Majalah Suara Saking Bali edisi LIV

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

ii


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

daging majalah Pamahbah pemilu pemali (Ida Gusti Putu Bawa Samar Gantang) 2 Lawat-lawat Seman munyi (IGA Darma Putra) 4 Satua Cutet ada anak lingsir ané tusing suud-suud meli carik (Komang Adnyana) 13 piteket saking gunung (Edy Juniawan) 35 balian sadhu (IBW Widiasa Kenitén) 49 carik carita (Putu Ardana Bukian) 69 Satua Bali crukcuk kuning 26 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 74 Puisi Bali puisi-puisi ida i déwa nyoman merta semara bawa 21 puisi-puisi ni komang déwi Juliana 45 puisi-puisi éka mudiartika yasa 62 puisi-puisi ig mardi yasa 75 puisi- puisi i nyoman sutarjana 88 Artikel pakaryan nyobyahang ngirangin luu plastik ring stan kulinér pkb sakadi kuwala mamargi (I Nengah Muliarta) 41 Satua Masambung sang boma (19) 56 mawa madui (18)-- Ketut Sugiartha 81 Geguritan bongkling 9 Isin Gumi masukit (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 6 Kamus kamus 95

1


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Pamahbah

Ida Gusti Putu Bawa Samar Gantang

Pemilu pemali gumi cali Sabun kecap ajum puuh ajum sekah Sebun bangkung buang kaung ilang Céléng makoncéng kucit ngencit paling Cicing gudig bengil ngilgil ngeling Sangging nyuling guling beling Ngalgal guak ngokgak galak nyambat awak Nyapa kadi aku ngajuman bayun baju Baju siap sangkur mabulu bojog puruh Ngipuh buntut ikuh inguh luh Aluh montor ngentutang kita kampanye Ngencehang bénsin serat-serit di jalan Jumprat-jumprit kedis perit sander tatit

2


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Cara céléng di palungan mengkeb di galang Cicing ngongkong kertas bolong méong garong bengong Colék tinta selem lumer kena pos pamor Jangkrik ngering di télevisiné ngédéngang caling Ngédéngan bulu gading ngajuman gending Égol jogéd bumbung pungsed nyeloling Genit gigi kilinin padang bajang Temuyukan ngrésék ngéskés koran Ngamah tulisan meju ngenceh ngutah Ngeluahang satua bawak tuara ada guak meprada Lantas rugi raga dadi ragi jaja sengauk Nguak-ngaik ngadu mauk kaak-kuuk katibambung Pemilu pemali tusing ada apa dé sejabaning nyakitin

Catetan: Puisi puniki kaambil saking majalah Buratwangi Nomor 1 Tahun VII, Januari – Juni 2005

3


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Lawat-lawat

IGA Darma Putra

M

unyi ané suba kadung ngetél cara yéh ulung ka tanahé, tusing lakar ngidang nuduk buin. Wiréh ia suba nyusup ka akah punyan-punyanan ané ada ditu. Bisa dogén ia suba nyluksuk ka

akah padang gajahé, laut padangé ento amaha tekén sampiné, raris sampiné aturang ka pura lakar anggon upakara. Ditu iraga buin ngaturang munyi ring ida bhatara. Iraga ngorahang lakar naur piutang aji banten Tawur. Mantra aéng-aéng pesu kéwala isin bantené nyaplir ajak mantrané. Munyi tusing taén mati, wiréh ia idup di keneh anaké ané ningehang munyiné ento. Nyak ia demen, nyak ia tusing demen, musti munyiné enu idup ditu di kenehné. Yadiastun munyiné idup, iraga tusing nawang éngkén goban munyiné ento. Apaké enu munyi ento gobané cara dugasé mara pesuang, apaké ia suba masalin rupa dadi basang gedeg? Apaké dadi rasa demen, tusing masih tawang. Munyiné orahanga mangan tur ngidang natunin keneh. Tusing ada anak nawang kénkén goban keneh. Ambunné masih tusing ada nawang, nyak ia

4


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

miik apa bengu. Rasan keneh apa buin, neked jani iraga tusing nawang apa keneh ento marasa lalah, pakeh, masem, tawah, sepet apa kénkén. Yadiastun iraga tusing nawang kénkén sujatinné gobanné, ambunné, rasanné, iraga tetep ngorahang bisa natunin keneh. Wiréh keneh ento bisa tatunin aji munyi, munyi masih anggo ngubadin. Apang ngidang munyiné anggon ngubadin keneh, patut munyiné ento misi bayu. Patuh cara anak ngusadhanin, makejang sarana usadhané acep-acepin aji munyi misi bayu. Yén sing kéto, kuang yahud usadhané. Musti upin-upinin bedik. Kéto pakilitan munyiné ajak keneh lan bayu. Buka telu ento sakti. Bayu ané ngidang ngaénang makejang ukudané idup. Mata ngidang makijapan, batis ngidang matindakan, kuping ngidang ningehang, lima ngidang matayungan, makejang ento ulian ada bayu. Bayu ané ngurip awak iragané. Yén ada umah anyar, apanga maurip, isinina rajah dasa bayu. Umahé ento mantranina aji munyi. Tur munyin mantrané apang pasaja, dulurin pangidep ati. Apa madan pangidep ati lénan teken keneh. Wiréh munyi ento sakti, liu sastrané ngajahin apanga iraga melah-melah ngadut munyi. Tusing dadi ngawag mesuang. Munyi ané ulah-ulah pesu, tusing masaring aji keneh, ento ané lakar natunin keneh anak lénan. Mulan saja seman munyi tusing ada, kéwala sing kuangan anak ngusing sema ulian munyi [*]

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

5


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Isin Gumi

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

M

apotrék rikala masukit covid adalah wajib hukumnya. Apang ada ortaang di pisbuk, apang viral, misi lantas legan kenehé ber médsos.

Mirib kéto isin keneh kurenan tiangé, mawinan ber saat pesaja ia mapayas

lakar luas masukit. Énciné tebel, pupurné tebel, alisné tebel. Biasané yéning ngatehang pianaké I Wayan lakar masukit, pragat madaster dogénan. Jani... piiiihhhh... payasné luihan tekén lakar nyambut Jokowi! Nyényé pesaja ia nundén tiang motrék dugasé masukit. “Melahang motrék, Bli!” Tiang iteh ngéker. Tunggang-tungging, jangkak-jongkok cara anak mamejen. Cekrék... Cekrék... Cekrék...

6


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Stop Bu Suster, tondén pas éngkelné!” Perawaté tengkejut. Ia majadengan bingung. Jaum suntiké suba nganggar, buung suntikanga wiréh I Luh ubah posisi, “Apang nyak féminim ngenahné Bu! Maaf, ini kenangan sekali seumur hidup. Harus diabadikan!” kéto alasané I Luh. Ada nang ping molas ia ganti posisi, perawaté masi séréha apang berpose manut keneh gelahné. Ambat gerimutan basang perawaté ento, mirib yén dadi, makita ia nyuntik formalin tendasné! Celekotokané.... Antréané suba ramé pesaja. I Luh tondén pragat mapose. Perawaté berangti, “Ampun Bu? Tiang semutan niki nganggarang jaum ten payu-payu!” I Luh nongos. Lantas suntika. Clekis... Ngénggalang tiang motrék. Cekrék... Badah... Bibihné I Luh sedeng kijem. Ilang jegégné. Celekotokané! Ada masi luungné ngelah médsos. Biasané kurenan tiangé nyebak engger ngatitem dugasé masuntik di Dokter Japa. Jani ulian lakar ngapelud potrékan di médsos, nyak kuat ia masukit. Piiihhh... Mirib ené ané orahanga De Power Op Médsos! “Kén potrékané ané luung Bli?” Matakon I Luh tekén tiang sambilanga ketal-ketul malinin potrékané di hapéné. Néh, merangkap jani gaén tiangé. Dadi ojék, dadi potografer, jani dadi konsultan gaya. Mbééé... Suba ada telung dasa menit konsultasi, pocol tiang maang tetimbang. Pameragatné piliha poto ané pinih luunga (manut keneh gelahné). Fotoné ento: Perawaté nganggar nyuntik, I Luh negak makenyem, batisné matumpukang, posisi badan ka kaméra agak miring sedikit, lantas jeriji tujuh ngajak linjongné ngacenggir. “Piiisss...” kéto munyiné dugas mapotrék, kuala sing pireng di potrékané. Tusing makelo, maklening hapé tiangé. Ada pemberitahuan di pisbuk, “LoéhGéx Cuantiq Muanizzimutzz memperbarui statusnya.” Ngénggalang tiang mukak pisbuk.

7


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Divaksin dulu gaés, clekis...” kéto képsiené misi potrekané ané piliha busan. Piiih... Sepanan tiang nolih, laik, love, wow, haha, ber magrudugan. Ternyata liu I Luh ngelah penggemar. Neked jumah, mara enteg di natahé I Luh ngaku nyelé ati. “Aduh, Icang puruh Bli. Sirahé sakit, paad, kokohan, sesek angkihané... Aruuuh... Mati Icang jani!” Mbééé... Éwa tiang ngelut ngarampa I Luh. Inget tiang tekén beritané di tivi unduk anaké ané positif covid ulian suud mavaksin. Néh... Dong dayan... Jani gantiné tiang sengakala. Bes mara tunyan kurenan tiangé seger oger misi sélfi, jani ber ngaku nyelé ati... Mimih... Déwa Ratu! I Luh magandong mulihan umah, lantas masaré masaput mabudel. Satondén tiang pesuan kamar, I Luh ngaraos adéng-adéng tambis sing dingeh, “Bli, orahin pegawé LPDné ané ngantiang di ampiké apang mulih. Orahang Icang gelem covid!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

8


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Geguritan

Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/195/ Yan kari pun mawaswasan, sampun pisan mandumunin, sukatang tan wénten adoh, yadin kahula i riki, umah nyané celupin, tan péndah ya tabwan hugug, sami ipun matulak, mangamuk tan wénten nolih, sahat ipun, mangetohin pyanak somah.

/196/ Punapi ratu gawénya, mapakolih tatu mati, sampun i ratu kalongsok, mayuddha tan mapikolih, becik ipun mangkin kalah, ban tumbak masahung, sang prabhu mamatutang,

9


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

kéwanten hento né mani, apang payu, majalan I Gdhé Sloka.

/197/ Matulung ka Pamamoran, yén suba matangkep kali, ditu cahi énggal ngonkon, maorahan tekén beli, beli jumah manganti, ka Mekah lakar magebug, I Déwa Gdhé Sloka, manyumbah sahatur ngiring, sampun puput, pangrawosé di bancingah.

/198/ Panjak sampum karah-arahan, sang prabhu ngraris ka puri, sami pasemengan reko, I Déwa Sloka mamarggi, prabekel padha ngiring, mawasta I Singhandapur, miwah I Singhambarong, to padha pahek marapit, né di pungkur, maadan I Singhambara.

10


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

/199/ Bareng kén I Singhakrura, patpat kocap mantri lewih, pajalan sikepé ndélo, tan pegat-pegat di marggi, mahirib gentuh api, macebur uli di gunung, sikepé pagulélam, tunggul tan kenéng hitungin, kadi handus, bareng tekén lalatunnya.

/200/ Tan caritanen di jalan, pajalané lemah wengi, Gusti Agung kacarita, sampun dané olih kanti, malih dané katangkil, I Déwa Sloka wus rawuh, sampun ka pasanggrahan, pepek patamyuné becik, tan kawuwus, ucapen i raja Mekah.

11


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

/201/ Ngandika tekén punggawa, mené iba Citrarukmi, Citraguna lan Mas Anom, kema majalan tangtangin, yan twah ya nunas hurip, leganin nira mangawug, manjuwang pyanak somah, yan twara nyak nunas hurip, dadi tepung, I Agung di Pamamoran.

/202/ Sang hinutus mamwit nyumbah, yatna tekaning pangiring, norana ya janma belog, soroh kloka ya mamarggi, padha tan papakéring, pajalané padha ndarung, ngojog ka Pamamoran, twarada anak nyampetin, ya manjujur, teka suba di bancingah.

(masambung...)

12


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Satua Cutet

Komang Adnyana

13


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Di subané suud nanem sungga-sunggané ané baah, di pundukan paek pengalapané di munggu, Pan Kobar ngumbahin limané ané daki di jlingjingé cenik tongos yéh cariké membah. Di kenehné majlawatan kénkén sunggané ané lanying ento, ané macelekang saru ajak padang gajahé muda-muda, madérék di pundukané, lakar nebek batisné Déwa Aji.

