Majalah Suara Saking Bali Edisi L (50)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

daging majalah Pamahbah dénpasar wawa wéwé (I Gusti Putu Bawa Samar Gantang) 2 Lawat-lawat bindan lakar mati? (IGA Darma Putra) 3 Satua Cutet pageh kantos mati (I Wayan Kuntara) 13 patakon (I Gedé Angga Para Darma) 35 kolok (JM Pandé Putu Alit Antara) 48 lulusan 2020 (Kadék Sintia Érnawati) 72 Satua Bali i raré angon 26 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 57 Puisi Bali puisi-puisi érkaja pamungsu 21 puisi-puisi kadék widiadnyani 45 puisi-puisi i nyoman sutarjana 67 puisi-puisi ni putu suarniati 81 puisi-puisi ni putu artiasih 94 Artikel lawatan bali (Ketut Suara Antara) 39 dodol (Ni Luh Sukarmi Arianti) 84 Satua Masambung sang boma (16) 61 mawa madui (15)-- Ketut Sugiartha 87 Geguritan bongkling 9 Gegonjakan piyé kabaré, isih pénak zamanku, to? (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 6 Cakepan ngwacén“babi babi babi”(Putu Oka Sukanta) 97 Kamus kamus 99

1


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Pamahbah

I Gusti Putu Bawa Samar Gantang

Kubu majalan Pasliur patikaplug mugpug Ngeliur lepug Mubu di pempatan Sasambat di jalan ramé Patikalé wawa wéwé Pasisi kasa kisi Ngintip matan ai Medem bangun Jangkutin angin puyung

Tabanan, 2 Méi 2012

Catetan: Kaambil saking pupulan puisi Bali anayar Dénpasar lan Donpasar

2


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Lawat-lawat

IGA Darma Putra

3


Suara Saking Bali

I

Édisi L | Désémber 2020

dup mati cara embahan yéh uli gunung ka pasih. Iraga makejang pasti suba nawang yéhé ento membah uli di tengahan tanahé. Uli ditu ia lekad dadi klebutan. Uli klebutan ia membah di tukadé. Uli di tukadé ia

membah ka pasih. Di pasih ia magumblengan, ngeléncok, sentér ai, buin dadi andus, dadi ambu, dadi gulem, dadi ujan ané ulung di muncuk gunungé. Buka kéto patapan yéhé mapiteh di guminé. Rasananga yéhé ané mapincer di guminé tusing telah-telah. Diapin ia bakat oyot, buin ia bisa pesu dadi enceh, dadi peluh, dadi getih, dadi yéh mata miwah sané tiosan. Yén keneh-kenehang mesib sajan patapan yéhé cara patapan atma cara di tutur-tutur agamané. Atma tusing koné ilang-ilang. Ia cenik sajan, awinan ngidang macelep ka song ané paling cenika. Contoh song cenik ané ada di ukudané ento song di tengahan boké. Atma masih orahanga ingan, awinan ia ngidang makeber kija kadén tusing santulin baan gaya gravitasi. Dikénkéné atma masih orahanga gedé sajan, awinan tusing ada ané tusing nyidayang seksekina di guminé. Suba kéto, atma masih orahanga tusing mati-mati. Adi bisa atma tusing mati? Wiréh atma tusing taén idup. Suba rumus yén ada ané idup musti mati. Adi bisa ia tusing idup? Wiréh ia tusing taén lekad. Sing ada katuturan anak ngalekadang atma. Ané lekadanga palingan awakné dogén. Disubané lekad, buin pidan disubané panumaya, awakné ento masih lakar mati. Cutetné, ané ngelah awak musti mati. Nah, yén orahang kéto, dong iraga idup di guminé patuh cara anak matapa? Dadi masih orahang iraga ené sedeng matapa. Ngayasang idup apang ngidang kelés uli tegulan awak ané lakar mati. Mirib ento ané orahanga malajah mati. Kéto nyen patapan embahan yéh ajak embahan atma. Yén yéhé suba ketah campuh dadi besik di pasih, yén atmané kija ia campuh dadi besik? Ada katuturan buka kéné. Yéh uli gunung rasané tawah, disubané dadi pasih ia dadi pakeh. Ngudiang bisa pakeh? Patuh cara embahan idupé, nyansan tua nyansan liu ané bakat entasin. Makejang ané bakat entasin ento matumpuk-

4


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

tumpuk cara uyah. Bisa ulian ento, yén ada anak liu ngentasin pajalan idup patuhanga ajak pasih ané liu ngelah tumpukan uyah. Ngentungang uyah ka pasih, sing karoan sing ada gunané. Bisa dogén uyahe ané abedik ento ngaranayang buin makehang rasan pasih ané suba pakeh. Kéwala nak sing ada anak nyobak ngetés rasan uyah pasih ané sakondén entungin uyah, lan ané suba entungin uyah. Sageté ada, anggon apa? Apang éngkén? Mati idup cara andus yéh ané lakar dadi ujan. Ujané ngetél ngaba rasa tawah tur campuh dadi pakeh. Atmané masih kéto, ia campuh dadi rasa. Rasa ané suba gelekang uli di kolongané ento membah di ukudané dadi getih. Di tengahan getihé atmané mayasa. Nyanan saget lakar mati, getihé seken ilang kija kadén. Suud ia malingser di awaké, wiréh jantungé suba siep. Tusing ada dingeh ketugané ané cara kumbang. Adi kéto? Wiréh ketugan jantungé sasai dingeh, sakéwala sing karoan iraga taén nepukin jantung padidi ané ketugketug. Di shastrané orahanga kadi bhramara humung tan katon. Cara kumbang ané magriung sakéwala tusing ngenah. Lénan tekén ento, ada masih satua kéné. Yén anak Bali mati tur suba maabénan, sinah ia anyuta ka pasih. Yén sing ngelah pasih, cukup di tukadé dogén. Masih uli tukadé lakar campuh dadi besik di pasih. Sakéwala tusing beneh yén iraga enu idup ngentungang awak ka pasih. Iraga ené enu jelema buin matah.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

5


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Gegonjakan

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

6


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

A

da mobil avansa marérén di malun umah tiangé. Ané nyupir tuun, nolih nolih umah, pakarangan muah tanaman hias ané di natah tiangé. Telektekanga saka besik, lantas ngandeg di tanaman janda

bolongé. Ia anggut-anggut cihna demen nolih tanaman tiangé. Ibi tiang mamaca di pisbuk, ada anak nyilurin tanaman hias aji montor avansa. Béh... Jani mirib gantina tiang lakar maan pasilur montor avansa. “Durusang cingak-cingakin Pak. Wantah wénten cumpu, tiang siap nukarang sareng avansa.” Ajér pesan tiang nyapa. Anaké ento makenyem masaut manis. “Kentén sampun maksud tiangé Pak!” Mbééé... Nagih makecos papusuhé mireng pasaut anaké ento. “Sané kén kayunang, Pak? Rarisang!” “Makasami!” Mimih... Makejang tagiha. Nah... Lakar baang. Kadung kayang potné, kadung kanti punyan kelampuaké jangkaha lakar baang. Apang nyidang ngelah avansa, lakar anggo nganggurin Dik Stévy. Sing misi nawahin, tiang masaut semangat pesaja. “Gih, Pak! Ambil ampun sami. Silurang sareng avansané. Hhhmmmm... avansa tahun kuda duéné?” Anaké ento nyautin, agolné mrekak gigis, “Avansa keluaran terbaru nike, Pak. Mara ibi jemak tiang di déler!” Piiih... Sayan lega kenehé. Suba ngenah-ngenah asané Dik Stévy nyalédoh di samping tiangé nyupir. “Gih... Dil Pak. Tiang setuju!” Masaut tiang kadroponan, jejeh yening anaké ento mabalik itungané. Ia mendep. Toliha makejang bilang bucu. Apakpakan basé ia ngaraos. “Kudang are pekarangan duéné, Pak? Indayang icén tiang nolih sertifikatné!”

7


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Mbééé... Celekotokané... Kadén nak janda bolongé tagiha... Pekarangané tagiha nyilurin.

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

8


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Geguritan

Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/161/ Yadin tuwarawa, héman pisan ban ngembarin, janma tuyuh bwin mamogol, hené ratu kalah buwin, ratu pati dayanin, bas manggelah daya liyu, manyekjek tajin gelah, patihé mawetu helik, depin ipun, gawénang ya pang masiyat.

/162/ Ratu né manyacad déwa, padhané ring upadrawi, t an urung ya bhrasta tinon, bas twara nuhutang aji, karana mangemasin, déwa dhandhané katepuk, ratu twara ngidhepang,

9


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

hujar bhatarané lewih, twara gebug, iya suba hénggal hilang.

/163/ Ratu tan jenek di désa, sing jalan-jalan malali, di désan anaké mondok, panjaké padha orahin, magilih tundén ngiring, maduluran buncal sangu, né kéné papadhanya, buka gajahé né bejit, gedhé landung, luwas ngendonin bowaya.

/164/ Gajahé jwa masih kalah, hento ya gedhé kén cenik, kéto siptan nyané hento, né liyu kalah ban kikit, kalah ratuné buwin, néné liyu nggelah musuh, bas sahi kembulinya, ngadu kakrengané jani, pacang amuk, pamuputa masih kalah.

10


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

/165/ Ratu né twara bisa, masiyat kalaning wengi, kéné kalah nyané reko, jalané kagebag wengi, buka gowak kendonin, ban cegingan lan katutu, déning i kedis gowak, twara tahén sabéng wengi, buwin ratu, tan pangiring satya dharmma.

/166/ Mapuhara ya matukar, tekéning né ajak kasih, awaké sahi manglinyok, twara pageh nang awahi, krana twara da dadi, sang ratu twara mamusuh, mangalih kakasihan, punika wilangin sami, né rong puluh, puput wus darthayang bapa.

11


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

/167/ Gusti Agung humatura, Parandha durusang malih, sampun nugelang pangrawos, yan hengkén nyandang kasihin, hengkén ratu né polih, yan hengkén unggwané luhung, punika ya ndikayang, keni tityang sami huning, Prandha Agung, durusang malih ngandika.

/168/ Sahur Ida Ganggasura, nah buwin alihang koping, pang hemed ningeh pangrawos, né pesu bawu akikit, anghing akéhan kari, né ada cacakan ratu, ajak makakasihan, ratu né liwating sakti, ratu sadhu, demené kén kakasihan.

(pacang kalanturang)

12


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Satua Cutet

I Wayan Kuntara

13


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Kala punika suryané wawu metangi saking pasirepannyané. Anginé nglinus ngiterin sarira, ngrasuk ngetisin ati. Pantun gadang miwah sarwa taru maégolan nuutin desiran angin. Sunaran suryané ngendihin kauripan sané prasida ngangetin jiwa. Katimpalin suaran kedisé saling sautin, suaran suryak kaléng magantung, lan suaran pindekané malingser di duur capil lelakuté. Duh, asri tur nganyudin ati. Ring kubu maraab ambengan kacingak anak lanang lingsir sané nénten sios mawasta Pekak Pageh. Irika ipun negak ngaduk-ngaduk kopi anget sinambi ngisep roko. Ah, jeg masepuk andus kopi ajak rokoné saling kilit.

P

ekak Pageh ipidan polih makarya dados pegawai tetap ring hotél bintang lima tur irika ipun akéh polih gaji. Yadiastun asapunika, Pekak Pageh durung madué rabi kantos mangkin tur idup wantah adiri.

Rasa jejeh ipun maekin anak istri sané makada. Sinah sampun Pekak Pageh wibuhing arta brana, akéh madué tabungan. Mawinan sadina-dina jinahnyané wantah kaanggén prabéa ring carik miwah masliahan ka tajen. Akéh anak maosang ipun nuduk jaum kilangan kandik, duaning ipun ngutang pakaryan dados pegawai hotél sané gajiné akéh. Rasa liang Pekak Pageh nénten kapolihang saking pakaryan punika. Ipun marasa liang yéning ngambil pakaryan ring carik tur masliahan ka tajen. Pekak Pageh anak susila, subhakti, lan barés pisan. Pantun sané katandurin ipun yéning sampun manyi, kaselip dados beras, lan atenga saking pikolih manyi punika kaicén ipun ring anak tuara sané wénten ring désan ipuné. Sedeng itepé ngopi sinambi tan surud nglepus-nglepusin andus roko ipuné, rauh Bapa Gedé, pajalané magegésonan di pundukané nuju kubu nyagjagin

14


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Pekak Pageh. Neked ring kubu Pan Gedé kauk-kauk matakén kapining Pekak Pageh. “Pa... Pa… Éngkén suba ada nyet lakar ngadep tanahé ené?” “Dé, suba sesai Bapa ngorain, kadung ja apa aba Dé mai, nyén ja ajak Dé mai, Bapa sing lakar ngadep carik tetamian panglingsir Bapané né. Bapa mabéla pati ngirtiang tanah Bapané ené. Bapa suba maketimun pait tekén reraman Bapané ipidan.” Kadi asapunika Pekak Pageh nyawis pitakén Bapa Gedé sané geginannyané pinaka makelar tanah ring desané. Minab sampun ping limolas ipun ka kubune Pekak Pageh ngaba munyi manis mangda Pekak Pageh ngadol carik ipun. Sakancan utsaha sampun kamargiang olih Bapa Gedé. Nyanjiang lakar ngalihang Pekak Pageh kurenan, numbasang sakancan papayasan bungah, ngupahin bodyguard anggén nyejehin Pekak Pageh, miwah sakancan utsaha sané lianan. Nanging kantun nénten ngawinang Pekak Pageh makirig yadiastun gedé gegodané. Bapa Gedé taler kantun durung makirig, santukan ipun sampun biuta tekéning jinah sané pacang kapolihang saking invéstor yéning mrasidayang ngrumrum Pekak Pageh ngadol cariknyané. Ipun setata kedék saha nglanturang nyawis bebaosan Pekak Pageh. “Hahaha... Pa… Pa.. reraman Bapa nak suba mati, tusing kal tawanga Bapa ngadep tanahé ené. Melahan adep suba Pa. Nak lakar anggona nyujukang villa. Pang ada tongos torisé pules salami ye nongos di Bali. Kan luung Pa, idup dadiné pariwisatané di Bali yén bek ada toris ka Bali.” Asapunika bebaosan Bapa Gedé, nglantur Pekak Pageh nyawis. “Yadiapin reraman Bapa suba mati, kéwala semayané tusing dadi milu mati. Né angkihan bapa dadi saksi, ngantos Bapa mati Gedé tusing lakar nyidang makatang cariké ené. De... ingetang pertiwiné, eda tuah inget pipis dogén! Silih tunggil tetujon torisé ka Bali to nak lakar ningalin kawéntenan carik Bali sané asri. Yén telah cariké kajujukang beton sinah makelo-kelo sing

15


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

kal ada aliha buin torisé ka Bali. Biin abesik, sing kuangan tongos pules apa torisé di Bali. Kan suba liu ada hotél wiadin villa di Bali. To gén sing telah ban ye mulesin. Jani magedi suba uli dini Dé! Pocol yén Gedé tuah lakar ngorta kéto ajak Bapa.” Bih, panes pesan Bapa Gedé mirengang. Ri kala majalan ngamulihang, paliatané Bapa Gedé nelik nyingakin Pekak Pageh, tujuh limané ané tangébot setata nuding Pekak Pageh sinambi ngraos ngajak Pekak Pageh. “Nah Pa. Tolih mani nah, eda kauka cang Gedé yén sing nyidang makatang tanah Bapané. Tolih buin mani Pa!” Asapunika bebaosan Bapa Gedé kapining Pekak Pageh. Nanging Pekak Pageh kantun dabdab kenehné sinambi nglantur nyiup kopiné sané ngancan émbon saha itep nglepusin andus rokoné sané kantun atugel. Ipun nénten ajerih, sawiréh ring manah ipun semaya punika pinaka wecana sané sampun sapatutnyané kamargiang. Yadiastun sakancan baya lan gegodan pacang ngrauhin. Mabéla pati pacang nyaga kawéntenan tetamian cariké satmaka ngirtiang tanahé sané wénten ring Bali. Duh pageh pesan Pekak Pageh sekadi wastannyané. Rahinané bénjang Bapa Gedé nunas tulung kapining Jero Bendésa mangda sida nulungin ngrumrum Pekak Pageh. Drika Bapa Gedé ngakuang jinah akéh majeng ring Jero Bendésa. Gedé-gedé pisan ortané Bapa Gedé masemaya pacang ngawi désané maju, taler sida ngwetuang genah pakaryan majeng Krama Désa yening Pekak Pageh kayun ngadol carik ipun. Jero Bendésa cumpu tekéning munyi manis Bapa Gedéné. Nglantur sang kakalih nuju kubuné Pekak Pageh. Saking semeng kantos lingsir Bapa Gedé lan Jero Bendésa ngrumrum Pekak Pageh tusing masih nekaang punapa-punapi alias mamocol, mawinan Pekak Pageh kantun pageh ring baosnyané. Kacarita mangkin sampun awuku Pekak Pageh nénten mrasidayang ka cariké krana sungkan. Bapa Gedé taler sampun awuku glindang-glindeng ngliwatin kubu Pekak Pageh nanging nénten ngamanggihin Pekak Pageh.

