Majalah Suara Saking Bali edisi 55

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ii


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

daging majalah Pamahbah gaguritan pianak bendéga (Arthanegara) 2 Lawat-lawat tresna (IGA Darma Putra) 4 Satua Cutet ada ngamaniang purnama sasih jiyéstha ada ngirimin séwala patra (IDK Raka Kusuma) 12 melajah ngaé lengis (Ni Komang Fébriantini) 49 mén bekung (IW Wikana Seraya) 65 introvert (I Nyoman Sutarjana) 86 Satua Bali i lengar (1)--38 Puisi Bali puisi-puisi nyoman ananda prema shanti 35 puisi-puisi ni luh putu puspita agustini 57 puisi-puisi ni luh sari suryastini 79 puisi-puisi i putu suwéka oka sugiharta 92 Artikel hardiknas 2021: sampunké para guru ‘merdéka mengajar’? (Komang Sujana (Ki Jugul)) 54 Satua Masambung sang boma (20) 73 mawa madui (19)-- Ketut Sugiartha 100 Geguritan bongkling 8 Isin Gumi matching (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 6 Kitut inget-ingetan peken bléléng; jaja lukis, jaja olén-olén, jaja orogorog (Kadék Sonia Piscayanti) 110 Kamus kamus 113

1


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Pamahbah

Arthanegara

gaguritan pianak bendéga yéning wengi sampun medal rainané mangkin sang bendéga raris ngrauhin peraun ipun marerod mapinunas suécan widhi nyelajah segara biru ngrereh tatedan anggén somah pianak ipun inggih punika karyan ipun sawai-wai saantukan ipun sayuakti lédang saantukan ipun sayuakti nresnin jagat druéné sang bendéga medal mairingan puja rahayu somah pianak ipun ipianak nyagjag raris matakén -bapa, bapan tiang bapa lunga kija?

2


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

asapunika karyan ipun sawai-wai asapunika karyan ipun sawa-wai sang bendéga sané mrerod ring segarané biru kapantigang antuk ombaké sané magulung-gulung tur panes surya sané tan sida-sida nanging ipun tetep pageh saantukan ipun sayuakti lédang saantukan ipun sayuakti nresnin jagat druéné raris, yéning surya sampun medal ring sisi kangin sang bendega budal makta suécan widhi somah ipun matakén ring manah ipun tur pianak ipun nyagjag liang matakén -bapa, wénten rejeki rainané mangkin ?

3


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Lawat-lawat

IGA Darma Putra

A

pa madan tresna? Makejang anaké suba ngelah tetampén ngundukang tresna. Ané lumbrah, tresna ento ngelah ciri-ciri buka kéné: Sabilang tepuk

lawatné dogén, kenehé suba sriat-sriut dot ngelahang. Ngidem kedat, tuah muanné ané marawat. Apa ja ané orahanga sing taén nyakitin kuping, tetep luung dogén dingehang. Orahina kéné jeg nyak, orahina kéto jeg nuut. Pokokné sing ada ané lénan, only you dear. Kéto katuturan anaké ané kena panah Sang Hyang Kama. Kasuén-suén, Dear ento bisa ilang. Mabalik guminé rasang dadi naraka, yadian sujatiné tusing taén tawang apa madan kéto. Matanainé dadi nyangetang kebusné wiréh macaplagan ajak kebusbaran keneh awaké padidi. Sabilang dingeh dogén adanné, suba makita makelid joh apang tusing tepuk. Pokokné harus ngelidang awak sig ané lénan, there isn’t only you anymore. Kéto katattwan anaké ané mara ngeh panah Kamané ngaba tatu ané tusing ilang-ilang. Sajan buka satuan anaké tua-tua, apa ané rasang jani tuah akijapan mata, asledétan tatit. Sing ada ané langgeng cara di pangrumrum kakawin-kakawiné. Makejang ento menang di satua. Jelé melah, demen sebet, makejang magantiganti. Wiréh terus maganti-ganti, to karanané liu anak ngorahang idupé cara pitehan rodan montor. Madak tusing bedah ban montoré ento! Yadian ulian tresna terus ngarasang jelé melah, sing ada anak med mapiteh ditu-ditu dogénan. Tetep anaké dot ngelahang ané demenina. Tetep anaké ngutang ané suba gelahanga. Terus malincer buka kéto, tusing pegat-pegat cara

4


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

munyin ombak pasihé. Terus ia makuus di kupingé, cara kuusan angkihan iragané. Idepang tresnané cara rujak, sing taén dingeh anaké kapok ngajeng rujak ulian ngarasang lalah tabiané. Justru lalahé ento ané ubera kanti ngalindeng buduh paling ngalih dagang rujak. Apa buin jangkep makejang rasané ada di rujaké. Misi pakeh, masem, lalah, manis, sepet, pahit. Makejang rasané ento campuh dadi besik ngalekadang jaen. Sajan rujaké cara campuhan rasa. Suba masih liu iraga maan satua, di campuhan ento tongos malukat. Nglukatin ané boya-boya, ané daki-daki. Dakin awaké ané kasar, apang kedas aji yéh. Dakin awak ané alus, apang leh masih aji tirtha. Makejang ento pesu mulihné di keneh. Yén dot ngelehang awak alus, apang seken kenehé ané lukata. Anyudang aji angkihan ané degdeg pesu mulih. Anak sing ked bersih yéhé kanti ka tengahan kenehé ané paling dalem. Keneh ané biut mulan luung yén maan malukat di campuhan rasa. Cara ngajeng rujak, katungkul ngelekang jaené, engsap tekén lalahné. Mirib kéto masih yén iraga ngalukat keneh aji gambelan, kidung lan sasolahan. Gaéna apang iraga kalangen nepukin sledétan praginané ané natit nusuk ati. Kéto masih kupingé embana apang nyak dayuh ulian ningehang laras pélog seléndro matiti pitu. Ditu lantas ilang iraga uli jagaté ané biut, ulian maan panglukatan keneh aji sasolahan. Ento suba bukti, idupé mulan kategul baan rasa. Ia negul, ia masih ané anggo ngelésang. Idupé mulan cara anak makancing di gedong batu.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

5


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Isin Gumi

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

K

urenan tiangé mula pemilih unduk panganggo. Apa ja ané saluka, ugi apang matching koné. Modél, warna, aksésoris, uli baduur kanti tatakan batisné ugi apang matching. Yén sing kéto, bisa

buung luas.

Ibi tiang luas kundangan ngantén. Piiih, déwa ratu payasné lebihan tekén ia ané ngantén. Suba menék magandéng ka ondané, ia ngaraos éwa. “Stop... Stop... Stop Bli!” “Apa buin kuangan?” “Masker!” Tiang nyeledét di spioné, laut masaut, “To, kadén suba nganggo!” “Iiih... Sing matching! Masak brokat warna barak nganggo masker biasa?” “Men... Masker apa anggo?” “Masker brokat warna sama lah. Icang ngelah masker brokat warna sama. Apang matching!” Ia gagésonan tuun uli ondané, nyemak masker baru. Piiih... Saja, matching makejang. Masker, brokat, senteng, kamben, kanti sandalné matching. Éh... kebenné masi matching... Déwa ratu! Di margané ia ngaraos di samping koping tiangé, “Patutné yén mapayas suba matching buka jani ugi menék mobil. Masak magandéng? Nyanan makebur pedesel Icangé, Bli tanggung jawab!”