K

rieeekkk! Sunggané lakar nembus sepatu olahragané ané mawarna putih kedas, lan matatakan karét totonan. Getihné lakar ngecir, lan buin kesepné sépanan suba baah sunggané nyusup, kulitné lakar

sebuh, pelung, getihné lakar madetang, lan racun di sunggané lakar ngaénang angkihané enyat. Krieeekk! Giginé Pan Kobar tusing karasa gining-gining magiet dugas majlawatan rerambangané ento di sirahné. Satondén sunggané seken nebek batisné Déwa Aji, ia lakar ulap-ulap uli tengah carikné. Apang Déwa Aji nyak

14


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

tuun uli sepéda gayungné ané mael totonan, ané cétné enu leh manglélam, lan makecos ngecosin jlingjingan cariké ané cenik, nuju pundukan carikné. Krieeekk! Pan Kobar buin giet-giet ngrambangang unduké ento. Ditu ia lakar mapi-mapi nyagjag, mapitulung, lan mapi-mapi tusing nawang apa ané ngranayang Déwa Aji bah, saha getih ngecir uli telapakan batisné. ***

Manik Sudra

15


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Déwa Aji ngasisiang sepéda gayungné, lantas negakin sepédané ané cétné enu nglélam ento pesu uli rurungné, ngulah jalané nuju ka carik. Ia nyaluk baju kaos mawarna putih, macelana bawak selem, masepatu olahraga warna putih, seken cara rerambangané Pan Kobar. Adéng-adéng ia nulakang sepédané, ngeliwatin jalan désané, ngasanin angin semengé ané enu tis lan maabah dingin kesir-kesir. Besik dua kramané nyapatin, ia ajér nyautin. Suba kudang tiban kadén jalané ené entasina, tetep ia marasa enu ada ané sénglad di kenehné. Enu karasa ada ané tondén jangkep. Nyasan maekang ka jalan nuju cariké, nyasan tusing jangkep karasa kenehné. Tuah buin duang méter sajan, lakar tepuk jembatané ané ngregah menékang ngliwatin tukadé. Di subané liwat jembatané, di durin punyan tigaroné, tuah jalan nuju cariké linggah maglanaran. Déwa Aji ngrérénang sepédané. Ia ngabagin tangkahné, dugas sepédané kajongkrakang, disisin jalané. Ia nolih embahan yéh tukadé ané puek mawarna coklat, lan cubangan-cubangan tangkid parasé ané suba telah mapongpong. Akejep sajan ia ditu, buin ia negakin sepédané, ngangsehang sajan nulakang ngliwatin jembatané ané ngregah menék. Di punyan tigaroné ia marérén. Bunga-bunga tigaroné maulungan seka katih, kaampehang angin. Uli tongosné bengong, kanti kauh kanti kelod kanti kaja tuah carik linggah, ané liunan sedeng misi padi gadang-gadang. Kudang sikut kadén cariké totonan ia tusing seken meték. Déwa Aji ngulehang paliatné joh bedauh, ka punyan bengkelé ané ngenah tuah macucul cenik gadang wayah. Rasa tusing jangkepé buin madugdugdugdug di kenehné. Tuah buin duang sikut, buin duang sikut sajan, tusing karasa bibihné makemikan. Ia nulakang pedal sepédané saha énggal. *** Pan Kobar negak di kubuné, marep ka munggun carikné duang sikut, ka munduk subaké ané biasa kaentasin olih kramané nuju ka carik. Uli kubuné

16


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

ngalih munggun carikné ada sawatara johné séket méter. Paliatné suba ngémang ngiwasin, ngantiang sapetekan Déwa Aji. Tusing pegat-pegat rasa rerambangan di sirahné majlawatan. Satondén negakin sepédané nuluh munduk subaké ngauhang, pastika ia lakar marérén di samping punyan bengkelé. Ditu ia lakar bengong, ngusapin tangkahné nyang pang telu, matolihan kangin kauh, nyemak botol yéh uli sepédané. Satondén teked di punyan bengkelé, ia pastika suba maan marérén di punyan tigaroné bedangin. Satondéné pastika ia masi maan marérén di tanggun jembatané, lantas adéng-adéng nulakang sepédané menék ngliwatin jembatané, ngenah angkihané ngangsur. Satondéné buin pastika ia lakar bengong akejep nolih cubang-cubangan parasé ané suba tusing ada ngrunguang di tukadé, di subané telah kadérés-dérés aji mesin sénsor. Tusing Pan Kobar dogén ané nawang abahné Déwa Aji buka kéto, sabilang ia mulih uli kota nyang pang telu abulané. Ajaka makedésa suba nawang. Pan Kobar masé nawang, Déwa Aji tuah ngisinin jengahné ané madugdug di kenehné. Jengahné ané kondén masé jangkep, ulian cariké buin duang sikut kondén bakat baana ngelahang. Krieeekk! Pan Kobar giet-giet padidiana. Jengahné Déwa Aji masé lakar walesa aji jengah. Suba tusing nyidaang ia nanggehang grudugan basangné uledan. Buin kesep, buin kesep dogén lakar ada orta unduk makelar tanah sugih maliah ané lakar nylempah kléjat-kléjat. *** Déwa Aji bengong di samping punyan bengkelé, sambilanga ngusapngusap tangkahné. Di subané ada nyang pang telu, ia kipak kipek kangin kauh, lantas nyemak botol yéh mawarna pelung ané masangkétang di buluh sepédané. Ia nyérét yéhe ento kanti munyi cerét-cerét. Dugas nepuk cariké buin duang sikut ento, ané enu joh badauh, ia inget tekén undukné pidan, dugas enu dadi penyakap di carik bapané Pan Kobar. Dugas ento bapanné Pan Kobar mula kasub dadi anak sugih, dini ditu ngelah

17


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

tanah lan carik. Ia enu inget, kénkén ia kena pisuna, kasengguh mirat asil carik, laut kasumpahin kéné kéto. Ia masé inget, sekat ento ia marasa ada ané tusing jangkep, ané sénglad, dija kadén, tusing di tangkahné, tusing di utekné, ia tusing seken nawang. Déwa Aji nugtugang pajalané, negakin sepédané, nuluh ngauhang, ngliwatin punyan bengkelé. Jlingjing cariké ngembahang yéh ngricik, ulian suba madum-dumang ka sabilang pengalapan carik-carik kramané. Sayan ngauhang sayan nyenikang embahan yéhé, kanti ngenah batu-batuné selem lumutan, pici-pici, lan tanah-tanah jlingjingan masawang bias. Ada aminggu suba liwat, ia maan nitipang bebesen tekén I Kobar, apang tekedanga tekén Pan Kobar, unduk kenehné lakar meli tanah carikné. Mapan dingeh orta, Pan Kobar lakar ngadep carikné, lakar ngetohin pianakné, I Kobar mukak utsaha rumah makan. Jani suba dinané masubaya lakar katemu. Dugas ento I Kobar masé nyambatang, “Nggih dumunan sampun Déwa Aji kayang nika ka carik tiangé. Bapan tiangé ngantosang drika. Titiang nugtug durinan. Titiang ja nganduh-nganduh bapan tiangé apang nyak seken-seken ngadep cariké.” *** Pan Kobar suba kasisi uli kubuné, ané maiter aji pagehan bunga pucuk, sadia lakar ulap-ulap di subané tepukina majlawatan Déwa Aji uli kangin negakin sepéda. Tangkahné mangrudug. Jani suba. Jani suba. Buin bedik dogén. Jengahné Déwa Aji lakar tileh madugdug-dugdug, lakar anggona sekel keneh kanti mati, ia ngrenggeng giet-giet di kenehné. Mula saja ia dot ngadep tanahné, di subané matelah-telahan sajan ulian madum-duman ajak penyamaané, kéto masé sekamedik adepa ajak pianakpianakné, kéwala tusing ja lakar nyak ia ngadep tekéning Déwa Aji, diapin amongkén ja kedeh pianakné, I Kobar nundénang. Tusing nyak ia lakar dadi pengempahan jengahné Déwa Aji, diapin makedua suba pada-pada lingsir jani. Depang, depang ia buduh padidi ngisinin jengahné aidupan. Ia tusing ja lakar

18


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

ngisinin. Mula saja idupné Déwa Aji cara mabading di subané makatang juuk linglang di tanggun sétrané dugas pidan, kanti nyidaang dadi makelar tanah, dadi sugih maliah cara jani, kéwala makejang masé anaké nawang, idupné tusing ja jangkep. Aidupan Déwa Aji tusing ja lakar nyidaang ngisinin jengahné. Pan Kobar enu marasa menang, patuh cara dugasné pidan, dugas ia nyidaang misunaang Déwa Aji kanti suud dadi penyakap carikné lan dadi tutur-tuturan kramané makejang. Né jani jlawatan sunggané nebek batisné Déwa Aji nyasan-nyasan maekang. Krieeekkk! Sunggané lakar leb di telapakan batisné, nembus sepatuné, ia lakar bah, kléjat-kléjat. Matanceb ka jlingjingé. Pan Kobar laut ngulap-ngulapang limané, saha kauk-kauk, égar sajan kenyemné sayaga lakar nyanggra Déwa Aji. *** Déwa Aji nyongkrakang sepédané di sisin munduké linggah, ané kaapit jlingjing cenik. Madingehan munyin yéhé ngricik, saha macelep ka pengalapan carikné Pan Kobar, macelep ka tengah cariké ané misi padi gadang-gadang. Di badauh, ada maselat séket méter ia nepuk Pan Kobar suba ngulap-ngulapang lima, saha ngaukin déwékné. Ia marérén akejep, milu ngulapang limané. Tangkahné ngrudug. Enu inget ia tekén undukné pidan. Dugas enu tuah dadi penyakap carik, lan kena pisuna. Ia ngrasayang sirahné masé ngrudug. Kéwala tusing seken masé dija kadén tongos ngrudugé ané sujati. Ia masé nawang, pastika tusing ja ulah aluh Pan Kobar lakar nglébang carikné, apabuin ka déwékné, ané suba uli i pidan gedegina. Kéwala kenehné suba cutet, kénkén ja apang cariké nénénan dadi gelahné, lan grudugan di déwékné, ané suba aidupan ngaénang rasa sénglad nénénan nyidaang makaad lan ilang.

19


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Paliatné Déwa Aji ngulah tuun ka munduk cenik carikné Pan Kobar, di paek pengalapané, ané masé ngenah gadang misi panak padang gajah ngudanguda. Ia ngénggalang ngalih angsel lakar makecos. *** Pan Kobar nadaksara suud ulap-ulap, kenyemné ilang, bibihné caket, né jani karasa seken-seken makriek! Dugas Déwa Aji ngalih angsel lakar makecos, uli dija kadén Pan Kobar tusing ajin, sagét pianakné, I Kobar suba nengok durinné Déwa Aji. I Kobar ngenah némbét limané Déwa Aji, sahasa makenyem girang mangorta. Pan Kobar ngénggalang malaib, nuluh pengalapané di munggun carikné, sahasa gelur gelur. Dugas tindakané gagégosan ento, dugas ia nyemunin gelurgelur, I Kobar suba ngalih angsel lakar makecos, ka pundukan cenik ané suba katancebin sungga, ngemalunin Déwa Aji. Kriieeeeeekkkk!

Banyuning, Bukit Padangkeling, 2020

Komang Adnyana Lekad di Gunaksa, Klungkung. Kedaut tekéning carita, lan di kénkéné makarya cerpén mabasa Bali wiadin Indonesia. Pupulan cerpénnyané kapertama, Meték Bintang, ngamolihang hadiah Sastera Rancage 2012. Cerpen bahasa Indonesianyané mamurda Luka Batu.

20


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

21


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Tembang Warapsari I

Atiban angajap-ngajap Nyujuh pangapti Matunggilan tekén ragan adi Mawak sekar jempiring merik sumirik Maambu dahat miik ngaénang lep-lep Sari-sariné ngaénang angen kelangen Daweg bahni semarané ngendih dumilah morbor padéwékan Di gumi wayah Sangkan Widi kinasih Galahé ngedumang gatra Ngedumang rasa kauman-uman Yadiapin akijapan mata Uling panyingakan adi istri agung ayu listu ayu galang gumilang Tulia candrané tajeg ring wengi sasih kapaté Tusing las bli ngengsapang kenyem adiné manis-manis madu Nambanin gering ati ulian bahni semara bahni rindu Murub ngeseng manah Bli percaya indik pajalan karma wasana Iraga matemu buin acepok Ulian saling mapadu, mapineh

22


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Mapadu tresna, Mapineh pada gelahang, Atiné pada adung Ngantos sekar gadungé ulung mura uling carang wayah Ulian rasa kangen tan kadeet Raras kenyem adiné kapayasin baan sekar mawa jempiring cempaka Imbuh manda alon-alon sumilir ngupin-ngupin Mangunang gelungan adiné selem sirep Sunaran pangarasané nyusup nganti ka sumsum Ngaenang getih-getihé ngerug ngrudug sajebag nadi Risaksat blabar agung jaga nglurug jagat Anggita buka pesengan tur peragayan adi Anggita tembang madu madura Pramesthi imbuh nyihnayang kauttaman Raksa-raksa, rumaksa sakatah rasa Jani lulut bli baan tembang adi Tembang Manmatha mademang rindu Kanin ragan bli baan sara-sara kasiasih adi Marawat-rawat salantang pamargi Satonden dinané nundun

Surya Sasangka Semara, 2021

23


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Sundih

Katiba gatra Ané ipidan tusing taén magatra Ngajap-ngajap ngantos puruh Ngantos muané mapadu tekén gagana Sing karasa suba kiris tuah tulang tan pa muluk Semuné pait-pait nyejehin nyakitin ati Sarasa sunaran taranggana imbuh wulané tusing maguna Waluya kapu-kapu ngambang di tengahing pasih Kampih di tanah tan pagelah Dini mamegeng Ngantiang sundih

Surya Sasangka Semara, 2021

24


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Kampih

Bapa… Selaé tiban suba negen pabaatan urip Sing karasa siteng uat-uat ané nunjang besi-besi gedéné sayan romon Selaé tiban masi ngadokan guna upaya di jagat pisaga Tuyuh nyujuh arta brana Naanang sakit Sakit awak Sakit ati Sakit angen Taén mapineh lakar ngaé pondok ajujukan Tongos ngamaduang rasa tekén somah tur pianak Bapa… Buka jukungé kampih di tanah wayah Tuyuh ulian karmané tusing mabayah Tusing nawang puruhé sayan nyakitin Bapa … Taén mangen-mangen Apang sugih, konyang sarwa genep Nanging awinan nasibé sing olas Dauhé salah Minab apa pelih? Apa mula pelih?

Surya Sasangka Semara, 2021

25


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Satua Bali

26


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Ada tuturan satua anak makurenan ngelah panak koné dadua, madan I Bawang tekén I Kesuna. I Kesuna kelihan, I Bawang cerikan. I Bawang ceritané sayanganga pesan tekén mémé bapanné. Asing tagiha I Bawang, kuala sida baan tekén mémé bapanné, baanga dogén. Sapamunyin I Bawangé misunaang embokné teka jeg guguna dogén. Sanget pesan mémé bapanné mabaat-baatan, mara-maraan mabaan pepesan misi temah. Japi kéto I Kesuna nu dogén koné nyulsulang déwék tekén mémé bapanne, diapin teken adinné, nu dogén ia makeneh naros, baan inget ia manyama padaduanan buka sepita.