16


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Kocap sampun asasih sungkan Pekak Pageh sayan rahat. Pantun druéné tan parungu. Pundukané sampun bet olih entikan padang gajahé. Langité remrem tan pasurya, anginé wantah ngesirin taruné dabdab. Botol kaléngé lan pindekané di duur capil lelakuté sedih tan pasuara mangantosang sapangrauh Pekak Pageh. Salanturnyané, ring rahina pangawit sasih sabeh ageng tan pasurud. Endihan tatit ngiringang suaran kerug sané ngejerang jagat. Kawéntenan punika satmaka nyihnayang jagaté sedih. Wenginé punika wénten orti Pekak Pageh sampun padem mawinan sungkan rahat taler yusané sampun séndéh kauh. Sawatara wénten kalih wuku sawusan pademnyané Pekak Pageh, Jero Bendésa ngamargiang sangkep banjar ring Balé Banjar. Sangkep punika kasarengin olih Prajuru Désa taler Krama Désa, sané maosang indik kawéntenan tanah druén Pekak Pageh. Mawinan manut ring awig désa, yéning kawéntenan sakadi Pekak Pageh sané nénten madué preti sentana, samaliha ipun nénten wénten namiang wasiat, sinah sampun tanah Pekak Pageh punika kadruénang olih désa. Jero Bendésa ngamargiang sangkep punika sujatinyané taler matetujon mangda pangrencana corah dané sareng Bapa Gedé prasida mamargi. Ring pasangkepan Jero Bendésa mabaosan majeng ring krama tur ring arep prajuru makasami sané rauh. “Majeng ring Prajuru Désa, punika taler Krama Désané sami. Duaning tanah Pekak Pageh sampun sah mangkin kadruénang olih désa, samaliha nénten wénten sané ngupapira, titiang manados Bendésa ring désané puniki madué pikenoh. Sapunapi yéning tanah Pekak Pageh kaadol ring invéstor? Niki sampun wénten invéstor saking luar sané jagi numbas tanah punika pacang kawangun villa. Kawéntenan puniki pacang prasida ngwantu payuk jakan iraga, taler prasida ngwetuang genah pakaryan majeng Krama Désa, tur sida ngawi désa iraga puniki maju wiadin kaloktah. Punapi kraman titiangé sareng sami?”

17


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Potrekan Supartika

18


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Mirengang bebaosan Jero Bendésané sakadi punika, ngawinang Bapa Gedé gargita pisan ring keneh ipun. Krama tiosan wantah pakrimik, santukan wénten sané cumpu lan nénten cumpu. Wénten sagetan silih tunggil Krama Désane mawasta Bapa Subhakti ngunggahang tangan ipun saha mabaosan. “Om Swastyastu Jero Bendésa miwah Prajuru Désa ring ajeng sané wangiang titiang, tur para Krama Désané sané tresnasihin titiang. Titiang uning bebaosan Jero Bendésa iwau becik pisan tetujonnyané. Nanging titiang nénten nyungkemin yéning tanah Pekak Pageh punika pacang kaadol napi malih kaanggén ngwangun villa. Sinah ngawi Pekak Pageh sané sampun dados Bhatara Hyang pacang duka. Titiang uning pisan sapunapi Pekak Pageh nyayangin tetamiannyané punika. Ipun ngirtiang tanahnyané mangda nénten kaadol miwah mangda setata marupa carik, nénten tios. Iraga sareng sami sampun uning asapunapi beciknyané parisolah ipun saenuné maurip majeng krama sami, nénten mabuat malih titiang nlatarang maka siki. Yéning nénten wénten sané ngupapira, taler mangda tanah punika ngwetuang genah pakaryan, tur ngawi désa maju wiadin kaloktah, titiang pacang ngontrak tanah Pekak Pagehé punika. Tanah punika pacang kantun kadruénang olih désa, titiang wantah ngontrak. Pacang titiang dadosang agro wisata. Yéning sampun asapunika, sinah sampun tanah punika kantun marupa carik. Salanturnyané prasida taler ngwetuang genah pakaryan sané mabuat majeng krama, tur sida ngawi désa puniki maju wiadin kaloktah.” Mirengang baos Bapa Subhakti sakadi punika, prajuru miwah kramané makasami nyakapwakang tangan saha marasa angob taler cumpu sareng napi sané kabaosang Bapa Subhakti. Bapa Subhakti anak mula sugih ring désa, nanging ipun tusing taén sombong lan setata lascarya matulung. Ipun setata rungu ring kawéntenan désan ipuné. Duh, satmaka swécan Hyang Prama Kawi, ilang sané pageh, embas sané subhakti. Pekak Pageh mangkin sampun makenyem ring Sunia Loka. Karma becik ipun saenuné maurip prasida

19


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

ngwetuang phala sakadi pangaptin ipun. Carik genah nandurin pantun, boya ja beton. Lian carita, mirengang bebaosan Bapa Subhakti ngawinang Bapa Gedé tan binayan kadi kebo mabalih gong. Ipun wantah bengong, tan prasida ngraos, nénten prasida nglawan, napi malih ngwetuang daya corah mangda carik Pekak Pageh prasida kawangunin villa. Sané mangkin Bapa Gedé sampun makirig makelarin carik Pekak Pageh. Nanging parindikan punika nénten ngawinang Bapa Gedé wusan ngambil karya makelar nanjénang tanah Bali ring invéstor. Ah, uripé wantah sakadi asapunika. Becik kalawan kaon, rwa binéddha setata madampingan, nanging karma phala nénten pacang makijapan.

I Wayan Kuntara, magenah ring Désa Bedulu, Kecamatan Blahbatuh, Kabupatén Gianyar. Alumnus Himasaba Undiksha 2011. Sané mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali.

20


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

21


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Ané Kedat

di dangin ada kedat, tangkahé nrugtug nglambet angkihané tawah nyampuh kampuhé tuh matimpuh; matampih; matampah

di delod ada ai matatakan ujan kerugan ombak tusing nyidaang nambak nyibak embatan benang samben kelem; remrem; kerem

di dauh campah-cumampah cauh-cauh ngruguh ngajiang kabisan ring aji griguh dong mekain ragané tan pabayuh inguh; limuh; raja buduh!

di daja pangkaja layu ulian tusing ada né ngugu tani-tani sambrag tan patali

22


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

ali-aliné tan patampi kapacal; kauntal; engsut di panggal

di tengah kedaté kapah-kapah nengok kangin natahé mabin makipekan kelod tebané kipa nyledét kauh uma-mel gebuh nolih né kaja, tusing ada raja

kija? kija, suryané enteg? dija pacer guminé tan mapincer? dija? kadén kija, sing kadén dija!

Smaratunggal, Wrespati Paing Medangsia, panglong 7, ka 4, 1942.

23


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

CitraKara

mai, selag punyan jagung kapaté ané pula bareng ditu sekenang, nguwat pajalané tan palawat

bareng-bareng krincingang tindakané melah tiang, nyuabang don jangung ané matebu, ané makada iraga matemu

eda kepung tanahé ngalintik ulung ka tukadé ka tungtung angkihané

antosang ditu di betén punyan padang tuwuhé medem malingkuh caling, kukun, giginé kukuh tiang kantun niti tuwuh

mai, tuut sanané mamunduk ingetang eda ngundap pajalané nu joh, andap mabatas kelir angkihan

24


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

matampih

CitraKara ditu ingetang, antosang tiang di pabinan silané di betén punyan pinusé guwat rupan tiangé tatasang marawat nyitrakara Sang CitraKara katampi Bhagawan Citra Gotra

Smaratunggal, Wrespati Kliwon, purnama kaa 4, 1942.

Érkaja Pamungsu alumni FIB Unud, lan magenah ring Bangli. Mangkin makarya dados wartawan Media Bali.

25


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Satua Bali

26


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Ada anak eerik muani madan I Raréangon. Gaginanné sadina-dina tuah ia ngangon kebo. Sambil ngangon sai-sai ia ngaé wayangwayangan di tanahné. Ban sai-sai kéto dogén gagaéné, dueg koné ia ngaé wayang muah gagambaran, ngantin ngon pada timpaItimpalné ané ajak-ajaka ngangon.

S

edek dina anu, I Raréangon ngambar anak luh di tanahné. Ban jegég goban gambaré ento, tusing koné usapa, lantas adanina koné gambaré ento I Lubangkuri.

Kacerita Ida Anaké Agung sedek maalon-alon matetulupan, rauh Ida di

tongos I Raréangon ngangon, laut kapanggihin lantas gagambaran I Raréangon ento. Ida Anaké Agung angob ngaksi gambaran ento, dadianya kandikain pangangoné makejang, “Cerik-ceriké nyén ngaé gambarané?” Aturanga lantas tekén pangangoné, I Raréangon. Ngandika Ida tekén I Raréangon, “Raréangon cai ngaé gambaré né?” “Inggih titiang.” Dija cai taén nepukin anak luh buka kéné, orahang tekén gelahé!” “Titiang matur sisip Ratu Déwa Agung tan wénten pisan titiang naen manggihin jadma mrupa asapunika.” “Men dadi cai bisa ngaé gambar I Lubangkuri?” Matur I Raréangon, “Punika sangkaning titiang ngawag-awagin, Ratu Déwa Agung.”

27


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

“Ah gelah tuara ngugu, kema alihang gelah I Lubangkuri, yan cai tuara nyidaang, mati polon cainé!” Mara kéto pangindikan Ida Anaké Agung, ngeling lantas I Raréangon mulih, kebonné kutanga di pangangonan. Teked jumahné, takonina koné tekén méméné, “Kenapa cai dadi ngeling, cening?” Tuturanga lantas unduké, kapangandikain ngalih I Lubangkuri tekén Ida Anaké Agung. Ningeh tuturan I Raréangon, méméné bareng sedih. Kacerita jani petengné, mara I Raréangon pules, lantas ia ngipi katurunan Betara. Ring pangipian Ida Betara ngandika tekén I Raréangon, “Cai Raréangon, da cai sedih, né rurungé ngaja kanginan tuut, sinah tepuk I Lubangkuri!” Tuah amonto pangandikan Batarané lantas ida mesat. Mani semenganné tuturanga lantas ipianné tekén méméné tur ia morahan lakar luas. Répot méméné ngaénang bekel, disubané pragat lantas I Raréangon majalan. Pajalanné ngaja kanginan, nganti joh pesan, tuun gunung menék gunung, megat-megat pangkung grémbéngan, ditu ia lantas nepukin padukuhan. I Raréangon tumuli singgah jumah Jero Dukuhé. Jero Dukuh nyapa, “Sapasira alit dados mriki praragaan?” Masaut I Raréangon, “Inggih tiang I Raréangon. Mawinan tiang rauh rnriki, tiang ngutang-utang déwék, né mangkin tiang nunas ica ring Jeroné, genah madunungan.” “Nah dini cening nongos, apang ada ajaka adin ceningé dini makeengan!” Jero Dukuh ngelah oko luh bajang adiri. Kacerita suba makelo I Raréangon ditu, lantas pagélananga tekén okanné. Sedek dina anu, morahan koné I Raréangon tekén Jero Dukuh, “Jero Dukuh tiang matur ring Jeroné, awinan tiang rauh mriki ngutang-utang déwék, tiang kapangandikaang olih Ida Anaké Agung ngarereh anak luh sané madan I Lubangkuri. Kedeh pesan pakayunan idané, yan tiang tuara nyidaang, tiang pacang kapademang.”

28


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Masaur Jero Dukuh, “Da cening kéweh, Bapa matujuhin cening tongos I Lubangkuriné, ditu di puncak gunungé kaja kangin. Ditu suba tongsoné cening, nanging sengka pesan pajalan kema, krana I Lubangkuri kagebag baan soroh buroné ané galak-galak. Mapangka-pangka tongos gebaganné, tau beténné macan magerengan, baduuran soroh lelipi gedé-gedé, ané paling duur rangsasa dadua luh muani. Ento pangalang-alang anaké kema. Yadiapin kéto, né bapa maang cening manik sasirep, apang prasida cening nganteg ka puncak. Pada di mlipetané kagét cening lantas katangehang, uber cening tekén rangsasané, né buin bapa maang cening manik pangalang-alang, manik tiing, manik blabar, manik api, anggon ngentungin i rangsasa. Nah kema cening majalan, da cening sumangsaya!” I Raréangon ngaba manik liu pesan. Suba meked di bongkol gunungé, nepukin lantas ia macan magerengan, entungina lantas manik sasirep. Pules lantas macané makejang. Buin majalan ia ngamenékang tepukin koné ia lelipi gedé-gedé, entungina lantas manik sirep. Pules lelipiné makejang. Tau di duurné nepukin koné I Raréangon rangsasa dadua luh muani, entungina manik sasirep, pules lantas rangsasané makadadua. Suba pada pules gebagané makejang, prasida I Raréangon macunduk sareng I Lubangkuri. Ngon I Raréangon tekén warnan I Lubangkuri, sajaan patuh bukan goban gagambaranné di pangangonan. Ditu I Raréangon nuturang unduk tekén I Lubangkuri, mawanan ia neked di tongos ené. Ajakina lantas I Lubangkuri saturut. Suba koné kéto, majalan lantas ajaka dadua nganuunang. Mara pesan neked basan tengahang gunungé, bangun rangsasané maka dadua, pagelur nutug, masih tuuka dogén tekén i rangsasa. Buin

lantas

entungina

manik

api,

dadi

api

makobar-kobaran

sakelilingnyané. Inget lantas ia tekén maniké nu abesik, manik atma. Ento lantas entungina i rangsasa, gelis rangsasané mapulisahan laut maka dadua mati.