6


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Mimih, jani mobil tagihané I Luh. Celekotokané... Kadéna tiang dadi diréktur mirib? Gerimutan basang tiangé nyautin, “Yén meli mobil, warna apa beliang apang matching?” Sing sautina raos tiangé wiréh toliha muan tiangé uli spioné suba barak bihing. Neked di tongosé kundangan, I Luh nyemak sprit dingin. Ditu ia maneman ajak anaké ngundang. Lakar nyiup sprit, maskerné kelésa. Mapelapan pesaja ia nyesep pipétné takut énciné nyelobor. Piiih... Mara tiang tatas nolih, kuting énciné masi matching. Déwa ratu... “Piiih... Bu Luh ber awét muda. Enu jegég sada kekinian buka anak bajang jaman now!” Anaké ané ngenemin ngajum I Luh. I Luh nyemak tisu, ngetul bibihné suut nyedot sprit. Taagné tahananga apang sing mamunyi, mawinan makebingan song cunguhné. Lega pesan kenehné kajumang, lantas ngajengit kanti bucun bibihné enteg ka koping. Tiang makesiab, dewa ratu... Ada ané tusing matching, gigi palsuné sapina nyaluk... Longgong cara pagehan tomplok godél... Celekotokané... Anaké ané nganemin simpatan, prajani nyaruang nyiup sprit... Badah... Botolné puyung... Srupuuut... “Ampura tiang ka WC jep gih,” kéto raosné nangges kedék bedah ka tundu. I Luh manggutan makenyem, ia marasa suba matching. (Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

7


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Geguritan

Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem . /203/ Gusti Agung mangandika, mené cahi saking napi, pajalané hulat héncong, hutusan aglis nyahurin, bangras hadéng mangatih, tityang mariki kahutus, antuk raja di Mekah, mamantes kayun I Gusti, lamun purun, gelisang medhal mayuddha.

/204/ Suwé sampun Gustin tityang, ngati-hati kamedalin, kangkat ida suwé ngantos, yan I Gusti pinda ajrih, becik manunas hurip, tur ngaturang pamintuhu, yan boya sapunika, becik pyanak lawan rabi, pacang katur,

8


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ring ida raja di Mekah.

/205/ Gusti Agung Pamamoran, déréng dané manyahurin, kari ngiketang pangrawos, mangdé pasahuté becik, Gusti Kancanasari, Wayan Tuban Tambakgangsul, I Gusti Alit Séma, raris dané manyahurin, buka busbus, munyiné twara majangka.

/206/ Né iba padha hutusan, mahi nyelap mangajahin, I Gusti tundén manyoso, buwin nagih panak rabi, yén iba pisan bani, sadhyayang jani mangamuk, kahi nandingin iba, nah hené pisan timpalin, yadyan tundun, dhadha sing pilih kasiddhan.

9


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

/207/ Hutusané ndengkik makrak, né iba teka nyahutin, twarada anak matakon, buwin managih pilihin, tekan kahiné mahi, twarada kahutus ngamuk, baan raja di Mekah, yén kahi kapangandikain, pacang ngamuk, i tuni iba nyulémpang.

/208/ Gusti Wayahan Tuban, Tambakgangsul ngunus keris, bangun mabuddhi manggorok, bawong hutusané sami, Gusti Kancanasari, hidhepé pacang manarung, hutusané makejang, hutusan serab matangi, dadi humung, sami mametek danganan.

/209/ Gusti Agung mangandika, mendep juwa malu cahi,

10


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

twarada pragat ban kéto, manegak jwa malu cahi, Gusti Kancanasari, Wayan Tuban Tambakgangsul, sampun sami manegak, raris mangawugang keris, Gusti Agung, malih dané mangandika.

/210/ Wé cahi padha hutusan, kema malipetan mulih, haturin dané mangantos, bapa pacang manimpalin, sakayun Gustin cahi, hutusané raris mantuk, sampun rawuh ka pondok, sang prabhu kari katangkil, sampun katur, sabikasé di bancingah.

(masambung...)

11


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Satua Cutet

IDK Raka Kusuma

12


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

/1/

N

gamaniang purnama sasih Jiyéstha tiang ada ngirimin séwala patra. Liunné patpat. Dugas nampi séwala patrané maka patpat, tiang ngrémon di keneh. Mimih tumbén maan kiriman surat liunné patpat.

Nyén ya ngirimin? Uli dija ané ngirimin? Gatra apa masurat sig suang-suang séwala patrané? Aidupan, buin tiang ngrémon di keneh, tumbén nampi kiriman séwala patra liunné patpat. Biasanné sing taén lebihan tekén dadua. Ané ngirimin pianaké ané magaé di Jakarta miwah ané magaé di Yogyakarta. Tekan séwala patrané ané kirima uli Jakarta miwah Yogyakarta sing ngabulan sibarengan. Yén sing nganembulan ngatiban. Séwala patrané, makapatpat jedogang tiang di duur mejané ané uli pidan ada di bucun ampik umah ané tongosin tiang uli cerik. Umah ané liu misi wawangunan cara Bali nguni. Anaké di sisi nyambat umah tiangé puri. Ketah anaké di sisi nyambat Puri Semaracita. Tongosné sing joh uli Puri Agungé. Sing joh masi uli puri Saraswatiné. Tongosné akecogan uli rurungé ané membat uli kaja. Tanggunné badelod. Di pateluané ané di sisinné mentik punyan léci. Dangin tanggun rurungé ada umah linggah tan kadi. Tembokné tegeh warnané putih. Di duur tembokné membat kawat berduri. Ané nongosin pagawé ané nyagain bogolan. Bogolan ané mapangkéng. Mapangkéng tibanan. Satondén maca tlektekang tiang amplop suraté. Ada ané mawarna putih tulus. Ada ané mawarna putih, di sisinné misi sruat-sruét pelung miwah barak. Ada ané mawarna soklat nguda miwah mawarna soklat tua. Suraté ané mawarna putih tulus jemak tiang. Ané ngirim baca tiang adané Putu Parka nongos di Jembrana. Tangun amplopé kesét tiang. Kertasné pesuang tiang. Di subané ngebatang, baca tiang. Cok Agung sané kusumayang tiang, dumogi ida ten lali saréng tiang. Tiang sawitran duéné duk masekolah ring SMA Negeri Klungkung. Dados akelas ring kelas IA. Tiang negak ring pungkur Cok Agungé. Yén wéntén sawitran