N

ah cerita sedek dina anu, semengan makiken méméné luas ka peken, kaukina lantas pianakné, makadadua lakar tundéna nebuk. “Cening-cening, Bawang, Kesuna, mémé lakar ka peken, nyanan

tuunang men padiné, tebuk nyen ajak dadua, baan lesung, mémé sing ngealah baas lakar jakan jani!” kéto omong mémé bapanné. Sawiréh kéto pabesen méméné, I Bawang I Kesuna sanggup lakar nebuk. Jani suba koné malajan méméné, kaukina lantas I Bawang tekén embokné. “Bawang Bawang, né suba tengai, dong jalan tuunang padiné.” Mesaut I Bawang, “tuunang, tuunang je malu, nyanan oké ja ngetepin.” Déning kéto pesautné I Bawang, menék lantas I Kesuna ka glebegé nuunang padi. Suba tuun padiné, kaukina lantas I Bawang, “Bawang, Bawang, Bawang, né suba betén padiné dong mai getepin!” “Getepin, getepin ja malu, nyanan oké ja nyemuh,” kéto abetné I Bawang, lantas getepina koné padiné tekén I Kesuna, suba pragat I Kesuna ngetepin padi, kaukina buin I Bawang, “Bawang, Bawang, dong jemuh padiné!”

27


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Jemuh-jemuh ja malu, nyanan oké ja mempen ka katunganné.” Jemuha lantas koné padinné tekén I Kesuna. Cerita suba tuh padiné buin koné kaukina I Bawang, “Bawang, Bawang, padiné suba tuh, dong penpen ka katunganné!” Masaut I Bawang, “penpen-penpen ja malu, nyanan oké ja nebuk.” Nerus koné masih I Kesuna nyak menpen padi. Suba peragat menpen, kaukina koné buin adinné, “Bawang, Bawang dong mai tebuk!” “Tebuk, tebuk ja malu, nyanan oké ja napinin.” Tebuka kone padinné tekén I Kesuna, Suba pragat I Kesuna nebukin, buin koné ia makaukan, “Bawang, Bawang, né suba telah dekdek padiné dong mai tapinin!” “Tapinin-tapinin ja malu, nyanan oké ja nglesung.” Nyak koné masih I Kesuna napinin. Suba koné dadi jijih, tundéna lantas I Bawang nglesung, tusing koné nyak I Bawang. Kacerita suba dadi baas pragat I Kesuna dogén koné ngarap totonan, tundéna koné adinné ngaba mulihan , tusing koné masih nyak I Bawang. Déning bes kanarosanné I Kesuna, lantas ngaba baasé mulihan. Kacerita suba I Kesuna suud matetangkid, nyemak lantas jun abana ka kayehan lakar nyuang yéh sambilanga mandus. Ia mara majalan I Kesuna ka kayehan, jani I Bawang uapa kantas awakne maka ukud aji oot, nyanan yén teka méméné, apang kadéna ia nebuk padi di lesung padidiana. Suba koné kéto, teka lantas méméné uli peken. Mara pesan nongol méméné suba saduana tekén I Bawang. “Mémé, Mémé, I Kesuna aéng ja lengitné. Tusing pesan ia nyak ajak icang magarapan, pragat jeg mandus dogén gagaénné. Kénkén icang moot-ootan padidian nebuk di lesungé, ia begbeg ngresikin iba dogén, maboréh, mapupur batek tundén icang ngabaang caratan pesuan ia tusing nyak,” kéto pasadunné I Bawang, teka jeg guguna koné tekén méménné. “Jani dija I Kesuna?” kéto abet méménné. “Anak ia ka tukadé, mara busan gati suud mandus, jani buin mandus. Nyanan lamun teka tigtig ya tendasné nah mé, apang pesan kapok san,” kéto

28


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

abet I Bawangé. Sajaan buin kesepné mara teka I Kesuna nyuun yéh, jeg tudinga koné tekén méménné. “Dong nyai Kesuna. Kéné dogén laksanan nyainé sadina-dina, pragat ngresikin iba dogén gagaénné. Tusing pesan madalem adi. Apa siga ngelah sutaha ah cicing. Pawakan dogén siga jlema, pangantian sigané aéngan tekén ubuhan. Jani taanang tendas sigané,” kéto abet méménné nyemak kayu sahasa nigtig I Kesuna. Gerut, gerut, gerut. “Aduh, aduh, aduh, aduh.” Gelur-gelur I Kesuna ngeling, méménné nyumingkinang koné nitgtig kanti babak belur. I Kesuna maeuab-euab awakné pesu getih. “Kema gediang iban sigané ubuhan, da siga nulih-mulih. Kai suba med mapianak tekén iba, ubuhan. Yan kedeh iba mulih, lamun sing nyalnyal tendasné baan nagelin, da adanina kai jlema,” kéto abet méménné tur nuludang I Kesuna. I Kesuna majalan sambilanga ngeling sing karuan ungsina. Ri sajerorung lampah, asing tepukina tekén I Kesuna, tundéna dogén ngematiang ibané. Lantas tepukina I Crukcuk Kuning matinggah di punyan tempuyaké, ento lantas tundéna ngamatiang ibanné, ngalad-alad koné ia ngomong sambilanga ngeling. “Crukcuk Kuning, né gotol tendas kainé apang pesan kai mati, med suba kai idup. Adanan suba kai mati padaang tekén kai sakit buka kéné!” Mara kéto abet I Kesunané, teka gotola tendas I Kesunané tekén I Crukcuk Kuning. Tol tol tol tol tal. Mara gotola dadi pesu blengket mas lantas tendasné I Kesuna. Kendel gati koné I Kesuna, buin lantas tundéna ngotol kupingné! Crukcuk Kuning, dong gotol kuping kainé, apang mamesu subang mas!” Gotola koné lantas kupingné maka dadua tekén I Crukcuk Kuning. Tol tol tol tol tal, pesu koné lantas subang mas kupingné I Kesuna maka duang anéh. “Crukcuk Kuning dong gotol baong kainé, apang mamesu badong mas!” Gotola koné baongné, pesu lantas badong mas masocan pakenyor-nyor.

29


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Manik Sudra

30


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Crukcuk Kuning dong gotol lengen kainé, apang mamesu gelangkana mas!” Gotola koné pagelanganné makaduang aneh, pesu lantas gelangkana mas masih masesocan ané melah-melah. “Crukcuk Kuning dong gotol jrijin kainé apang mebungkung mas!” Gotola koné jrijin I Kesuna, lantas pesu bungkung mas masesocan mirah inten. “Crukcuk kuning, dong gotol bangkiang kainé, apang mamesu papending mas!” Gotola koné bangkiangné, laut bangkingné misi papending mas. Panyuud tundéna koné ngotol pagelangan batisné, makaduang anéh, pesu lantas gelang slaka. Suba pepek panganggonné I Kesuna makejang mas, sajawining kamben baju, makeber lantas I Crukcuk Kuning. Kacerita suba koné peteng, I Kesuna mulih kumah méménné, dapetanga jlanané suba makancing. Ditu lantas ia kauk-kauk nagih ampakin jlanan. “Mémé, Mémé, ampakin icang jlanan!” “Nyén ento kauk-kauk, I Kesuna? Jabanin tomplok tendasné aji blida, kema siga makaad!” Kéto abet méménné, buin koné I Kesuna makaukan, “Bapa, Bapa, ampakin icang jlanan!” “Nyén ento, I Kesuna? Jabanin tomplok tendasné aji patin tambah.” Buin koné masih makaukan, “Bawang, Bawang, ampakin ja oké jlanan!” Masaut I Bawang. “Nyén ento I Kesuna? Gediang ibané, nyén payu tomplok tendasné aji pabungbungan.” Déning makejang tusing nyak ngampakin, ada nagih nomplok aji blida, aji patin tambah, ada ane nagih nomplok aji pabungbungan, magedi lantas I Kesuna ngojog kumah dadongné. Ditu masih dapetanga jlanané suba makancing. Makaukan lantas I Kesuna, “dadong dadong, ampakin icang jlanan!” “Nyén ento kauk-kauk?” “Icang cucun dadongé I Kesuna.” “Nah endén malu, dadongé nu ngyitin sembe,” ampakina lantas I Kesuna jlanan. Klecék gadembuang. Mara nengok I Kesuna, aéng tengkejut dadongné.

31


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Né dija nyai maan kéné-kéné, makejang sarwa mas?” Suba pada negak, tuturanga lantas undukné uli panyumu tekén dadongné. Cengeh-cengeh dogén dadongné. “Nah lamun tera tampina nyai tekén mémé bapan nyainé, dini suba nyai nongos ajak dadong,” kéto koné abet dadongné. Kacerita mani semengan, I Bawang makikén nyakan, ngidih koné ia api kumah dadongné. Mara ia neked ditu, dapetanga lantas I Kesuna negak di ampiké nganggo mas-masan, enggang lantas bungutné I Bawang baan ngonné. Matakon I Bawang tekén embokné, “Kesuna, né dija nyai maan panganggo kéné?” Tuturanga lantas unduk déwékné ngutang-utang iba tekén I Bawang, nepukin Crukcuk Kuning. Tagih idiha koné lantas bungkunganné akatih tekén I Bawang, “Kesuna, Kesuna, oké ngidih ja bungkung akatih ané di jerijiné lek.” Masaut lantas I Kesuna, “nyén né nagih ngidih bungkung, ané nagih nomplok tendas okéné aji pabungbungan. Da buin ané di lek, ané di kacing ko oké tuara lega,” kéto abet I Kesunané. Lantas I Bawang morahan tekén méméné, “Mémé, Mémé, I Kesuna nak sid dadongné nongos. Icang ukané ngidih api itunian kema, dapetanga icang lantas I Kesuna ditu negak di ampiké. Bih panganggoné icang ngon gati. Makejang mas, blengker mas, bebadong mas, gelang makejang mas. Bungkungane bin ngerok mas, jrijinné pakenyitnyit socané. Icang ngidih ja bungkung akatih tekén I Kesuna, Mémé!” “To dija koné bakatanga kéto?” Kéto pasaut méménné. “Ditu di beté, anak Crukcuk Kuning koné ngotolin ibanné, mara gotola tendasné, jeg pesu koné blengker mas, gotola baongné pesu koné bebadong mas. Lengenné, pagelang limanné, bangkiangné, gotol kén Crukcuk Kuning makejang pesu panganngo mas. Jabin gelang batisné dogén not icang slaka. Kema Mémé, idihang icang bungkung tekén I Kesuna!”

32


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Nah dong jalan bareng kema!” Kéto abet méménné lantas majalan ia ajaka dadua. Kacerita suba koné neked di umah dadongné, mara tepukina I Kesuna ngango mas-masan tekén méménné, prejani koné I Kesuna ngelen ulat. Ngomong lantas méménné, “cening Kesuna, né dija cening maan kekéné. Baang ja adiné ngidih bungkungé akatih!” Masaut I Kesuna, “nyén né nagih ngidihang bungkung I Bawang, ané nagih nomplok tendas aji blida. Ané engkénan tundéna ngidihang, ané di lek? Da buin ané di lek, ané di kacing tagih idiha icang tuara lega.” “Dong, Kesuna, baang ja adina ngidih akatih, sing pedalem adiné kéné ngeling. Sing inget kéto nyai manyama?” Masaut I Kesuna, “yé, icang manyama ajak I Bawang. Lamun kéto I Bawang ubuhan ia masih patuh buka icangé. Icang anak ubuhan.” Kéto abetné I Kesuna ngliyem lantas méménné mulih ajak I Bawang. Suba koné teked jumahné, ngomong lantas I Bawang, “Mémé, Mémé, icang tigtig ja cara I Kesuna, apang icang maan pangago mas-masan buka I Kesunane.” Kéto pangidih panakné, lantas méménné nyemak saang kandikan tur nigtig I Bawang. Aéng koné geluranné I Bawang telah metatu awakné mecuab-cuab pesu getih. Pesu lantas I Bawang ngarod-arod ngeling, keneh ngutang-utang iba nuutang pajalan I Kesuna. Suba neked di beté, tepukina lantas I Crukcuk Kuning ané ngotolin I Kesuna. Ditu lantas I Bawang matimpuh nundén I Crukcuk Kuning ngotolin ibanné, “Crukcuk Kuning, dong gotol tendas kainé, apang mesu belengker mas!” kéto abetné I Bawang. Sawiréh kéto pangidihanné, I Crukcuk Kuning ngotolin tendasné I Bawang, ojog-ojoga tatuné gotola. Aéng koné gietanné I Bawang naenang sakitné, masih tusing mesu blengker. Tundéna lantas I Crukcuk Kuning ngotolin baongné. Cotolina lantas baongné I Bawang, masih ojog-ojog benengan tatuné. Dening tusing nyidaang koné I Bawang naenang sakit, mara suudanga ngotolin tekén I Crukcuk Kuning. Inget ia suba peteng lantas magadaban ia mulih gryang-

33


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

grayang. Teked jumahné lantas ia kauk-kauk nagih ampakin jlanan, “Mémé, Mémé, ampakin icang jlanan!” “Nyén ento kauk-kauk?” “Icang I Bawang.” “I Bawang, ngéngkén iba mulih, jabanin tomplok tendasné aji blida. Ma siga magedi, awak suud mapianak tekén siga,” kéto abet méménné. Buin koné I Bawang makaukan, “Bapa, Bapa ampakin ja icang jlanan!” “Nyén ento I Bawang?” Jabin tomplok tendasné aji patin tambah.” Déning tusing nyak ampakin tekén meme bapanné, mesuang lantas ia, lantas ngojog kaumah dadongné. Suba teked ditu, makaukan lantas I Bawang nagih ampakin jlanan, “dadong, dadong ampakin icang jlanan!” “Ngéngkén I Bawang mai, kema magedi, nyan payu bakat agel tendasné aji batu panyakcakan,” kéto abet dadongné. Buin koné I Bawang makaukan, “Kesuna, Kesuna, dong ampakin cang jlanan!” “Nyén ento, I Bawang, nyai awak sayanganga tekén i mémé sing kema anaké mulih, jumah temokang kasukanné padidian. Nyai da ngalih oké buin, oké dadi jlema jelé. Kema nyai magedi! Payu bakat centangin tendasné aji kancing jlanan nyen,” kéto abetné I Kesuna, magedi koné lantas I Bawang. Salantang jalan ia mangeling gerong-gerong, tuara karoan pangungsiné. Kéweh pesan ia makeneh, budi mulih mlipetan mémé bapa tuara nyak ngampakin jlanan. Lantas ditu di sisin rurungé ia medem. Sakit tatuné jani nyangetang dogén, awakné beseh makaukud. Déning kéto, makelo-kelo I Bawang lantas mati.