29


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Potrekan Supartika 30


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Kacerita I Raréangon ajaka I Lubangkuri neked jumah Jero Dukuhé suba peteng. Ngandika Jero Dukuh tekén I Raréangon, “Cening Raréangon, buin mani semengan kema suba cening mulih, aturang I Lubangkuri tekén Ida Anaké Agung. Né adin ceningé I Luh, cening suba nyuang ajak bareng mulih!” I Raréangon sairing. Kacerita mani semengan disubané I Raréangon, okan Jero Dukuhé muah I Lubangkuri mapamit, Iantas ia majalan. Tan cerita di jalan mara nyaluk peteng, teked lantas I Raréangon jumahné. Kendel pesan koné méméné. “Duh rauh cening, cening pianak mémé, pitaén mémé cening ngalihang pabuan.” Disubané pada mategtegan, ditu lantas I Raréangon angon nyatua, nuturang pakalané luas ngalih I Lubangkuri, tur maan kurenan okan Jero Dukuhé Sakti. Buin maniné semengan I Raréangon ka puri ngaturang I Lubangkuri. Angob tur bangga kayun Ida Anaké Agung tekén I Raréangon, bané nyidaang ngalih I Lubangkuri. Makayun-kayun Ida Anaké Agung. “Yan tusing jlema sakti, tuara nyidaang apa ngalih I Lubangkuri. Yén jlemané né nu idupang, pedas kaagungan déwéké lakar runtuh. Nah lakar upayén I Raréangon.” “Cai Raréangon kema buin cai luas, alihang gelahé macan dot pesan gelahé apang nawang macan. Kema cai majalan jani!” Mara kéto pangandikan Ida Anaké Agung, ngembeng yéh paningalan I Raréangon, suba ngarasa tekén déwékné kasengitan baan Ida Anaké Agung. Mapamit lantas ia budal, kacerita suba neked jumah, matakon lantas kurenanné, “Beli, kenapa sebeng Beliné dadi masawang sedih? Kénkén sih tingkah beliné tangkil di puri?” Masaut I Raréangon, “Kéné adi, sinah suba baan beli Ida Anaké Agung tan arsa pesan tekén beli. Suba beli nyidaang ngalih I Lubangkuri, jani buin beli kapangandikain ngalih macan.” Masaut né luh, “Yan batas akéto, da Beli sanget ngéwehang! Né tiang ngelah manik astagina, paican dané bapa. Jani tiang ngadakan macan. Manik astagina apang ada macan!” Ada lantas macan gedé pesan.

31


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

“Nah kema Beli ka puri tegakin macané né, aturang tekén Ida Anaké Agung!” Tegakina lantas macané ento ka puri, teked di puri, sedek Anaké Agung katangkilin para janané, serab koné pada anaké nangkil, Ida Anaké Agung jejeh mangetor nyingakin macan, buin pada sengap macané ento gerenggereng. “Gediang-gediang!” kéto pangandikan Ida Anaké Agung sambilang ida malaib ngapuriang. Gedianga lantas koné macané tekén I Raréangon, tegakina abana mulih. Teked jumahné macan ento lantas pastuna tekén kurenanné, apang dadi lesung. Dadi lantas macané ento lesung. Buin maniné buin koné I Raréangon kasengan ka puri. Ngandika Ida Anaké Agung tekén I Raréangon, “Cai Raréangon, kema alihang gelahé naga! Yén cai tondén maan naga, da cai melipetan mulih!” Ngiring koné I Raréangon, lantas ia mapamit budal. Teked jumahné morahaan ia tekén kurenanné. Ditu lantas kurenané nyemak manikné. “Manik astagina apang ada naga!” Ada koné naga gedé pesan. Tegakina lantas nagané tekén I Raréangon ka puri. Ngokok koné nagané ento salantang jalan. Suba neked di bancingah, nglépat ikut nagané bakat pentala koné candi bentaré, aas candi pamedal Ida Anake Agung. Anaké di bancingah pada pablesat malaib. Takut tekén naga. Ida Anaké Agung mara mireng orta dogén suba Ida ngetor, kalingké ngaksinin, méh Ida lemet prajani. Kapangandikaang lantas I Raréangon ngediang nagané ento. Budal lantas I Raréangon negakin naga. Teked jumahné nagané ento lantas pastuna tekén kurenanné, dados lu. Kacerita Ida Anaké Agung angob pesan tekén kasktian I Raréangon, dadianya mawuwuh-wuwuh sangit kayun Idané. Buin maniné lantas I Raréangon kandikaang ngalih tabuan sirah. Ditu lantas kurenanné ngadaang

32


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

tabuan sirah amun guunganné gedén umahné, buin sedeng emben, pagrieng inané galak-galak. Ento koné téngténga tekén I Raréangon abana ka puri. Suba teked di puri, pesu makejang inan tabuané, saha ngarebut ngacelin Ida Anaké Agung. Ida Anaké Agung lantas nyelé ati, anggan Idané beseh maka ukud. Suba suud ngacelin, tabuané lantas nambung. Payu nrampa Ida Anaké Agung ka pamreman, nglantas Ida tuara éling-éling tekén raga. Buin maniné lantas Ida néwata. Muung tangisé di jero puri, tan papegatan. Ditu lantas I Raréangon ka puri ngalih I Lubangkuri. Tur lantas ajaka mulih kumahné, ia lantas anggona kurenan. Kacerita sapanéwatan Ida Anaké Agung, kasub pesan kasaktian I Raréangon, lantas I Raréangon kaadegang agung baan panjaké.

Catetan: Satua Bali puniki kaketus saking cakepan “Kembang Rampé Kesusastraan Bali Purwa” sane kapipilang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa kaca 45.

33


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Satua Cutet

I Gedé Angga Para Darma

34


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Potrekan Supartika

35


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Umanis Galungan dugasé ento. Akéh motoré pasliwer di jalan désan tiangé. Tusing cara biasané ané sepi. Tiang masih tusing sabar lakar malali, ngilut gas motoré dija ja tekedanga.

“B

li Dé, dija bli malali?” mamunyi pemberitahuan WA di HP tiangé. Nanging tusing langsung tolih tiang mawinan sampun tawang tiang to uli Luh Déwi anak mara menék bajang uli

désan tiangé. Iteh tiang nu makodakan dini di bangkiang gunung baturé mawin tumbén tiang maan malali mai. Sing madaya jeg melah sajaan ngenah muncuk Gunung Baturé uli dini. Punyan-punyané dugas ento enu gadang, joh satondén ada kebakarané, kebakaran ané ngaé tongosé ento viral tur dadi objék malali ané tuah dadi tongos mafoto, makabakan, tur ané paling jeléné dadi tongos ngutang mis. Miriban anaké ané malali mai tusing sadar ajak kabersihan lingkungan? Yén orahang kéto masih tusing, mawinan anaké ané malali makejang mapanganggo rapi tur bersih, miriban méntalné ané tusing bersih. “Ampura Luh mara ngabales, Bli malali dini di bongkol Gunung Baturé Luh,” sambil isinin tiang émoticon makenyem tur foto tongosé ento. Yén keneh-kenehang Luh Déwi anak bajang jegég, kenyemné manis mabok selem lantang neked di bangkiang, tegehné masih sing tegehan tekén tiang miriban cocok yén pas makembaran ajak tiang, ada suba uli dugasé sasai ajak tiang maplalian bulutangkis terus bakat ingetang tiang kenyemné manis ento, nanging ada ané nyantulin keneh tiangé dugasé ento, yén uli umur Luh Déwi nu joh cenikan ngajak tiang, ada bin limang tibanan gedénan umur tiangé, to ané ngalikadin keneh tiangé, tusingké ento pelih demen ajak anak ané ma umur joh cenikan ajak tiang? Nyén ané melihang? “Bli yang nitip alihang bunga nah, ané biasané liu ada di gunungé to bli, bunga apa kadén to adané yang sing bes nawang,” kéto walesan né Luh Déwi di WA. Di keneh tiangé bunga apa ja ané maksudanga ajak I Luh to.

36


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Bénjepané mara tiang inget to bunga édelweiss ané mula mentik-mentikné di gunung. Yén di Bali to ané oranga bunga kasna. “Enah Luh, si alihang Bli.” Bawak pasaut tiangé tur langsung ngalihang I Luh bunga kasna mawinan suba tiang nyanggupin pangidih né I Luh. Satondén tiang magedi uli tongosé ento tusing engsap tiang moto bunga kasna ané suba gemel tiang, arepang tiang kamérané ka gunungé ané ngenah muncukné, gadang, tusing gersang. Nanging ada ané ngalikadin paningalané nolihin tuah mis-mis ané kutanga ajak anak-anaké ané malali, ulah aluh ngentungan mis plastik. Galah majalan, jani gantinné tiang ngemang bunga ané suba alih tiang. Ngetug bayuné, prajani ngejer batisé. Ulian tiang tusing biasa ngentungan munyi ngorahang demen ajak anak luh. Prajani pesu peluhé matah-matah. Mula bas kaliwat kimud-kimudan, tusing bani tiang ngorahang isin hatiné langsung di aepané I Luh. Uli wantuan WA tiang nyambatang, apa ané ada di hatin tiangé, tiang tusing mikir I Luh nyak nampi apa tusing, tuah pang sing kadung nyangklak di hati tusing bakat ban nekedang to ané takutin tiang, yadiastun tiang ngorahang tusing langsung di arep ipun ulian kaliwat runtag bayuné. “Luh ampura, Bli busan kaliwat kimud mara matemu I Luh,” kéto abet tiangé ngamalunin ngentungan munyi di WA sa usan I Luh ngemak bunga ané alihang tiang ento. “Tiang masih Bli, tiang patuh masih sangkala tiang liu ngajak pasukan kema,” pasautné Luh Déwi ngawales WA tiangé, kamulan saja busan I Luh ngemak bungané ngajak adi-adi tur misané, miriban seken I Luh masih patuh kimud cara ané rasayang tiang. “Luh, Bli sujatinné demen ajak I Luh. Sukat bareng-bareng ajak Bli main bulu tangkis, uli ditu Bli marasa ada ané lén di hatin Bliné ngajak I Luh. Peteng né masih taén cepok pindo I Luh bakat ipiang Bli.” Tiang ngalanturang, ngorahang isin hatin tiangé ané kamulan saja seken demen ngajak ipun. Tiang

37


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

marasa lega I Luh busan ngorahang patuh kimud cara ané rasayang tiang, dumogi apa ané rasayang tiang masih patuh rasaanga ajak I Luh. “Adi Bli bisa demen ajak tiang? Sing mungkin asané Bli bisa demen ajak tiang.” Limang menit tiang ngantosang walesané I Luh, suba karasa a jam asané bengong ngantosin. Di kenehé adi bisa I Luh ngarasaang sing mungkin tiang bisa demen ajak ipun? Tusingké ento kamulan wajar anak muani demen ajak anak Luh? Apa ké I Luh tusing demen ajak tiang cara ané rasayang tiang? Liu patakon di sirah tiangé suud maca walesan WA né I Luh. “Bli masih tusing nawang apa ané makada Bli bisa demen ngajak Luh. Anak mula saja Bli demen Luh, Bli tusing maboya.” Tiang nyumekenan malih isin hatin tiangé, tiang mula tusing ngaé-ngaé. Tiang masih tusing nawang adi bisa mentik Bungan tresna ngajak ipun di hatin tiangé. “KRUUUUUUUUGGGGGGGGHHHHHHHH……..” Kerugan langité magedablur nundunin tiang uli paingetané ané suba liwat atiban. Hujané bales manyarengin suaran kerugan langité busan. I bungan sandat ané mentik di natahé makenyem girang kasiramin baan yéh ujan. Kéto masih bungan tresna ané ada di hatin tiangé, ané suba taén layu, malih kembang ulian kasiramin ujan sasih kapat. Ngaé tiang kenyem-kenyem padidi ngenehang kenyem manisné Luh Déwi. Nanging, ada ané dadi patakon di sirah tiangé. Nu ké I Luh lakar nakonang kasumekenan titiangé ané seken-seken demen sareng ipun? Misadiaké I Luh nerima entikan bunga tresna ané ada di hatin tiangé tur bareng-bareng lakar miara?

I Gedé Angga Para Darma mangkin kantun kuliah ring Jurusan Pendidikan Matematika Undiksha. Polih jayanti II nyurat cerpen basa Bali PKB XLI warsa 2019.

38


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Artikel

Ketut Suara Antara

39


Suara Saking Bali

P

Édisi L | Désémber 2020

awayangan inggih punika kesenian pinih jati saking Indonésia sané sampun kasub ring Pulo Bali lan Jawa. Wénten carita wayang sané munggah ring Ramayana miwah Mahabharata. Rahina sané sampun

lintang punika akéh sané mabalih. Cenik kelih bajang tua samian mabalih. Ring dija sané maduwé utawi ngalaksanayang pawayang. Nah kemu krama utawi banjar mabalih. Ten marasa doh kapining umah, sangkaning dot ningehang pitutur utawi tatuek idup ring pawayanagan. Tua-tuané makasami uning ring tokoh wayang punika. Pakedék pakenyum nyarengin carita pawayanganné sinambi ngrereh tatuek lan piteket ring carita lawat wayangé. Ring aab jagat sakadi mangkin, anaké sané seneng mabalih wayang ngancan nguredang. Napi mawinan sakadi punika? Napiké pamargi carita wayang punika nenten baud, napi wénten sané lianan? Pakibeh jagaté sané mangkin sampun nglimbak kantos ring aab jagat kabaos révolusi industri 4.0. Sangkaning napak aab jagat Révolusi Industri 4.0, punika mawinan jatmané prasida lapah mapikayun, mabaos, miwah ngwigunayang téknologi informasi madasar onliné. Internét, internét, lan internét. Yéning sampun prasida onliné, winaluya mikolihang suargan ring mrecapada, sakéwanten yéning sampun pakétan internét (kuota) telas, janten sampun nerakané panggih; semu ucem, tulya ayam matatu ring baong. Punapi malih ring aab jagaté kadi mangkin nénten madrué handphoné utawi hapé, gadgét, tab, miwah sané tiosan pastika sampun kadi lindung uyahin, bingahbinguh kalintang inguh. Sering anaké maosang hapé punika kadi gagélan wiadin tatagon. Yéning selehin, anaké sané wau matangi janten nénten gagélanipuné sané kacingakin dumun, pastika paling nuké anyud ngrereh hapé, nuréksain notifikasi ring média sosial. Hapé madrué linggih luihan ring gagélané. Rasa-rasa arahina nénten makta hapé sakadi awarsa karumasayang. Patut kauningin pawayang pinih mawantu ring kahuripan jadma. Napiké dados jadma nénten malajah saking lawat wayang punika. Lawat pawayangan pateh sakadi kahuripan ring manusa sami. Sadar tan sadar, arsa tan arsa, wruh

40


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

tan wruh. Kadi asapunika kahuripan ring krama Bali. Kahuripan sané wénten ring Bali pateh sakadi sané sampun wénten ring carita pawayangan inggih punika carita Mahabharata. Ring aab jagat sakadi mangkin lanang punika setata paling sakti lan ngungkung sané tiosan. Mangkin sapunapi sané maraga istri mangda mrasidayang ngambil parilaksana sekadi Drupadi. Uning Drupadi? Drupadi istri pandawa punika. Akéh sané kaambil ring carita Drupadi. Drupadi anak istri sané kukuh, wikan jagi ngamedalang parilaksana, parilaksana pinih becik jagi nglawanin sang adharma. Drupadi sujatiné uning nénten mrasidayang jagi nglawanin kurawa sané pinih corah. Antuk punika drupadi mrasidayang jagi nganikain sang pandawa mangda mademang sang kurawa pinaka parilaksana dahat kaon, culig, miwah seneng ngawinang anaké duka. Sané tiosan wénten malih tatueknyané sakadi manumadi dados anak istri punika madué kasaktian sané pinih ageng, sané nénten kauningin sadurungnyané, sané maraga istri punika raos tuturnyané sakadi alus banban nanging manyiratang kakukuhan ring parilaksananyané. Asapunika anaké sané maraga istri. Wénten malih tatuek sakadi sang pandawa pinaka sarining gumi inggih punika éther utawi angkasa, pertiwi utawi tanah, wénten bayu utawi angin, wénten téja utawi api, lan apah utawi air. Sané mangkin napi tatueknyané sané wénten ring ajeng punika? Tatueknyané punika sakadi pawayangan wénten kelir, kalangan, gadebong, toya, lan bléncong utawi api. Kelir punika éther utawi akasa, akasa wantah Sang Yudistira, Yudistira wantah Sang Dharma, Sang Dharma pinaka jagat sané nénten prasida kamanahang. Punika mawinan sumangdané para pamucuk jagaté nganggén Sang Yudhistira pinaka sasuluh. Kelir sané mawarna saru, saruné tuah abu, abuné pateh sakadi selem putih, selem putih tuah pamargi kahuripan mangda nénten seneng lan ten sedih. Wayang pastika kasolahang ring kalanganné, kalangan punika wantah Sang Bima, Bima wantah paragan Sang Bayu, bayu wantah angin, anginé wantah

