu mulihan, delokin mémé. Suba makelo Mémé sakit, sukat mulih uli umah Nyomané dugas pidan ento mémé ngemasin stroke.” “Dadi ati beli sing nyambatang!” “Beli suba mautsaha nélpon-nélpon Nyoman, uli jaman Wartél, HP balok, kanti HP colék cara jani Nyoman Tusing taen nyak ngomong mara dingeh Nyoman bli ané nélpun. Muh delokin méméné.” Nyoman Karta lantas mulihan. Dapetanga méménné tuah klésah-klésah di pasaréané. “Mé.. mé... Ampurang tiang mé.. Ampuraa...” “Nyo.. Nyo.. Man...”

67


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Tiang mé..” Geluta tekek méménné ané suba berag, tusing karuan misi isi, ulian tusing saat madaar tur pragat di pasaréan dogén. “Mulih masi cai Man..” pegat-pegat munyin méménné sambilanga ngusuh-ngusuhin sirahné Nyoman Karta. “Ampura mé tiang mara inget mulih, mara tiang ngingetang mémé, ngingetang tanah lekad. Mara tiang sakit, mara inget tiang mé. Ampura..” “Suba tawang mémé cai sakit.” Makesiab Nyoman Karta ningehang Méménné nawang ia sakit diapin tusing pesan ia taén makabar. “Kénkénang sing sakit, sanggah pokok cainé sing taén baktinin, tanah lekadé tusing taén enjek, warisan panglingsir kutang cai, diapin ja ento tuah tegal acolékan. Jani, kemu cai mabakti ka sanggah, ajak kurenan lan pianaké, nunas ampura di sanggah. Suud kéto, jemak yéh abedik dogén, umbah batis méméné. Inem totonan. Mémé suba tusing makelo idup, madak cai apang seger, apang makelo idup, apang maan cai nindihin tanah lekad cainé dini.” “Nah mé.” Nyoman Karta ngajak kurenan lan pianak-pianakné nyemak canang, ngenyit dupa, tur maempot baan kamen. Luas ka sanggah ngaturang bakti nunas ampura tekén Sasuhunan miwah Dewa Hyang-né sami. Disubané ngaturang bakti di sanggah, Nyoman Karta nagih yéh a émbér tekén Ketut Sudiarta. Umbaha batis méménné, lantas yéh umbahané ento inema telung sopan. “Man, jani cai suba jumah, benehang nindihin tanah lekadé dini. Mani, yén mémé suba mati, da nyaan sebetanga, mémé jani suba lega cai nyak mulih. Melah-melahang manyama ngajak Wayan, Nengah, apahuin ajak Ketut adin cainé paling cerik. Da pesan tanah duman ané acolékan ené anggona butan kanti miegan. Bareng-bareng miara, apa ada ento dum. Sing dadi ada kangkang. Mémé ajak Dewa Hyangé Bapan cainé mula delapang ngaé panak

68


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

liu apang ajaka liu ngitungang pakéweh idupé, ajaka liu ané lakar negen bangkén méméné mani. Tusing ja ajak liu ajak magerengan. Ingetang pesan totonan.” “Nah mé.” Nyoman Karta masaut sebet nanging marasa bingar. Tangkahné suba tusing sakit buin, kéto masi rasa kebus-kebus awakné suba ngansan tis karasa. Petengné, cicingé nyalung. Kraung-kraung. Guminé karasa sepi. Nyoman Karta ané masaré nimpalin méménné makesiab ningehang munyin cicingé kaimbuhin baan munyi gerok-gerok disampingné.

Méménné ngenyatang

angkihan.

Kintamani, 27 Séptémber 2020

Ni Wayan Antari mahasiswa IHDN Dénpasar Kampus Bangli saking Kintamani. Jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama Prodi Sastra Agama lan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Dharma Acarya.

69


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Prosa Liris

Rabindranath Tagore

/81/ Selselang titiang galah titiangé sané mekutang jamak duk titiang nénten medué geginan sané jagi keripitang titiang. Sekéwanten nénten naan ical, Ratu! Belat akijapan urip titiangé ambil I Ratu raris tekek gamel I Ratu. Mengkeb ring sarwa praniné, I Ratu ngemban bibité kantos mekecupitan, kecupitané kantos mesekar, tur ngemban sekaré kantos dados woh sané tasak. Titiang sampun kenyel raris gayah-gayah titiang ring pemedeman titiangé sané megelaturan, turmaning ngidep-idepang sekancan karyané sampun puput. Semengé duk titiang ngendusin, dapetang titiang tetamanan titiangé bek medaging sekar sané metegepan soroh ipuné.

70


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

/82/ Galahé sané ring tangan I Ratuné nénten metanggu, Ratu! Nénten wénten ida danéné sané sida antuka ngewilangin galah I Ratuné. Raina miwah wenginé ngelintang, raris tulis gidaté kembang tur layu sekadi sekar. Sekéwanten I Ratu kayun ngantosang. I Ratu busan-busan tedun, mecikang sekaré sané alit, sané nénten maji. Nénten wénten galahé sané sandang ampahang titiang, punika sané ngawinang pandung titiang raris selah titiangé. Titiang kelintang tiwas, jagi polih kasép tangkil. Sekadi asapunika sampun sané marginin titiang, titiang ngaturang ayah ring sapa sira ugi sané mepikarsa, kantos raris pelinggih I Ratuné sané mangkin nénten kunggahan. Sampun nyaluk wengi raris, pati kepug titiang, jejep manah titiangé pét lawangan I Ratuné sampun muneban, sekéwanten aget pisan setata kantun wénten galah sané kepica ring titiang.

/83/ Ratu, jagi suluh-suluh titiang mirahé anggén titiang kalung, aturang titiang ring I Ratu, melakar antuk sedih toyan matan titiangé. Bintangé sampun mekarya pinggel sané pekenyah jagi kanggén ngiasin cokor I Ratuné, sekéwanten kalung pekaryan titiangé sampun sané jagi ngelanting ring dadan I Ratuné. Wibuh miwah kasubé tedun saking anggan I Ratuné, kanggé I Ratu sampun jagi micaang utawi nénten. Sekéwanten, sedih titiangé puniki wantah duén titiangé jamak, raris duk aturang titiang ring I Ratu, I Ratu mepica sih swéca ring titiang.

71


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

/84/ Sedih antuk medohané limbak ring jagaté, raris ngewetuang lawat sané nénten kewilangan antuk, ring ambarané sané nénten metanggu. Duk wenginé sampun sepi singid, sedih antuk medohané punika kanten ring bintangé, dados sarin kidung ring ontél-ontélan daun taruné, ketuju dedet sasih sabehé ring sasih Juliné, Sedihé sané tedun ring tresna miwah acep-acepan manahé ring sengsara miwah lédangé sané ring pegubugan ida danéné; raris puniki sampun sané setata bencah tur ngeloh ring sarin kidungé mejalaran antuk manah kawian titiangé.

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

72


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Satua Masambung

Critayang mangkin Sang Prabu Kresna medal saking puri sregep saha

senjata

tur

nglinggihin

kréta

manik

mawarna

pelung.

Kobérnyané magambar garuda, jaran sané ngedeng kréta punika mawarna

selem.

Para

putran

Ida

Sang

Prabu Kresna

sayaga

ngiringang ring tengen minakadi Sang Samba, Sang Samiti, Sang Sobanakia, Sang Manujananta, Sang Satiaka, Sang Suséna, Sang Senakia, Sang Suniti, Sang Mitawana, Sang Rohita, Sang Sudésna miwah Sang Gajahsura.