NB: Satua punika kaambil saking cakepan Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa (Jilid I) sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa, kaca kaping 55.

34


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Satua Cutet

Edy Juniawan

35


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Angin ngelilus sing pegat-pegat ngeberang buk, duaning ané jani nyedek Sasih Kapat. Kadirasa ngepah metagenan ngantiang ujan tuara teka. Panes

bara kerasa

guminé ngancan ngawai. Ngaé

inguh di keneh sayan kaliwat. Otaké buntu sing ngidayang makeneh. Buina jani gunungé setatus awas koné, kéwala makelo gati ngantiang meletus. Liu nyama braya suba ngungsi, sakéwala déwéké mulih melali ka kampung. Sepi litig sing ada anak né macelapatan nang aukud.

G

errr.... “idup.. idup.. idup,” mekojodan jité negak di ampik umahé. Uduh Ratu Betara nguda kakéné tepuk pajalan tiangé. Minab binjul suba Widhiné tekén iraga. Tusing ja kerana gunungé lakar meletus

lan guminé panes. Ada né sanget seselang déwék ané jani. Metagenan ibané padidi di ampik umah, ngetél mkerébés yeh peningalané. Saget makesiab ada nak nundikin tunduné. Saruang ngusap yéh peningalan sambilang ngudap mauaban pang kadéna kiap. Lek atiné suba tua misi ngeling. “Yé.. Madé, pidan teka? Sing ngoraang kal mulih méméné suba nyakan ya to, sing tepuk bapa di nah munyin motoré.” “Mara Pa, tepuk Bapa nu mesaré sing kadundun, pedalem Bapa kenyel uli di tegale.” Bapa negak di maluné ningalin muan déwéké, saruang ngusap buin peningalané. “Dé... mekletek bayun Bapané jani,” bapa sambilnga ngusap muané ané suba keriput. “Kenapa Pa, adi bisa kéto,” jejeh kenehé tawanga suud ngeling sambilang limané nyemak HP, mukak-mukak facebook padahal kuota ba telah. “Adi lén semitan Madéné tepuk bapa sing cara biasané,” I Bapa ngeraos sambilanga neletekang muan déwéké.

36


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Sing.. sing pa,” kebibil déwéké kelingusan, jeg sing ngidang suba naenang sebeté, ngetél buin yéh peningalané sayan ngeliunan. Tusing bani ningalin muan I Bapa. Melingeb déwéké sambil sigsigan. Aget pedaduanan jak Bapa. Takut Bapa milu sebet ngéngalang bangun laut mesugi tur megegas maekin Bapa. I Bapa bengong metagenan nepuk unduke ne tunian. “Dé... coba tuturang tekén bapa, kenapa Dé tumbén jani misi ngeling pada? Muané cara nak sing taén kena yéh. Sinah pa bapa ngidayang nulungin,” I Bapa nyeseh. “Kénkén kadén Pa, jeg saget sesek tangkahé, nepuk unduk tiangé kakéné.” “Émangné kenapa Dé, miyegan jak kurené? Nah tuturang jak Bapa.” “Sing Pa, kurenan tiangé luung-luung, kéné Pa, kéné té lacur tiangé jani, ningalin timpal-timpalé ngidayang meliang kurenané baju, ngajak jalan-jalan, ngajak makan di tongos né luung. Déwéké tuara taén ngidayang. Nagih HP luung kurenané kondén ngidayang meliang, sepéda motor nu nyicil, pidan kadén lunas ba ping lima aliha jak débtkoléktor. Kadang tiang lek dadi nak muani sing ngidayang ngaénang keluarga liang, gaji maan tanggal 1 tanggal 15 ba telah anggo mayah utang, amun to tiang magaé di rantauan sing taén ngenjuhin Bapa jak Mémé pis.” Sing kerasa buin ngetél yéh peningalané. “Éhh.. kadén ja kénkén, kadén gawat sajan,” Bapa makeengan sambilanga makenyem. “Waktu né ada maturan di dadia tiang sing ngidayang ngaé banten, mekejang nyama dadiané ngaé sesayut tiang duén ngaba sokasi cenik lebihan canang ajak bunga. Matungkas ajak kurenanné sing nyak ka sanggah. Lek atin tiangé Pa,” sambilang ngusap yéh peninggalan. Suud mamunyi kéto, makesiab bayuné. Ningalin muan i bapa barak biing. I bapa mamedih. “Mih... Madé yan ambul to té sesai Bapa mabesen tekén Madé, da metolihan menék, da ningalin langit né tegeh, tingalin bentén pang sing katanjung batisé.” I Bapa ngaraos keras.

37


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Manik Sudra

38


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Dingehang munyin Bapané jani Dé, amunné té kerasé Bapa ngedénang Madé, miyayain masuk kanti tamat masekolah. Dong kéné lemah jiwan Madéné nepuk unduk buka kéné suba ngeling mabelé-belé.” I Bapa sayan ngerasang ngaraos sambil nigtig tangkah. Déwéké nguntul sing bani ningalin muan I Bapa. “ Ipidan dugas Bapa nu saumuran cai, kema mai Bapa ngalih tongos pang ngidayang ngamaang makan cai jak méméné. Kema Bapa ngungsi, bes terak guminé dugasé to. Ngalih umbi banah, ngalih gebang, ngalih kaang, ngalig batu, ngalih bias, gaé apa sing maan jemak Bapa. Ulian baan tangung jawab Bapané lakar ngedénang cai.” Mih I Bapa nyangetang pedihné luian kén gunung meletus. “Ipidan dugas gunungé meletus tusing ja cara jani, kondén meletus ba ada sumbangan, ngungsi kema mai. Mara jegur-jegur sambrag pada ngungsi. Né Bapa sing ngungsi jani. Ipidan tatakin abuné aji liman Bapané, mejedur kondén masé ngungsi, bes kaliwat sengsarané kija nyen laku. Yan sing té pekak cainé nundén ngungsi Bapa sing ngungsi. Kema mai Bapa masayuban, sagét makan sagét sing wainé to. Ada nak ngutang ampas nangka to bakat duduk alih ampasné. Ada nak ngadep kuah pindang jak usam Bapa maan ningalin dogén. Kalingké baang cara kéto, jeg mati di tempat cai Dé!” Bapa sayan memedih sambilanga ngusap ngusap tangkahné. “Yan masalah mebakti, cara Bapa ambul cén ja ngidayang ambul to jemak. Betarané sing kal nagihang guling, apel puji, anggur mérah. Da anggob ningalin anaké ngidayang ngaé sesayut tegeh-tegeh nak kondén pasti to kal keterima baktiné. Cenik bantené yang penting iraga tulus. Jani ada nak ngidayang matirta yatra sampai kajoh-joh guminé, depang nak liu ngelah pis, da to toliha. Bagi Bapa ngalih Widhi to sing perlu kema mai, dija taén Bapa nyakupang lima sabilang wai. Boya sing subakti kén Widhi. Bapa nak yakin Ida melinggih dini di keneh Bapané. Sing perlu kema mai ngepung Betara. Cara Madé suba

ngedénang pianak, ngempu somah to suba adané

39


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

ngelinggihang Betara sekala di padéwékan. Jani ada anak pengenahné rajin mebanten sakéwala siduriné mamiut, mamitra, mamadat, mamunyah. Bapa sing héran jak né kakéto.” Sambilanga Bapa nepak dipan. Déwéké nguntul ngurek tanah sing ngidayang makiba, tahu tekén déwéké pelih. Buin Bapa ngeraos, “buin cepok Bapa mebesen tekén Madé, buin pidan yan Bapa mati da ja gaénanga badé tumpang selaé cara anaké sugih-sugih to, suargané nak sing dadi tombok aji lembu emas, aji pis. Bapa ngetohin karma Bapané, bani Bapa nyenggak kadirasa raja ajak ujian ka suargan malunan Bapa lulus maan suargan. Bapa ngarep Madé karesep baan munyin Bapané. Da dadi jelema maawak muani makeneh luh. Bedik-bedik makeengan misi ngeling. Jengah Bapa, serasa sing maguna sakayan Bapané ngedénang Madé. Legaang Bapa sing ngidayang ngamang warisan apa-apa, cuma sekolaan né sanggup Bapa tetamaang. Ingetang da angob tekén anak sugih ulian ngadep warisan, ulian ngalamit ulian nguluk-nguluk. Jalanang pejalan idupé cara biasa. Nah ambul to, suud nyangetang né kakéné.” I Bapa ngaraos ngadéng sambil nyemak bahu. Maguyang déwéké ngeling di pabinané. Saget usapa sirahé tekén Bapa, “nah suud, suud.. muh jani kayeh, to méméné ba teka uli ngalih ménté. Mirib suba nyakan nasi sakéwala kondén ngaé jukut. Mara tenangan keneh déwéké suud banga munyi. Beneh munyin Bapané. Déwéké ané belog ngaba iba. Ratu Betara ampurayang titiang.

I Madé Édy Juniawan, S,Pd.SD, M.Pd, saking Kubu, Karangasem

40


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Artikel

pakaryan nyobyahang ngirangin luu plastik ring stan kulinér pkb sakadi kuwala mamargi I Nengah Muliarta

41


Suara Saking Bali

P

Édisi LIV | April 2021

ekaryan seni wantah silih tunggil sarana sané dados kawigunayang nyobyahang

parilaksana

sané

becik

lan

patut.

Umpami

ngawigunayang seni antuk nyobyahang pakaryan ngirangin luu

plastik. Sekadi Pemerintah Provinsi Bali sané ngawigunayang Pésta Kesenian Bali (PKB) ka-41 warsa 2019 antuk nyobyahang Peraturan Gubernur (Pergub) Bali No.97 warsa 2018 indik ngawatesin tumpukan luu plastik sané kaanggé wantah apisan. Nanging sayang pisan utsahané punika kuwala mamargi, sekadi sané kapanggihin ring stan kulinér PKB 2019. Utsaha ngawedarang Peraturan Gubernur (Pergub) Bali No. 97 warsa 2018 sekadi kuwala mamargi, duwaning wantah némpél kertas sané madaging tulisan “Sampunang Nganggé Tas Krésék” kémanten. Nanging ring genah ngumpulang luu kadagingin krésék selem sané gedé. Parindikan punika jaktijakti nungkalik tur pinaka ciri yéning nénten seken ngalaksanayang pemargi aturan. Napi sane kapanggih punika pinaka ciri yéning utsaha nyobyahang aturan punika nénten maduwé pangerencana sané becik. Yéning pangerencana nyobyahang manten nénten kadabdabin becik, napi malih panglaksana aturan ring krama. Mangda nénten bénjangan nguningayang yéning krama nénten

42


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

tinut ring aturan, nanging kasujaktiannyané wantah sosialisasi aturan sané nénten kadabdabin becik lan sumeken. Dumogi pemargi aturan sané becik punika nénten sekadi anget-anget tai belék. Yéning wénten kasujaktian jagi ngamargian aturan ngawatesin sampah plastik ring PKB 2019, panitia PKB 2019 lan pangelola Taman Budaya sepatutnyané ngamedalang larangan nganggo plastik. Larangan punika pinaka syarat, napi malih Gubernur Bali I Wayan Koster sampun ngamargiang keputusan stand gratis ring PKB 2019. Parilaksana nganggé plastik utamayané krésék ring stan PKB, jakti-jakti élah kacingakin. Sepatutnyané stand kuliner PKB ngédéngang pengaput ajengan sané dados anggé panyilur plastik, sané marupa pakaryan krama Bali. Napi malih amangkinan luu plastik sané katah kacunduk watah pengaputan ajeng-anjengan. Yéning ngangé bahan sané malakar saking alam utawi sané kasengguh ramah lingkungan pastika pacang katulad olih para krama sané tedun ka stan kulinér PKB. Mapaiketan indik téma PKB, Bayu Pramana: Ngagungang Énergi Angin, sepatutnyané utsaha ngirangin luu plastik ring kalangan PKB sekadi angin nyirsir sané alon tur tis. Nénten sekadi angina-anginan utawi anget-anget tai belék. Napi malih téma PKB warsa sané mangkin kasengguh nlatarang saking visi Nangun Sat Kerthi Loka Bali majalaran antuk Pola Pembangunan Semesta Berencana nuju Bali sané anyar. Samian krama ngaptiang magda utsaha ngirangin luu plastik nénten sawates wacana, nagging prasida kalangsanayang. Napi malih Gubernur sané dumunan I Madé Mangku Pastika sampun mapikenoh mangda Bali dados green province. Silih tunggil utsahayané nuju green province inggih punika ngirangin luu plastik. Kasengguh ring Pergub Bali No. 97 warsa 2018, utamanyané pasal 9 ayat (1) mangda soang-soang krama lan sang sané maduwé usaha nénten malih ngangé plastik sané wantah kaanggé apisan. Punika taler mapaiketan mangda PKB 2019 dados conto pakaryan sané nénten ngangé plastik sané

43


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

wantah kaanggé apisan. Ring pasal 6 kasengguh yéning para produsén, distributor, pemasok, pelaku usaha lan penyedia mangda prasida nyediaang lakar sané dados anggén nyilurin plastik sané wantah kaanggé apisan. Pinaka dasar pasal 6 punika sepatutné PKB 2019 dados kalangan mamérang pakaryan-pakaryan krama Bali sane prasida dados panyilur plastik. Ring pasal 12 kasengguh sumangdané pemerintah daérah netepang pangerencana, ngawit saking idéntifikasi ngantos pengawasan. Manut pasal 12 punika sepatutnyané PKB 2019 dados silih tunggil pakaryan sané ngalaksanayang pangerancana punika, mangda krama sané ngaksi utsaha punika prasida nulad. Pangerencana ngirangin luu plastik sepatutnyané kajangkepin antuk utsaha ngolah luu plastik mangda dados barang sané mawiguna. Duwaning amangkinan luu plastik wantah kakumpulang tur kabakta ka genah pembuangan akhir. Yéning nénten wénten utsaha ngolah luu plastik pastika nénten mresidaang ngardi Bali kedas plastik. Yén prasida ngolah luu plastik dados barang mawiguna pastika luu plastik pacang kacingak sakadi berkah boya ja sengkala.