41


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

kahuripan sané nénten jejeh nglintangin kalangan sané mawasta pamargin galah. Pateh sakadi angine sané kukuh, ageng, tur nénten jejeh. Sakadi tatuek kahuripan angin mangda kukuh ngamargiang urip ring gumi miwah mangda setata mapitulung majeng ring jadma tiosan. Ring pawayangan wénten mawasta bléncong. Bléncong wantah Sang Agni, Agni wantah Bhatara pinih mautama, Agni pateh sakadi Sang Arjuna sané kadyatmikanyané nénten surud. Api punika mrasidayang ngeseng napi sané wénten, kaimbayang sakadi aneléh anaké ngamargiang sakancan parikrama ring kahuripannyané. Wénten malih Sang Nakula miwah Sang Sahadéwa sané kacihnayang antuk toya miwah tanah. Makakalih punika pralambang toya lan tanah sané nénten dados kapasahan. Sang Nakula pinaka toya, Toya wantah mamargi ring genahnyané. Sang Sahadéwa wantah tanah, tanah wantah pertiwi, pertiwi sané macihna gadebong. Gadebong pinaka srana sané kaanggé rikala pawayangané mamargi, gedebong kaanggén apisan pateh sakadi manusa sané uripnyané apisan ring kahuripan punika. Asapunika parilaksana jadma sané wénten ring aab jagat puniki. Wénten parilaksana jadma sané tiosan. ring pawayangan pastika wénten Tualén, Mredah, Sangut, miwah Délem punika macihna rwa binéda. Rwa binéda punika pinaka parilaksana manusa. Ring tokoh inucap mangda manusa mrasidayang mulat sarira. Napi manusa pateh sakadi parilaksana Tualén sané nénten uning ragané uning suksmané sané setata yakti ring parilaksana miwah babaosan. Napi Mredah sané parilaksanané uning ragané uning suksema pinaka pateh sakadi parilaksana manusa sané wikan tur akéh gagodan sané mamaksa parilaksana lan kayunnyané. Wénten parilaksana sekadi Sangut sané uning yening iraga nénten uning punika macihna jadma setata mapauruk. Wénten parilaksana sakadi Délem sané corah utawi uning ring nénten kauningannyané. Asapunika parilaksana sané wénten ring jadma. Pinaka rwa binéda inggih punika déwa ya, kala ya.

42


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Lawatan punika pateh sakadi sané wénten ring aab jagaté mangkin makasami madué pangapti. Samian sida mapangapti, lan samian meled mapangapti. Ring aab jagat puniki wénten kalih sané kaiket antuk pangapti. Kalih puniki samar, saking ipian miwah sané kapertama ékspéktasi miwah réalita. Nguberin ipian patut taler ngikutang kapadéwékan. Makéh manusané sané kaiket olih angen-angennyané. Ipian-ipian punika mangda bénjang pungkur dados ipian sané misi mangdané nénten wantah dados ipian-ipian puyung kémanten. Punika mawinan yéning mangipi iraga tiosan ring mautsaha sampun sapatutnyané lascarya pét pradéné bénjang pungkur ipian punika nénten madaging. Napi sané kakepungin ngancan doh. Asapunika taler yéning iraga sampun malaib saking Ipun i lawat, pastika lawaté punika nutugin. Lawat-lawat punika mautsaha ngentosin pikayunané. lawat tuah samar, sakéwanten lawat punika janten kawéntenannyané. Suka, duka, lara, pati. Wantah ketékan sané setata dados tatuek ring kahuripan puniki.

Ketut Suara Antara, facebook: suara dharma, instagram: suara_dharma, miwah email: kt.suaradharma.id@gmail.com

43


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

44


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Sanja

Dugas ainé suba engseb Apaké bli nu inget ipidan raga saling kedék pekenyem Saling nutur kemu mai ngalih liang Lantas jani tresna sané baang bli tuara mabukti

Jani tresna raga suba ilang palaibang blabar Ngantosang suka lan duka Di kala atin tiang nu deng pedih Ngenehang rasa sakit né tusing ngidaang ngensapang

Ngeling sengi-sengi boya ja Ané tiang dotang jakan ainé sané engseb ngaba tatu teresna Tiang né manusa tidong ja tiang gambelan sané ngidaang Kecong kemu mai sakitin bli

45


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Pengorbanan

Samudra niki bakal tiang langkar Makejang halangan bakal tiang langkar Siu jelijih cenik pun bakal tiang neen Apang midep layang galang Pajar ané tan pa adeng dalem ati

Manis pinucap suara pajar ipian Satmaka déwék niki layang ka pertiwi Nu marasa pedih perjuangan puniki Rong puyung ané dalem urip niki

Makejang ten wénten Mebekel ipian bes terlalu percaya Mula yogya niki amerta sid mercapada Paripun dalem amerta ané maya Sing dot tiang buin nginget Indik amerta niki

46


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Pelung

Dinané puniki di malun panyingakan bli tiang nolih warna pelung Suba amonto makeloné enu masih warna ento tusing maganti biru Masih enu dogén patuh Ujan teka lantas tusing nyak masih warna biru lan pelung mabesikan

Dinané puniki maklebeh munyin ngamaang lawat rindu tiang Bayun tiang marasa kapanggil ring unduk puniki Nanging tusing lakar mataanan makelo Seduné pireng tiang suba ilang lan puun dadi aon

Ten dados nginget warna pelung Warna pelung ka dadi saksi pilun tiang ring idupé Warsa sekading warsa suba tiang liwatin ring undukné Yén rindu bli titipang tekén tiang wantah mawastan aon

Apa gunané tiang hidup di gumi punika tan pa bli Dinané mangkin tiang nyurat bang bli, ané tusing ngidaang ngengsapang uli atin tiang

Kadék Widiadnyani, saking Br. Pudeh, Désa Tajun, Kec. Kubutambahan, Kab. Buléléng. Embas pinggal 15 Agustus 2000. Mangkin kuliah ring Universitas Pendidikan Ganésha ngambil Jurusan Bimbingan Konseling. Email: widikadek382@gmail.com

47


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Satua Cutet

JM Pandé Putu Alit Antara

48


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Cok cok cok, gasal gasal gasal, tluda, tluda, tluda, akéto uyut para bebotohé di kalangan tajené. Sang pekembar pacang siaga lakar ngalébang siapé ané lakar maadu. Sedekan ento siap ané lakar mapalu ulesné pada aéng tur ngagaokin. Ané sisi kangin siapé mabulu biing jambul godég rupa, ané sisi kauh siapé mabulu putih bang karna dimpil karo. I Wayan Godar kagiat kenehné mara nepukin siapé kadadua buka kéto ulesné, ia tondén bani metoh. Di sampingné ada anak tua ané ngorain ia apang ngetohin siapé ané biing.

“H

é.. Yan Godar, ento tohin ané mabulu biing, sinah lakar menang, bapa lakar ngetoin ento masi,” Wayan Godar tengkejut, sawiréh ada anak tua ané ngorain ngetohin siap

biing, buina anaké tua ento nawang adané. Pamuputné saja menang siapé ané biing, ngalahang siap putihé. “Suksma bapa, suba ngorain tiang ngetohin siap biing, dadiné tiang menang satus tali rupiah,” kéto raosné Wayan Godar. “Bapa masi maan ukupan korblah rupiah Yan, jalan jani ka warung Yan, bapa dot nginem arak,” akéto pacawis anaké tua tur sahasa ngisiang limané Wayan Godar ngajakin majalan ka warung dagang araké. “Jero dagang tiang meli araké asloki,” kéto raos anaké tua ento tur ngenjuin dagangé pipis. Dagangé lantas ngenjuin arak asloki tur digelis kainem olih anaké odah ento. “Yan kénkén dadi tusing meli arak? Bapa ané nraktir!” Kacawis olih Wayan Godar, “Tiang tusing biasa nginem arak Pa, takut punyah.”

49


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Katimbal olih anaké tua, “Ha... ha.. ha.. sajan Wayan belog né….! Nah tusing kénkén, buin mani bapa ngajain apang tusing punyah,” akéto raosné laut magedi ngojog kalangan tajené. Di mulihné uling matajen Wayan Godar mapineh-pineh, adi nawang anaké tua ento tekén adané tur sabilang metoh setata menang. Pamuputné di umahné ia inguh ngenehang nyén sujatiné anaké tua ento. Buin teluné katemu buin Wayan Godar tekén anaké tua ento. Ia suba inget teken ciri-ciriné. Pengadegné tegeh, kumis jempé, bokné selem sada kekeh. “Hé… Bapa buin katemu, kénkén kabaré?” kéto penyapa Wayan Godar, kacawis olih Bapa Botoh, “Né cening nu inget tekén bapa, ajanian seger oger, yén sing maan matajen bisa puruh bapané kumat,” akéto panyawisné. Cok cok cok, gasal gasal gasal, dapang dapang, kéto iur munyih bebotohé ngebekin kalangané. “Yan Godar, ento tohin ané ba daja, sinah lakar menang!” kéto Bapa Botoh nujuin Wayan Godar apang ngetohin siap brumbun ngalawan siap ijo. Pamuputné saja menang siap brumbuné ento. Wayan Godar maan ukupan satus tali rupiah. Ban sesai nuutin Bapa Botoh ento makrana ia terus menang metoh. “Yan Godar, buin kesep yén suba suud tajené ajaka melali ka umah Bapané ditu di bongkol bukité daja,” akéto raosné Bapa Botoh. “Nah Bapa, tiang apang nawang umah Bapané, sawiréh Bapa terus nulungin tiang kanti tiang menang terus,” akéto penyawisné Wayan Godar. Di subané suud tajené, ditu Wayan Godar ajaka Bapa Botoh majalan ngajanang uling désa tongos tajené, nuju bongkol bukité ba daja. Teked ditu ia marasa makesiab, sawiréh umah Bapa Botohé malénan pesan. Umahné maraab ambengan, bentukné bunder mapintu abesik tur tusing misi jendéla. Ampikné nu aji tanah. Ditu ia ajaka negak di ampiké ané matatakan tikeh pandan. “Nah Yan Godar, jani Bapa ngajain apang bisa nginem tuak miwah arak,” kéto raosné Bapa Botoh tur sahasa macelep mulihan lakar nyemak tuak miwah

50


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

arak. Bapa Botoh nyemak limang botol arak tekén telung botol tuak, muang ngaba cangkir dadua ané antik jenengné. “Né Yan cobain atengah cangkir malu!” akéto raosné sambilanga ngenjoin Wayan Godar. Pamuputné Wayan Godar bani nginem araké tuah atengah cangkir. Lén pesan ajak Bapa Botoh, nyidayang nginem petang botol arak miwah telung botol tuak. Wayan Godar makesiab tekén Bapa Botoh, ia marasa matimpal tusing ajak manusa, sawiréh yén manusa sinah suba punyah, akéto papinehné. “Yan da tengkejut, Bapa suba biasa nginem dasa botol awai,” akéto raosné Bapa Botoh. Bapa Botoh ngaku ngelah pianak luh adiri, tur kurenané suba makelo ngalain mati. Buin jebosné sasubané suud nginem tuak arak, ajaka Wayan Godar malali-lali di pisagané Bapa Botoh, ané umahné patuh cara umahné Bapa Botoh. “Nah jani Wayan mulih malu, suba makelo dini, né baanga ngidih siap dadua,” kéto raosné Bapa Botoh. Ditu lantas Wayan Godar atuanga ka pamesuné tekén Bapa Botoh. Teked di pamesuné, dapetanga guminé suba sandikala, ditu ngénggalang Wayan Godar mulih ka umahné, kabenengan umahné tusing joh pesan tekén tongosé matajen. “Bli Wayan, dadi mara Bli teka, ené suba jam kutus peteng kanti, biasané jam lima suba teked jumah,” akéto patakon kurenané sambilanga yagjagin ané muani. “Luh kadung Bli maan melali kema sik Bapa Botoh, tur Bli baanga ngidih siap dadua, né jemakin siapé Luh, pejang ditu delod, tekepin aji guungan,” kéto raosné Wayan Godar, sambilanga ngenjoin siapé. Disubané ngejang siapé, lantas Luh Cablek ngaénang kurenané kopi. “Né ngopi malu Bli! Jani baang tiang ngidih pipis anggon meli daarang nasi, uling tuni pianaké ajaka tatelu ngeling sing nyak madaar, pragat nagih beliang bakso,” kéto raosné Luh Cablek tekén kurenané.

51


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Potrekan Supartika

52


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

“Nah da Luh sebet, né ada pipis satus tali rupiah, beliang apa sakitan pianaké! Bli beliang roko abongkos,” akéto penyawis Wayan Godar laut nyeluk kantong ngamaang kurenané pipis. Sasukat Wayan Godar matimpal ajak Bapa Botoh, prajani hidupné matingtingan. Uling gaginané ngangon bébék, jani ané Luh masi suba ngelah warung kopi miwah ngadep jaja bali. Wayan Godar tetep ia sadina-dina ngangon bébék, sakéwala yén maan galah luung ia luas ka tajen. Siap ané baanga tekén Bapa Botoh ané mabulu putih kaadanin I Mayajaya, ento abana ka tajen tur tohina ayuta rupiah. Nasibné mula aget, siapé ento menang ngalawan siap biing jambul. Sakéwala siap putih ané menang ento satekedné jumahné tusing nyak neda, ngrungkukang pamuputné mati. Sedih pesan Wayan Godar tekén matin siapé ané sayangana ento. Buin pitung dinané, teka Bapa Botoh ka umahné Wayan Godar, saha ngaba gapgapan biu telung ijas. Dinané ento sawetara jam lima nyoréang. “Bapa dadi nawang umah tiangé? Nyén ané nujuin,” kéto patakonné Wayan Godar, sambilanga nyagjagin Bapa Botoh, lantas ngajak ka ampiké balé daja. Sautina tekén Bapa Botoh “Bapa matakon tekén pisagan ceningé”. Wayan Godar ngorain kurenané Luh Cablek apang ngaé kopi dadua. Di kenehné Luh Cablek bingung, adi dadua ngaé kopi? Tusing tepukina ada tamiu, sakéwala apang tusing nguyut ajaka ané muani, ia nuutin dogén tetagian kurenané. Makelo Wayan Godar matutur-tuturan ajak Bapa Botoh, sawiréh arang kacunduk di tajen. Sakéwala ia enu inget tekén legané Bapa Botoh ngamaang ia gagelaran “aji kepatining sata”, ento makrana ia tusing taén kalah yéning luas matajen. Pamuputné Bapa Botoh ngaraos kakéné, “cening Wayan Godar, tekan bapané mai wantah mapisarat pesan, apanga jani cening nyuang pianak bapané ané bajang anggon kurenan.” Kacawis olih Wayan Godar, “Bapa tiang tusing nyidayang ngisinin pangidih Bapané, sawiréh tiang suba ngelah kurenan, miwah suba kapaica sentana tigang diri.”