13


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

duéné nyabran ulangan aljabar sareng ilmu ukur magimeh mangda ragan Cok Agungé ngaryanang jawaban, tiang sampun. Yén wénten sawitran duéné nraktir numbas ajengan bungkus kakalih, riantukan karyanang Cok Agung jawaban ulangan aljabar sareng ilmu ukur, tiang sampun. Yén wénten sawitran duéné nyabran Saniscara wengi wénten ring Puri Semaracita, purin duéné, ngiringang Cok Agung, ngantosang timpalé malih tiga, nglentang nglenting gitar sarwi ngendingang Aryati, tiang sampun. Yéning Cok Agung kari lali, pangéling-éling sané aturang tiang puniki, dumogi ngawinang ida éling ring déwék tiangé. Duk jagaté genting, duk mapamit pacang késah ka gumi palekadan tiangé sané ngeling sengi-sengi punika tiang. Puniki malih pangéling-éling. Sané pinih riin nyumpuin pangarsan duéné sumangdéna kacunduk ring sami matuuh nem dasa tiban. Sareng lima kacunduk malih. Kacunduk ring Puri Semaracita. Tuuh tiangé mangkin nem dasa tiban sampun. Yusan Cok Agungé pastikaang nem dasa warsa taler. Tiang purun maatur sapuniki riantukan Cok Agung makeraban sareng tiang. Titiang lekad bulan Méi nem dasa warsa sané lintang. Cok Agung taler embas bulan Méi. Amung tanggalé sané masiosan. Cok Agung embas tanggal 25 Méi. Tiang tanggal 26 Méi. Dugas jugjag tanggal kacunduké ring sampuné matuuh nem dasa tiban, tiang ngusulang kacunduk tanggal 25 Méi. Tanggal 25 Méi malih petang dasa pat warsa sakéng dinané punika. Timpalé sané siosan pangawit nungkasin. Duk tiang majarang punika tanggal paembasan Cok Agungé pramangkin maka tiga mageluran: “Setuju! Setuju! Setuju!” Tiang nulis miwah ngirim suraté puniki tanggal 10 Méi warsa 2009. Malih limolas rahina tiang jagi tangkil. Nénten padéwékan tiang tangkil. Tiang tangkil: sareng somah tiangé. Somah tiangé sakéng Banjarangkan Klungkung. Umah ipuné nampek sakéng Puri sameton duéné derika. Lugraang tiang maatur kadi niki.

14


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Om Shanti, Shanti, Shanti, Om. Surat ané maamplop putih misi sruat-sruét barak miwah pelung di sisinné jemak tiang. Baca tiang adané ané ngirim: Wayan Méndra. Nongos di Tabanan. Suud maca, tanggun amplopé kesét tiang. Kertas di tengah amplopé pesuang tiang. Disubané ngupak baca tiang. Om Swastyastu. Tiang Wayan Méndra. Sané negak abangku saréng Cok ring kelas IA SMA Negeri Klungkung. Dumogi kari éling. Éling ring sawitran duéné. Sané nedun jawaban ulangan bahasa Inggris. Sané medal peluh matah yéning nikaina ka papan antuk ibu guru nulis adan dina Inggris. Sané pinih aptiang tiang, dumogi Cok kari éling ring semaya warsa 1966. Pacang kacunduk ring purin duéné, Puri Semaracita yén sampun nyaluk yusa nem dasa tiban. Dumogi kari éling taler, Cok Agung nentén kacunduk saréng tiang kémanten. Sakéwanten, pacang kacunduk taler sareng Putu Parka, Gedé Jaya miwah Wayan Warta. Kacunduk ring tanggal 25 Méi warsané puniki. Ring raina paembasan duéné. Tiang sampun pénsiun kalih tiban sané lintang. Pénsiun duk tiang ngenjek tuuh 58 tiban. Das tiang

kala punika ka purin duéné. Aget tiang inget,

kacunduk ten duk punika. Dumogi sami timpal tiangé, Cok taler, nénten wénten kapiambeng. Surat ané kirima tekén Gedé Jaya ané nongos di Dénpasar baca tiang. Om Swastyastu, Wenginé punika tiang nadaksara enten. Sané ngawinang ipiang tiang Putu Parka mapajar. Sapuniki ipun mapajar. “Méndra, da engsap, yén lantang tuuh, kayang matuuh nem dasa tiban kacunduk di Puri Semaracita..” Yéning nénten ngipi sapuniki, manawi engsap tiang, Cok Agung. Sakéng ngiringang Cok Agung ring SMA Negeri Klungkung, tiang engsap-engsapan.

15


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Ten iwang yén Pak Musna guru Ilmu Buminé ngadanin tiang Gedé Pikun. Riantukan sering engsap ngrauhang pebesen ragané ring bapan tiangé. Tiang pasti tangkil ka purin duéné. Dumogi nénten wénten pialang nyantulin tiang. Nyantulin timpalé taler. Panguntat surat ané kirima tekén Wayan Warta ané jenek di Payangan Gianyar baca tiang. Kedék tiang maca. Sawiréh isin suratné baud. Cok Agung, tiang mangkin jenek ring Payangan, Gianyar. Tiang deriki kaduduk mantu. Kasar antuk tiang maatur, tiang paid bangkung. Sakéwanten, tiang ten ring anak sios. Kari mindon ulian muani. Kakin tiangé madué nyama patpat. Sané pinih alit jenek derika. Dumogi durus kacunduk. Tiang ka purin duéné parék ngajak cucun tiangé sané muani. Sané ganteng alias garang téngés. Indik tanggalé kacunduk, aget Putu Parka nganikain duk kacunduk ring Tiara Déwata Dénpasar. Yén ten sapunika ngraris tiang engsap. Musuh kapitui tiangé duk majurag nemenin Kadék Suryani, pastika ipun gedeg sarwi ngraos: “Clekotokané Wayan Warta berita sing teka. Apa dogén ingetanga?” Yén nénten wénten kapiambeng tiang jaga parek ka puri Agung Semaracita duén Cokorda Agung Putra bagus magledag.

/2/ Ajin tiangé pamucuk PNI di kotané ené, bapan timpal tiangé maka patpat krama PKI. Anak lén pasti suba dadi musuh kaliliran. Sing socapan. Saling sindirin. Baan pepesé saling sindirin, sing buungan majaguran. Ajin tiangé ajak bapan timpal tiangé makapatpat masawitra. Nyabran Saniscara maceki di purin tiangé. Uli sanjané kanti semengan buin maninné. Ngantiang tukang ucuté, Bli Wayan Tusing teka jam nem sanjané, ajin tiangé nganikain tiang ngucut cekiané.

16


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Telung jam dadi juru ucut cekian, demen atin tiangé. Di sedek ngisi baan cekian, ajin tiangé miwah bapan tiampal tiangé sing suud-suud maguyonan miwah magonjakan. Sing taén dingeh tiang nguyonang miwah ngonjakang parté. Sing taén. Ané dadiang guyonan miwah gagonjakan soroh ané banyol-banyol. Engkel-engkel tiang kedék ningeh guyonan miwah gagonjakan ajin tiangé miwah bapan timpal tiangé makapatpat. Di cekian amul encén bendun ajin tiangé, nyidaang dogén bapan timpal tiangé makapatpat nganggon kakedékan. Taén ajin tiangé bendu. Kéné nganika. “Dadi lojoré sing ada ngutang. Kanti pang dasa ngupak sing tepuk. Nyén ngaba nah?” Bapané Putu Parka masaut “Pan Méndra nyekel Dwagung?” Bapané Wayan Méndra masaut. “Ten Dwagung. Nang Jaya ngamel.” “Nentén wénten Dwagung. Bapané I Warta nyekel. Tekek pesan ipun nyekel. Ipun gumanti demen ngawinang embet.” “Béh, sing ada ngaku,” ajin tiangé nganika, “nyén ngisi lamun kéto?” Makapatpat, bapan timpal tiangé saling aranin. “Badah dadi saling adanin. Dadi cara ….” “Kadi napi Dwagung?” bapané Gedé Jaya matakon. “Cara leak kalemahan.” Bapan timpal tiangé makapatpat, ada ané ngrogoh, ada ané ngamunyiang bojog. Ada ané ngelur cara rangda di calonarangé. Ajin tiangé ica engkel-engkel. Lali pecakné naen bendu. Tiang bungkerbungker kedék. Kanto sakit basangé. Unduk mabinaan parté sakéwala masawitra ené, taén takonang tiang teken ajin tiangé, plapan ida nyawis. “Kené to. Urusan di politik lén tekén urusan masawitra.”