44


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

45


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Iri

Raos lengut ngémpélin Wit saking nyureng-manyureng Nanging sami endih belati Nuncep Magetih madidih di ati Tusing kanti pejah Endihé enu madidih Brangti mamikmik Papineh malingseh Tusing kasundih sunar Mata peteng Bangka iba!!!

46


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Kasangsayan

Tan wikan tan kaarsa Tan kawi tan rungu Meneng… meneb Tuara uli palekadan Tan ririh tan pangapti Tan éling tan sujati Tuara rungu ngelidin Singguk manahang Tarka pakayun Tusing bisa apa Apa koné bisa Kalin tanpa ajah Katilarin

47


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Kasmaran

Rupa duh ngelangun Gelutang ati Ngetor… Nerawang semu Kadi kalangit nyujur saptaloka Kacunduk rana manahang Matemu ring pangucap Apeteng téjaning angga Kairing nyujur svah loka Alus ngalusang Tatkala mawali Wantah semu nerawang Iseng tan kal puput Tamba asiki kagisi Nampek raketang Tan palas tan kaicalang

Ni Komang Déwi Juliana, embas ring Dénpasar.

48


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Satua Cutet

IBW Widiasa Kenitén

49


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Reraman tiangé suba magenti adan jani. Madan Balian Sadhu. Ngujang dadi kéto? Krana suba magenti bikasné. Ipidan anak ngéndah pélag. Kanti taén orahina suud ngaba solah ané tuaratuara. Sabilang ada anak gelem, pragat ia dogén ngenah di tenungé. Jani lén pesan reraman tiangé, sabilang kija-kja suba magenti laksana, kénkén ja cara paek ajak Widhi. Mirib nyepjepin Widhi rasaang tiang. Makamben putih, mudeng putih, masaput putih, majénggot putih, mabok putih alias ubanan. Mantas giginé dogén tusing putih krana demen makpak basé, seleman buin abedik.

I

a malajah indeng-indeng apang kanti sidhi ngucap. Tusing nyak paplajahan pekak tiangé dogén telebanga. Sabilang ada dingeha ada anak sakti, aliha tagihina paplajahan. Yén tusing kanti telah tusing nyak suud.

Yén turah janiné apang propesional dadi balian. Tusing balian malihan. Gumanti balian nganutin sesana balian. Sabilang sanja apabuin peteng pragat ngulik ental usada, ental Dharmaning Usadha Dharma, Aji Tetenger, Kurantabolong, Bhudha Kecapi Petak utawi Ireng, Aji Panungkem, Aji Griguh, Usadha Raré. Sakancan aji-ajian telah baana ngrambang. Makecuh dogén ia

50


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

anak suba seger baana anaké. Yén ada anak ngusapin muané teka, ia suba nawang, anaké ento sakit keras. Yén tiang lén ngusapin kantong mara pepes krana pepesan puyung. “Wa, urukang ja tiang dadi balian.” Sambilanga nglocok reraman tiangé nyautin. “Dadi balian ento tusing aluh. Sing dadi ngawag-ngawag. Bapa tusing taén tepuk bangkén léak, kéwala yén balian mati pepes tepukin. Dadi balian apang manut tekén sesananing balian. Doktér utawi guru dogén ngelah kode etik. Balian anak ngelah masi. Sing dadi ngéndah-ngéndah. Bapa kanti tua kéné enu masi malajah. Sing dadi jumbuh mara nawang a putih kuku. Conto ané paling melaha ento di geguritan Basuré. Ada balian malihan, pragat mati ngutah mising uyaka tekén I Basur. Sahihang tekén I Balian Sadhu ia nyidaang nelehdehang kenehné I Basur. I Basur kanti inget tekén awakné. Sangkan ada, Dharma Sadhu-Dharma Wéci. Kéto nyen apang tawang. Sangkanga yén nyidaang paca anaké geguritan Basuré.” “Miiih kéwéh masi dadi Balian Pa?” “Tusing kéweh dogén. Apang seken-seken dadi balian, apang mataksu. Inget subakti tekén Sanghyang Aswinodéwa. Ida pinaka balianné para Déwata. Déwatané dogén ngelah balian. Apabuin iraga di guminé. Tetojoné apang seger. Seger keneh, seger laksana, seger munyi. Dadiné apang tusing ngawagngawag matetikas.” Tiang alah turuhin ujan Kalima rasané. Uli panes lantas maan tutur buka kéné. Ané nuturin buina nyak reraman tiangé. Gigis demené bandingang anak lén nuturin melahan rerama. Buina dugasé ento, Anggar Kasih, Kulantir, Kajeng Kliwon. Tiang demen pesan. “Man payu lakar dadi Balian?” “Bes kéto kéwéhné, buung suba Pa. Adékan suba ngulik hapé apang maan nepukin ané soléh-soléh.” “Sing dadi kéto. Iraga patut nglestariang tetamian balianné ené. Nyanan anak dura negara makatang aji balianné mara enggang buka kebo mabalih

51


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

gentuh. Ento suba mabukti igel-igelan dogén suba akuina. Mara iraga srantaban cara cina kabégalan. Bapa demen mara cai nyak malajah dadi balian. Tusing ada aluh yén ngalih ané melah. Melajah ada undag-undagané. Ento tingalin Bhaghawan Domya, tusing surud-surud Ida nuréksain sisyanidané. Tetujonné apang dadi melah, apang maguna aji ané lakar picaanga.” “Baang malu tiang makeneh, Pa. Bes keliwat keweh. Buina maca Bali tiang tusing lapah cara Bapa.” “Purukin. Adéng-adéngin. Masak kalahang anak uli duranagara. Nyanan ditu malajah matastra Bali.” “Beneh masi Pa. Nyanan anak uli duranagara dadi balian.” “Nah, ento suba ané patut sayagain. Ia lantas bakat abaang baes, misi sesari.” “Sangkananga bapa melid tekén cai. Pelajahin masi dadi balian. Nyén nawang ada gunané. Nah, pinih tunané suba mantas bisa makpak masui, nyimbuhang kesuna.” Tiang mulih. Takonina tiang tekén mémén tiangé. “Sinah suba sig i bapané?” “Dadi tawang mémé?” “Mémé nawang dogén. Séh pajalan cainé lén pesan mara teka uli bapan cainé.” “Kénkén Mé?” “Cara balian mara muruk.” “Ngelah dogén Mémeé.” “Ambaté. Mémé suba uli cerik nepukin tikas manusa. Yén suba pajalané kakéné, sinah mara malajah.” “Dadi kéto Mé? Pekak caine anak balian siket. Mémé uli mara nawang bon cekuh suba dadi tukang ulig boréh. Kudang anak mubad sig pekak cainé. Pamragat i pekak sing nyidaang ngubadin awakné padidi. Yén dugasé ipidan sambatanga kalah, jatine anak struk buka sakit anaké jani.”

52


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Manik Sudra

53


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Béh lamun kéto, buung tiang dadi balian, Mé.” “Oooooooooooooooo! Dong cai meled dadi balian? Malah tandruhin. Nang ituni ngorahang. Tusing mémé mamunyi buka kéto. Mémé demen yén cai nyak dadi balian. Ipidan anak i pekak maan nyambat yén ada cucunné muani, ento lakar dadi balian siket.” “Ento munyinné i pekak di subané lakar ngalahin mati, Mé. Eda sangetanga.” “Ento bisama. Eda cai bani tekén bisama.” Buin tiang maan patakut. I mémé ngorahang bisama. Tiang negtegang bayu. Di samping taksun tiangé negak sambilang tiang makeneh-keneh. Anginé ngasirsir. Kedis crukcuké matinggah di taksun tiangé mirib ia ngalih banten saiban. Ulahin tiang. Ia klejag-klejig buka ngéwérin tiang. Iseng tiang matolihan menek di palangkiran taksuné sagét ada lontar. Adéng-adéngin tiang maca. Kéné isinné: “Manian yeén ada cucun pekaké muani. Ento makcihna pekak suba numitis. Pekak lakar ngayah buin dadi balian. Cucun pekaké ento lakar dadi balian sidhi. Orahin pesan ia malajah. Tongos malajah di jumah malu. Reramanné malu apang negtegang bayuné suud kéto depang suba ia lakar ngelanturang swadarman iané dadi balian.” Tiang makeneh-keneh. Sing ené ékan-ékanan i mémé utawi i bapa apang nyak nyurud dadi balian. Édéngin tiang mémén tiangé. Ia kedék. “Ento suba uli pidan mémé nawang. Cai tusing ngugu. Sinah cai ngorahang mémé utawi i bapa nulis. Ento tulisanné i pekak.” Semengan jagjagin tiang reraman tiangé. “Pa saja tulisanné i pekak ené?” “Dija bakatang cai?” “Di Taksu.” “Nah dong dayanin. Uli ipidan i pekak suba nawang cucuné lakar dadi balian. Sangkananga cai eda tulak dadi balian. Ento bisama. Tawang?”

54


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Nah, Pa. Lamun kéto ajahin.” “Kalingké cai. Anak lén masi kaurukang. Nanging kéto, cai patuhang bapa cara ngurukang anak lén. Tusing dadi nagih aluh. Apang anut cara sesanané.” “Nah, Pa. Lamun tusing kakeneh i pekak lakar takonin. Ngujang ia ngaé bisama dogén.” “Maciri suba cai lakar mataksu.” Alihanga tiang dina nuju Kajeng Enyitan. Tiang ajaka ka Dalem. Tiang ngaba canang. I bapa ngaba pajati. “Negak malu ditu. Eda jejeh. Ené di Pura. Ngujang jejeh. Apabuin Pura Dalem linggih Bhathara Siwa lan Bhathari Durgha. Eda takut. Lamun ada ngenah ngaliwat eda takonina. Anak pada ngelah tongos. Liu panangkilanné jani.” “Nah Pa.” Bapan tiang ngincepang mamantra. Tiang orahina maakang negak tekén i bapa. “Apa ngenah?” “Pa, ngujang dadi punyan jepuné mabading?” “Ento suba apang tawang. Sinah keneh iragané mabading. Indayang nelektekang buin.” “Suud mabading Pa.” “Artiné suba enteg buin. Apa buin ngenah?” “Ngujang Padmasanané majalan Pa?” “Keneh cainé enu indeng-indeng. Indayang nelektekang buin.” “Suud Pa.” “Nah kéto suba anaké ané lakar ngusadén apang tetep tilik kenehné. Tusing dadi ngéndah-ngéndah dadi balian. Balian ento anak geginan ngayah di guminé. Buka ané taén sambat bapa. Para Déwatané dogén ada balianné kalingké i manusa.” “Pa apa ento ngendih?” “Encén?” “To, Di Gedong Dalem.”

55


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Isep to Dé. Entegang di keneh.” “Nah, Pa.” Tiang ngisep kanti peluh pidit. Kéwala, tusing marasa apa-apa. Suba makelo rasaang tiang, ajakin tiang mulih. I bapa orahin tiang di duri. Yén alihang dong suba pelih, antesné tiang durian. Baan bulun cikut tiangé sriengsrieng. Bin maniné sagét ada anak teka. Nagih ubad tekén tiang. Orahin tiang ka umahné i bapa. Ia tusing nyak. Apang tiang koné ngubadin. Apa lantas anggon tiang? Takonin tiang anaké ané teka. Ia ngaku maan pamuus. Koné tiang tumitisan balian sadhu. Adah! Tiang suba ajuma. Sinah manian tiang lakar borbora. “Kak tulungin tiang.” Tiang ngamé-ngamé i pekak. Mémén tiangé kenyem-kenyem krana ada sesari seledétina.

56


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Satua Masambung

57


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Sang Prabu Wirata, Sang Prabu Drupada, miwah

Sang Somadata

daat sungsut saantukan Ida Sang Prabu Kresna durung rauh ka payudan. Wenginé kanikayang putusané nangkil ring Ida Sang Rrabu Kresna nguningayang indik sédan Ida Sang Arjuna. Sampun rahina rauh putusané gelis ngabakti ring Ida Sang Prabu Baladéwa miwah ring Ida Sang Prabu Kresna. Sami kauningang sapariindik Ida Sang Arjuna kasédayang antuk Sang Boma. Kenjekan punika Ida Sang Prabu Kresna sampun usan ngaturang rayunan ring ida sang pandita. Durung puput atur utusané ring ida raris di gelis Sang Prabu Kresna mamarga nglinggihin kréta.