53


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Ping telu ping pat Bapa Botoh ngidih olas tekén Wayan Godar apanga nyuang pianakné. Sakéwala terus katulak tekén Wayan Godar. Prajani gedeg pesan Bapa Botoh, muané barak, batis ngejer, ditu lantas ia nyekuk Wayan Godar, suud nyekuk lantas ia magedi ngadébras. Wayan Godar makesiab, sawiréh suud kacekuk ia tusing nyidayang ngomong, jani ia kolok. Ditu kurenan miwah pianakné inguh paling tekén unduké ané nibénin bapané. Suba mailehan Wayan Godar ajaka maubad ka balian-balian sané sidi di wawengkon gumi Bali, masi tusing seger ia. Pamuputné, minab suba panumaya ia seger oger sakadi jati mula, tusing ubadina jeg seger padidiana, bisa buin ngomong. Wayan Godar ngaraksa gelem kolok sawatara nem bulan. Di segerné makita masi ia ka tajené tur setata menang yéning ia maan metoh. Inget ia tekén pabesen Bapa Botoh, kakéné, “Cening Wayan Godar, melahang ngubuh siap Bapané ané mabulu buik tekén gagelaran aji kepatining sata sinah Wayan terus menang matajen, sakéwala menang metohé tusing dadi lebihan tekén ping telu.” Wayan Godar nu inget tekén gagelaran “aji kepatining sata” pabaang Bapa Botoh ané sujatiné wong samar, regepang japané ané setata ingetana, asapuniki: “Ong idep aku Sanghyang Yamadipati Anugraha pawisik patining sata ayam Manjing maring adnyananku Betél tingal kepatining sata ayam Saananing ayam maring pajudén Teka karaksa, kapatinnia dénku Tan molah maring awakku Wastu sidi mandi japa mantranku” Gagelaran punika patut kabratain abulan pitung dina, ngajeng nasi putih toya putih, wus punika malih malukat nganggé toyan tukad, danu, pasih, klebutan 11 klebutan, bulakan miwah toyan campuhan tukad-pasih sané magenah ring pasisi kelod. Genah malukaté irika ring pamuunan sétrané,

54


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

rahina nemonin Kajeng Kliwon Enyitan. Punika suba kalaksanayang olih Wayan Godar, ento mawinan gagelaran “aji patining sata” suba nyusup maring angga sariran ipun miwah sampun sidi mandi tur sampun kabuktiyang ritatkala Wayan Godar nganggén ring pajudén. Mapewanengan nem bulan uling segerné, I Wayan Godar buin lalinina tekén nyamané Bapa Botoh. Ia melali ngajak kurenan miwah pianakné sawatara tuwuhné duang tiban. Ditu Wayan Godar inced ngorahin ngaénang kurenané Luh Cablek kopi tatelu. Kurenané buin marasa tengkejut sawiréh tawanga tusing ada tamiu dadi liu ngaé kopi. Sakéwala bes takutné ajak kurenané, payu masi ia ngaé kopi tatelu, lantas abana ka ampik umahné ba daja di tongos Wayan Godaré negak. Ditu Wayan Godar ngamaang tamiuné kopi padun besik tekén jaja-jaja bali. Kurenané Luh Cablek buin ngojog warungné sawiréh ada ané mablanja. Sagét wong samar ané matamiu ka umahné ia salah tampi, sawiréh pianakné tusing baanga pisuguh inuman. Ditu lantas wong samaré pedih sahasa ngaraos kakéné, “Ih cai Wayan Godar, dadi pianak cangé tusing gaénang téh! Sajan jelema tusing ngelah pangrasa, amonto suba tulungin terus di tajen apang kanti menang!” Katimbal olih Wayan Godar, “Ampura Bli Gedé, tiang lali ngorain kurenan tiangé ngaé téh.” Prajani wong samaré majujuk tur lantas ngomong, “Bah né cai sajan jelema merekak!” akéto bangras wong samaré, laut ia ngampok pipiné Wayan Godar nganti Wayan Godar nyeréndéng tur pungkat maglebug di ampiké. Ban gedegné lantas wong samaré ajaka kurenan muwah pianakné muliha tanpa sangkan. Luh Cablek, kurenané Wayan Godar nyagjagin kurenané, sawiréh dingeha ada munyi maglebug uling di warungné, dapetanga kurenané suba niwang. Di subané Wayan Godar inget, sagét kurenané Luh Cablek makesiab sawiréh ané muani tusing nyidayang ngomong, tan pesangkan kena gering kolok. Ditu buin kurenan muwah kulawargané paling ngalih balian apang sida seger kolokné

55


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Wayan Godar. Miribang suba panumaya, maan Luh Cablek pawisik apang ngajak kurenané maubad ka balian sidi mandi ané ada di gumin Ubudé. Jero Balian masemedi tur ngregepang Ida Sesuhunan sané kasungsung. Ditu Wayan Godar kadusdus baan dupa solas katih terus kaicén wangsuhan saananing paica sané kadruénang. Jeg prajani Wayan Godar pungkat tusing inget tekén déwék. Disubané ia nyidayang bangun tur inget, ditu Jero Balian ngaraos tekén Luh Cablek kakéné, “Nah Luh apang énggal kurenan Luhé seger, jani siap ané baanga tekén wong samaré lébang ditu di tukad campuhan Ubud.” Kacawis olih Luh Cablek, “Tiang ngiring petunjuk Jeroné, mangkin tiang jagi mapamit.” Malih jero Balian nyawis, “Nah énggalin mulih, terus siapé ento lébang di Tukad Campuhan Ubud, bekelin canang sari masesari jinah pis bolong 11 kéténg muwah dupa 11 katih.” Disubané siapé kalébang di Tukad Campuhan Ubud, jeg prajani seger oger Wayan Godar, suud ngeraksa gelem kolok. Prejani ia majanji lakar suud dadi bebotoh tur suud lakar matimpal ajak wong samar. Jani gaginané Wayan Godar wantah dadi pangangon bébék, nyakap tanah carik, tukang uwut muwah nulungin kurenané madagang di warung. Yadin bedik maan gunakaya, sakéwala kenehné nyak luungan tekén ané suba-suba matimpal ajak wong samar. Kulawargané jani pakedék pakenyung sawiréh tusing buin ada gagodan panyengkalén tekén wong samar.

JM Pandé Putu Alit Antara, pelestari miwah penggiat sastra lan budaya Bali, Guru SMAN 1 Semarapura

56


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Prosa Liris

Rabindranath Tagore

/86/ Utusan I Ratuné, Widiadara, ngadeg ring embakan kubun titiangé. Dané ngelintangin segara sané durung naan wikanin dané raris rauhang dané dedauhan I Ratuné ka kubun titiangé.

Wenginé dedet, manah titiangé jejep sekéwanten titiang jagi ngenjit suar dumun, ngampakang jelanan, raris nguntukang tendas ring dané pinaka atur pemendak. Utusan I Ratuné sané mangkin sampun tedun ring kubun titiangé?

Dané jagi pendak titiang antuk sembah miwah toyan mata. Dané jagi pendak titiang raris genahang titiang kesugihan manah titiangé ring cokor danéné.

57


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Dané jagi mewali pét sampun ngemargiang karyan danéné, mekecagan lawat leteng ring semeng titiangé. Raris ring kubun titiangé, sané kantun wantah déwék titiangé melekeneng, pinaka aturan titiangé sané pinih ungkur ring I Ratu.

/87/ Nyapih sampun manah titiangé, jagi rereh titiang ipun, mileh ring metén titiangé; sekéwanten ipun nénten panggihin titiang.

Alit kubun titiangé, sané sampun keni ambil, yadin wau apisan, nénten perah jagi kekeniang malih. Sekéwanten purin I Ratuné ageng tur nénten metanggu, inggih Ratu Sesuhunan titiangé, raris duk titiang ngererehin ipun, rauh sampun titiang ring lawangan duéné.

Titiang mejujuk ring sor kereb emas ambara sandi kaon I Ratuné, raris titiang ngedatang matan titiangé sané meled pisan ngetonin I Ratu.

Rauh sampun titiang ring simbangan kederikaané, ring genahé sané nénten wénten sané sida ical nénten wénten acep-acepan, nénten wénten bagia, nénten wénten taler pepatran prerai sané kanten ring toyan matané. Inggih, rarisang celebang sampun urip titiangé sané sampun metalang puniki, ring segarané, rarisang celebang sampun ring toyané sané pinih dalema. Banget titiang mepengelungsur, icén bantes apisan titiang ngerasanin embanané sané ngulangunin sané munyahin ring bhuana agungé mekabungkul.

58


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

/88/ Ratu sané melinggih ring purané sané benyah megelaturan puniki, talin winané sané pegat nénten malih ngaturang sarin kidung indik kagungan I Ratuné! Tanggurané nénten malih neluktak galahé duké jagi ngarcana I Ratu senunggil wengi. Ambarané sepi singid, semaliha mangmung ring suter I Ratuné.

Sayong masan sekaré sané ngumbara, tangkil ring linggih I Ratuné sané sintru. Ipun makta ortin sekaré sané nénten kantun malih katur ring I Ratu duké ngarcana.

Pedekan I Ratuné sané setata ngelungsur wara nugraha, rauh sané mangkin durung kepica. Wenginé, duk sunar miwah lawaté awor ring kecud buké, sampun kenyel ipun, raris tangkil ipun ka purané sané benyah megelaturan, manah ipuné nyakit iseng.

Sering pisan sepi singid piodalan I Ratuné, Ratu sané melinggih ring purané sané benyah megelaturan. Sering pisan tegak piodalan I Ratuné rauh kepademan suar.

Akéh arcané sané wau kepuputang antuk sanggingé sané widagda, raris suciang ipun ring tukadé sané nirmala, sekéwanten nénten kélingan pét tegak piodalané rauh.

Wantah I Ratu sané melinggih ring purané sané benyah megelaturan kantun durung karcana tur setata nénten kélingang.

59


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

/89/ Sané mangkin nénten kantun umiung antuk atur-atur punget bangras sané kepit saking bungut titiangé sekadi asapunika sampun pikarsan Sesuhunan titiangé. Ngawit sané mangkin kantos ka wekas, mekisi-kisi titiang mebaos. Atur manah titiangé jagi keselediang ring sarin kidungé.

Ida danéné pati kepug lunga ka pasar Sesuhunan titiangé. Sané metumbasan miwah sané madolan i rika mepunduh. Sekéwanten titiang nénten polih merika, antuk bincuh titiangé ngambil karya.

Bengayang sampun mangda kembang sekaré sané mentik ring tetamanan titiangé, yadin durung pingenan ipuné; taler bengayang sampun duk wau tengainé pelapan nyawané ngaturang sarin kidungé sané kepit saking kampid ipuné.

Dauh-dauhan titiang nungkasang pemarginé sané becik miwah pemarginé sané kaon, sekéwanten sané mangkin sesenengan sewitran titiangé duké titiang nénten medué sané jagi keripitang titiang, inggih nuturang daging manah titiangé ring ipun; sekéwanten nénten uning titiang, punapi pikenoh dedauhané sané nadaksara puniki, sané nénten medué tetujon Sané sumeken.

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

60


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Satua Masambung

61


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Sakadi détia,

blabar pangrauhnyané kasarengin antuk watek

danawa, pisaca. Nénten keni antuk ngwilang akéh

tegakannyané, sami madaging kobér wénten mawarna

barak, putih

miwah selem. Sang Prabu Cedi kairing antuk waduan ida sami negakin gajah miwah kuda maideran ring tegalé waluya ulam lumba-lumba.

G

ejar Sang Prabu Awanggané wiakti ngangobin luir gunung alas. Tumbak pangawiné sané makéh pinaka alasnyané, gajah, kuda pinaka buronnyané. Sang Prabu Awangga pinaka macannyané sané

galak misadia nyarap sapasira sané purun ngranjing ka alas punika. Wadua détia sané ka payudan inggih punika I Karalawaktra, I Rakta Wadana, I Nayasalia, I Durnaya, I Raksaséna, I Wisama, miwah I Pratihata sami purusa ring paperangan. Wénten Yaksa purusa mawasta I Bahukerti, I Sadanawasa, I Subala, I Prajangga, I Suwana, I Prodana, I Renabik, I Wigakarma, I Samabahukarna punika sami maégar-égaran mamunyah mawastu uyut mabiayuhan. Watek danuja sané sakti-sakti, tur kapiandel antuk Sang Boma inggih punika Sang Sraba, Sang Prajangga, Sang Mahisangga, Sang Mahisawaktra, Sang Singawadana, Sang Hiramakama, Sang Kapilaksa, Sang Mukawaraha, Sang Waktrawikata, Sang Sumalilamba, punika sami negakin gajah. Wadua nagané inggih punika I Prasikta, I Sudangga. Pinaka ratunnyané ipun I Drawalika manahnya pacang nandingin Sang Arjuna, saantukan wantah mameseh saking riin punika mawinan makanti ring Sang Boma. Wadua pisacané inggih punika I Durwretakia, I Wigataksa, I Taksawirama, I Wisata, I Prasata, I Wiwarma, I Wipatatrikaya, I Winaya, I Yitanggabangga, I Ranggabudi, I Wiwarja, I Karmawirasa, I Hayanggasatua, I Kulaksa punika negakin buron alas, Pianak I Kalayawana magenah balér marep kauh. Bala détia kantinnyané minakadi I Karawaktra, I Singawadana, I Nayasalia, I

62


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Yaksa, I Sadanawana, I Prajamba, I Suwana, I Pradana, I Prajangga, I Mahiwangga. Wénten naga wisésa mapeséngan I Sudanggama awakipuné selem daat mranén upasnyané. Watek pisaca sané nyarengin I Kaksawirama, I Trikayawipata, I Satua, I Kulaksaya. Sané kaarepin pinaka musuh Ida Sang Prabu Winda miwah Sang Prabu Nuwinda.