17


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Napi binané, Ajung?” ngwanénang tiang matakon.” “Politik urusané parté. Masawitra urusané pagubugan. Mapolitik ngranaang iraga joh mapagubugan sawiréh mikukuhin parté suang-suang. Masawitra ngranaang iraga paak di pagubugan. “Titiang miragi, riantukan mapolitik kantos ngemasin pegat masawitra, manyama miwah mapisaga.” “Pegat madadia ada. Pegat Masuria masih ada,” Ajin tiangé ngawewehin. “Mimih kantos sapunika aji?” “Aa. Yén kanti kéto, to artinné jatmané sing bisa minayang ané encén politik. Ané encén pasawitraan, panyamaan miwah ané lénan. To madan jatma fanatik tekén parté. Sakéwala sing ngerti apa kasujatiané politik.” Ané nikaanga tekén ajin tiangé ento orahang tiang tekén timpalé makapatpat. Putu Parka ngraos di subané tiang suud ngorahang. “Anak siosan, yén sampun mabinaan parté jeg mameseh.” “Mamusuh kapitui,” Wayan Méndra nimpalin. “Mamusuh kaliliran. Sing ja di pagubugan dogén kakéto di sekolahané ené ada masi kéto. Murid di sekolahané ené buka mapiak dua.” Gedé Jaya macempléng. “Mapiak dadi IPPI miwah GSNI,” Gedé Jaya nimbalin. Laut, Gedé Jaya nelatarang kahanan muridé di sekolahané ené sonder ada ngorahin. Di tongosné madagang Embok Sari di durin sekolahané, ia ningalin krama IPPI-né negak majajar dauhan. Makejang nginem es sentrup. Krama GSNI-né negak majajar danginan. Makejang nginem es bulung mawarna selem. Iseng ia matakon tekén krama IPPI-né ané negak pinih tanggu. “Dadi makejang nginem es sentrup timpal Nengahé?” Patakoné sautina aji: “Barak warna prolétar.”

18


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Iseng masi ia matakon tekén sinalih tunggil krama GSNI-né ané negak pinih tanggu. “Dadi timpal Ketuté makejang nginem és bulung selém?” Patakon sautina aji: “Selem warna marhaénis.” Wayan Warta nyelag aji patakon, “Endén te malu, dadi nawang totonan krama GSNI miwah krama IPPI?” “Nyoman Madra dadi ketua IPPI di kotané eane, é sing, di sekolahané ené negak ditu. Dewa Putu Cakra ané dadi ketua GSNI di sekolahané ené negak masi ditu. Makadua uli pidan musuh kaliliran di sekolahané ené.” Wayan Warta ané lakar mesuang raos maluin tiang. “Yén nyak. Parka, Méndra, Jaya, Warta, iraga da milu-milu.” Makapatpat timpal tiangé sibarengan ngraos. “Ten sareng-sareng sapunapi, Cok.” “Da milu dadi krama IPPI. Da milu masi dadi krama GSNI.” “Dados kénten?” Putu Parka matakon. “Yén iraga ngamiluin sinalih tunggal, artinné, iraga milu ngranaang muridmurid di sekolahané mamusuh kapitui. Tatujon ragané masekolah dini malajah bareng-bareng. Apang bareng-barang dueg.” “Jakti Cok, tiang cumpu.” Suud Putu Parka, timpal tiangé buin telu sibarengan ngraos. “Tiang sareng telu setuju.” Sing ngantiang tempo buin tiang nimbalin aji raos: “Lan uli jani tincapang patimpalan iragané dadi pasawitran. Lan nyabran dina buda, petengé, malajah bareng-bareng di purin tiangé.” “Nyabran saniscara wengi, ngiring sareng-sareng magitaran. Uningin tiang Cok wikan magitaran. I Méndra, I Jaya, I Warta, dueg taler magitaran,” Putu Parka nimbalin.

19


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Wayan Méndra, Gedé Jaya, Wayan Warta sing moyanin pangidih tiangé. Sing moyanin masi ané raosanga tekén Putu Parka. Kapin pangidih tiangé sing boyanina tekén timpal tiangé makapatpat, tiang ngorahin apang ngorahang tekén reramané suang-suang. Utaminné ngorahang pangidih tiangé sing milu dadi krama GSNI miwah IPPI. Nyautin pangidih tiangé ento, Gedé Jaya ngorahang, kapin bapané dari krama PKI, sing taén milu nuju PKI-né pawai utawi ngadaang ramé-ramé di alun napkala ulang taun. Ia nawang bapané kéto, bapané ané ngorahang tekén meménné dugas takonina ngudiang sing milu pawai. Ngudiang sing ka alunalun dugas ulang taun PKI-né. “Sakéwanten, Cok, bapan tiangé ngorahang ring mémén tiangé, kepala kantor genahné magaé nganikain nyarengin nyabran wénten rapat PKI Kabupatén.” “Di rapaté, orahina ngudiang tekén kepala kantorné?” Wayan Warta matakon. “Orahina nulisang isin rapaté.” “Kepala kantorné sing bisa nulis?” “Sing ja sing bisa nulis, yén peteng paningalané kuang pedas ningalin.” “Endén malu, di kantor bapan Gedené, makejang pagawéné PKI?” Gedé Jaya maanggutan. “Dadi patuh?” Wayan Warta macempléng.. “Patuh kénkén?” “Patuh tekén bapan tiangé. Orahina kéto masi tekén kepala kantorné.” “Bapan tiangé kéto masi,” Putu Parka ajak Wayan Méndra sibarengan nimbalin. Yén kénkén kadén unduké nadaksara marawat bapan timpal tiangé makapatpat matur kisi-kisi tekén ajin tiangé. Matur kéto satondén maceki. Tiang ané majujuk telung depa jogné, sing pedas ningeh apa ané aturanga. Ané pedas tepukin tiang prarain idané bingar gati.

20


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Ané marawat ento ukana orahang tiang. Uli keneh tiangé, rasaang tiang, buka ada ngorahin: da orahanga. Yén seseda nakonin apa ané aturanga pelut baan nyautin?

/3/ “Ngudiang nyabran dina Buda peteng malajah bareng?” Ajin tiangé matakén dugasé tiang maatur lakar malajah bareng ajak Putu Parka, Wayan Méndra, Gedé Jaya miwah Wayan Warta. Patakon ajin tiangé sautin tiang. “Palajahan dina Wrespati palajahan sane ketil ring sekolahan.” “Palajahan apa dogén?” “Ilmu ukur, Aljabar, Ilmu alam miwah Ilmu hayat.” “Ooo kéto. Sakéwala selegang malajah. Da liunan macanda. Da gradaggrudug di tongosé malajah.” “Ring dija genah titiangé sareng timpal-timpalé malajah Ajung?” Tiang ngamaluin ajin tiangé ané lakar ngamedalang baos. “Di purinné Ajung Alit laku.” Puri ané nikaanga tekén ajin tiangé, wangunan gedong misi petang kamar. Uli atiban. Sing genahina. Ida ajak oka miwah rabinné kesah ka Denpasar. Ditu ida dadi kepala Kantor Penerangan. Ditu masi ida, madue puri di jalan Gumitir. Ajin tiangé masih ngicén magitaran nyabran Sanisacara. Ané karsaang ida, yén magending da kanti munyiné cara anak mageluran. “Apang sing palungguhanga tekén pisagané. Apa buin, pisaga selat témbok danginé ngelah rare.” Marasa sing percuma tiang malajah bareng ajak timpalé makapatpat. Ané makada tiang, miwah timpalé makapatpat sayan bisa tekén palajahan ilmu