73


Suara Saking Bali

M

Édisi XLIX | Novémber 2020

alih sané ngemit ring kiwa minakadi Sang Patnajit, Sang Sakiajit, Sang Gramajit, Sang Satiajit, Sang Carusudésna, Sang Badracaru, Sang Carudéwa, Sang Guptacaru, Sang Mitrabahu,

Sang Kasepaka, Sang Supramita, Sang Caruwinda, Sang Saraprasura miwah Sang Tamapaksa. Amunika para putrané pinaka andel-andel mikukuhin jagat sami kalintang purusa ring payudan. Kretanidané mawarna kuning dumilah kakedeng antuk jaran putih ngangobin asing-asing ngantenang. Sang Samba pinaka pangajeng para putran Ida Sang Prabu Kresna, samaliha wikan nangkisang gada wiadin niwakang panah ring payudan. Busananidané daat luih, kawacanidané masesocan utama, wastranidané putih wiakti luih sutéjannyané. Waduanidané sané makréta sampun kapiandel mungguing kawisésané, pascat mayuda negakin kréta. Senjatannyané konta, tomara miwah panah. Wénten sané negakin gajah sampun pascat mayuda, nénten ajerih yadiastu mayuda ring tukadé ring tegalé ring muntigé miwah ring ebeté. Senjatannyané konta, tomara, panah, blakas miwah gada. Wénten prajurit negakin jaran sami wirosa ring payudan, sami andel mayuda. Senjatannyané dukduk, tomara, trisula, konta miwah kretala sami ngrédép. Waduané sané madaat pangadegnyané abra panganggénnyané sutra maprada, nganggén sesimping. Sampun andel pisan mungguing kawanénannya ring payudan masenjata tumbak miwah gada. Ida Sang Prabu Baladéwa pangadegidané ngangobin pamulunidané gading, magelung gruda mungkur. Putranidané sané mapeséngan Sang Satalmuka daat purusa ring payudan. Ida nglinggihin kréta mawarna barak, masoca dumilah. Bala wadua sané ngiringang sami prawira, wénten negakin gajah, kuda taler akéh sané madaat. Sang Arjuna nglinggihin kréta luih, kakedeng antuk kuda putih pepitu, pamarginé becat pisan. Kobérnyané magambar wenara, suarannyané ngrébék katempuh angin baret. Akéh krétané sawetara satak kadulurin gajah limangatus. Sang Prabu Druma miwah Sang Prabu Basudéwa matunggalan kréta. Tedung miwah kobéridané sami putih, lelontékidané

74


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

panjang. Putranidané sané mapeséngan Sang Gada miwah Sang Surata lintang mawisésa ring payudan. Sang Rukma nglinggihin kréta kapayasin antuk mas, tur busananidané sregep madaging sarwa manik utama daat kabinawa. Keris, panah miwah gandéwané magenah ring kiwa tengen krétané. Tunggulnyané magenah ring ajeng. Ida Sang Prabu Salia nglinggihin gajah ageng tan mari nyejehin manah mesehé saantukan ida setata wirosa ring satru. Ida Sang Prabu Drupada nglinggihin gajah sakti. Putranidané sané mapeséngan Sang Drestadyumna nglinggihin kréta ageng tur tegeh. Ida Sang Prabu Bahlika nglinggihin kréta ageng. Prabawané kabinawa kadi singa dumilah. Ida Sang Prabu Somadata taler nglinggihin kréta. Ida Sang Prabu Winda sareng Ida Sang Prabu Nuwinda nglinggihin gajah ageng. Ida Sang Prabu Ugraséna nglinggihin kréta magenah ring samping Sang Satiakiné. Sang Sudéwa, Sang Sarama, Sang Wicitraka, Sang Widurata miwah Sang Amreta soang-soang nglinggihin kréta magenah ring pungkur. Ida Sang Prabu Kretawarma nglinggihin kréta sareng mikukuhin. Ida Sang Prabu Wirata nglinggihin gajah, tunggulidané mawarna barak molah katempuh angin. Sang Kicaka pinaka andel-andelidané sampun kasub mawisésa widagda ngasorang satru. Sasampuné doh pamargin watek Yaduné saking Dwarawati miwah para ratu sané masikian, rauh Begawan Durwasa. Warninidané acum raganidané keris saantukan wau rauh saking matirta yatra. Ida Sang Prabu Kresna uning pisan ring indik Ida Begawan Durwasa wantah pandita sandi ngucap punika awinan gelis ida tedun saking krétané sinambi mangabakti. Lédang pikayunan Ida Begawan Durwasa raris ngandika, “Uduh, Déwa Sang Nataning Ratu ring jagaté! Sané mangkin icénin Bapa antuk sané nglédangin manah marupa labaan. I Déwa sareng Sang Baladéwa aturin Bapa maratengan ring Dwarawati, saantukan reratengan I Déwané waluya amerta punika pacang ajengang Bapa.”

75


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Manik Sudra

76


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Ida Sang Prabu Kresna uning ring daging wecanan Ida Begawan Durwasané, raris gelis ngiringang sinambi matur, “Inggih, Ratu Begawan! Daat sadia titiang saantukan wénten arsan I Ratu mangda titiang ngaturang rayunan, punika ngawinang liang manah titiangé. Pidaging ampurayang dumun jantos abosbos, titiang kantun ngonkon ipun I Arjuna miwah ipun I Rukma mangda nabdabang tur pinaka manggalaning yudané.” Mireng atur pinunas Sang Prabu Kresna asapunika, kénginan lédang kayun Ida Begawan Durwasa tur sampun kalugra. Ida Sang Prabu Kresna gelis ngandikain utusané ngaturin Sang Arjuna miwah Sang Prabu Rukma mangda digelis rauh ring ajeng Ida Sang Prabu Kresna. Sasampuné sang kalih rauh raris Ida Sang Prabu Kresna ngandika, “Uduh, Sang Arjuna muah Sang Prabu Rukma! Gamel sareng kalih watek Yadu kulané. I Déwa sareng kalih serahin Beli nabdab tur pinaka manggalan yudané. Beli pacang budal ka Dwarawati sawiréh Ida Begawan Durwasa ngarsayang rayunan Saantukan Ida pacang nglebar brata.” Tan critayang pamargan Ida Sang Prabu Kresna, sané makin critayang watek para ratuné sami mamarga ka payudan. Pikayunan ida pacang makérti misadia mademang meseh. Sasampuné sué mamargi kacingak ring gunung Réwatané sesek supenuh balawadua raksasané, sami sayaga punika nyihnayang subaktinipun ring Sang Boma. Nyingak indik bala raksasané asapunika gelis Sang Arjuna miwah Sang Prabu Rukma ngwangun gelar udang. Pinaka muka Sang Samba, Sang Nisata, Sang Gulmuka, Sang Satiaki miwah Sang Sarana. Pinaka ikuh, Sang Prabu Druma miwah Sang Prabu Basudéwa. Minakadi kapit tengen Ida Sang Prabu Salia, Sang Prabu Drupada, Sang Bahlika. Pinaka kapit kiwa Sang Prabu Winda, Sang Prabu Nuwinda miwah Sang Prabu Wirata. Pinaka bungut gelar udangé Ida Sang Prabu Somadata kasarengin antuk watek Yaduné. Sang Arjuna miwah Sang Prabu Rukma pinaka awak gelar udangé. Pidabdab watek Yaduné ngwangun gelar sampun kauningin antuk Sang Prabu Boma, mawastu metu krodanidané mapikayun

77


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

digelis pacang nyedayang Ida Sang Prabu Kresna. Wau kauningin Sang Prabu Kresna miwah Sang Prabu Baladéwa nénten sareng mawastu enduh dukanidané. Limpung siamoga kasangkil miwah gada besi sané ageng sakadi punyan ental punika katancebang. Tumuli ngandikain Sang Prabu Cedi, Sang Awanggapati, Sang Prabu Magada mangda medal ka payudan nangkepin pangrauh Yadu wangsané. Sasampun medal Prabu Magada nglinggihin gajah ageng kaiter antuk wadua wénten negakin gajah, kréta miwah kuda wénten taler bala wadua sané madaat. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

78


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

79


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Tresna Abias Pasih

Sang surya masunar galang Nyunarin sakancan manah ring gumi Masuryak kedis-kedis ring ambara Nyaksiang pajalan sang guru ngalaksanayang kewajiban

Guru, Tuturnyané alus miwah becik Tresnannyané abias pasih tur sabar tan kadi-kadi Nénten pamrih ring sajeroning sisya Nénten lali ngicénin sakancan ilmu pengetahuan

Ampurayang sisya sané bengkung Sané manying tur nénten mandiri Sampunang metilar Icénin galah, sisya-sisya jagi malajahang raga.