Manik Sudra

63


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Baosang sané magenah kelod pinaka manggala Ida Sang Prabu Iranianaba, Sang Prabu Kalingga. Taler kasarengin antuk watek détiané minakadi: I Suséna, I Wisama, I Pratiatadika, I Balawana. Watek yaksané: I Pradana, I Renabit. Watek nagané, I Prasikta. Punika sami pacang ngarepin pangamuk Ida Sang Prabu Bahlika. Gebogan para ratu rauhing sakancan bala wadua sané masikian ring Sang Boma wénten limang yojana. Watek Yadu kulané sami wilangannya wénten tigang yojana. Sasampun waduan Sang Bomané paritatas ring gelar watek Yaduné, mawastu digelis watek détiané srantaban ngrauhin, daat purusa tur wirosa nglepasang panah wiakti ébek pisan. Waduan Prabu Iranianaba sami ngarepang macepuk ring waduan Sang Prabu Bahlika. Sami purusa nénten wénten sané rered, sami ngamuk saling lantig, saling tumbak, asing kanin sami padem. Waduan Sang Prabu Cedi mayuda nglawan waduan Sang Prabu Drupada. Waduan Sang Somadata nglawan waduan Sang Prabu Awangga. Sang Prabu Winda miwah Sang Prabu Nuwinda kairing antuk waduanidané mayuda sareng waduan pianak I Kalayawana saling walesang, sami mamanah matelasan. Pasiat waduané maruket, kréta matangkep sareng kréta, sané negakin jaran masiat sareng sané negakin jaran, saling tektek daat parikosa. Ebuké masepuk kasarengin angin nglinus ngawinang tegal payudané peteng mawastu madukan yudané nénten kauningin sané encén ruang, sané encén meseh. Kacingak waduané asapunika gelis para ratu miwah para tanda mantriné soang-soang ngarepang, sami nglinggihin kréta makta senjata panah. Sami niwakang panah, akéh gajah kuda sané keni jantos padem. Menibah getihnyané medal waluya kadi siam ebuké pamuputné usan masepuk mawastu galang ring tengah payudan. Yudané daat ngres-resin, wénten sané kapésan, wénten sané kalilih, wénten sané padem, wénten sané matatu duuh-duuh kasakitan, wénten sané sampun padem mapunduh ring gajahé miwah wénten padem ring krétané pagliling. Rauh malih wadua détiané pasrantab solahnyané tan jangkayan

64


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

nrebak ngamuk. Sang Prabu Somadata kaungsi mawastu lilih waduanidané tumuli malih kaburu. Akéh krétané rusak wénten sané mabading. Ngaksi waduané kalilih gelis ngadeg Sang Prabu Somadata ring krétané sinambi ngagem panah, Ida raris nangsek i meseh, pangamukidané, nyejehin pisan. Kala punika gelis kapanah watek détia punika. Asing keni padem sapisan mawastu sayan ngedikang bala détiané. Ngeton bala détiané akéh padem kénginan mangseh waduanida, minakadi prajurité sané negakin gajah, sané makréta miwah sané negakin kuda sami wirosa ngamuk. Waduan Sang Prabu Magada ngarepang raris misadia pacang ngawirangang padem watek détiané, pamuputnya raris kalilih, akéh padem rauhing gajah kuda pajulimpang. Wénten watek yaksa masenjata panah inggih punika Sang Sarma, Sang Subala, Sang Susamana, Sang Darmajit punika biukan saha panjaknyané sinarengan ngwalesang ngamuk. Malih wénten watek détia sané negakin gajah inggih punika Sang Mantri Durnaya gelis ngwalesang kasarengin antuk Sang Mana miwah Sang Wisama. Watek raksasané sareng ngwalesang minakadi Sang Senawisama miwah Sang Waktrawikata. Amunika wilangan waduan Sang Bomané sané mapag pangamuk Ida Sang Prabu Somadata. Sang Prabu Somadata nénten kéweran digelis kanampekin satrunidané tumuli niwakang panah. Baong Mantri Durnayané kapatitis antuk arda candra mawastu pegat raris ulung tendas miwah awakipuné. Negeton indiké asapunika dados brangti manah Sang Mana, Sang Wisama, Sang Sarma, Sang Subala, Sang Singawadana sami niwakang panah tan bina kadi dedalu ulungan panahnyané. Para Yaduné minakadi Sang Satiaka, Sang Widaha, Sang Sobana, Sang Sadamantaka, Sang Suniti, Sang Nisata matindih ring Ida Sang Prabu Somadata tur sami niwakang panah tan bina sakadi sabeh ulungannyané nganinin watek danujané. Gelis padem Sang Mana, Sang Wisama, Sang Subala. Sawanipun ulung saking krétannyané. Sang Singawadana padem katuek. Sayan ngedikang punika watek détiané saantukan katah sané padem,

65


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

yan wilangin sampun ketian. Samaliha bangkén gajah miwah kudané madugdug sakadi gunung. Pangamuk watek Yaduné sinarengan minakadi Sang Drestadyumna saking kiwa, Sang Kicaka saking tengen. Sang Prabu Winda miwah Sang Prabu Nuwinda kairing antuk waduanidané sami wirosa ngamuk tur niwakang panah tan bina kadi sabeh ulunganipuné. Waduan Sang Prabu Magada akéh sané padem, sisan padem lilih ngelidang uripipuné. Watek danawa, détia miwah raksasané sahasa ngwalesang ngamuk wénten sané niwakang tumbak miwah panah. Watek danujané srantaban pakebernyané ring ambarané sinambi ngujanin antuk senjata mawastu akéh padem wadua Yaduné. Waduan Sang Prabu Winda katandes, sapunika taler waduan Sang Prabu Nuwinda akéh padem miwah patihidané kapunggal. Sané mangkin pangamuk watek danawané ngungsi Sang Prabu Drestadyumna sané magenah ring sisi kiwa mawastu waduanidané akéh sané kalilih. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

66


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

67


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Mai Majalan

Mai majalan Kutang sebeté Tuyuhé tusing nyandang tuturang Borbor jengahé Anggon cening sundih Nyalanang tuuh

Okt 2019

Majalan

Mangda dangan antuk majalan iraga perlu ngaba bekel nanging bekelé tusing dadi liu apang tusing ulian bekel iraga baat majalan majalan masih mangda inget marérén negtegang raga negtegang kayun maserah ring Sang Hyang Wenang

Okt 2019

68


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Jengah

Jengah ngangah Kadi singet semangah Kenehé pengah Tusing maselah Masolah campah Jelé melah Pada asah Pada kalah

Okt 2019

Sebet Uli pidan tiang ngadab-ngadabin déwéké padidi sabilang inget makita ngeling sebet yén tuturang hidupé nyalanang sengsara dadi anak ubuh ngidup-ngidupang raga tusing ada ané urati guminé ramé nanging atiné satata sepi

Okt 2019

69


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Nyujuh Mémé

Tengah peteng tiang bangun Ulian jelék pangipiné Limané nyliksik nyujuh mémé Nanging mémé tusing ada Dingin pesaréné Tiang padidi Petengé tiang bedak Kanti jani enu bedak Ulian mémé Lawatané satata nyujuh meme

Okt 2019

70


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Ngubuh Kuluk

Di pekené tiang kacunduk kuluk cenik awak ipun berag padidi ngarésgés sampah nyeluksuk ngalih amah dija kadén inané tiang maekin kuluké uli matané tiang matemu lawatan déwéké pedidi jani suba ubuh kuluke punika kaadanin Suda Mula

Okt 2019

I Nyoman Sutarjana, guru ring SMAN Bali Mandara, nulis puisi anggé sarana ngubadin tatu-tatu tangkah

71


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Satua Cutet

Kadék Sintia Érnawati

72


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Semengan pesan, sawetara jam 05.30 bapa sampun negak di kursi tiingé sambilanga ngopi, duaning lakar ka tegalé mamula kacang. Lén tekén i mémé, iteh di paon ngaé ajengan nasi. Yén tiang, Luh Moglong sedek makikén lakar majalan masuk. Mapupur, masuah, maanci, kéwala bedik, apang sabates ngenah barak dogén bibihé. Girang pesan kenehé lakar majalan masuk, maan matepuk ngajak timpal, macanda ngajak timpal, buina maan matepuk ngajak Gedé Adi, gagélanné tersayang.

“L

uh, mai nyampain malu!” omongné i mémé sambilanga bangkes-bangkes ulian bon goréngan sambelné. Ngénggalang tiang mempen buku pelajaran ka tasé, makeprés miik, nyanan

yén matepuk ngajak Gedé Adi apang tusing mebo masem. Suba pragat makikén lantas ka paon tur negak di kursiné. “Bapa suba majalan ka tegalé, Mé?” “Suba Luh, apang nyak apa melah entikan kacangé kayangné. Néh ngajeng malu Luh!” kéto mémé sambilanga nyemakang nasi. “Mih, bedikin Mé! Luh énggal-énggalan né. Bungkusang masé nasi Mé nah, lakar anggon bekel nyanan. Kelas teluné maan pelajaran tambahan, lakar énggal Ujian Nasional.” Suba suud makejang, ngénggalang lantas tiang nyetater motor, duaning suba jam 07.00, buin kejep dogén bél masuk. “NGÉÉÉNGGGG,” neked suba di sekolah SMA Negeri 1 Gerokgak, ngénggalang tiang markir motoré, lantas malaib ka kelas XII Bahasa 2. Mara

73


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

neked pintu kelasé, suba ramé teka timpal-timpalé. Ada ané nutur-nutur, ada ané mabalih HP, ada masé ané kepung-kepungan, cara anak cenik dogén. Suba ngejang tas di bangkuné, tiang milu macerita-cerita ngajak timpal-timpalé, di kursi paling kuri di pojok kelasé. Wénten Gék Gita, Madé Sindi, Rahma, tekén Luh Budi. “Éh, nawang sing timpal-timpal. Anak suba liu koné di Wuhan anaké positif corona ba!” kéto omongné Luh Budi sambilanga nelik paningalané ngomong. “Nak sing ja di Wuhan dogén, ba ka negara-negara lén koné masé,” Gék Gita nyautin. “Ow ba, tapi nak di Indonésia ondén ada koné, nak sing nyidaang macelep koné virusé ka Indonésia. Tenang dogén!” Madé Sindi nyautin sambilanga ngajeng goréngan. “Méhh, nyén ngoraang?! Iraga harus hati-hati dogén masé!” Ondén pragat tiang nyautin lantas bélé mamunyi. “NÉÉÉÉTTTTTT” Nyiriang lakar kumpul di lapangan, duaning lakar ada pengumuman makejang muridé pada kumpul di lapangan. Kéto masé kelas XII IPS 1, kelasné Gedé Adi. Majalan tiang ajak timpal-timpalé di lorong kelasé, ngaliwatin kelasné Gedé Adi. Dengak-dengok tiang ningalin, tusing masé ada ngenah, kanti paling ngalih-ngalihin. Sagétan suba di lapangan ngamalunin. “Selamat pagi Luh,” omongné Gedé Adi sambilanga makenyem manis. “Iss Gedé, Luh paling ngalih-ngalihin di kelas, sagétan Gedé suba neked di lapangan malunan.” “Hé hé hé hé... Maaf Luh. Dé nak uling main baskét busan ajak timpalé di lapangan. Pas bél langsung lantas ngoyong di lapangan. Eda naké gedeg Luh, nyanan lalininé ja ka kelas.” Mara mirengang kéto, makenyem girang langsung tiang, bagia kenehé. Suba kéto, mabaris lantas iraga di barisan masing-masing kelasé. Liu pesan maan pengumuman, pengumuman mayah SPP, pelanggaran, Pemantapan

74


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

sareng Ujian Nasional, nyantos pengumuman ngeninin indik baya corona. Lemet asan batisé majujuk makelo. Suba suud pengumuman, makejang muridmuridé ka kelas masing-masing. Yéning kelas tiangé pelajaran Bahasa Inggris sané simalu. Macelep kuping kanan mesu kuping kiri, ulian tusing bisa plajaran Bahasa Inggris. Suba lantas istirahat, tiang ngajak timpal-timpalé mablanja ka kantin, meli makanan ringan apang ada amikang di kelas sambilang nutur-nutur. “Éh Gedé, suba makelo ngantiang Dé? Luh uling meli amik-amikan busan.” “Sing Luh, Dé mara masé mai,” kéto pasautné Gedé Adi negak di bangku tiangé sambilanga ngomong-ngomong ngajak timpal muani-muani di kelas. “Luh, mani sanja ka Pasisi Pulaki yuk, Dé sambilang mancing. Né timpaltimpalé bareng koné masé mani.” “MILU!” kéto timpal-timpalé né luh masaut. Gelisang carita, buin mani sanja teka Gedé Adi nyemput tiang jumah, lakar malali ka Pasisi Pulaki. Di jalané tiang ngajak Gedé Adi nutur-nutur sambilang negakin motor. “Luh, kayang kelulusan corat-corét baju yuk?” “Yuk Dé, pokokné baju Luhé kal bek misi tanda tangan timpal-timpalé. Luh kal nyait baju kebayak masé kayangné Dé, kal anggon pas acara graduation.” “Mihh sajaan, Dé masé kal nyéwa jas anggon kayang to.” “Ihhh, Luh ba sing sabar ngantiang kayang to Dé,” sambilang kenyemkenyem. “Men kayang ba lulus, Luh kal lanjut kuliah apa magaé?” “Kenehé sih kuliah Dé, ngalih jurusan Bahasa Bali ukana di Undiksha. Luh ba sih man ngomong ajak orang tua, dan meréka ba setuju Luh kuliah.” “Mai bareng-bareng kayangné daftar, Dé masé ukan ngalih Bidikmisi di Undiksha, kal ngalih jurusan Akuntansi. Nah ajaka men kayangné bareng-

75


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

bareng daftar nyak. Ané jani Ujian Nasionalé gen malu itungang pang barengbareng nyidang lulus.”

Potrekan Supartika 76


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

“Nah Dé,” sambilang kenyem-kenyem pedidi ngelut bangkiangné Gedé Adi. Énggal pajalan motorné Gedé Adi, sagét suba neked di Pasisi Pulaki. Timpal-timpalé suba pada ngantiang. Gedé Adi ngénggalang mancing ngajak timpal-timpalé né muani. Ditu ada masé Gék Gita, Madé Sindi, Rahma, tekén Luh Budi, lantas iraga maplalian bias di sisin pasihé. “Ihhhh, ba sing sabar ngantiang kelulusan kayangné, astungkara ja makejang lulus,” kéto omongné Gék Gita. “Pokokné sebelum kelulusan iraga harus menikmati detik-detik terakhir bersama. Patutné ngumpul-ngumpul, melali-melali pada, pang ada ceritaang mani ajak panak-panaké,” omongné Luh Budi. “Saja to, sebelum paketéstés ajak makejang, ada né kuliah, ada né magaé, ada ané ka pesiar koné, pasti kal kapah tepuk,” kéto pesautné Madé Sindi. “Hahahaha, kadén panak udang, téstés,” sambilang kedék tiang nyautin ajak timpal-timpalé né lén. Rahma maplalian HP sambilanga ngomong, “Éh, nawang sing. Ba koné ada di Indonésia né positif corona ba, né di Bali adi orahanga ba ada koné masé positif besik!” “Masak nyén? Ije man info to, sing hoax nyen to.” “Sing Luh, né ba seken-seken beritané.” “Bih, jeg takut bana. Nah saling jaga keséhatan gén ba men kéto, astungkara ja sing ngliunang!” Énggal galahé majalan, kadirasa ngipi asané. Setiap hari ngancan ngliunang dogén anaké sané positif corona. Ring Jakarta, Banten, Jawa Barat, Jawa Tengah, Jawa Timur, nyantos Bali, énggal pajalan virusé, para dokter suba pada kualahan makejang. Inguh paling bana ngenehang, taukut bes kaliwat takut, duaning suba ada né ngalain ulian virusé ené. Ulian virus coronané ené masé makejang sekolahé libur 14 hari, anggén pencegahan apang tusing ngaliunang anaké positif. Tiap hari guru-guruné ngicén soal-soal onliné.