D

étia, raksasa gelis mapag nandingin Ida Sang Prabu Kresna wénten rauh saking ambarané sesek supenuh. Watek détiané sané makeber ring ambarané punika kacakra antuk Ida Sang Prabu Kresna telas

padem, ulungan bangkénipuné tan bina sakadi sabeh bales. Bala raksasané sané mamargi gelis kaamuk antuk Ida Sang Prabu Baladéwa katigtig antuk mosala, asing keni, padem sapisan. Patih Mahodara mangseh kairing antuk panjaknyané praya mapag Sang Prabu Baladéwa. Patih Mahodara keni kalantig pamuputné padem. Sasampuné telas bala détia raksasa sané ngapialangin pamargan Ida Sag Prabu Baladéwa miwah Sang Prabu Kresna ring margi, mangkin gegelisan ida mamarga ngungsi genah Ida Sang Arjuna. Wénten cihna kaon, ketug linuh ring ambarané. Sang Daruki matur, ”Inggih, Ratu Sang Prabu Kresna! Punika cihna kaon yan kamanah antuk titiang. Palungguh Cokor I Déwa pacang mayuda ring Sang Boma. Wimana palingggihanidané kalintang sakti punika sané ngawinang Sang Boma setata molih ring payudan. Sané pinaka gegemet

58


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

kasaktianidané inggih punika ’Wijaya Kusuma’ paican Ida Betari Pretiwi. Janten nénten mrasidayang I Déwa nyédayang Sang Boma yan kantun sekar Wijaya Kusuma punika kagamel antuk ida. Duaning asapunika becikang pisan mikayunin upayané sané patut margiang nangkepin mesehé!”

Manik Sudra

59


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Sang Prabu Kresna rauh ring pasanggrahan, irika kapanggih Sang Satiaka kairing antuk watek Yaduné, raris nguningayang indik Sang Arjunané tumuli kaaksi ulu angenidané bétél keni panah. Kala irika Sang Prabu Kresna ngelut Sang Arjuna saha manulamé, ”Adi Sang Arjuna! Ampurayang Beli sawireh tusing prasida nulungin I Déwa. I Déwa matatu buka jani, pituinné Beli ané ngranayang sawiréh tresnan Adiné kaliwat.” Sedekan Sang Prabu Kresna engsek pikayuné, raris rauh Ida Begawan Durwasa. Gelis Sang Prabu Kresna nyapsapin buk padan Ida Sang Pandita. Begawan Durwasa ngandika, ”Déwa Sang Prabu! Kadalon I Déwa kabingungan. Yan pariindikan anaké séda, mangda I Déwa uning punika mapangawit suba asuba karma. Ida Sang Hyang Widi sané nuduhang, punika mawinan sampunang I Déwa mamoyanin. Saluiring sané maurip tan urungan ipun pacang padem. Sampunang Sang Prabu kaliput antuk kasungsutan, sakadi nénten pamargan sang ngamel jagat. Icalang punika rajahé, darmané incepang, punika manggehang janten pacang mrasidayang muputang pakaryan I Déwané. Déwa Sang Prabu puniki wénten aturang Bapa ring I Déwa, kawikanan sané prasida nguripang sang sampun séda nanging wantah apisan prasida kaanggé. Napi punika jaga katiwakang ring Sang Samba, Sang Basudéwa wiadin ring Sang Arjuna? Sané encén punika kayunang I Déwa gelis nikayang ring Bapa!” Sang Prabu Kresna raris matur, ”Inggih Ratu Sang Pandita! I Ratu suéca micayang waranugraha ring titiang nanging sakadi kemengan titiang saantukan sami ngawinang kapariangenan. Kamanah antuk titiang wara nugrahan Palungeguh I Ratu kirang patut yan punika tiwakang ring Sang Arjuna saantukan sampun wénten punika pianaknyané sané pacang ngentosin. Yaning Ida Sang Prabu Basudéwa sampun lingsir putranidané katah, taler nénten patut katiwakin panugrahané punika. Yaning pianak titiangé ipun Sang Samba taler nénten patut saantukan ipun sareng akéh manyama. Pidaging pinunas titiangé lédang suécanin Ida Sang Prabu Druma, ida séda gumanti ngrereh kanti ring

60


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

titiang, ida daat kasungsutan, punika awinan titiang nunas pasuecan Sang Mahamuni mangda nguripang Ida Sang Prabu Druma!” Begawan Durwasa ngandika, ”Inggih, Sang Prabu! Wiakti I Déwa daat sadu ngamanggehang darmaning sang ngamong jagat. Dumadak I Déwa rahajeng dados kantin trimandalané, janten I Déwa molih ring payudan. I Déwa paragayan Sang Hyang Wisnu sekala. I Déwa pacang mrajaya Sang Boma tur pacang manggih kawisésan utama. Dumadak I Déwa jumeneng prabu mautama!” Sampun puput Ida Begawan Durwasa ngandika digelis ida ical tan palarapan. Ida Sang Prabu Kresna munggah ring krétané tur mamarga kasarengin antuk Sang Prabu Baladéwa. Ring payudan kapapag antuk wadua détia danawané misadia pacang matangkep yuda. Sang Prabu Baladéwa nangsekang saha wirosa nigtig wadua danujané kasarengin antuk Sang Satiaka, Sang Salia, Sang Prabu Drupada miwah Sang Prabu Wirata slegenti ida niwakang panah. Sedekan yudané rames, nangsekang Sang Nisunda manahipun gumanti pacang makérti ring payudan nyihnayang subaktinipuné ring Sang Boma. Waduan Sang Prabu Madra kalilih, punika mawinan Sang Salia gelis niwakang panah mawastu buyar watek détiané. Sang Nisunda raris ngarepang tumuli ngambil tomara digelis Sang Prabu Madra ngambil gada tur nigtig tendas Sang Nisundané jantosipun padem. Wénten détia mawasta I Pancajana ipun kanikayang ngarepang mapag Sang Prabu Baladéwa. Mangseh Ida Sang Prabu Baladéwa senjata tenggalané karegep, raris kaanggét baongnya I Pancajana tur kailut mawastu padem sapisan. Malih I Ayagriwa ngwalesang kapagutin antuk Sang Satiaka mawastu I Ayagriwa padem nungkayak ring krétanné. Wénten malih danuja mawasta I Katarasta gelis kapagutin antuk Sang Prabu Ugraséna. Malih I Tara nangsekang, manahipuné pacang nyédayang Sang Prabu Ugraséna. Sang Ugraséna gelis ngwales tur nyepeg baongipun I Tara mapuara ipun padem.

61


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Sasampuné I Tara padem, Sang Boma gelis ngarepang mawinan waduan Sang Prabu Kresnané kalilih. Sang Boma raris makeber ngindang ring gulemé. Sang Prabu Kresna duka pikayuné, gelis niwakang panah mretiu. Mawastu peteng maduluran angin nglinus raris ngeninin panah Sang Bomané mawinan panahidané rusak tur lung ring tangan. Puspakané maideran kaampehang antuk angin sinambi kacakra dekdek. Puspaka maniké ulung sambeh ring pretiwi. Sang Boma nénten kacakra antuk Ida Sang Prabu Kresna. Sang Prabu Kresna mikayunang mangdané sekar Wijaya Kusuma sané kapaica antuk Ida Hyang Pretiwi punika kakeniang malih. Samaliha Ida Sang Prabu Kresna éling ring pasubayané riin. Sang sané ngamel sekar Wijaya Kusumané nénten prasida jaga kasédayang. Punika mawinan Sang Prabu Kresna daat waspada sadurung ida malaksana. Sasampune rusak puspakan Ida Sang Boma gelis ida ngregep senjata si amoga tumuli kauyeng jenged pisan. Sang Boma tedun saking ambarané tumuli niwakang limpung ring Ida Sang Prabu Kresna. Sang Prabu Kresna ngwales niwakang cakra pamuput mapalu panah si amoga sareng cakrané sané ngawinang dekdek senjata si amoga punika. Kala punika sajebag kalangan yudané peteng dedet, punika ngawinang sakancan prajurité mayuda sami tan kanten. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

62


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

63


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Kaliyuga

Mungguh ring katatwan kaliyuga Aab jagaté abra gamang Makejang sarwa tawah Makejang sarwa élah Élah aluh tawah solah i manusa I maling jani kamalingan Sang sané ngamong keadilan keadilin Sang sané ngamong ukum kaukum Ring kaliyuga Sang Hyang Darma tusing ngidang idup Sang Hyang Darma kajekjek kaingsak Katektek karemes antuk I Sad Ripu Ring kaliyuga Sang Hyang Semara mamurti Makejang manusané nguberin kama arta miwah tahta Kadung suba semarané kapuji Ring kaliyuga Ngiring urip Sang Sutasoma Tunggalang Bayu Sabda Idep Temuang Genta Hredayané ring Padma Hredaya Apang metu Maha Hredaya Darana Pinaka pusaka tresna asih mamurti Ngametuang Prabawaning Urip.

64


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Gending Peteng

Dija bulané sing ngenah uling dibi kadirasa ia mangkeb bulan nguda eda mengkeb apa eda katangkeb baan kekeb bulan to cingakin dadong bintang makenyem sada kalem sambil ia nyilem dilangité ané selem gulem

Budha Umanis Tambir, 20 Fébruari 2019

65


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Kidung Panyemeng

Rikala Sang Hyang Surya sampun matangi Langité masunar galang I kedis girang ya macanda Pakecos-cos makecos Sambilanga magending geding semarandana Duh ngulanguning manah Rikala Sang Hyang Surya sampun matangi Tiang bangun kapupungan Kadirasa mangipi Mangipi uber sarwa sakti Melali ngajak i memedi Rikala Sang Hyang Surya sampun matangi Ditu tiang negak bengong pedidi Matimpal kopi lan jaja roti Sambilang mukak koran mamaca orti Orti bojog madasi Ané sesai korupsi

Wraspati Paing Tambir, 21 Februari 2019

66


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Tutur Anak Punyah

tutur anak punyah ngéndah pélah uling di politik kanti teked katitik uling di mistik kanti teked kacetik uling di raja kanti teked ka wong cilik aduhhhhhh…………… anak punyah yadiastun tusing mabayah apabuin kanti basangné layah né penting bokah tusing mikir pianak somah di jumahné naenang basang layah

Anggara Kliwon Tambir, 19 Fébruari 2019

67


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Lelakut

Padi pantun kantun gading Bilih-bilih mabuah abulih Punyané nguntul mapi-mapi belog Padi pantu kantun gading Cerik-ceriké macanda girang liang Pakecos-cos ngalih amah Ngilangin layah Madasar pongah Padi pantun kantun gading Tonyan cariké mabaris Ngigel énggot-énggot Anggut-anggut lelakut Ngaé anak takut

Redité Pon Julungwangi

68


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Cicing Gudig

to tolih I Cicing gudig buluné telah lig-lig kemu mai ia setata kagedig tusing ada anak ngarunguang

to tolih I Cicing gudig awakné benyah latig ulian sai katig-tig tusing ada anak rungu

to tolih I Cicing gudig kemu mai setata katundung jelempah jelempoh pajalané tusing ada anak ngugu

69


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Satua Cutet

carik carita Putu Ardana Bukian

70


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Don lalangé anyut-anyut kaampehang angin. Bungan lalang putih mabrusbus pakeberber ketempuh angin. Yéh jelinjingané suluk membah nyulurin jelinjingan ané bet katumbuhin padang-padang teki. Maciri jelinjingan sing taén kakedasin. Yén ané tawang tiang dugas tiang cerik, Wayah tiangé sebilang nyaluk kertamasa tedun suba krama subaké mareresik jelinjingan, nabas padang. Demen melali ka cariké ulian asri cariké. Yéh ening tur membah suluk. Demen atiné masiram yén sedeng kebus guminé magarapan di cariké.

Né jani di carike né, jelinjingan bet tumbuhin padang sing maurus. Buina, yéh jelinjingané mawarna kuning putek. Luu- luu plastik ngampel di tembukuné. Tiang nyemak handphone laut moto-moto cariké. Mejalan di pundukané motomoto cariké ané suba kajepes perumahan. Anaké ketah ngaraosang umah BTN. Sedek iteh tiang moto-moto carik, sagét ada nak ngomong uli duri tiangé. “Mau beli tanah, Bos?” Das mekecog tiang, kejut ningeh ada nak ngomong di durin tiangé. Sagét ada anak lingsir di durin tiangé. Tiang nolih laut nyautin. “Ten pak, tiang cuma moto-moto manten..” “Pak madué carik nik?” Mabalik tiang matakon tekén anaké lingsir ento. Anaké lingsir ento makenyem. “Kadén tiang, pak nak uling luar Bali. Kadén tiang pengembang BTN. Meriki pak, di kubu tiangé ngetis.”