Singaraja, 2 Oktober 2020

80


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Suaran Bulan

Tiang bulan Nyunarin isin gumi Masunar galang ring langité sepi Mirib tanpa aji tiang mekenyem, nanging Tetep makenyem, yadiastun gulem ngengkebin jagat sami.

Tiang bulan Peteng dedet tiang dini Menékin sakancan bukit sané ngejohin matan ai Mirip tanpa aji tiang dini, ningehang sakancan enek tangkah Rikala peteng, akéh jatma-jatma makamen di sunduk nuturang sakancan unduk.

Singaraja, 2 Oktober 2020

Rambut Kristinta maduwé aran sujati Ni Wayan Kristina. Embas warsa 1991 ring Gianyar, mangkin makarya dados guru Bahasa Inggris sekolah pariwisata ring Singaraja. Seneng malajah nulis puisi anggén nyelimurang manah rikala enek tangkah.

81


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Satua Cutet

Agus Sutrarama

Langit duur gidat ipuné sujatiné mewarna pelung. Uli dija kadén tekan ujan, paketéltél, anak nyambat ada memedi ngelah panak, mirib panakné sebet ngenehang galang baduur kéwala di betén makécégan. Sebeté ngaénang ujané mawarna pelung, ulung di duur raab séng ané dadi mawarna pelung, nrébés di sisin témbok ané enu mapléstér kasar, ané warnané suba tusing dadi kasambatang anyar ulian kaputin tebel oli knalpot jaran jepang né setata ngliwat di malunné, tusing taén ngebél.

82


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

T

émbok ento tingalin ipun masih dadi mawarna pelung, krécék langité ngansan bales. Ulian ningalin unduk ujan pelung ento kanti ia ngengsap ngajak belus licitan. Melungin témbok, jani ulung ka got,

padang-padang kateki, entik lateng sisin got masuryak, ‘Kwukkks…’ Masuryak, ‘Kwukkks...’ Pelung, pelung, makejang dadi mawarna pelung, didih sabun matumpli ngajak kelopok minuman gelas ané pipétné enu ngatut di muncukné sakabedik tingalin ipun suba masalin rupa dadi warna pelung, sépanan ipun nerajang, tusing ulian mara tau awakné bengilan, kéwala tuah ulian yéh pelungé suba maekin, jejeh yén déwékné masih milu dadi pelung. “Gus.” “Wénten Bapak malalungan ka luar kota pungkuran niki?” Yén ulian apa kadén, gasir pesaut ipuné nyambatang, ‘ten’ tekén petugas rumah sakité dibi, dugas ngurusang i mémé ané ada di ruang UGD naenang sakit di basangné, sisikanné tengawan pakebiah-biah koné asananga. Bogbogin gigis, kéto kenehné nyambatang, pang énggalan bedik, kéto di kenehné dugas ibi. Mun kénkén kel sing ka luar kota, yén payuk jakanné ada di kota luar, Buk, éh Mbak.. Masan kakéné enu baangé magaé turin ada terima bulanan suba anggon aget. Gering. Enyén kel ngadén? Enyén ané suba sayaga? Suba jejeh malu, yén ningeh rumah sakit, men kel kénkénang, jaga jarak, ejohin keraméan. Adané rumah sakit, mula umahné penyakit, mula tongos anaké sakit, maubad, karawat, pang nyidaang berharap, apang nyidang lantas seger. Jik ping! Buka semengé ibi, mirib suba gantiné méméné nyakitang basang, pelebihin ngelonggong vitamin dogénan, apang dongan keneh virusvirusé ada keneh ngencegin déwék ipuné, kerana maboya biin akliesan bisabisa dadi maan pengapok uli i virus, di ageté nyidang seger, pedalem yén dadiné anak lén ané kena iyusan ulian déwékné. “Pak, tulung becikang anggén maskeré..” Bapak satpam rumah sakité ngingetin I Gedé Kresna, ulian bas gresiuh, kenehné apang kemikané jelas tangkepé ngajak petugas résépsionis rumah sakité, payu ia nuunang masker

83


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

ané uli tunian suba nekepin bibihné, ané ngaénang ia maan teguran uli i bapak satpam. Ulian inguh atinné mirib masih, kerana nuutin standar protokol di rumah sakit di masan geringé jani, pasien musti matés rapid malu, duh. I mémé suba 90 persén kasambatang kena peradangan usus buntu, lan musti kaoperasi. Jani misi tés rapid, liu madukan di kenenhé kénkén lantas yén ditu ngenah i mémé réaktif, kénkén lantas buin prosésné lakaran. Suba pasti malénan, suba pasti dadi gresiuh, suba pasti buin lakar makan waktu, ulian waktu ané busan sambilang ngedengang asil tés darahné i mémé, mbok perawat UGD-né nyambatang yén jalan satu-satunya tuah operasi, semakin cepat semakin baik, duh, nyangkét pélénganné Gedé Kresna diapi corcor AC. “Dé, télpun jep bapa é jumah, mémé busan nyakan, tondén asané nyeglégang ka cook magic jar-é, enu di warm asané.” Ada-ada dogén. Bisa masih i mémé ngaé hiburan, masan kakéto makebiah inget jak jakanan nasiné. “Nah, mé..” Mesaut I Gedé Kresna, sambilanga ia mecik-mecik lima tangédél méméné, lima tengawan méméné suba kapasangin infus mimbuh obat pereda nyeri. “Nyak ngigisan sakité mé? Sabar malu nah, nak misi matés rapid koné énjep mé.” “Nah, Dé, madak ja lancar..” Kangen masih kenehné I Gedé Kresna, tondén ada atiban méméné matués di batisné, ulian di matan baisné tumbuh daging, jani buin lakar di basangné, mimbuh di masan gawat geringé kakéné. “Gus, sareng siki ngih Gus.” Enten Gedé Kresna uli lamunanné, simalu ulian i ujan ané mewarna pelung, dadua, ulian ia suba ngempetin pejalan pasien ané lakar pesuan. Ibuk ento ngandong kurené ané abesik baisné kekaput baan kain perban, mirib ulian ngalemet, mirib ané lénan. Seken siteng sajan ngenah bayun ibuké ento. I bapak nyangklingan limané di baong kurenané, soléh, di betén ujanné mawarna pelung ento, tingalina baan Gedé Kresna tuah ipun jaka dadua tusing dadi mawarna pelung, makenyah putih ngulapin. Adéng-adéng tegakanga kurenané di dipan tiing sisin jalan, di malun umah

84


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

marab séng, matémbok pleéstér kasar ané suba kabungkul mawarna pelung ento. I ibuk melaib ngojog mobil oglagané, ngampak jelané, ipun macelep, ngilut staterné, mobilé ngreges idup. Lantas buin ia nyagjagin kurené, ngandong ngajak macelep ka mobilé. I ibuk nyopirin. Di betén ujan pelung, mobil ibuké ento makenyah putih, di kenehné Gedé Kresna, adaké manian kurenan ipunné lakar nyadia buka ibuké ento. “Aruh, kurenan.. tunangan tondén ada…” Gedé Kresna buka ngarenggeng kedidina. “Dé, adi baang awaké belusan kéto.” Tengekejut ia ningalin i bapa suba ada ditu, di kamar ngajak méméné. “Pa, pidan mai?” Anak mula kel tembahang baan Gedé Kresna, I Bapa milu ngateh mémé né ka rumah sakit. Kanti opaka, ulian masan gering kakéné, ada imbauan anak alit, anak mayusa lingsir, yén nyidaang apang tusing midehan, apabuin ka rumah sakit, kocap rentan, jik ping! Ané jani i bapa suba nyedodog ada dini, anaké nyambat sing ada ujan sing ada angin, né jani saja mula ada ujan di sisi, kéwala angin tuara ja sanget ada, ah, cutetné ipun sing terima, anak mamengkung sing ningehang munyi kakéné, menék suba getihné I Gedé Kresna, buin bedik lakar ngembros ngalahin reraman ipuné jaka dadua ento, ulian elek yén kanti keras-keras mamunyi di rumah sakit. “Dé.. aba mobilé mulih, jumah Dé sirep, mani semengan jam kutus to aba mobilé jumah kajanan, mani I Kiul kel nugtugang mereraosan ka Badung sig calon kurené. Busan bapa mara teka uli ditu, suba tembahang paling ngitungang mobil. Dé kel mani ngaba mobilé, milu ngatehang ka Badung.” Abet bapanné kéwala tetep tondén nyidang I Gedé Kresna nerima. “Pastiné mé I Luhé suba ngerti Pa, apabuin I Kiul, sing ja kéweh lakaran ngalih mobil, cara jani liu ada né online..” “Dé..” Méménipuné nanggehang Gedé Kresna nugtug nyambatang, “Anak suba uli makelo Mé I Luhé nyagerang mobil ragaé.. Mémé ané pidan ngorahin ia apang sing lakar paling ngalih mobil, mobil jumah ada, supir bagus lan