77


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Duaning umah tiangé di bongkol gunungé, kéweh pesen ngalih signal, kebyat kebyut signal HP-né cara kenehé sané rasayang jani. Sasampuné 14 hari, tusing ja medikang anaké sané positif, nanging ngancan nambah, nambah terus nambah ngaliunang. Liunan anaké ngalahin ketimbang anaké seger. Ento ngaénang liburé diperpanjang sampai batas waktu ané tusing nyidaang ditentukan. Makejang tempat wisata, hotél, kantor, tur sekolah-sekolahé tutup, makejang tundénanga stay at home, ngoyong jumah, magaé jumah, malajah jumah. Yéning mesu apang nganggon masker, tusing dadi mesu joh, jaga jarak aman, jaga kebersihan tangan. Ngancan gawat guminé jani ulian virus ané madan corona ené. Sebet kenehé, makelo suba tusing masuk, sing nyidang metepuk ngajak timpal-timpalé. Suba iseng pesan masé tiang ajak Gedé Adi, makelo tusing taén tepuk duaning Gedé Adi ngoyong lén désa ngajak tiang, tusing bani mesu joh, tusing bani saling nglalinin. mih Ujian Nasional payuné ditiadakan, ngancan sebet kenehé. Énggal-énggal ja ilang virus coronané ené. Sabtu, 2 Méi 2020, makejang murid-murid kelas XII kumpul di lapangan baskét. Bagia kenehé nyidaang matepuk ngajak timpal-timpalé, duaning suba makelo pesan libur ulian virus corona, buina matepuk ngajak Gedé Adi ané bakat isengang gati. “Dé, ketug bayuné ba, lulus ja iraga ow?” “Tenang Luh, astungkara pasti lulus.” Iraga makejang mabaris di lapangan baskét, ané jani kepala sekolahé ngamaang pengumuman. “Sebelumnya

diingatkan

kembali

untuk

acara

graduation

akan

dilaksanakan minggu depan pada hari Sabtu, 9 Méi 2020, diharapkan semua hadir sesuai dengan surat undangan yang telah diberikan. Baiklah anak-anak yang Bapak banggakan, kejarlah apa yang menjadi cita-cita kalian semua. Jangan pernah lupakan kami dan sekolah ini. Lakukan yang terbaik, dan

78


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

semoga apa yang kami ajarkan selama ini bisa bermanfaat buat kalian semua. Selamat kalian semua dinyatakan LULUS 100%!” Mih Déwa Ratu, girang kenehé sarasa melayang. Tusing karasa tiang saling gelut ngajak timpal-timpalé, ngeling ulian kendelé bes kaliwat. Gedé Adi masé ngelut sambilanga ngeling. Tiang taler timpalé ajak makejang saling coratcorét baju. Nino, Miko, Gedé Adi, Gék Gita, Madé Sindi, Rahma, Luh Budi, miwah ané elénan pada girang saling semprot baju. “Dé, akhirné iraga lulus ajak makejang,” sambil girang tiang ngomong tekén Gedé Adi. Gedé Adi ngisang liman tiangé sambilanga makenyem. “Yuk ka Pulaki, mai rayakan kelulusan iraga ditu!” “Yuk, yuk, iyang milu sik magandéng nah?” “Gampang, cenik gaé to,” kéto munyin timpal-timpalé pada girang saling sautin. “Luh, ajak Dé magandeng injep nah?” Gedé Adi lantas ngajakin tiang. “Nah Dé.” Bagia gati tiang rasayang. Iraga saling menikmati detik terakhir matepuk, duaning bénjangan makejang suba pada maketes, wénten sané kuliah di luar kota, magaé di rantauan, pasti kéweh lakar matepuk buin. Suryak-suryak, munyin knalpot motor, bon cat pilox, saling corét, saling semprot, makumpul, makedékan. Makejang pada bagia. “KKKKKRRRRRRRIIIIIIIIIIIINNNNNNNNGGGGGGGGGGGG.” “Luh, bangun Luh, suba semengan,” mémé makaukan sambilanga ngedor pintu kamaré. Tusing karasa ngetél yéh paningalané, duaning bagia sané rasayang tiang wantah NGIPI. Sambilang ngeling tiang nyemak HP lakar ngubungin Gedé Adi. “Dé, Luh iseng. Iseng Gedé, iseng timpal-timpalé masé. Luh iseng makita matemu, makita kumpul-kumpul sambilang makedékan buin.”

79


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

“Sabar Luh, Gedé iseng gati-gati masé. Astungkara pandeminé né énggal ilang. Kayang suud corona lan kumpul-kumpul buin ajak makejang nggih sayang. Selamat Luh, iraga LULUS ajak makejang.” Suksema suba ngaé iraga saling nyaga diri, nyaga keséhatan, ngaé guminé sayan kedas polusi. Nanging tiang iseng, dot melali, dot matemu, dot ngumpul, dot makedékan ngajak timpal makejang lan Gedé Adi.

CORONA ngaé

MERANA, énggal magedi eda buin mawali.

Kadék Sintia Érnawati magenah ring Désa Patas, Kecamatan Gerokgak, Kabupatén Buléléng. Lulusan Pendidikan Bahasa Bali, Undiksha. Sané mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali.

80


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

81


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Korupsi

Korupsi … Sing nolih jabatan, sing nolih posisi Makejang jatma di gumi bisa korupsi

Korupsi.. oh.. korupsi Korupsi buka i carang benalu neket di angga ngisep sakancan kita

Korupsi.. oh.. korupsi Liu anaké ngorahang Tolak Korupsi Nanging, Liu masi ané demen Korupsi

82


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Ngalih Liang, Tresnané Maguyang

Ngisi liang pedidi Ngalih untung pedidi Yéning suba lakar mabéla pati Pamuputné nongos di duri Korupsi ngaé arta di guminé telah Korupsi ngaé rakyat kaparikosa Kélangan arta brana

Korupsi.. Ngaé makejang nyag Ngaé makejang melarat Begeh jatma-jatma nyakit ati ulian korupsi, tresnané maguyang

Ni Putu Suarniati, embas ring Pebukit, 2 Oktober 1997, dados mahasisia ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

83


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Artikel

Ni Luh Sukarmi Arianti

84


Suara Saking Bali

R

Édisi L | Désémber 2020

ing Singa Ambara Raja, wénten désa sané sampun kasub. Désa nika mawasta

Désa

Penglatan,

Kecamatan

Buléléng,

Kabupatén

Buléléng. Ring désa punika akéh wéntén home industry. Sinalih

tunggilnyané home industry dodol. Dodol sané rasané manis, tur nganyudang hati. Yadiastun dodol punika rumasuk ajeng tradisional, nanging akéh pamiletnyané. Buka ané raosang biang tiangé, “Mih Luh adi kéné jaen dodolé ené, jeg nganyudang hati rasané biang ngajeng.” “Jeg pasti jaen Biang, krana dodol puniki saking Désa Penglatan Singaraja ané sampun kasub biang.” Kéto biang tiangé ngaraos, ngorahang dodolé puniki jaen pisan. Dodol ring Désa Penglatan sampun tembus peken oléh-oléh khas Bali. Nika né ngranayang akéh pamiletnyané. Dodol punika wénten rasa durén, rasa kacang tanah, rasa injin, miwah sané lianan. Dodol Désa Penglatan ten madué pangawét. Kulit dodol punika mabungkus aji kulit jagung. Dugas tiang cenik demen pisan tiang ngajeng dodol. Sabilang i biang meli dodol, pastika tiang ané paling pertama ngajeng. Cara ngaé dodol ring Désa Penglatan, kantun nganggén saang lan alat-alat tradisional sané lianan. Nika sané ngranayang rasa dodol Désa Penglatan ngawéntenang ciri khas. Cara ngaé dodol inggih punika, santen, tepung ketan, tepung injin macampur lan malablab ring panggoréngan sané gedé, lakar punika malablab lan maaduk satu jam, yéning sampun satu jam, mara gula pasir punika macampur lan maaduk kanti lebeng. Dodol punika maaji 30 ribu rupiah akilo. Ring rahina Galungan, pastika dodol punika kaangén sarana upacara. Hari raya Galung punika, hari kemenangan dharma ngalawan adharma. Ring pulau Bali, wénten raksasa sané sakti, mawasta Mayadenawa. Raksasa Mayadenawa punika, ten ngicénin masyarakat Bali ngalaksanayang persembahyangan ka pura. Raksasa punika mapikayun mangda ragana manten sané kasembah olih masyarakat Bali. Krana solah rakasasa punika, Bhatara Indra turun ka mercapada mademang raksasa punika. Bhatara Indra mapikéling mangda raksasa Mayadenawa ten

85


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

maparilaksana sané nentén becik. Krana raksasa Mayadenawa ngalawan Bhatara Indra, nika sané ngranayang raksasa Mayadenawa mati. Dina matiné raksasa Mayadenawa nika kawastanin hari raya Galungan. Dodol nika kaanggén sarana upacara ring rahina Galungan punika. Dodol ring Désa Penglatan ngicénin peluang kerja ring alit- alit ritatkala mulih uli sekolah. Upah ngaput dodol punika kaanggén bekel masuk olih alit-alit punika. Dugas tiang kari alit, tiang makarya ngaput dodol ring Désa Penglatan. Upahnyané kaanggén tiang bekel lan prabéa sekolah sané lianan. Uli désan tiangé, tiang majalan ngaliwatin tukad sané wénten jembatan. Tukad nika mawasta Tukad Candi Kuning. Mulih tiangé uli masuk SMP tiang langsung makarya ngaput dodol. Liang pesan manah tiang sampun mresidayang ngawantu orang tua akidik. Dodol Désa Penglatan pinaka cihna utawi ciri khas ring désa punika. Sané matumbasan dodol ring désa punika akéh sorohné, wénten tamu lokal lan tamu sané uli luar. Tamu luar punika meled nyicipin dodol saking Désa Penglatan. Rasa dodol punika manis, nanging nénten ngemedin. Ten med-med tiang ngajeng dodol puniki. Dodol sané rasané manis tur nganyudang hati.

Ni Luh Sukarmi Arianti, embas ring Désa Petandakan, Kecamatan Buléléng, Kabupatén Buléléng, 23 Agustus 1998. Mangkin kuliah ring STAH Negeri Mpu Kuturan Singaraja.

86


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Satua Masambung

Ketut Sugiartha

87


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Suryané suba ngeséng kauh. Jelanan ruang tamu maagagan. Putu macelep ka natah umahé adéng-adéng. Ada tamiu uli dija ya? Kéto ia matakon di kenehné tatkala kupingné ningeh ada anak ngorta ramé jumahan. Mara telung tindakan ia majalan sagét Bu Anés nengok uli jelanané.

“N

ah, ené ya,” kéto abetné mara nepukin Putu. “Putu antianga uli tuni.” “Nyén ngantiang, Bu?”

“Mai delokin padidi.” Putu maplengek napetang tamiu ané ngantiang. Makejang ané pada negak

di ruang tamu nguratiang patekan déwékné. Ditu ada Duarsa, bapané, Putu Darsana, paman lan kurenané. “Mai malu, Tu,” Pak Anés ngaukin. “Ené kulawargan Putu suba mekelo ngantiang.” Putu tusing pesu munyi kanti suba negak di kursiné. Saka besik uratianga ané pada teka. Engsek kenehné nak ngudiang pada teka ramé-ramé. “Bapa nyelap teka mai magpagin Putu,” bapané lantas ngaraos. Magpagin? Tusing kapineh baana tekén Putu nguda dadi ia pagpagina? Ada apa sujatiné? Yén bapané nganggap suba tusing perlu ngukum déwékné nguda tusing ja ngirim surat dogén ngorahin ia mulih, apang tusing liu nelahang prabéa. “Pak Dé ngidih pelih tekén Putu mapan bas sanget nglémekin Putu dugas ento,” pamanné nimpalin. “Sing ada nyén keneh Pak Dé nyakitin keneh Putu. Sasukat Putu magedi keneh Pak Dé setata nyapnyap.” “Adin Putuné masi marasa kélangan,” Bu Man matempung.

88


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Buka kaiis kenehné Putu nepukin Darsana macécéh paningalané di samping méméné. Nadaksara Putu inget masi tekén André. Tusing nyén André patuh marasa kélangan yén ia magedi uli umahné? “Eda nyén gedeg,” Duarsa ngaraos. “Cang ané ngajak kulawargan Putuné pada teka mai. Putu sinah nawang cang tusing ja lakar ngaé ané sing beneh.” “Cang nawang,” Putu masaut bawak. “Ada ané perlu tekedang cang tekén Putu,” buin Duarsa ngaraos. “Timpaltimpalé di désa suba pada igum lakar ngidupang buin sekaa séndratariné. Nanging yén sing ada Putu sing ja lakar maunduk. Makejang timpalé ngaptiang Putu mulih.” Putu mendep. Ngembeng yéh paningalané ningeh munyin Duarsa. Marasa angayubagia ia mapan timpal-timpalné nu inget tekén paukudané. Ia percaya yéning tumpal-timpalné tusing ja nyelselin déwékné ané suba makada benyah sekaa séndratariné. “Mapan Bapa ané makrana Putu magedi uli jumah, mapasahan ajak timpaltimpal Putu,” bapané ngimbuhin, “Bapa majanji tekén timpal-timpal Putu lakar ngajak Putu mulih.” Putu nu mendep. Buka suba takeha uli malu, bapané sinah opeta tekén kramané. Wibawané pinaka kelian adat sinah buka suba macolék pamor. Makita ia nyempulungin bapané sakéwala ia tusing dadi ati. Amunkén ja pelihné rerama tusing ja nyandang sangetang. Ia marasa tekén déwékné dadi pianak. Ia ada di guminé ulian bapané. Pinaka pianak utang tekén bapané tusing ja lakar kabayah aidupan. “Yén Bapa kanti mulih matalang, eda suba Bapa anggona rerama buin,” bapané sanget mapangidih tekén Putu apang nyak ja mulih. Tlektekanga muan bapané ajahan. Mara tangeh ia yéning reramané ngenah tuaan tekén ané pinehina. Uban di sirahné ngancan liu. Sinah liu sajan pikobet ané arepina durinan ené.

89


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Manik Sudra

90


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

“Putu lakar mulih,” pamuputné ia masaut sambilanga mautsaha nambakin yéh paningalan ané nagih ngetél. “Kéwala baang Putu galah, nu ada ané perlu pragatang Putu.” “Pak Dé suba nawang. Pak Anés suba nyatua ibusan,” Pamanné masaut. “Pragatang malu gaéné. Yadiastun Putu sing nyak mulih ka umah Pak Dé tusing ja kénkén.” “Nguda Pak Dé ngomong kéto?” “Nyén nawang Putu tondén nyidaang ngensapang solah Pak Dé ané suba liwat. Nanging Pak Dé percaya Putu pasti lakar nawang nguda dadi Pak Dé melid buka kéto. Pak Dé ngidih pelih tekén Putu.” “Tiang benehné ngidih pelih tekén Pak Dé.” “Nah eda lantanganga buin,” Bu Man nyelag. “Engsapang ento makejang. Jani Bu Man lakar ngajak Putu mulih. Matari malu tekén Pak Anés lan kulawargané ané suba melah nyak ngajak Putu dini.” Putu marasa kaselek tusing ngelah daya. Layahné caket. Tusing nyidaang ngaraos apa-apa buin. “Pak nawang, Putu sinah marasa baat ngedinin Pak ajak kulawargané dini,” Pak Anés ngaraos. “Nadaksara mapasahan mula karasa baat. Nanging benehné Putu angayubagia mapan suba tusing nu kategul pikobet.” “Baat sajan rasané Putu magedi uli dini, buka orahang Pak.” “Eda kadéné Pak sing marasa baat masi lakar kalahin Putu. Putu suba cara pianak Pak padidi,” Pak Anés buin ngaraos. “Iraga tusing dadi bas blengih, mapan nu liu kewajiban ané ngantiang. Patut kénten, Pak?” ia makenyem tekén bapané Putu. “Patut pisan,” bapané nyautin. “Tiang nénten midep matur malih lianan tekén matur suksma tur nunas ampura yéning wéntén solah pianak titiang sané néntén munggah ring kayun Pak Anés lan kulawarga deriki.” “Tén wénten, ten wénten,” Pak Anés masaut énggal.