71


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Manik Sudra

72


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Laut anaké lingsir ento mejalan malun tiangé nuju ka ranggon di sisin cariké. Munyi pindekan lan sunariné ané matungguang di tampul ranggoné jangih katempuh angin. “Saking napi Gus?” anaké lingsir metakon. “Tiang saking Bungkulan pak, tiang kari mahasiswa. Tiang Putu Dane,” tiang nyautin. Anaké lingsir ento maanggutan laut ngenjuhang limané. “Tiang Wayan Dastra.” Tiang nyalamin Pak Wayan. “Pak, saking driki?” mabalik tiang matakon “Nggih tiang saking driki, sampun wed tiang dini. Saking dumun leluhur tiang sampun driki. Niki tanah niki sami dumun penglingsir tiangé medué Gus..” Tiang ningehang Pak Wayan nyatua, sambil moto bin kapah-kapah nyaruang pang ada gén kribitang. “Pak, niki tanah sawah niki bapak medué?” bin nyekenang metakon. “Yén mangkin, tiang tuah ngelah tanah garapan telung dasa are. Yén tanah penglingsir tangé sami dumun duwénanga. Sakéwala sampun medum-duman ajak adik-adik tiangé. Tiang dogén nu ngarap cariké niki. Yén adin-adin tiangé ba telah tanahné dadi BTN. Nika perumahan nika sami tanah adin-adin tiangé.” Pak Wayan nujuhang perumahan ané ngeiterin carikné Pak Wayan. Ada nenem perumahan ané linggah-linggah di sisin tanahné Pak Wayan. Nenem perumahané ento makejang ipidan tanah adin-adiné Pak Wayan. Ulian adiné sing demen megaé ka carik, tanah cariké mekejang adepa. Iteh Pak Wayan nyatua. Koné, uli pidan adin-adiné Pak Wayan suba ngirik-ngirikin bapané apanga ngadep tanah ané ada di Pulau Obi. Sesukat jalané ditu mebenahan uling yéh taluh lakar tembus ka Banyuning. Lakar linggahanga, lakar hotmix. Ento suba mawinan tanahé lakar payuné maal. Tanah di sisin ruung. Pasti suba liu anaké lakar ngalih tanah. Buina tongosné

73


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

paek ka kota. Kija-kija aluh, tongos melali paak, sekolah–kampus paak, kantor-kantor paak, tur rumah sakit masi paak. Sakéwala, bapané Wayan Dastra sing taén mituutin pemunyin adin-adiné Wayan Dastra. Sebilang nyatua kéto, pemuputné pasti merebat ajak bapané. Wayan Dastra dabdabin adiné apang suud suba ngortaang ané kéto-kéto. Suba kanti pang liu nutur, pang liu masi uyut sing ngerti masi tekén anak lingsir tusing setuju lakar ngadep-ngadep tanah. Dadi pedabdab tusing ja lakar runguanga munyiné Wayan Dastra, mabalik musuanga tekén adin-adiné. “Bli da milu-milu urusané né, tiang jak bapa dogén maurusan. Yén bapa gelem, mémé gelem nyén naké sesai ngerunguang kan tiang ané ngrunguang. Bli paling batek maang yéh anget dogén. Anaké ngajak ka dokter, meliang ubad nyén? Kadén tiang masi jak Nyoman.” Kéto pasaut Madé Gora adiné Wayan Dastra. Tuah ja saja, ané pepes ngurus bapané yén gelem, ngatoang ka puskésmas, dokter tuah adin-adiné. Wiréh ajaka dadua ento dadi pegawé negeri ané nawang urusan ka dines-dines. Buina yén uling pipis jelas suba ngelahang adiné bandingang tekén Wayan Dastra. Wayan Dastra mula uling ilu-ilu suba dadi wong tani. Pacul sekayang-kayang kanti jani. Sakéwala kéto, diapin ja adiné dadi pegawé negri, setata ia merasa kuangan. Cara satuané Wayan Dastra, adiné demen memotoh buina demen melali-lali ka café. Kuda ngelah pipis pragat sing sedeng. Pragat ngoraang kuangan dogén. Ento mawinan dugas bapané ngalain, adiné suba maakin wayan Dastra apanga ngedum tanah cariké ento. Sing bisa mamunyi liu Wayan Dastra wiréh suba lakar rejaha dogén sebilang ngorain apang sing ngadep tanah cariké. Pemuputné tanah medum. Suba medum, kondén matuuh nem bulan sagét suba ada pengembang perumahan mulih nakonang Madé Gora. Suba Madé Gora ngadep tanah, adiné Nyoman Lasia milu suba maadepan. Biihh... disuud madepan, ngéndah suba belina, mobil baru, motor baru, melali sesai-sai. Wayan Dastra sing seréréna. Nguling koné Nyoman Lasia,

74


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

tetelu mayah sesangi ulian panakné maan di SMA favorit, Wayan Dastra sing oraina. Kéto masi Madé Gora mlaspasin umahné maukir méwah, sing masi oraina Wayan Dastra. Sakéwala, nak pipis ben ulian aluh, sing suba matuuh landuh. Sing cara senggaké buka anaké ngisinin galeng, ngisinin acepok betek sai-sai. Né nak pipis gisang sinah suba mamunyin toké, ngansan ngetuk-ngetukang. Mula nak demen mamotoh bin misi ka café, méréd suba pipisné kemu. Cocok cara gending di radioné, “telahné di song berérong…” “Mangkin Pak Wayan manten ngurus carik niki nggih?” “Nggih, niki bagian tiangé akidik Gus, kangggéang niki manten gelindengin sawai-wai.” Wayan Dastra makenyem sambilanga ngilih-ngilihang capilné. “Istri Pak Wayan kari?” “Kari, ngewarung di désa. Kanggéang anggén numbas beras ajeng sewaiwai. Tiang nak ten bisa nyemak gaé lénan tekén macul, Gus.” Tuah carikné Wayan Dastra ané tileh kanti jani. Ento ané puponina sabilang dina. Ngurik-ngurik pedidi pundukané, mersihin jelinjingan. Dimasan ngulah kedis cara jani masan endang, angin kribis-kribis tis, kedis prit, sangsiah jail celiak-celiuk ngamah bulih padiné nguda, Wayan Dastra ganjungganjung didiana di ranggoné sambilanga ngedeng-ngedeng tali pengulahan kedisé. Lelakuté anggut-anggut katimpalin suaran sunari lan pindekan sané kategul diranggoné anggon pengungkul gending Wayan Dastra sabilang wai.

Putu Ardana Bukian saking Bungkulan, embas 1981, magenah ring Pulau Obi, Singaraja. Makarya dados guru ring SMK Negeri 1 Kubutambahan

75


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

puisi-puisi ig mardi yasa

76


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Silib

Silib kenehé mangantosang adi Adi ané tresna, Ngoraang satia, Nangin tekén nyén adi satia? Tekén nyén adi tresna? Dini bli ngantungan tresna di selagan batuné Batu réjéng masepakan Bli tuah nyilibang keneh tresnané tekén adi Silibang bli di tengah atin bliné Bli tuah sida nyingak paras adiné uli di selagan batu réjéngé

Bukit Tunggal, 2021

77


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Kabut

Kabuté ngaliputin manah Manahé kasaputin baan baa api tresnané Api tresnané makaput baan angga Angané kaliput baan peteng pitu Peteng pituné ngawinag lara, Sangsara!!! Duka!!! Nangin ento sida lémpas, Yéning kabuté mauwah dadi tresna Tresna ané tumbuh uli dasar ati Pang sida nembus peteng pitu Sida nguakang rasa lara, sangsara, duka, Sida kalémpasang Ané ada tuah rasa tresna sane sida nembus kabut kalawan peteng pitu.

Bukit tunggal, 2021

78


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Bulan Bintang

Adi maparas ayu, Carman adiné sakadi salak klumadin, Muan adiné marawat-rawat di selagan bulan kalawan bintangé Bulan kalawan bintang ngiasin jagat, Muané kalawan tresnané sida nerangin pejalan bliné Adi maparas ayu, Sadiaké adi nimpalin déwék bli dini? Dini di duur batu kaangé, Bli ané tuah truna pongah, Sadiaké adi?

Bukit Tunggal, 2021

79


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Bulan Purnama

Bulan Purnamané masunar galang Nerangin pamargin bli, Ané lakar ngalih paukudan adi Ané ngongos di pasisi sastrané Bli, tuah sida ngaturang sembah bakti, Bli tuah nagcep kapining hyang parama kawi, Pang sida nepukin paukudan adi ané ngongos di sisi satrané

Bukit Tunggal, 2021

Wana Pinaka Urip Taru wayah, taru nguda, Taru alit, taru ageng, Idup di wana gimbar, wana cupit Taru wana, wana taru Taru praman usadhalita Wanané asri Saluiring kayu maurip Kayuné ngelog buka igelan i tamulilingan Kesiran anginé sakadi munyin kedis Bacica ujanan

80


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Élogan kayuné kaja, kelod, kangin, kauh Liang ring manah Manahé kadahut nyingak keasrian kayuné Nanging..... Nangin né jani.. Dija iwana gimabr to? Dija kayuné ané ngélog ento? Dija? Né jani sami sampun tios Di alasé tuah ada lalahu Dini ditu tuah lelahu mabrarakan Sané makedus sing sida baan ngadek Buka bon bangkén buyung Né jani Dija wana ne asri ngelangunin manah ento? Dija? Saja tuah wana Nanging wana ento liu wigunanyané Wana pinaka penyambung urip Diolas engsebang manahé madaya corah Ané kal ngerusak wana Diolas!!!!

Bukit Tunggal, 1941

IG Mardi Yasa embas lan jenek ring Désa Kedisan lan kantun dados mahasiswa UHN IGBS ring jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama

81


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Satua Masambung

Ketut Sugiartha

82


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Tusing karasa suba liu obyék wisata utama di Bali ané kadelokin. Buka ané rasaanga tekén Putu, Laras ajak Julia pastika suba marasa leleh masi. Nanging Putu mautsaha ngengkebang rasa lelehné mapan ia meled ngaé bajang-bajangé setata liang samakeloné ada di Bali.

S

emengané ento Putu pesu uli hotél padaduanan ajak Laras. Julia ané nu kiap tusing bareng. “Kal nutugang sirep buin,” kéto abetné dugas Putu teka ngajakin pesu.

Mapan Julia tusing bareng, makadua tuah nindakang batis di pesisi ané

mapaekan ajak hotélé. “Tusing karasa buin kejep dogén Laras suba sing nu di Bali,” Putu ngomong sinambi majalan di samping Laras di duur biasaé ané alus geles. “Bli sing lakar ka Jakarta buin?” Laras nyautin aji patakon. Putu kituk-kituk. “Laras sing lakar ka Bali buin suud ené?” “Yén nyidaang, Laras makita ngoyong di Bali.” Putu ngadén Laras macanda, nanging tatkala ia matolihan tepukina semitan Laras ané seken. “Adi kéto?” Laras tusing masaut. Ia nindakang batisné sambil nguntul. Angin pasihé makesiur ngampehang bokné ané madawa apala. Tatkala Putu matolihan ka

83


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

duri tepukina laad enjekan majérjér di biasé ané belus. Makadua terus majalan ngelodang ngliwatin jukung para bendéga ané kategul di pesisi. “Tondén nyidaang Laras ngorahang pasalné tekén Bli,” suba makelo Laras mara nyautin. “Artiné Putu tondén dadi nawang, kéto?” Laras buin mendep, ngaé Putu gregetan. “Ibi sanja Putu sing nyidaang sirep,” kéto Putu lantas ngomong nyaruang gregetané. “Patuh, Laras masi sing nyidaang sirep.” Ombaké gadebar-gadebur ngraménin semengané. Tanggun ombak ané madidih masriak isepa tekén biasé. Kedis-kedis camaré pada ngindang, ngenah liang ngatonang langité ané pelung kedas tan paambu. “Putu setata inget tekén Laras,” Putu ngwanénang awak ngomong. “Laras masi setata inget tekén Bli.” Putu nlektekang muan Laras, meled nawang seken apa sing ané mara sajan dingeha. “Aksamaang yéning Putu lancang.” “Sing perlu kéto, Bli. Ngomong amun benehné tusing ja pelih.” Laras ngomong sinambi mandrengin paningalan Putu. Ngon Putu ngatonang mapan tusing biasa Laras buka kéto. Putu masi mandrengin paningalan Laras. Ada rasa tis lantas nyluksuk ka tangkahné. “Laras,” kéto Putu ngaraos buka makisi-kisi disubané matolihan ka tengah pasihé. “Taén ja Laras nungkasin keneh padidi?” Makelo Putu tusing ningeh pasaut Laras. Pada mendep makadua terus majalan kanti lantas marasa kenyel tur negak di betén punyan waruné. “Nungkasin kénkén, Bli?” mara Laras masaut. “Nungkasin keneh cara ané orahang Putu busan,” Putu masaut. Laras nyemak jelijih ané ada di sisin batisné lantas corék-corékanga di duur biasé. Sambilanga kéto ia lantas mandrengin Putu ané negak di sampingné.

84


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Manik Sudra

85


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Tegarang orahang apa sujatiné ané makrana Bli nungkasin keneh? Laras meled nawang.” “Laras ané makrana Putu kakéto.” “Kénkén? Laras ané makarana Bli sebet?” “Putu sing ada ngorahang kéto.” Laras marérén nyorék-nyorékang jelijih di biasé. Batu cenik ané ada di limané lantas sabatanga. “Putu sing wenang melihang anak lén unduk pikobeté padidi.” “Yén ulian Laras Bli marasa sing bagia, Laras ngidih pelih. Kéwala diolas orahang dija tongos pelih Laras.” “Laras sing pelih.” “Men nyén ané pelih?” “Putu padidi ané pelih mapan ngelah keneh tresna tekén Laras.” Laras nyaeng paningalan Putu, makelo satondén ngorahang, “Sing perlu Bli nungkasin keneh yéning tuah ento ané makrana. Apa ané rasaang Bli patuh buka ané rasaang Laras. Uli makelo Laras suba nyediaang tongos apang bibit tresnan Bli sida mentik di atin Laras.” Putu mandrengin Laras, meled nyekenang apa ané mara sajan dingeha. Tatkala tingalina Laras makenyem, masriak galang kenehné. Liang sajan ia buka sedeng nyilem di telaga ané mayéh tis. “Suksma. Tusing ada ané ngaé Putu bagia lénan tekén ningeh raos Laras ibusan. Nanging tan sida baan Putu nyanjiang apa-apa lénan tekén tresna.” “Laras tusing ja lakar nagih lebihan tekén ento, Bli.” “Laras suba nawang Putu uli désa. Putu marasa lek ngelah keneh tresna tekén anak luh buka Laras.” “Adi Bli ngomong kéto? Bli sing adil tekén paukudan yén ngelah papineh buka kéto.” “Idupé mula tusing ja adil. Yén adil nguda dadi Putu kanti katundung ka Jakarta.”