85


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

andel cara Gedé masih ada…” Makenyem i mémé. Méh, ningeh munyin méméné ento mara ipun ngenduk. “Eda nak kétanga semuné.. baju endek ané anggon Dé gas né to biin anggon mani Dé.. cocok san Dé nganggon ento, nah nyén nawang buin mani nyen.. saget maan ditu…” “Maan apa mé…?” Peningal i mémé kijap-ngijapin, buka ngemaang kode, kode ané pedas ngertianga ngajak i pianak, ané tondén taén tingalina baan méméné mulih ngajak anak luh, kode ané ngancuk-ngancukin I Gedé Kresna, sépanan ia lakar maklieng. “Éh, saja Dé!” “Apa buin.. pa?” “Anu, bapa mara inget busan nyakan, teked jumah biin pedasin nah, suba ia di cook-é kel pejang bapa apa enu di warm..” “Badah, patuh jak dadua né!” Semengan jam kutus kuang lima rombongan kulawargané I Kiul suba makejang sayaga makumpul lakar ngatehang I Kiul banat nuju umah palekadan bungan atiné, ané lakaran dadi timpal idup ipuné, ané lakar ajak ipun natakin tis panes nyalanang Grhasta asramané. I Gedé Krena iseng nyeledét langité, pelung tusing ada ciri-ciri lakar tuun ujan, jejeh yén biin tuun ketél cara dina ibi, kéwala mirib linggah kenyemné I Kiul ané suba ngaé makejang galang. “Yan, mepamit malu ka sanggah..” Abet Mé I Luh tekén pianakné, I Kiul. Tan pasanget alangan baan macet kota ané ipidan setata viral, ngesir Gedé Kresna nyetir nuju di umahné anaké luh. Di lebuhé suba ada keran ngecor lan sabun cair, standar anaké ngelah gaé di jaman gering buka jani, sanitizer lan tissue masih sayaga di sampingné. “Inggih sadéréngnyané lugrayang titiang ngaturang pangastungkara, Om Swastyastu…”

86


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Manik Sudra 87


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Om Swastyastu…” Kéto atur simalu panglingsir kulawarga anaké luh, pianaka panyanggra, ané kasautin baan rombongan kulawargané I Kiul. Gedé Kresna ané bibihné suba kadung bekan baan atenga sumping waluhé, lan limané buin besik tekek ngisiang sisanné, tuah nyidang anggut-aggut. Kala ento ipun ngerasayang ada anak ané ngedékin ipun. Anak luh ento mabaju pelung nguda, seléndang barak negul bangkiangné rengkiang, mapelosan di undag bataranné, di samping anak lingsir ané sedek mungkah reraosané jani. Masrieng kenehné Gedé Kresna, buka kedaut. Rawat tegangné I Kiul tusing buin nyidang nyita perhatian ipuné. Anak luh ento, kadadua paningalan ipuné ento, dayuh. Ebokné, selem mesawang soklat nguda, lantang a susu, duh. Ngansan runtag, jejeh yén intip-intipan ipuné ketara, ané keantiang tuah binsepan yén anak luh ento lakaran ngembus masker ipuné, ratu.. Néh, san. Sajan ipun ketara, peliat anak luh ento ngajak peliat ipuné mapalu, tuara kuat, I Gedé Kresna nyaruang liat. Nyaruang lekné, Gedé Kresna ngembus maskerné lantas nyelepang lapisé adéng-adéng ka tengan bibihné, ditu ia sajan merasa katingalin, nyeledét ia kangin, sajan.. anak luh ento ané ningalin ipun, ratu. Ngewanénang déwékné, Gedé Kresna buin cepok ningalin, ané jani amun aéngé ia ngipekang muanné, tingalin ipun, anak luh mabaju pelung nguda ento suba tusing enu peliatné ka déwékné, paliatné seken ka malu, mirib seken maningehang isin reraosanné, adéng-adéng ipun ngelésang tali maskerné. Jeduran jantungné Gedé Kresna ngerasang, bibih tipis manis ento ané ngaénang. Saru tekén kebusé, padlekdek awakné Gedé Kresna. Sambilanga nginyukang nasi jukut buah kacangé, paliat ngajak papinehné Gedé Kresna masih tusing marérén ngenehang widyadari di malunné ento, misi merasa-rasa ia, kanti batun uyahné milu neket di sambel embaé milu celepanga, sepsepa, nyuknyuka, adéng-adéng gelekanga, ulian elek nyepahang, mih Gedé Kresna.

88


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

SMA, Suud Makan A… jaka maklieng. Basangné Gedé Kresna suba misi, kenehné masih maan isi, ulian enyak ngateh pengantén dadiné maan pipis cukan. Semangatné buin macedar, buin puan lakar buin teka mai nyuang anaké luh, kurenanné I Kiul kel ajak mulih ka Tabanan, imbuhanné, suba pasti apang buin nyidang kacunduk ngajak i bajang manis mabaju pelung nguda ané paliatné nayuhin atiné, sagétan. Degh. “Kresna, hai..” Gedé Kresna ngarérénang tindakané, kénkén ja anaké syuting video klip, Gedé Kresna ngerasayang kamérané nglinderin ukudané, kuangan mimbuh bunga-bunga mawa ané masepuk uli langité dogénan. Gedé Kresna jani ningalin i bajang manis mabaju pelung nguda ané peliatné nayuhin atiné suba ada di sampingné. “Kresna kan? Timpal dugas kursus di ILC… masih inget, Aila.” Yén dadiké kejangin simbul smiley kenyem manis di durin ucapan ipuné ento, mirib suba liu kaisinin baan I Gedé Kresna. Sajan, ipun mara inget, dugas ipidan mara nyumunin megaé, ipun maan milu kursus singkat Bahasa Inggris di ILC Dénpasar. Ditu ia kenal ngajak Aila, bajang ané sujatiné dugas ento edotinna. Ulian elekné ané seken-seken kaliwat, makejang tuah kasimpen di keneh tekén Gedé Kresna dugas ento. Tuah duang minggu ipun ngasanin kursus ané mula tusing mudah ento, ulian ajum kenehné dugas ento maan ngelah ipian dot dadi diplomat. Kéwala tuah duang minggu, lengisé telah, mepamit, tusing buin nyidang ketemu ngajak Aila ané nerus nugtugang ka lével-lével selanturné. Sing ngadén yén Aila enu inget ngajak déwékné, ah, ulian apa ia dadi ingetanga. Buin dadiné Gedé Kresna makeneh. “Dék Diah, lakar kurené Yan Kiul enu penyaman yangé. Bin puan Kresna datang lagi?” Ratu, Gedé Kresna siep akejep, manis kenyungné Aila nyusup sakayang-kayang. “I, Iya.. La..”