91


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Putu macelep ka kamar André satondén mataki-taki. Dapetanga André sedeng negak di kursiné ngarepin méja. “Bli Putu lakar magedi?” ia nakonin Putu tan pamatolihan. Putu marasa kenehné buka kaiis. Blengihné pesu. Béh, nguda dadi baat kéné rasané mapasahan? Kéto ia mekeneh-keneh. “Ampura, Bli Putu lakar ngalahin André,” Putu ngomong cara ada anak nyekuk kolongané. “André ngerti,” André lantas bangun tur ngelut Putu. “Yén Bli Putu ka Jakarta eda engsap singgah mai.” “Pasti singgah. Yén André sagét ka Bali eda kanti sing singgah ka umah Bli Putu.” André anggut-anggut sinambi makenyem. “Suba taén André ngorahang kén Bli Putu?” “Ngorahang apa?” “Ransel ané beliang Bli Putu luung sajan, André demen nganggon.” “Kéwala kanggoang, tuah ento Bli Putu nyidaang ngmaang. Jani Bli Putu lakar makalah. Ampuraang yén Bli Putu ada ngelah pilih.” Putu ngelut André buka ngelut adiné padidi. Suud ento ia lantas majalan ka kamarné. Disubané suud mataki-taki ia nyelepang pipis ke amplop putih buka ané biasa anggona ngirim surat. Marasa kuang kenehné yéning tusing ngenjuhang apa-apa tekén kulawargan Pak Anés. Ia marasa tusing lakar nyidaang ngwales kamelahan Pak Anés sakulawarga. Putu nawang Pak Anés sinah lakar nulak pabaangné cara dugas ia ngenjuhang amplop tekén Bu Anés. Jani ia mapineh-pineh kénkén baan carané? Buin jahané kulawargan Putu lan kulawargan Pak Anés masalam-salaman di malun umahé. Dugas Putu nyalaman Pak Anés, kulawargané Putu suba pada menék ka mobilné Pak Dé. Makelo ia maan maraosan ajak Pak Anés satondén ngorahang, “Putu sing ja lakar nyidaang ngwales kamelahan Bapak. Putu mutang budi. Suksma banget. Putu mapangidih tekén Bapak…”

92


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

“Apa to, Putu?” “Yéning Bapak makita nepukin Putu makalah melah-melah eda nulak ané abesik ené.” Pak Anes mandrengin Putu, tusing resep tekén raos ané dingeha tekén kupingné. “Di duur méjané di paon, Putu nitip….” Pak Anés mara tangeh. “Eda Putu, Pak sing nyak…” Pak Anés ngénggalang mabalik sakéwala tambakina tekén Putu. “Pak, baang Putu galah acepok dogén, apang nyak lega keneh Putu makalah uli dini,” Putu sanget mapangidih. Disubané mendep akejep Pak Anés lantas masaut, “Nah, yéning ento lakar ngaé Putu lega, pabaang Putu lakar terima Pak. Suksma, dumadak antar pajalan Putu mulih ka tanah palekadan, lakar ngwangun buin sekaané.” Di duur mobilé Putu ningehang Darsana ané mapitau yéning Evi lan Mas Herman suba tusing nu kos jumah. Kamarné jani séwana tekén pilot-pilot ané sedeng ngmiletin diklat. “Sabilang peteng umahé ramé,” kéto ia ngaraos, “piloté pada dueg magitaran.” “Béh, sing demen sajan?” “Apa demen? Kanti kapeteng nu uyut.” “Sing orahin anaké.” “Suba. Jani suba sing nu uyut peteng-petengné.” Putu mendep. Pasaut Laras ané bawak ngaé Putu gregetan. Putu marasa cara ada ané engkebanga tekén Laras. (masambung...) Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Nova, Sarinah, Selecta, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan.

93


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

94


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Jro Ketut

Jro Ketut … Napi sujatiné kaalih Napiké wantah pipis lebih Sing ngarasa pelih Sing takut sing jerih Kipak-kipek tolah-tolih Ngalih selah ngaku tindih Kasa-kisi laut korupsi malih Madasar pongah Nyetir mobil kelas méwah Yén pesu ngenah méwah Tusing nyak kalah Jeléké saputin bungah Bungah ngenah melah Ané melah pang ngenah Jeléké engkebang di tengah

95


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Janji Manis Ngamanesin

Baliho spanduk makenyem manis Ngebekin rurung madérét mabaris Masimakrama ngecik manggis Mapula janji manis Tatujoné mamuas ngilis Gumanti maan tegakan tis Kantong kembung mobil malengis Disubané maan tegakan tis Mecik manggis janji manis Ten wénten janji sané manis

Ni Putu Artiasih, embas ring Pempatan, 26 Januari 1998, dados mahasisia ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

96


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Pangawi

Putu Oka Sukanta

K

arya sastra miwah seni, maang ruang ané bébas katafsirang uli makudang-kudang sudut pandang, wiadin uli kénkén rasané anaké mamaca kakawiané totonan. Rasané totonan dadi tetujon karya seni,

satondéné neked ka tetujon utama, ngenénin indik misi ané dot orahanga tekén pangawiné. Tiang percaya, tusing ada karya seni ané tusing ngelah misi. Novél matebel 136 halaman ané katerbitang olih Penerbit MAHIMA, warsa 2020 ené, nyaritayang indik anak luh, murid SD kelas VI, beling. Ulian unduké totonan, bapané, Kondra gedeg tekén pianakné. Ia netes pianakné, tur kaplegéndang apang ia nyak ngaku nyén sujatiné ané melingin Ratna. Ulian maan munyi kasar lan kaplegéndang olih bapané, Ratna masaut: Babi! Babi! Babi! Ené tuah ané makada kulawargané I Kondra biut. Kurenané, Murni tusing nyidaang ngorahang apa rikala nepukin kurenané kasar, ané ngaénang kulawargané sayan uwug. Kondra ngorahang yéning ané melingin Ratna tuah kucit. Kondra percaya tekén apa ané orahanga tekén Ratna: Babi, ané katulis misi tanda seru olih pangawiné. Ulian belingin kucit, manut panampénné Kondra, ia lantas ngelah rarincikan lakar nganténang Ratna ngajak kucit, lan kurenané tusing setuju. Ulian kurenané tusing satinut tekén Kondra, ia maan KDRT (Kekerasan Dalam Rumah Tangga, vérbal wiadin fisik). Konflikné ené kagarap rapi lan kakembangang olih sang pangawi. Murni maang kulukné ngamah bantené ané lakar anggona upacara pawiwahan pianakné buin maniné.

97


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Ratna, uli suud baang munyi setata ngoyong di kamarné, tusing milu-milu ngusak-asik konflik ané gaéna tekén pangawiné, Putu Supartika. Pamuputné, Murni tepukina ngantung iban di punya croringé. Sekenké Ratna belingin kucit, cara pangakuné tekén Kondra? Ulian belingin kucit, ané lakar lekadanga tekén Ratna apaké kucit, manusa mawaak kucit, ané lakar ngaénang kulawargané lek? Makejang undukné Kondra ané mlegéndang kurenané miwah pianakné tuah ulian ia pelih ngartiang munyiné Ratna ané ngorahang ibané belingin kucit. Unduké totonan macampur ngajak keneh bingungné, lan ento kaolah olih pangawiné. Kondra ané dadi penguasa tunggal di jumahné, tusing nyak ningeh munyin kurenané. Apaké ené réfléksi kenyataan lan kebenaran sosial? Yéning unduké ento beneh, perlu ada penghukuman sosial, moril wiadin hukum tekén pelaku kekerasan? Yadiastun novel ené tuah asil kayalan. Bisa dogén, buutné kulawargané totonan, tuah karma ané katerima. Tiang masih maan tatuek uli novelé ené, “Da ngawag-ngawag nampi munyin anak, yéning pelih lakar pelih masih penadiné.” Ané melingin Ratna boya ja kucit, nanging bisa dogén anak muani ané mabikas cara kucit. Di Bab XVII, katulis: Ratna melahirkan pada hari Minggu sore. Ia melahirkan bayi berwujud manusia, bukan babi berkepala manusia, manusia berkepala babi ataupun seekor babi. Benar-benar bayi berwujud manusia, namun bayinya mati tersedak air ketuban.

Jakarta 8 Nop. 2020

98


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

Kamus

2

aras, a.ras-a.ras.an v tidak sungguh-sung guh

ar.ca n patung; arca ar.ca.na v 1 puja; 2 n pujaan; pemujaan; ka.ar.ca.na (kar.ca.na) v dipuja (oleh); mang.ar.ca.na v memuja: ~ Betara Surya memuja Dewa Surya; ngar.ca.na v memuja; pa.ngar.ca.na n pemujaan ar.da num setengah; -- candra n 1 bentuk spt bulan sabit; 2 bagian terbawah dr ulu candra ar.da na.rés.wa.ri n perwujudan tunggal purusa dan pradana ar.da su.ara n semi vokal arek, nga.rek Asi v mencium; areka v diciumnya; ka.a.rek (ka.rek) v dicium (oleh); nga.rek v mencium; pa.nga.rek.an n penciuman; hidung arén n enau: gula -- gula enau areng n arang arep 1 v hadap ke: -- kangin hadap ke timur; 2 n depan: di -- di depan;

99


Suara Saking Bali

Édisi L | DÊsÊmber 2020

arep.ang v hadapkan; utamakan; arep.anga v dihadapkannya; diutamakannya; arep.in v hadapi; arep.ina v dihadapinya; ka.a.rep.ang (ka.rep.ang) v dikedepankan (oleh); dihadapkan (oleh); diutamakan (oleh); ka.a.rep.in (ka.rep.in) v dihadapi (oleh); ma.a.rep (ma.rep) 1 n depan: sanĂŠ pinih ~ yg paling depan; 2 v menghadap: umahnĂŠ ~ kaja rumahnya menghadap ke utara; ma.a.rep-a.rep.an (ma.rep-a.rep.an) v berhadap-hadapan: negak ~ duduk berhadap-hadapan; nga.rep a terdepan; utama: ia pangayah~ dia pembantu utama; nga.rep.ang v mengedepankan; mengutamakan; nga.rep.in v menghadapi; pa.nga.rep n yang utama; paling utama; sa.du.a.rep v berhadap-hadapan arĂŠs n sayur berbahan batang pohon pisang muda yg diiris-iris ar.ga Ami n harga; ar.ga.ang v hargakan; ar.ga.anga v dihargakannya; ka.ar.ga.ang (kar.ga.ang) v dihargakan (oleh); ka.ar.ga.in (kar.ga.in) v dihargai (oleh); ma.a.r.ga (mar.ga) v berharga; bernilai:~ wantah satus rupiah berharga hanya seratus rupiah; ngar.ga.ang v menghargakan; ngar.ga.in v menghargai; pa.ngar.ga n harga; pa.ngar.gan n penghargaan ari Asi n adik;

100


Suara Saking Bali

Édisi L | DÊsÊmber 2020

ari.ang v anggap sbg adik; panggil adik; ka.a.ri (ka.ri) v dianggap adik (oleh); ka.a.ri.ang (ka.ri.ang) v dianggap adik (oleh); dipanggil adik (oleh); ma.a.ri (ma.ri) v beradik; nga.ri.ang v menganggap adik; memanggil adik; Ari.ang n hari kedua dl sad wara ari-ari n plasenta; tembuni arim.ba.wa v tidak mementingkan diri sendiri ari.na n kijang arip Asi a mengantuk: ida sampun – beliau sudah mengantuk 1

aris a nyenyak: pulesnĂŠ -- tidurnya nyenyak

2

aris adv sepoi-sepoi: angin -- angin sepoisepoi

3

aris, nga.ris.ang v melombakan: ~ dara mempertandingkan burung dara; aris.an n lomba burung dara; aris.ang v lombakan ari.san n kegiatan mengumpulkan uang atau barang yg bernilai sama oleh beberapa orang kemudian diundi di antara mereka untuk menentukan siapa yg memperolehnya, undian dilaksanakan dl sebuah pertemuan secara berkala sampai semua anggota memperolehnya

arit n sabit; arita v disabitnya; arit.ang v sabitkan; arit.anga v disabitkannya; arit-arit.an n hasil pekerjaan menyabit; ka.a.rit v disabit (oleh); ka.a.rit.ang v disabitkan (oleh); ka.rit.in v disabiti (oleh); ma.a.rit v tersabit; nga.rit v menyabit: ~ padang menyabit rumput;

101


Suara Saking Bali

Édisi L | DÊsÊmber 2020

nga.rit.ang v menyabitkan; nga.rit.in v menyabiti ar.ja n jenis kesenian Bali yg berunsurkan tari, drama, dan nyanyian diiringi dg gamelan geguntangan; ngar.ja v menari arja ar.ja.wa a jujur (mempertahankan kebenaran); tulus ar.ka n surya; matahari ar.na.wa n laut aro-a.ra n huru-hara arod, nga.rod v 1 berjalan lambat; 2 menangis berkepanjangan spt kesakitan arok v campur; aroka v dicampurnya; arok.ang v campurkan; arok.anga v dicampurkannya; ka.a.rok (ka.rok) v dicampur (oleh); ka.a.rok.ang (ka.rok.ang) v dicampurkan (oleh); ma.a.rok (ma.rok) v tercampur; ma.a.rok.ang (ma.rok.ang) v tercampurkan; nga.rok v mencampur; nga.rok.ang v mencampurkan 1

ar.sa Asi v ingin; harap; senang; ar.sa.yang v inginkan; mintakan; ar.sa.yanga v diinginkannya; dimintakannya; ka.ar.sa.yang (kar.sa.yang) v diinginkan (oleh); diminta (oleh); ma.pi.ar.sa v berkeinginan: ida ~ lunga ka taman beliau berkeinginan pergi ke taman; ngar.sa.yang v menginginkan; meminta; pa.ngar.san n harapan; keinginan 2ar.sa Asin hati: ulu -- hulu hati

ar.sĂŠn Asi, ngar.sĂŠn v 1 menerima; 2 menyetujui;

102


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

ar.séna v 1 diterimanya; 2 disetujuinya; ka.ar.sé.in (kar.sén) v 1 diterima (oleh); 2 disetujui (oleh) 1

ar.ta n harta: dosa -- dosa yg dibayar dg uang; -- bangga uang yg diberikan

kpd orang lain secara ikhlas; -- brana harta benda; kekayaan; -- loyang uang palsu; -- payu uang yg berlaku sah; -- pusaka harta pusaka 2

ar.ta, ang.ar.ta v 1 mengartikan; 2 menjelaskan arti mimpi

ar.ti n arti; makna; -- aud-audan arti yg diberikan dg cara menyesuaikan dg jalan ceritanya; ar.ti.ang v artikan; ar.ti.anga v diartikannya: munyiné ~ pelih pembicaraan itu diartikannya salah; ar.ti.nin v beri arti: ~ apang jelas beri arti agar jelas; ar.ti.nina v diartikannya; ka.ar.ti.ang (kar.ti.ang) v diartikan (oleh); ka.ar.ti.nin (kar.ti.nin) v diberi arti (oleh); ma.ar.ti (mar.ti) v berarti; bermaksud; ngar.ti.ang v mengartikan; ngar.ti.nin v memberi arti; memberi makna ar.tos Asi n arti 1

aru v aduk (nasi setengah matang dg air panas untuk dimasak lebih lanjut); aru.an-a.ru.an (aron-aron) n 1 nasi setengah matang; 2 kue dr beras atau ketan setengah matang yg dicampur kelapa parut; aru.an n nasi setengah matang (yg diaduk dg air panas); aru.ang n adukkan; aru.na v diaduknya; ka.a.ru (ka.ru) v diaduk (oleh); nga.ru v mengaduk; pa.nga.ru.an n alat untuk mengaduk

103


Suara Saking Bali

2

Édisi L | Désémber 2020

aru, aru.in v takut-takuti (dg); aru.ina v ditakut-takutinya (dg): ~ uled

ditakut-takutinya dg ulat; ka.a.ru.in (ka.ru.in) v ditakut-takuti (dg); nga.ru.in v menakut-nakuti (dg) aru-ara n huru-hara arug n sabit yg besar aruh p kata seru yg menyatakan ingkar, tidak mau: -- tiang kiap tidak mau, saya mengantuk arum Ami a harum; wangi; mulia: kukus -- asap yg harum; -- dalu bunga sedap malam; arum.ang v muliakan; arum-a.rum.an n wangi-wangian; ka.a.rum.ang (ka.rum.ang) v dimuliakan (oleh); nga.rum.ang v memuliakan; pa.nga.rum.an n balai tempat berhias di tempat-tempat suci aru.na ke.sa n kuda berbulu putih dg warna hitam di mukanya, dpt menghindarkan pemiliknya dr bahaya arung, arung.an n tengah samudra; ka.a.rung.in (ka.rung.in) v diarungi (oleh); diseberangi (oleh) (tt lautan); nga.rung.in v mengarungi lautan; menyeberangi lautan 1

arus n gerak air yg mengalir; aliran: anyudang-- dihanyutkan arus

2

arus v ikhlas

3

arus n tumbuh-tumbuhan sj kunyit, umbinya beruas-ruas, warnanya putih,

dapat dimakan untuk campuran kue Ar.ya n salah satu golongan masyarakat Bali

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

104


Suara Saking Bali

Édisi L | Désémber 2020

105


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.