86


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

“Kénkén? Katundung?” “Ah, tusing nyandang buin raosang, suba liwat ento.” Laras nguntul, masemu sebet inget tekén pajalan idupné ané tusing melah. “Laras sinah tusing taén ngrasaang idupé tusing adil.” Laras mendep, tusing nyautin patakon Putu. Ada rasa bimbang singgah aslabsaban di kenehné. Nanging ia marasa percaya tekén Putu. “Bli sinah tusing nawang nyén sujatiné Laras.” Putu gregetan ningeh munyin Laras ané maereng sedih. Tingalina yéh paningalan Laras ngembeng. “Laras tusing taén nyambat pariindikan ené tekén anak lén.” “Putu tusing ja maksa Laras apang ngorahang yén ento mula pingit.” “Laras suba majanji lakar ngorahang unduké ené tuah tekén anak ané percayain Laras.” “Laras tusing percaya kén Putu?” “Tuah Bli ané percayain Laras.” “Suksma.” “Inget sing Bli dugas Bli ngorahang Laras ngigel cara nak Bali?” Putu maggutan sinambi nlektekang muan Laras. “Laras nak Bali, Bli.” “Seken?” Laras nyaeng Putu aji paliat seken. “Ené sing ja galah maguyuan, Bli.” Laras lantas mesuang dompét uli tasné. Uli dompétné ia lantas ngedeng kartu penduduk. Putu engsek tatkala mamaca tulisan di kartu penduduk ané enjuhanga tekén Laras. Ia tengkejut nepukin adan Laras ané kasurat ditu. Mara jani ia nawang yéning adan lantang nak bajang di sampingné Dewa Ayu Putu Larasati. Pang ngedil ia kipak-kipek uli muan Laras ka pasfoto di kartu penduduk di limané. “Ada apa Bli, nguda kituk-kituk?” Laras kemeng nepukin muan Putu maklieb sedih.

87


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Putu ngulihang kartu pendudukné Laras. Meled ia matakon nguda dadi Laras bisa ngelah adan buka kéto padahal reramané tusing ja nak Bali. Apa Laras pianak baan nuduk? Mara sajan ia lakar ngemélang bibih sagét rasaanga angin pasihé ané ngiup buka ngaplakin muané, ngaé Putu marasa pengeng. Paliatné nadaksara ebekin kunang-kunang. “Bli perlu mengaso ené, muan Bli seming.” (masambung...)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Nova, Sarinah, Selecta, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan.

88


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

puisi- puisi i nyoman sutarjana

89


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Raré Smanbara Katur majeng sisia SMAN Bali Mandara

Saking muncuk bukit Saking lebah pangkung Saking genah sané nénten kaarsa Metu anak alit Raré Smanbara Kadadah kapanas bara Masayuban ring pucuk intaran Pageh mayasa Munduhang damuh Nekung ipian

Sept 2020

90


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Sad Atatayi

Ambek byuta sawai-sawai Kala nglincak jaman kali Ames mancut sang hyang atma Tan pangrasa tanpa wiwéka Sad atetayi ngalebar ngawedar Agnida, wisada, atharwa Dratikarma, sastragna, rajapisuna Nyusup ring jadma matemahan bhuta Ngrampas ngraksa marikosa Mamati-mati ngelarang aji pangiwa Tyagain yatnain sampunan lipia Éling ring karma phala Nyujukin dharma damar mapendar Sunar nyundihin peteng jagat

Jan 2021

91


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Piteket Corona

Mai mulih mawali ka jati mula Mulat sarira munduhang wiwéka Watesang jarak nyikutang raga Uleng ka tengah Manacika Parisudha

Nganggé masker sengker cangkem Sigug delem engkah resem Mangda kelem mingkem Tatasin wicara Wacika Parisudha

Umbah tangané kiwa tengen Apang pedas iwang patut Nunas pangampura pangaksama Asuci laksana Kayika Parisudha

Jan 2021

92


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Patapan Belog

Mamogol Agem belogé gambel Eda elek yén oranga belog Yén pelih akuin Yén belog terima Satata nguntul noltol gumi Apang batisé satata inget maenjekan Majalan ngelidin batu, ngecosin pangkung Yén iteh nyangéngét sebengé ngonték langit Pradé ulung ngeléngsot, sakit buin eleké tan kodag Puntulang besiné nguntul Seleg nyangih raga diastun susud Diastun babaké ngaé ibuk Ngicalang puntul ané nékét di déwéké Tusing aluh, nak saja kéweh

Agustus 2020

93


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Lubdaka Mahosadha

Kocap nisadha nangun usadha Ring wana ri tengahin manah Carang paseranting nglikadin pajalan Padang madui nebekin rah meliah

Lubdaka labda tan masabda Uleng mamegeng petenging manah Timira mamurti buron kabinawa Tan tyaga pataka pastika

Lubdaka ngaréka upaya Mangda tumus labda pakarya Ngamet merta ring tengahing wana Anggé nguripin angga kulawarga

Dabdabang sang Lubdaka Lekes tampus lan sanjata Tajep idep mahating astra Mademang buron séda ring raga

Ngujar sastra ring tapa wana Ngajap sang Parating Atma Ring tengahing wana telengin manah Munggah usadha mahotama

94


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Marisudha papa mala Lubdaka labda ri pucuk bila Pucukin kauripan

Féb 2021

I Nyoman Sutarjana guru ring SMAN Bali Mandara, nulis angge sarana ngubadin tatu-tatu tangkah

95


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

Kamus

1

aut → aud

2

aut n kata seru untuk menghalau anjing dsb

3

aut v keluar

1

awa v kuasai; awa.na v dikuasainya; ka.a.wa (ka.wa) v dikuasai (oleh); ma.a.wa (ma.wa) v terkuasai; nga.wa v menguasai: nyama-nyamané suba pada ~ uma duang ektar saudarasaudaranya sudah sama-sama menguasai sawah dua hektar (bagian masing-masing); pa.nga.wa n penguasa

2

awa v membawa; awa.na v dibawanya; ka.a.wa (ka.wa) v dibawa (oleh); ma.a.wa (ma.wa) v terbawa; nga.wa v membawa

awag v kerjakan dg mengawur; awaga v dikerjakannya dg mengawur; awag.in v kerjakan dg mengawur; awag-awag.an n pekerjaan yg dilakukan dg tidak bersungguh-sungguh; ka.a.wag (ka.wag) v dikerjakan dg mengawur (oleh); tidak dipikirkan baik-baik (oleh);

96


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

ka.a.wag.in (ka.wag.in) v dikerjakan dg mengawur (oleh); nga.wag v mengawur; tidak teliti; tidak berhati-hati: da ~ magaé jangan ngawur bekerja; nga.wag.in v mengerjakan sst dg tidak dipikirkan baik-baik; nga.wag-nga.wag v bertingkah laku yg tidak sopan awak n badan; diri: --né gedé badannya besar; melah-melahang cening ngaba -- baik-baiklah kamu membawa diri; ma.a.wak (ma.wak) v berbadan; nga.wak.in v 1 menitis; menjelma: wayahné ané ~ I Nyoman kakeknya yg menjelma pd (diri) I Nyoman; 2 bertindak (untuk); pa.a.wak.an (pa.wak.an) n bentuk badan (tt besar-kecilnya); pa.nga.wak n pengganti badan dl upacara mengaben awa.ké pron kamu 1

awan n awan

2

awan, awan.an n sebab; awan.ané n sebabnya; awan.ina v menyebabkannya: sakit ento~ mati sakit itu menyebabkannya mati; ma.a.wan.an (ma.wan.an) v menyebabkan: ento ~ ia kena sengkala itu menyebabkan dia kena bahaya; nga.wan.ang v menyebabkan awang-awang n awang-awang; langit; angkasa: layanganné makeber di – layanglayang itu terbang di langit; awang-awang.an 1 a terasa sayup-sayup; 2 n perasaan takut krn berada di tempat yg tinggi; gamang; ma.a.wang-a.wang.an (ma.wang-a.wang.an) a terasakan; nga.wang-a.wang a sayup-sayup: munyinné dingeh ~ sayup-sayup terdengar suaranya

1

awar, awar-a.war n bulu pd leher dan punggung ayam jantan

97


Suara Saking Bali

2

Édisi LIV | April 2021

awar, awar-a.war n tumbuh-tumbuhan semak yg getahnya dapat digunakan

untuk mengobati mata ayam awas v pandang dg tajam; perhatikan: -- ditu ada dui perhatikan, di sana ada duri; awasa v dipandangnya dg tajam diperhatikannya: tiang~ uli joh saya diperhatikannya dr jauh; awas.in v pandang dg tajam; perhatikan; awas.ina v dipandangnya dg tajam; diperhatikannya; ka.a.was (ka.was) v dipandang dg tajam (oleh); diperhatikan (oleh); ka.a.was.in (ka.was.in) v dipandangi dg tajam (oleh); diperhatikan (oleh); nga.was v memandang dg tajam; memperhatikan; nga.was.in v memandangi dg tajam; memperhatikan; pa.nga.was.an n tempat untuk memperhatikan awat v sebut; awata v disebutnya; awat-awat v sebut-sebut; ka.a.wat (ka.wat) v disebut-sebut (oleh); nga.wat v menyebut; nga.wat-awat v menyebut-nyebut; pa.nga.wat n yg disebut awa.ta.ra

n

penjelmaan:

--

Wisnu

penjelmaan

menyelamatkan dunia awé v lambai; awé.ang v lambaikan; awé.anga v dilambaikannya; ka.a.wé (ka.wé) v dilambaikan (oleh); ka.a.wé.ang (ka.wé.ang) v dilambaikan (oleh); nga.wé v melambai; nga.wé.ang v melambaikan

98

Wisnu

untuk


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

awé.ci n kawah; neraka awén.an Bll n hutan yg dibabat untuk kebun: nyamané ngelah ~ linggah saudaranya mempunyai babatan hutan yg luas awé.sa, nga.wé.sa v menguasai; memengaruhi; ka.a.wé.sa (ka.wé.sa) v dikuasai; dipengaruhi: ipun ~ antuk smara lulut ia dikuasai oleh nafsu asmara; pa.nga.wés.an n pengaruh awét a awet; tahan lama: -- pesan sandalné sandalnya awet sekali; awét.ang v awetkan; awét.anga v diawetkannya; ka.a.wét.ang (ka.wét.ang) v diawetkan (oleh); ka.a.wét.anga (ka.wét.anga) v diawetkannya; ma.a.wét.an (ma.wét.an) v terawetkan; nga.wét.ang v 1 mengawetkan; 2 bertambah awet; pa.nga.wét n pengawet awi v karang; gubah; awi-awi.an n karangan; gubahan; awi.na v dikarangnya; digubahnya; ka.a.wi (ka.wi) v dikarang (oleh); nga.wi v 1 mengarang; menggubah; 2 membuat-buat: ia dueg ~ dia pandai membuat-buat; nga.wi-a.wi v mengarang-ngarang; membuat-buat awi.awa.ha.ra v selalu melakukan kebajikan dg kedamaian dan ketulusan awig n peraturan (banjar, desa, subak) baik tertulis maupun taktertulis yg merupakan hasil musyawarah anggotanya: -- désa peraturan desa; awig-a.wig n peraturan; anggaran dasar; ma.a.wig-a.wig (ma.wig-a.wig) v mempunyai peraturan awi.gna.mas.tu adv semoga selamat tidak ada rintangan (biasa diucapkan pd awal pembicaraan)

99


Suara Saking Bali

1

Édisi LIV | April 2021

awin Ami, a.win.an p sebab; ma.ka.win.an v yg menyebabkan: puniki~ ipun nénten rauh ini yg menyebabkan dia tidak datang; ma.a.win.an (ma.win.an) v sebabnya: punika ~ ipun sisip itu sebabnya ia bersalah; nga.win.ang v menyebabkan

awir, nga.wir v berjurai: punyan nyuhé tegeh ~ pohon kelapa itu tinggi sekali; awir.an n juraian; nga.wir-awir v berjurai-jurai awu n abu awun n kabut tipis: kadi sutra – bagaikan sutra tipis putih aya a 1 besar; 2 bukan main: -- gedén basangné bukan main besar perutnya; tiang maan nuduk nyuh -- saya dapat memungut kelapa besar; batu -- batu yg diletakkan di sebelah sebuah tugu ayab, nga.yab.ang v mengibaskan (dg saab atau tangan) sari persembahan kpd dewa, pitara, buta kala: ~ banten ka Surya mengibaskan sari persembahan ke hadapan Dewa Surya; ayaba v dikibaskannya persembahan; ayab.an n sajen untuk persembahan; ayab.ang v kibaskan persembahan (kpd); ayab.anga v dipersembahkannya sesajen; ayab.in v persembahkan sesajen; ayab.ina v dipersembahkannya sesajen (kpd); ka.a.yab (ka.yab) v dipersembahkan sesajen (oleh); ka.a.yab.ang (ka.yab.ang) v dipersembahkan sesajen (kpd) (oleh); ka.a.yab.in (ka.yab.in) v dipersembahkan sesajen (kpd) (oleh); ma.a.yab (ma.yab) v dipersembahkan (sesajen); nga.yab v mempersembahkan (sesajen); nga.yab.in v mempersembahkan (sesajen)

100


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

ayag, nga.yag v bersandar dg sikap agak menengadah: ~ di baléné ngilangang kenyel bersandar dg sikap agak menengadah di balai-balai (untuk) menghilangkan lelah; ayag.ang v sandarkan; ayag.anga v disandarkannya; ma.a.yag-a.yag.an (ma.yag-a.yag.an) v bermalas-malasan; nga.yag-a.yag v bersandar dg bermalasmalasan ayah v bekerja tanpa upah; ayah.an n tugas anggota banjar/desa: ~ ngarep tugas sbg anggota penuh di banjar atau desa; ayah.ang v wakilkan (untuk) melaksanakan pekerjaan (tanpa upah); ayah.anga v diwakilkannya (untuk) melaksanakan pekerjaan (tanpa upah); ayah.in v ladeni: ~ adiné ngajeng ladeni adik makan; ayah.ina v diladeninya; ayah-ayah.an v selalu diladeni; ka.a.yah.ang (ka.yah.ang) v diwakilkan (oleh); ka.a.yah.in (ka.yah.in) v diladeni (oleh); nga.yah v melakukan pekerjaan (tanpa upah): ia ~ di pura dia melaksanakan kerja (tanpa upah) di pura; nga.yah.ang v melaksanakan pekerjaan (tanpa upah); nga.yah.in v meladeni; pa.nga.yah n 1 pekerja tanpa upah; pekerja untuk kepentingan banjar; desa; 2 peladen; 3 istri: tusing nyak ngalih ~tidak mau mencari istri; 4 buruh tukang bangunan (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

101


Suara Saking Bali

Édisi LIV | April 2021

102


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.