89


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Buin cara ané ibi, langit pelung ada ujan tuun ngripis, dauh jalané, penumpang mobilné paling ngalih tongos metis. Makelo marérod ngantiang supiré butin roman. Diapi tuun ujané mesaih cara ibi, tuun kala langité galang, warnané tusing buin tingalina pelung cara ibi. Kudang umah meraab séng suba liwatiné di jalan-jalan, ané enu matémbok baan pléstéran kasar, kanti ané kondén mapléstér. Kudang got maempelan baan didih sabun jak kelopokkelopok minuman gelas ané pipétné enu ngatut kanti sing ngatut suba liwatina masih. Kéwala yéh ujané ané jani ené tusing ada kanti ngaé makejang mawarna pelung, tuah biasa-biasa dogénan tepukina. Teked di rumah sakit, ujan uli langité pelung tileh ulung, nimpalin kendel di kenehné Gedé Kresna ané masih tusing enyak marérén, kanti neked ipun di kamar tongos i mémé opnama. “Dé, bin puan eda ba buin milu ka Badung nah, nyanan bapa nyambatang ngajak Mé I Luhé apang ngalihang supir, mobilé jumah sa aba. Busan makejang perawaté ngopak bapa, koné depang pianaké dogén ané nongosin dini, bapa orina jumah dogén, masan gumi cara kakéné koné.” Prajani Gedé Kresna melengok, ocem, masem, makejang buka serem. Sarin ujané busan mara asananga nyusup. Awakné ngetor. I mémé makesiab ningalin, “Deé, adi pelung kéto muaé.”

Tabanan, 050920

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak” lan “Swastyastu Cinta”.

90


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

91


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Jejeh

Rahina purnama nuju dina kajeng kliwon Bulané masunar galang Sangkaning keneh uyang Titiang majalan tanpa tujon Kerasa jejeh.. Kerasa takut.. Tatkala tiang majalan Nadak sara sunaran bulané mawarna barak Saget dingeh suaran clepuk kedék pakrékék Kasautin suaran cicing nyalung tan pegatan Katimpalin kesiran angin Tiang takut... Tiang jejeh... Mantra-mantra suci kaucap tan pegatan Saget dingeh buin suara anak ngidih tulung Tuluuung.. Tuluuung.. Katimpalin suara anak kedék pakrékék pakraik Jering kerasa bulun kalongé Batis tan marasa batis Tanah tan marasa tanah Awak belus lepég Takuté tan kadi-kadi

92


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Sungkan Tan Pagetih

Sang Surya masunar galang apadang Nyunarin jagat mangda galang Nanging manah nénten ja liang Sangkaning pabuat korona sané ngeranayang Virus korona ngamademang

Jejeh ring manah Sungkan tan pagetih Virus korona sané tan sinah

Kocap virus korona Rauh saking Wuhan Cina Sampunang lali nyaga raga Nunas ica ring Hyang Widhi Wasa Mangda ical virus korona

Déwa Putu Sudirga Putra embas ring Singaraja, 01 juli 1999. Meneng ring Désa Sambangan, Kabupatén Buléléng. Mangkin kantun dados mahasiswa.

93


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Artikel

Ni Nyoman Ayu Suciartini

B

ayu pramana minakadi téma ring Pésta Kesenian Bali (PKB) warsa 2019. Bayu punika ngartosang “kekuatan” utawi gagemelan Bali anggén mapidabdab ring éra révolusi industri sekadi sané sampun

bobot kebaosang ring sajebag média online utawi média cetak. Bali sané sampun kaloktah antuk julukan “Pulau Seribu Pura, “Pulau Déwata”, lan pulau pariwisata sané pinih becik lan utama nénten ja usan asapunika. Bali mangda terus mapineh mangda julukan punika nénten nungkalik utawi doh saking kenyataanné. Bali ring kapemimpinan Gubernur Bali, I Wayan Koster, sampun becik pisan. Malih ngangkat lan ngelestariang basa miwah sastra Bali mangda nénten punah utawi ical, utaminnyané ring génerasi milénial.

94


Suara Saking Bali

Ring

Édisi XLIX | Novémber 2020

PKB

2019

manten

kacingakin

makudang-kudang

stand,

pangumuman, miwah arah-arahan sané sampun nganggé basa Bali. Niki sinalih tunggil cara anggén ngajégang basa miwah sastra Bali. Yéning basa miwah sastra Bali sampun kagemel, sampun kapiara becik ring gumi Bali, sinah Bali nénten ja pacang kilangan “ruh”. Sané lianan sané patut kalestariang inggih punika adat, seni, miwah budaya Bali. Sampun kaloktah embas ring Bali pasti dueg ngigel, dueg nopeng, utawi kesenian sané lianan, kénten kocap sesenggakan anaké ring gumi selat pasih. Makéh kesenian, adat, utawi budaya sané sampun kalimbakang ring Bali. Mapecingak ring Bali sané makeh madué pasih, bek anaké milih dados nelayan. Akéh isin pasih sané sampun kaloktah, minakadi bé pasih, uyah, udang, miwah sané lianan asil pasih Baliné sampun kajulukin becik. Milih profési dados nelayan ring Bali wénten awig-awigné utawi adat sané kapercayain pacang ngamargiang pejalan sané becik tur rahayu. Sakadi sakancan nelayan ring Nusa Penida, Klungkung nglaksanayang ritual mawasta “Nyepi Segara”. Boya ja patuh tekén nyepi sané kamargiang umat sareng sami pinaka patinget warsa anyar. Nyepi segara puniki suksman ipun nénten nglaksanayang pakaryan ring pasihé. Nelayan, pangendara kapal boat, miwah sané ngrereh pangupa jiwa ring sejeroning pasih, makejang ngentenang awak mangda nénten nglaksanayang pakaryan awaian. Sané kalaksanayang inggih punika mabakti tekéning madué idup, sané ngicénin rahayu, ngicénin rezeki ring pasihé, inggih punika Déwa Bayu miwah Déwa Baruna. Dados nelayan nika mapaiketan ring bayu utawi angin. Angin minakadi penanda pajalané pacang becik utawi pocol napi buin ngranayang piduka. Warga nelayan ring Klungkung puniki sanget percaya yéning Déwa Bayu sampun mapaicén penanda. Wénten denda utawi sangsi sané kaicénin ring warga sané piwal ring aturan puniki. Dendané marupa baas utawi jinah. Nanging, nénten ja denda

95


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

sané katakutin wargané. Biuta utawi duka Déwa Bayu miwah Déwa Baruna sané paling kedohin. Nuju nyepi segara kelaksanayang, samian warga nelayan miwah sané lianan magotong royong midabdabin upakarané. Wénten sané ngalungsur tirta, panglukatan, miwah banten sané pacang kaunggahang. Krama ngaturangayah mangda Déwa Bayu lan Déwa Baruna ngerestuin pajalan upakara lan ngarereh pengupa jiwa mangda becik lan mamargi antar. Niki sané dados pemandangan lian ring segara sané ngawinang turis lokal utawi turis dura negara kadaut. Parikrama nyepi segara niki kalaksanayang nyabran sasih. Driki krama Bali makejang manyama. Dikalané tusing adung, tetep ngédéngang rasa hormat lan bakti tekén Déwa Bayu lan Déwa Baruna. Bayu pramana, ngamolihang angkihan anggén ngajalanin idup lan pangidupan. Nyepi segara puniki sampun kalestariang uli makudang-kudang warsa sané sampun lintang. Sinalih tunggil “kearifan lokal” sané lestari lan tekek ngamel pasawitran nelayan ring Klungkung.

Ayusha utawi Ni Nyoman Ayu Suciartini meneng ring Jalan Sedap Malam Dénpasar. Nyurat makudang-kudang kakawian minakadi ésay, puisi, cerpén, lan novél nganggé bahasa Indonésia wiadin basa Bali. Novélnyané sané sampun terbit inggih punika Mimpi Itu Gratis (BIP, 2016), Jejak Ingatan (2015), Bersinar di Timur Pulau Bali, miwah san Jejak Ingatan lianan. Email: uci_geg@yahoo.com.