21


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

alam ajak palajahan Ilmu hayat. Sajaba Wayan Parka, sayan bisa tekén palajahan aljabar miwah ilmu ukur. Nyabran Saniscara garjita pesan tiang. Ané makada, tiang miwah timpalé makapatpat pada bisa magitaran. Sing buin ada ané ajahin. Ada buin ané makada kenehé garjita. Sing piwal tekén paiguman sing milu-milu dadi krama GSNI miwah IPPI napkala magending. Tiang miwah timpal tiangé di nujuné selagenti magendingan, sing ada ngendingang Génjér-Genjér, Nasakom Bersatu, Resopim, Gentasuri, Kepasilan, Buah Buni, Ngulah Kedis, miwah gendingan lenan. Ané gendingang tiang ajak timpal tiangé makapatpat magilihan: Bengawan Solo, Saputangan Dari Bandung Selatan, Melati di Tapal Batas, Aryati, Putri Cening Ayu, miwah Galang Bulan. Yén nyén kadén ngorahin, makejang timpalé di sekolahan nawang, tiang ajak timpal tiangé makapatpat dueg magitaran miwah munyiné napkala magending getar. Di subané duang bulan magitaran, Putu Parka ngorahin tiang. Ketut Santa nagih kacunduk. Kacunduk ajak tiang. Tatujoné kacunduk lakar ngorahin apang milu péntas di katujuné PKI-né ulang taun. Putu Parka buin ngorahin. “Ipun mapajar, polih jinah.” “Maan pipis apa?” “Kocap jinah pinaka prabéa numbas busana.” Sing ngantiang tempo buin, Putu Parka orahin tiang ngaukin wayan Méndra, Gedé Jaya miwah Wayan Warta. “Mumpung ada galah, mumpung nu mangaso, énggalin alih. Tiang ngantiang di betén jepun di arep ruang guruné. Disubané mapupul tiang nyambat pangidihné Ketut Santa. “Ketut Santa sekretaris IPPI kabupaténé sane nganikain Cok?” Patakoné Wayan Warta sautin tiang aji anggutan. Ningalin tiang maanggutan Wayan Warta macempléng. “Sampunang kayun, Cok.”

22


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Nggih Cok. Elingang iraga sareng lima sampun igum ten jagi nyarengin GSNI utawi IPPI,” Wayan Méndra miwah Gedé Jaya sibarengan nimbalin. Sonder matempo buin, orahin tiang Putu Parka ngorahin Ketut Santa. “Orahin ia, orahang sing ngisinin pangidihné.” Buin, limang dinané Gedé Jaya ngorahin tiang, Nyoman Jiwa, wakil ketua GSNI kabupatené mapangidih apang péntas napkala ulang taun PNI-né. Kapin sing lakar ngisinin pangidihné Nyoman Jiwa, Wayan Warta mapetuéling aji patakon. “Sampunapi yéning wénten tangkil ka purin Coké, mapinunas mangda ajin duéné nganikain péntas ring ulang tahun PNI-né?” “Yén ada maatur kéto, yén ajin tiangé nganikain tetep tiang masaut néntén ngiringang pangarsan ajungé.” “Yéning ajin Cok Agungé nyesed napi ngawinang?” “Lakar orahang iraga magitaran, sing ada tatujon péntas. Tatujoné anggon ngisinin demen. Lakar matur masi tekén Ajung tiangé.” “Napi malih jagi nikaang Cok ring ajin duéné?” “Tiang ajak timpalé makapatpat, masekolah tatujon utamané malajah. Sing milu-milu mapolitik.” Buin maninné timpal-timpalé ané dadi krama GSNI miwah IPPI masasimbing aji sindiran. Ada nyindirin tiang ajak timpal tiangé makapatpat grup borjuis. Goba malingis, sakéwala nyaliné malakar aji telengis. Ada nyindirin aji gendingan: ada group jalema jelé brakapak. Mua tapak. Yén magending munyinné care ember matepak. Ada nyindirin aji raos. Saling sautin: ada grup, grup feodal. Awalné pondal, tendasné cara bal. Yén magending, ngorahang tiang sing ngelah modal. Tiang jalema feodal tiwas, baang ngidih baas. Ada masi nyindirin aji tulisan di kertasé ada mejang di duur bangku tongos tiangé ajak timpal tiangé makapatpat mejang tas. Isin tulisané ada grup kontra révolusi. Jalan Retul. Anggon rujak campuhin sentul. Lan

23


Suara Saking Bali

ganyang laut

Édisi LV | Méi 2021

panggang. Gaénang bangbang. Laut makalima pulang

dugdugang. Dugdugang cara pindang. Sindirina kéto, tiang, ajak timpal tiangé makapatpat sing ngrunguang. Sing nyangetang. Nanging, tiang ajak timpal tiangé makapatpat sing terima dugas Nengah Kandra ngéténg-ngéténg ngorahang grup kuluk berung. Maimbuh nangtangin majaguran. Ngorahin ngrebut sambil nuding aji tujuh kébot. Gedé Jaya majujuk nuding. “Wé cicing bendahara IPPI tukang pantet pipis. Cang lawan. Timpal cangé sing demen dadi jalema pengecut buka timpal di kelas ibané. Nyanan payu di klotok. Di sekolahané ené sing ada bani tekén iba, mapan kasub jago néngklung. Nyanan buktiang kaduegan cainé néngklung. Ajak timpal cainé buin patpat apang ada ningting awak ibané yén bah di biasé kéna tendangan cangé!” Nengah Kondra, nyautin “Lakar buktiang cang, wé, kuluk berung manyényéh. Cai sing ada apaapané. Lakar buktiang nyanan di Klotok, raos cainé patuh tekén munyin derim puyung.” “Wé Basong gudig,, kabisan cainé néngklung tuah akéto suba ngapak-apak. Pamér dini ditu ngédéngang kakembangan téngklung. Téngklung cainé téngklung téndas keléng. Téngklung amah temah!” Nengah Kondra barak biing muané ketoanga tekén Gedé Jaya. Mara bibihné lakar makemélan, munyin bél pinaka cihna suba telah galahé mangaso maklenténg. Suud makecuh, sarwi mandreng Gedé Jaya, Nengah Kondra makaad. Timpal-timpalné ané paturu IPPI nututin uli duri sarwi makecuh. Satondén ka Klotok, sanjané, tiang ngadén Gedé Jaya lakar kalah. Sawiréh sing taén dingeh gatra ia malajah téngklung. Kéto masi sing taén tepukin ia néngklung. Sakéwala, ané kadén tiang ento pelih. Gedé jaya menang nglawan Nengah Kondra.