96


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Satua Masambung

Ketut Sugiartha

Makadua lantas nulad conto agem ané édénganga tekén Putu. Busan-busan

Putu

matolihan

kaduri,

makita

nawang

apa

ané

urukanga suba sida baana nuutang. Putu tusing tandruh yéning napetang pada segul agemné. Sakéwala ia nepukin agemné Laras luungan tekén agemné Julia.

97


Suara Saking Bali

P

Édisi XLIX | Novémber 2020

utu nawang tusing makejang anaké énggal nyidaang ngresepang palajahan. Ento awanan ia tusing wadih ngurukang kanti muridné makadua nyak beneh agemné. Putu lega nepukin muridné suba pada

nyidaang nulad ané urukanga yadian mara abedik. Laras lan Julia suba pada bisa nyaledét lan ngileg masi. Duang jam suba Putu ngurukang. Ia mautsaha nyabarang déwék mapan ané urukanga tusing ja anak Bali ané biasané mula ngelah anléh ngigel. Ané sanget ngaé keneh Putu liang, makadua nyak teleb malajah. Peluh ané melusin mua lan baongné makadua nyiriang muridné pada seken kenehné malajah. Cara ané suba bakat baana nebag, makadua muridné pasti ngasaang awakné sakit nuju bangun semengan. Di patemon dinané ento Julia ané mudah kenyemné masadu, “Bangkiang tiangé sakit, Bli Putu.” “Laras kénkén?” Putu nguratiang Laras sambil makenyem. Laras manggutan. “Cara tumbén olah raga.” “Sing kénkén. Nyanan ilang padidi,” Putu ngibur. “Suba maan nyobak ané palajahan ibi?” “Mbok Laras nyobak terus kanti ka peteng,” Julia nujuhang mbokné. “Nah, jani lan cobak buin.” Putu ngorahin makadua ngédéngang ané suba pelajahina dibi. Ngenah suba ada kemajuan, utamané Laras. Putu mendep-mendep mapangapti ia tusing malajah tuah ulian iseng apang misi keneh reramané. Nyén nawang buin pidan ia bisa dadi pragina kasub. Pangawak ajak kajegégané suba nyiriang ia pantes sajan dadi pragina. Nanging Laras padidi ané lakar mastiang. Yén makita dadi pragina kasub tusing ja nyidaang nyagerang kajegégan dogén. Perlu imbuhin aji seleg malajah. Dinané terus magenti. Putu ngancan saat ngurukang murid-muridné malajah ngigel mapan sayan makelo sayan lemuh tepukina liman lan awak murid-muridné. Tari Panyembrama ané urukanga simalu suba luung baana

98


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

ngigelang yadian tusing ja madan makelo malajah. VCD ané gelahanga sangét makrana murid-muridné énggal resep tekén ané urukanga. Tari Olég Tamulilingan sada makeloan bakatanga mapan ané ngigel ajaka dadua tur malénan igel-igelan lan pailehné. Putu ngorahin Julia ngigelang ané mapangawak muani lan Laras ané mapengawak luh. Mapan Julia nu pepes tepukina pelih Putu lantas ngmaang conto. Ia ngorahin Julia apang nguratiang ia ngigel ajak Laras. Tatkala tusing nyelapang ia nyingguk bangkiang Laras, ia marasa nadaksara tangkahné nyeng. Rasa ané patuh taén rasaanga dugas ngigel ajak Gung Ayu. Di duur bis kotané kala mulih nu ia ngenehang apa ané mara sajan rasaanga. Tusing nyén i déwék ngelah keneh demen tekén Laras? Kéto ada patakon di kenehné. Nanging nadaksara ia makeyem padidi tur ngwalék paukudané. Bas pangkah, suluhin ibané malu apa pantes masanding ajak Laras? Laras mula jegég. Paningalané ning, kadayuhin baan alis tebel lengkung buka don intaran. Cunguhné ané bangir ngaé Putu gregetan makita ngimel. Yéning bandingang ajak Gung Ayu, sinah sing ja kalah jegég. Buin Putu mapineh-pineh. Pantes ya i déwék nresnain Laras, pianak majikan sugih ané sabilang pitung dina ngenjuhang amplop misi pipis upah ngurukang ngigel? Béh, kénkén ya panadadiané yén pradé Laras masi ngelah keneh demen tekén i déwék? Lemahé ento Putu teka sada tengai buka ané janjianga. Ia napetang makadua muridné sedeng negak di ruang tamu, nganggon panganggo ané tusing ja nyiriang lakar malajah ngigel. Mara sajan Putu lakar matakon, Julia suba ngmalunin ngaraos, “Ampura, Bli Putu. Kénkén mirib yén dinané jani sing muruk?” “Adi sing muruk? Ada apa?” Putu mecukang alis. Julia makenyem sambilanga nyledét Laras. “Laras lakar ngajak Bli Putu pesu,” Laras ngaraos kalem cara biasané.

99


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Manik Sudra

100


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Pesu lakar ngudiang? Sing dadi disubané suud muruk?” Laras ajak Julia saling tolih cara ngajakin matimbang. “Laras ulang tahun dinané jani,” kéto lantas Julia mapitau. “Oh, selamat ulang tahun, Laras. Selamat panjang umur…,” Putu maekin Laras laut nyalamin. Putu tusing nyidaang nulak pangidih muridné. Nganggon mobil BMW ané setira tekén Julia makatelu laut nambreng di jalan gedéné. Tusing makelo Julia lantas nglékokang mobilné ka réstoran ané nyediaang kulinér tradisional. Uli mara marérén di tongos parkiré suba madingehan reng musik tradisional Sunda ane nglangenin keneh. Pelayan réstorané makenyem manis dugas Putu ajak murid-muridné lakar macelep. Pelayané lantas ngatehang makatelu ka méjané ané suba kapesen, ngliwatan makudang meja ané suba pesena tekén tamui lénan. Putu makelo mandrengin daftar menu tatkala orahina milih makanan ané demenina. Mapan tusing ada ané taén cicipina Putu lantas maserah tekén Laras. “Laras dogén suba. Apa ja ané pesan Laras Putu pasti demen,” kéto Putu ngaraos. “Saja to?” Julia makenyem nlektekang muan Putu. Putu manggutan sada kebilbil mapan pandrengina tekén Julia. Suud nulis pesenan Laras lantas nyerahang kertasé ka pelayané. Sambil ngantosang pesenané pragat, makatelu pada nginem es kuud. “Dadi Putu matakon?” Putu ngaraos tekén Laras ané negak di arepné. “Ada apa, Bli Putu?” “Laras sing ngaé perayaan ulang tahun jumah?” Takonina buka kéto Laras makelo tusing masaut, kanti lantas Julia macempléng, “Ia sing demen ramé-rame, Bli Putu.” “Adi kéto?”

101


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Julia tuah ningtingang pala, tusing masaut. Putu lantas nlektekang muan Laras, mapangapti apang Laras nyautin. Sakéwala kanti pelayané teka ngaba pesenan tur pejanga di duur mejané Laras nu mendep. “Silakan, Kak,” raos pelayané sambil makenyem disubané suud masagi. “Julia ngmaang hadiang apa ajak Laras?” Putu matakon satondén mulai madaaran. “Ada gén. Bli Putu?” “Béh, Putu sing ngelah apa ané pantes lakar anggon hadiah.” “Bli Putu nyak ajak Laras pesu cara jani suba satmaka hadiah,” Laras sagét masaut. “Cié, cié,” Julia ngéwérin sambil makenyem nakal. “Nah té, kali kénkén lakar madaaran yén ngraos terus,” raos Laras nyaruang kimudné. Putu tusing madaya yéning lakar taén nepukin pajalan buka kéné. Ajaka makan di réstoran tekén bajang-bajang pianak konglomerat. Bajang-bajang jegég ané ngaé ia nadaksara dadi guru atawa penguruk ngingel, padahal ia marasa tusing ngelah kawagedan di wewidangan ento. Suba karuan tusing ngelah ijasah atawa sertipikat. “Julia ajak Laras ada rencana ka Bali, Bli Putu,” Julia ngomong disubané suud makan lan menék ka mobilé. “Bin pidan?” “Bin pidan luungné apang maan mabalih Pesta Kesenian Bali?” “PKB suba majalan telung minggu jani,” Putu masaut. “Nu ada galah.” “Lamun kéto lakar maorahan malu ajak Papa,” Julia masebeng liang. “Bli Putu sing lakar mulih ka Bali?” Laras matakon banban cara biasané. Putu kamemegan. Sukeh baana nyautin patakon Laras. Yén orahang tusing mulih sinah lakar sedseda. Yén orahang mulih sinah ia bogbog mapan ia tusing ja lakar mulih satondén bapané ngmaang ia mulih. “Adi mendep?” Julia nolih Putu uli kaca spioné.

102


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

“Oh, inget tekén PKB Putu dadi…” “Dadi inget ajak…..?” Julia ngencanin. “Putu sebet mapan tusing maan galah marengin PKB. Ipidan Putu setata bareng ngraménin.” “Ngigel?” Putu manggutan. “Putu ngelah grup séndratari di désa, kéwala jani suba bubar.” “Adi bisa kéto?” “Praginané pada ngantén,” Putu tusing nyidaang tusing ngmauk. “Ento ané ngaé Bli Putu ngambul ka Jakarta?” Julia nyandain. “Péh bisa gén Julia. Apa Putu ngenah cara nak ngambul?” Julia makenyem tur nyledét Laras ané negak di samping kébotné. “Ené Laras takonin yén makita nawang,” Julia makelid. “Apa Putu ngenah cara nak ngambul, Laras?” Laras makipekan alon ka duri, ka tongos Putu negak. “Laras sing bisa nebag keneh anak, Bli Putu,” kéto ia nyautin. Putu mendep. Pasaut Laras ané bawak ngaé Putu gregetan. Putu marasa cara ada ané engkebanga tekén Laras. (sambung...)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

103


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Pangawi

104


Suara Saking Bali

I

Édisi XLIX | Novémber 2020

Madé Suarsa wantah pangawi sastra Bali modéren sané embas ring Banjar Gelulung, Désa Sukawati, Kecamatan Sukawati, Kabupatén Gianyar, 15 Méi 1954. Dané wantah oka saking pangawi sastra Bali

modéren I Madé Sanggra (almarhum), putra kaping kalih saking pitung raka rai. Dané masekolah ring SPG Negeri Dénpasar warsa 1972, lan sausan punika dané nglanturang masekolah ring PGSLP Negeri Dénpasar warsa 1974, raris masekolah ring Fakultas Sastra Universitas Udayana Jurusan Sastra Indonésia warsa 1975 kantos lulus dados sarjana sastra Indonésia warsa 1981. Warsa 1986 ngalanturang masekolah ring Jurusan Humaniora Fakultas Pascasarjana Universitas Gadjah Mada Yogyakarta tur tamat warsa 1988. Ngawit warsa 1983 dané dados dosén ring Fakultas Sastra Universitas Udayana. Dané nyurat makudang-kudang satua cutet, puisi, ésai, geguritan, miwah prosa liris. Kakawian-kakawian dané akeh kawedar ring surat kabar minakadi Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), miwah sané lianan. Lianan ring punika, dané taler dados pembina ring makudang-kudang sekaa santi. Dané ngamolihang rancagé ping kalih, inggih punika ring warsa 2005 antuk pupulan puisi “Ang Ah lan Ah Ang”, lan warsa 2007 antuk pupulan puisi “Gdé Ombak Gdé Angin”. Dané nyurat makudang-kudang cakepan sastra Bali modéren, luir ipun: Amanat Geguritan Purwa Sangara (1985) Orang-Orang di Sekitar Pak Rai (1995) Prastanika Parwa lan Swarga Rohana Parwa (1999) Oka Susharma: Pendidik Pejuan, Pejuang Pendidik (2001) Geguritan Sastradoyana Tattwa (2002) Geguritan Udayanotama Tattwa (2002) Geguritan Pura Dalem Segara Petasikan (2002) Geguritan Sakuntala (2002) Ang Ah lan Ah Ang (Pupulan Puisi, 2004)

105


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Geguritan Kebo Tarunantaka (2005) Gunung Menyan Segara Madu (Pupulan Puisi, 2005) Gdé Ombak Gdé Angin (Satua Cutet, 2006) Kunang-Kunang Anarung Sasi (Pupulan Puisi, 2007) Geguritan Kén Arok Kén Dédés (2008) Geguritan Kanakaning Kanaka (2008) Merta Matemahan Wisia (Satua Cutet, 2008) Téks Kotéks, Kontéks (2008) Geguritan Sandhyakalaning Majapahit (2009) Pura Pandé Catur Lepas Tamblingan (2009) Kama Bang Kama Putih (Prosa Liris, 2011) Nguntul Tanah Nuléngék Langit (Satua Cutet, 2013) Nyingkir (Novelét, 2020).

106


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

Kamus

apal.ang v hafalkan; apal.anga v dihafalkannya; apal-a.pal.an n hafalan; apal.in v hafali; apal.ina v dihafalinya; ka.a.pal.ang (ka.pal.ang) v dihafalkanb(oleh); ka.a.pal.in (ka.pal.in) v dihafali (oleh); nga.pal.ang v menghafalkan apan p karena; sebab: -- uli malu suba kéto krn dr dahulu sudah demikian; ma.a.pan (ma.pan) p karena; sebab 1

apang p supaya; agar: liunin tukangé -- énggal pragat umahé perbanyak

tukangnya supaya rumah itu cepat selesai; apanga p agar; supaya apang, nga.pang-a.pang v datang dg tergopoh-gopoh 1

apap a rata; apapa v diratakannya; apap.ang v ratakan; apap.in v buat supaya rata; apap-apap.an n hasil meratakan; ka.a.pap v diratakan (oleh); ka.a.pap.ang v diratakan (oleh);

107


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

ka.a.pap.in v dibuat agak rata (oleh); ma.a.pap v teratakan; nga.pap v meratakan: ia ~ rain tiuk ané pungak ia meratakan mata pisau yg sumbing; nga.pap.ang v meratakan; nga.pap.in v meratai; merata ke segenap bagian 2

apap v potong (daun kelapa, enau, dsb); apapa v dipotongnya; apap.ang v potongkan; apap.anga v dipotongkannya; ka.a.pap v dipotong (oleh); ka.a.pap.ang v dipotongkan (oleh); ma.pap v terpotong; nga.pap v memotong; nga.pap.ang v memotongkan

apé, apé.na v diharapkannya; apé-apé v harap-harap; ka.a.pé-a.pé (ka.pé-a.pé) v diharap-harap (oleh); nga.pé v mengharap; nga.pé-a.pé v mengharap-harap (dg menyebut nama sso) apek a berbau tidak sedap krn lama disimpan (tt nasi, roti, dsb); apak 1

apel a lambat: palaibné -- larinya lambat

2

apel a kurang ramping: pengawakné -- perawakannya kurang ramping

3

apel n buah apel

apem n apem; ma.a.pem (ma.pem) v berisi apem; nga.pem v membuat apem ape.nin v pelihara: -- bungané makejang peliharalah bunga itu semua; ape.nina v dipeliharanya;

108


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

ka.a.pe.nin (ka.pe.nin) v dipelihara (oleh); nga.pe.nin v memelihara 1

apes n bilah bambu untuk penjepit pagar, dinding, dsb; apesa v dijepitnya; apes.in v dipasangi penjepit; apes.ina v dipasanginya penjepit; apes-apes.an n hasil memasang penjepit; ka.a.pes (ka.pes) v dipasang penjepit (oleh); ka.a.pes.in (ka.pes.in) v dipasangi penjepit (oleh); ma.a.pes (ma.pes) v terpasangi penjepit; nga.pes v memasang penjepit; nga.pes.in v memasangi penjepit