24


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Manik Sudra

25


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

/4/ Satondén tanggal 1 Oktober 1965, tanggal kuda kadén dugasé ento. Ada ramé-ramé di malun pekené. Sing tawang apa ngranaang, nadaksara raméraméné biur. Di subané tatasang tiang nlektekang, biure ulian anak majaguran. Tingalin tiang anak muani gedé gangsuh karebut. Ané ngrebut ada sawatara ajak dasa. Marasa kalilih karebut, anaké gedé gangsuh ento malaib beneng kauh. Anaké ané ngrebut nguber. Biuré makada ramé-raméné suud. Tiang ané mabalih ajak Gedé Jaya dugasé ento, gagéson mulih. Gedur-gedur tangkah tiangé. Nyeh ané ngranaang. Baan nyehé, tiang sing pesu raos nang abuku. Sledét tiang Gedé Jaya. Tepukin tiang muané nyinahang inguh tan kadi. Teked dangin Balai masyarakaté, mara lakar mabikuk kelod, tepukin tiang anak ramé magrunyungan di ajeng puri agungé. Tundikin tiang Gedé Jaya, ajak tiang kema. Teked di ajeng Puri Agungé, tiang makesiab anaké magrunyungan ruyu makalé ngraos. “Anaké ané rebuta matianga.” “Anaké ané ngrebut suud ngamatiang malaib.” Sayan makesiab tiang dugas ningeh anak muani pukel ngraos sanget gati. “Timpalé, PNI, ada ngamatiang. Ané ngamatiang pasti PKI. Timpal-timpal ajak makejang lan nglapor ka kantor polisi. Suud ngraos kéto, anaké muani pukel ento magedi. Gancang gati tindakané. Didurinné anak muani siteng maguét, sawatara ajak dasa nututin. Gedé Jaya tundikin tiang. Ajak tiang mulih. Teked di purin tiangé, tiang maatur tekén ajin tiangé. Aturang tiang masi raos anaké muani ané pukel totonan. Mireng ané aturang tiang, ajin tiangé matangi uli korsi ané linggihina. Sing maosang apa buin mamargi medal.

26


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Buin mani semengané, taméng uli dija kadén suba ramé tepukin tiang majujuk di téras puriné. Seregep saha sanjata. Ada ngaba kléwang maaud, ada ngaba kéris maaud, ada ngaba cabang, ada ngaba tumbak, ada ngaba roti kalung. Makejang maatur ngorahang lakar ngalih ané ngamatiang krama PNIné di jaban Puri Agungé. “Suba tawang ané ngamatiang?” Ajin tiangé matakén. “Sampun,” mabriuk taméngé masaut. “Nyén ané ngamatiang?” Selagenti taméngé masaut. “I Pica, sareng I Miarsa.” “Kho Hok Djin.” “I Londo.” “I Miarsa.” “I Gobleg, I Rinda, I Rada.” “I Manis.” “I Suda.” “Ajaka adasa ané ngamatiang?” “Inggih Dwagung.” Ditu ajin tiangé ngorahin apang nglaporang ka kantor polisi. Yén polisine sing ngejuk, ajin tiangé sing nemalangin ngamatiang. Tanggal 1 Oktober 1965. Sekolahan tongos tiangé malajah biur. Biur baan gatra. Gatra ané dingeh tiang. Gatra unduk Déwan Jéndralé matiang Déwan Revolusi. Di mulihé, di salantang rurung, Putu Parka ngorahing tiang. “Jaga genting kotané niki Cok.” “Genting kénkén?” tiang matakon. “Piragi tiang nuni krama GSNI-ne ngraos, yén menang, sakancan GSNI né jag bangkaang.”

27


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Piragi tiang taler nuni, krama PNI-né ngraos, yén menang, sakancang krama IPPI-né jag tampah. Ketua, Bendahara miwah pamucukné empug tendasné aji batu. Dimakecrot polonné, saup. Sambehang kija-kija.” “Gedé Jaya indayang takénin,” Wayan Warta ngraos, sareng ipun tiang miragi krama IPPI-né wenten ngraos. Yén menang payu maan mabalih anak nguling pedanda miwah nenggala pura madadiang carik utawi tegal.” “Jakti Cok, tiang mirage raosé nika,” Gedé Jaya ngraos dugas tolih tiang. Sekat ento ajin tiangé nganikain apang suud malajah bareng. Apang suud masi magitaran nyabran Saniscara. Ajin tiangé nganikaang guminé sayan genting. Sing buungan lakar ada siat gedé. Siat gedé PKI nglawan PNI. Siat gedé nganggon sanjata.

/5/ Munyin cecek di témboké, ngranaang tiang inget tekén déwék. Ngranaang masi nlektekang suraté makapatpat di duur méjané. Maca adané ané ngirim, inget tiang tekén bapané Putu Parka, Wayan Méndra, Gedé Jaya miwah Wayan Warta. Tiang engsap tanggal kuda kadén dugasé ento. Ané ingetang tiang guminé sayan genting. Ané ingetang tiang lakar ada panumpasan PKI. Bapan timpal tiangé makapatpat teka. Kala ento, tiang nikaina negak di samping korsi ané linggihina. Ajin tiangé malinggih di korsi tamuné ané lantang. Bapan timpal tiangé makapatpat negak majajar di arepé. “Ampura Dwagung,” bapané Putu Parka maatur “Wenten napi, kantos matitip baos sumangdéna titian sareng patpat tangkil rainané mangkin?” Sing ngicén selah bapané Wayan Wéndra, Gedé Jaya miwah Wayan Warta matakon, ajin tiangé nelatarang tatujon idané apang tangkil dinané ento. Sawatara buin duang minggu lakar panumpasan krama PKI-né. Ané numpas taméng tentera miwah RPKAD ané lakar teka uli Jakarta. Bapan timpal tiangé

28


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

makapatpat nikain ida apang sing jejeh. Ajin tiangé nganikaang sing milu matumpas. Ané makrana kapin dadi krama PKI, bapan tiangé makapatpat dadi delik sandi PNI. Delik sandi ané ngranaang ketara BTI-né turba. Ané makada gerakan landerfom PKI-né ketara. Ané ngranaang sakan rarincikan daya PKIné ketara masi. Kéto masi ngranaang ketara rencana PKI-né nguling pedanda miwah pemangku, nabug bangkén krama PNI-né di bangbangé dalemné selaé meter miwah nenggala sakancan purané dadi tegal, ketara. Ajin tiangé laut ngarauhang hasil rapaté itelun ané mastiang nyén ané matumpas. Lénan tekén krama PKI-né ané ada di daftaré, ané sing matulis di daftaré sakéwala milu dadi réncang PKI, ané kapingetin mapan gelar-gelur miwah brakapakan. Kepala kantor miwah pagawé sig tongos bapan timpal tiangé makapatpat, magaé milu kena garis. Milu matumpas. Rapaté masi mutusang, tur ané milu rapat cumpu, bapan timpal tiangé makapatpat sing matumpas. Apang sing ngenah mademen-demenan, rapaté mutusang apang bapan timpal tiangé makapatpat késah uli kotané ené buin aminggu ajak pianak somahné. Satondén késah mabaang kartu miwah surat keterangan pinaka krama PNI. Di majalan késahné atehang taméng kija késah. “Yén cai makapatpat sing késah ajak pianak somahé uli dini, iang nyeh. Tawang ané nyehang iang?” Ajin tiangé mabaos tumuli matakén. Bapan timpal tiangé makapatpat sibarengan makitukan. “Dibi iang ada ngorahin. Pisagan cainé ané PNI suba mapacuk lakar numpas cai makapatpat. Kanti pianak somahné lakar tumpasa.” Ditu, ajin tiangé masi nganikaang pangarsan idané di rapaté. Ajin tiangé mapangarsa, apang umah bapan tiangé makapatpat sing borbor taméng. Taméngé, ajin tiangé ada ngaturin, lakar ada anak ngencur aji api di subané nuruang lengis gas uli raab kanti batarané. Ajin tiangé di rapaté mapangarsa apang umah bapan timpal tiangé makapatpa kadadiang markas PNI utaminné taméng ané numpas dadua. Sisané dadi markas RPKAD miwah tentera.