2

apes, -- ta.hun n musim tanam padi gaga dua tahun sekali

1

api n api: -- ngendih murub api menyala berkobar-kobar; yén demen

maplalian -- eda takut kebus, pb berani berbuat harus berani menerima ganjarannya;-- takep api yg ditaruh pd dua keping sabut kelapa yg diletakkan bersilang, yg di atas menelungkup menutupi yg di bawah, dipakai pd waktu upacara buta yadnya; api.nin v beri berapi; api.nina v disulutinya; ka.a.pi.in (ka.pi.nin) v diberi berapi (oleh); ma.a.pi-a.pi (ma.pi-a.pi) v menyalakan api: di Nyepiné tusing dadi ~ pd hari raya Nyepi tidak boleh menyalakan api; nga.pi v berapi-api: ~ galakné marahnya berapi-api; nga.pi.in (nga.pi.nin) v memberi berapi; menyulut; pa.a.pi.an (pra.pén) n tempat kerja tukang emas (besi); perapian; 2

api→japi

apid a merah pd lipatan-lipatan kulit (leher, paha, dsb) krn biang keringat apih v longsor (tt tanah di sumur, lereng bukit, dsb)

109


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

apih.an n daun kelapa: umahné maraab -- rumahnya beratapkan daun kelapa apik a rapi dan bersih: ia -- gati dia rapi dan bersih sekali; apik.ang v rapikan; apik.anga v dirapikannya; apik.in v kerjakan dg rapi: ~ magaé kerjakanlah dg rapi; apik.ina v dikerjakannya dg rapi; ka.a.pik.in (ka.pik.in) v dikerjakan dg rapi (oleh); nga.pik.ang v menjadikan lebih rapi; nga.pik.in v bekerja dg rapi apil a curang; nga.pil v berbuat curang api.lan n daun kelapa yg dianyam aping → samping 1

apit v apit: -- surang gapura; -- lawang patung pd kiri kanan pintu apita v diapitnya; apit.an n satu banding dua; apit-a.pit n kayu penjepit rusuk rumah; ka.a.pit (ka.pit) v diapit (oleh); ma.a.pit (ma.pit) v terapit; nga.pit v 1 mengapit; 2 taruhan satu banding dua (dl judi); pa.nga.pit n barang yg mengapit

2

apit n penggulung kain

api.tui → kapitui apra.ma.da a bersahaja; tidak takabur apon, apon.in v belai agar mau melakukan sst; bujuk; apon-apon.an n hasil/cara membujuk; apon.ina v dibujuknya; ka.a.pon.in (ka.pon.in) v dibujuk (oleh);

110


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | NovÊmber 2020

nga.pon v membujuk; membelai; nga.pon.in v membujuk; membelai apo.tik n toko tempat meramu dan menjual obat berdasarkan resep dokter serta memperdagangkan barang medis; rumah obat aprag v gertak; apraga v digertaknya; ka.a.prag (ka.prag) v digertak (oleh); nga.prag v menggertak: ~ anak cenik menggertak anak kecil aprak → aprag ap.sa.ra n bidadara ap.sa.ri n bidadari ap.ti, ap.ti.ang Ami v inginkan; harapkan; ap.ti.anga v diinginkannya; diharapkannya; ka.ap.ti.ang (kap.ti.ang) v diinginkan (oleh); diharapkan (oleh); ngap.ti.ang v menginginkan; mengharapkan; pa.ngap.ti n keinginan; pengharapan am.puh Ami n kapur; ma.am.puh (mam.puh) v berkapur apul v bujuk: -- ia apang nyak bujuklah dia supaya mau; apul-a.pul v dibujuk-bujuk; apul-a.pula v dibujuk-bujuknya; ka.a.pul-a.pul (ka.pul-a.pul) v dibujukbujuk (oleh); nga.pul v membujuk; nga.pul-a.pul v membujuk-bujuk apun 1 n minyak rambut: Nyoman meli -- di swalayan Nyoman membeli minyak rambut di swalayan; 2 v pijiti; apun.ang v 1 pakaikan minyak rambut; 2 pijitkan; apun.anga v dipakaikannya minyak rambut pd; apun.in v 1 minyaki (rambut); 2 pijiti;

111


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | NovÊmber 2020

apun.ina v 1 diminyakinya (rambut); 2 dipijitinya; ka.a.pun.ang v 1 dipakaikan minyak (oleh); 2 dipijitkan (oleh); ka.a.pun.in v 1 diminyaki (oleh); 2 di pijiti (oleh); ma.a.pun v 1 memakai minyak rambut; 2 dipijit (tt keseleo); nga.pun.ang v 1 memakai sbg minyak rambut; 2 memijiti 1

apus v tipu; apusa v ditipunya; ka.a.pus (ka.pus) v ditipu (oleh); ma.a.pus (ma.pus) v tertipu; nga.pus v menipu: eda ~ timpal jangan menipu teman

2

apus v sadur; karang; apusa v disadurnya; dikarangnya; ka.a.pus (ka.pus) v disadur (oleh); dikarang (oleh); ma.a.pus (ma.pus) v tersadur; nga.pus v menyadur; mengarang

are n satuan ukuran luas; are 1

arab, nga.rab-a.rab v berkobar-kobar; menyala-nyala: apinĂŠ ngendih ~ api

itu menyala berkobar-kobar 2

arab, nga.rab.in v menakut-nakuti; arab.in v takut-takuti; arab.ina v ditakut-takutinya; ka.a.rab.in (ka.rab.in) v ditakut-takuti (oleh)

1

arad v melambat (tt berjalan atau berlari); nga.rad v melambat: sampi ~ sapi berjalan melambat

2

arad v datangkan dg kekuatan pikiran (tt batara, orang, dsb); arada v didatangkannya dg kekuatan pikiran; arad-a.rad.an n hasil mendatangkan dg kekuatan pikiran; ka.a.rad (ka.rad) v didatangkan dg kekuatan pikiran (oleh);

112


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | NovÊmber 2020

nga.rad v mendatangkan dg kekuatan pikiran; pa.nga.rad.an n ilmu untuk mendatangkan sst dg kekuatan pikiran arah, nga.rah.ang v memberi tahu; arah.in v beri tahu; arah.ina v diberitahunya; arah-a.rah v memberitahukan; pengumuman; ma.pang.a.rah (ma.pang.a.rah) v memberitahukan memberitahukan (kpd) anggota; nga.rah.ang v memberi tahukan (kpd); nga.rah.in v memberi tahu (kpd); pa.nga.rah n petugas untuk memberi tahu 3

arah n mata angin; arah-arah n tujuan; bidikan

arak n sj minuman keras; arak; -- api arak murni bisa terbakar bila kena api ma.a.rak-a.rak.an (ma.rak-a.rak.an) v biasa minum arak aram n daun-daunan untuk penutup pematang sawah yang bocor 1

aran Ami n nama; aran.in v 1 namai; 2 sangka, menuduh; aran.ina v 1 dinamainya; 2 disangkanya; dituduhnya: ia ~ nyemak pipisĂŠ ento dia disangkanya mengambil uang itu; ka.a.ran.an (ka.ran.an) v dituduh (oleh); ka.a.ran.in (ka.ran.in) v 1 disangka; dituduh; 2 dinamai; ma.a.ran (ma.ran) v bernama; nga.ran v bernama; nga.ran.in v menamai

2

aran, nga.ran v yaitu; yakni

arang Ami v jarang; tidak lumrah arap Asi v oles dg param; arapa v diolesnya dg param;

113


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

arap.ang v oleskan dg param; arap.anga v dioleskannya dg param; ka.a.rap (ka.rap) v dioles dg param (oleh); ka.a.rap.ang (ka.rap.ang) v dioleskan dg param (oleh); nga.rap v mengoles dg param; nga.rap.ang v mengoleskan dg param 1

aras Asi v cium; arasa v diciumnya; ka.a.ras (ka.ras) v dicium; ma.a.ras-a.ras.an (ma.ras-a.ras.an) v bercium-ciuman; nga.ras v mencium; pa.nga.ras n penciuman; pa.nga.ras.an n pipi

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

114


Suara Saking Bali

Édisi XLIX | Novémber 2020

115


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.