29


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Ané sing sida baan iang nyautin, patakon pamilet rapaté,” ajin tiangé mabaos. “Napi sane takénanga duagung?” bapané Wayan Warta nyempléngang patakon. “Ané takonanga nyén sujatinné ngelah umahé makapatpat. Iang sing nyautin ané sujatinné ngelahang. Yén orahang cai ajak pat ngelahang, pasti orahanga mapilih numpas. Dilepeté orahanga kong kali kong ngajak PKI. Ané matakon, uli pidan sing demen ajak iang. Wiréh iang ané sing cumpu ia dadi wakil PNI di kotané ené. “Raris sapunapi Dwagung nyawis?” “Iang nyautin aji nem lengkara: buin dasa lemeng orahina ané ngelah. Sautin iang masi aji: apang sing kadanan ngendog yén iang ngaku ané ngelah. Pasauté busan pesuang iang apang sing seseda. De gedeg iang masaut ngaku ngelahang, nah”. “Nenten dwagung,” bapané Putu Parka nimbalin. Di subané maangkihan buin ngraos. “Durusang

Dwagung

ngangkenin,

nikaang

titiang

sareng

patpat

madunungan.” “Titiang sareng tiga pateh itungan sareng bapané Putu Parka.” Bapané Wayan Méndra, Gedé Jaya miwah Wayan warta masaut sibarengan. Suud ngicén kartu misi gambaran banténg ngipuh di sisinné segitiga ané medalanga tekén ajin tiangé, uli kantong kuacané, banban nganika sakéwala santep. “Pianak iangé dadi saksi. Buin pidan ja guminé degdeg. Kayangé ento tangkil mai. Ditu umah cainé makapatpat lakar ulihang iang. Buin nem dinané Putu Parka, Wayan Méndra, Gedé Jaya, Wayan Warta teka ka purin tiangé. Teka mapamit tur ngaé pasamayaan lakar kacunduk di subané tuuhé ngenjek nem dasa tiban.

30


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Dugas panumpasané liu krama PKI-né ané kena garis. Liu masi umahné ané maborbor. Dingeh gatra pagawé miwah kepala kantor tongos bapan timpal tiangé makapatpat magaé makejang matumpas. Di sekolahan tiangé, pamucuk IPPI-né dingeh alih tentara. Dingeh abana ka Kodim. Kondén ada dingeh matumpas. Ané ngranaang tiang ngidigang pala gatra unduk ané ngamatiang krama PNI-né di jaba puri agungé. Dingeh bragédéga aji truk. Di desa penasan dingeh siksana. Ané nyiksa krama PNI ajak liu.

/6/ Kanti tiang tamat kuliah. Kanti tiang lakar pensiun bulan Méiné jani. Bapan timpal tiangé makapatpat tondén teka. Teka nakonang umahné suangsuang. Tekén ajin tiangé, taén tiang nakonang. Ajin tiangé mabaos cendet nyawis patakon tiangé. “Antiang dogén, buin pidan ja teka, kayangé ento serahang umahné makapatpat. Yén sing pelih ada pang telu tiang nakonang. Yén sing pelih, uli duang tiban ané liwat tiang nakonang. Lebihan tekén pang telu, sing bani tiang nakonin ajin tiangé. Nyeh yén ida bendu. Tiang nawang, yén ajin tiangé bendu, baos ané sing bisa ningehang aji koping medal sakéng lambén idané. Kapin pakarangan puri Semaracitané linggah, cupek pesan rasaang tiang wiréh okan sameton ajin tiangé ngwangun tongos makejang. Ajin tiangé masameton ajak telu. Suang-suang sametoné madué oka pada matelu. Buina sameton ajin tiangé suba ngelah kompiang pada madadua. Kondén tiang miwah adin tiangé buin patpat. Suba pada ngelah pianak pada telu tur ngelah cucu pada dadua. Sing sapatau tiang, mulih uli duang minggu penataran di Jakarta adin tiangé makapatpat suba nongosin umah bapané Putu Parka, Wayan Méndra, Gedé Jaya miwah Wayan Warta.

31


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Kala ento tiang makeneh. Pasti ajung nganikain nongosin. Yén sing kéto, sing bani nongosin. Ajin tiangé nganikain nongosin, pasti ulian mireng atur adin tiangé makapatpat. Sing prasida nongos di puri Semaracita ané suba seksek miwak kosek. Kala ento, tiang makeneh lakar mapatuéling tekén ajin tiangé. Mapatuéling, yén bapan timpal tiangé makapatpat tangkil nagih umahé ané tongosina tekén adin-adin tiangé, kénkén lakar ajin tiangé mabaos. Sakéwala tiang sing bani. Sing bani ulian nyéh ajin tiangé iwang panampén. Di subané iwang panampén mabaos: “Né urusan ajungé. Da milu-milu.” Tiang nawang, ajin tiangé sing dadi takonin apa ané makada ida malaksana kéné utawi kéto. Apa ané ngranaang mutusang kéné utawi kéto sondér ngarsaang tetimbang satondéné. Ngarsaang tetimbang tekén ané patut karsain ida. Ané jejehin tiang di bendun idané di subané mapatuéling. Lénang tekén nuding, ajin tiangé mesuang baos sing sida ningehang aji koping. Kala ento masi, makita tiang ngorahin kurenan tiangé unduk umahé makapatpat. Unduk tiang dadi saksi ajin tiangé lakar ngawaliang yén bapan timpal tiangé makapatpat tangkil di subané guminé degdeg. Ngekoh tiang ngorahin. Pasaut ané lakar tampi tiang pasti: “Urusan anak muani da tiang milu-miluanga. Tiang nu inget tekén baosné iaji tekén ibiang dugasé ngaturin tetimbang. Kadén kéné iaji mabaos: awak luh da milu-milu ngurusang urusan anak muani.” Ada buin ané ngranaang tiang ngekoh ngorahin kurenan tiangé. Tiang lakar upeta aji raos sepet. “Yén Bli Agung tepén unduk mara inget tekén tiang. Mara ngorahang saha ngidih tetimbang. Cutetné, tiang sing lakar masaut nang abuku.” Yén sing pelih, ada pang lima tiang suba kétoanga.

32


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Duang bulan ané liwat, di subané petang bulan ajin tiangé maplebonang. Tiang mabuaka adin tiangé makapatpat. Ditu tiang ngorahin unduk umah ané tongosina. Tiang masi ngorahin, dadi saksi. Saksi, dugas ida masamaya lakar ngwaliang umah gelah bapané Putu Parka, Wayan Méndra, Gedé Jaya, miwah Wayan Warta. Orahin tiang kéto, pasaut adin tiange makapatpat patuh. “Ampura Bli Agung. Ajung ring tiang ten wénten nganikaang sakadi sané nikaang Bli Agung wawu. Yén wénten becikan tiang ten ngenahin umahé puniki. Lek manahe, ring sampuné ngenahin matilar sakéng deriki ulian umahé tagiha ring sane nuénang.” Gendingan Putri Cening Ayu ada ngendingang uli pamereman ajung tiangé. Ningeh gendingané ento nadaksara tiang inget tekén awak. Sawiréh ané ngelah munyiné kurenan tiangé, tiang nadaksara inget masi: tiang ané ngorahin kurenan tiangé mabersih-bersih miwah matamped-tamped ditu. Mara lakar nyemak suratné Putu Parka, Wayan Méndra, Gedé Jaya miwah Wayan Warka, kurenan tiangé teka. Gagéson majalan. Nyekolang surat maamplop coklat di duur mejané. Ngraos sarwi nlektekang tiang disubané majujuk di arepé. “Suraté ené bakatang tiang dilemari busanané ajung. Sawiréh di bucun suang-suang suraté misi kruna Rahasia, tiang sing bani maca.” Suud ngraos kéto, kurenan tiangé matilar. Suraté makapatpat jemak tiang. Ané ngirim bapané Putu Parka, Wayan Méndra, Gedé Jaya miwah Wayan Warta. Kertas di tengah amplopné baca tiang selagenti. Tanggal suraté mabinaan. Sakéwala warsa suraté patuh. Pada warsa 1972. Isinné masih patuh: ngaturang umahé makapatpat. Unduké ngaturang ené suba orahanga tekén pianak somahné. Ané makrana ngaturang, ajin tiangé ngranaang nu idup dugasé ento kanti jani.

33


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Suud maca, makejang celepang tiang ka amplopné suang-suang. Laut jampélang tiang dadi besik. Di subané majampélan besikang tiang ajak suratné Putu Parka, Gedé Jaya, Wayan Wéndra miwah Wayan Warka.

Amlapura, 2020

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak, Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.

34


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

35


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Matatu Tan Pagetih

Pidan, liu ada ané malajah ngigel di balé banjaré Ada ngigel péndét, condong, miwah igel-igelan ané lén Lénan tekén ngigel ada masih ané malajah magong Demen tiang ningalin sekaa trunané buka kéné Sutindih tekén budaya baliné

Ané jani, enuké inget budaya baliné? Miribang, suba engsap. Tusing ké lek tekén anak dauh tukad? Ia ané seken malajahin Malajahin ané pantes iraga palajahin

Tiang tuah ngantiang anyud-anyudan Tusing ja lén, tuah anyudan budaya baliné nganti ka dauh tukad Enu ké lek malajah budaya bali?

Singaraja, 22 Februari 2021

36


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Sutindih I Mémé

Tusing kerasa tiang jani suba kelih Tusing kerasa tiang suba menék bajang Asané mara ibi tiang gandonga tekén ipun Magandong sabilang lakar kayeh di tukadé

Selantang galah suba tiang entasin Tiang metilesang déwék Boya ja ulian kena corah Tusing masih ulian tiwas arta brana

Nanging tiwasé kaliwat ulian tusing nyidaang ngaénang ipun setata makenyem Tusing ja lén tuah kenyemné i mémé Tutur ipun setata ngaénang kenehé dayuh Polos, alon, tur dabdab yéning ngorahin tiang

Gelutan ipun ané setata ngaé anget Tusing ja lén tuah gelutan i mémé mé mémé suba amongkén baktin tiangé tekén mémé Suba amongkén tiang ngidaang tresnain mémé Mé. mémé bibih tiangé caket tuara ngidaang mamunyi, mé Caket ulian kondén ngidaang ngawales sutindih i meme

Singaraja, 21 Désémber 2020

Nyoman Ananda Prema Shanti, sisia SMP Negeri 3 Singaraja. Embas ring Singaraja, 10 Novémber 2007

37


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Satua Bali

38


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Ada tuturan satua anak muani balu, maumah di Banjar Kanginan, ngelah panak muani aukud madan I Lengar. Déning makelo suba bapan 1 Lengaré balu, makeneh lantas ia buin ngalih kurenan. Lantas metain koné ia anak luh, anaké luh ento masih balu, maumah di Banjar Kawanan.

Nyoman, Nyoman, beli anak pepolosan ngomong tekén nyai. Kéné beli uli makelo suba balu, nyai ja masih balu, beli ja suba ayahin nah Nyoman?” kéto abet bapan I Lengaré metain I Balu Kawanan.

Masaut lantas I Balu Kawanan, “Beli Wayan, da Beli pedih, pocol Beli

ngomong tekén icang, icang sing ngisinin omong Beliné, krana kéto icang tusing demen ngelah panak kualon.” “Baan beli ngelah panak, nyai tusing nyak tekén beli?” “O, Beli Wayan,” kéto pasautné Ni Balu Kawan, mulih lantas bapan I Lengaré. Suba jani neked jumah, bengong koné ia ngeneh-ngenehang omong Ni Balu Kawanané. “Né kénkénang jani baan makeneh, i déwék dot pesan ngelah kurenan, ada anak luh ané cumpuin lakar anggon kurenan, mara petain tusing nyak, baan i déwék ngelah pianak koné. Lamun kéto, senun I Lengaré idup, dong tusing ia lakar ngenyakin i déwék. Ah kéné ja baan. Bakal matiang tendasné I Lengar, dong nyakina ya i déwék tekén Ni Balu Kawanan,” kéto koné kenehné bapan I Lengaré, lantas ajakina pianakné kabian ngalap nyuh. “Lengar, Lengar, jalan kabian ngalap nyuh lan!” “Jalan,” kéto pasaut pianakné, lantas ia majalan ajaka bapanné. Suba jena neked di abianné, menék lantas bapan I Lengaré ngalap nyuh. Pianakné koné konkona nudukin tur tundéna nongos di bongkol nyuhé. Mara ia nganggét nyuh mula kajané, tundéna koné panakné nongos ba dajanné. “Lengar paak dajanné laku nongos!” ngelodang koné lantas lakuna ulungan nyuhé. “Lengar paak danginné laku nongos!” kéto abetné bapanné, paak danginné lantas I Lengar nongos, ngawangan koné ulungan nyuhé. Nganti telah buah

39


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

nyuhé baana ngulungang masih sing kena-kena panakné. Tuun koné lantas Pan Lengaré, buin punyan nyuhé lénan lantas penéka. Kéto dogén koné, benengbenengina dogén pianakné ngulungin nyuh, masih tusing kena-kena, kudang puun kadén suba menék, kanti lepah gati suba bayunné. Déning kenyel suba bapan I Lengaré masih tusing nyidaang ngamatiang panakné, mulih lantas ia negen nyuh ajaka dadua. Kacrita buin maninné ujan lantas gedé gati, kéné koné kenehné bapan I Lengaré, “Nah jani té ujan, nyanan dong blabar ja di tukadé, bakal ajak mamancing I Lengar, nyanan tuludang tendasné pang anyud dong mati ya polonné,” kéto kenehné Pan Lengaré. Suba koné nget ujané, ajakina koné lantas panakné mamancing, “Lengar, Lengar, jalan mamancing lan, Ngar! Blabar jenenga di tukadé, kagét apa maan bé julit, nyanan ajaka timbung.” Nyak koné panakné tur majalan ajaka dadua ngaba pancing. Suba neked di tukadé, sajaan koné blabar, kéné lantas abet bapan I Lengaré, “Lengar, pulang suba pancingé, ditu jongkokang ibané di bibih tukadé!” Ya mara mulang pancing I Lengar lantas tinjaka koné tekén bapanné. Apa anyud lantas I Lengar nglémbang ka tebénan. “Nah, bangka polonné, jani té awaké ganti payu ngantén ajak I Balu Kawanan,” kéto kenehné bapan I Lengaré, lantas mulih. Di jalan lantas tumbuh kenehné kéné, “Ah adén jani suba alih I Balu Kawanan, nyanan petengé bakal ajakin majalan.” Kema koné lantas Pan Lengar kumah Ni Balu Kawanan, teked di kori patengahané, dingeha koné Ni Balu Kawanan gending-gending di balé gedéné, kéné koné gegendinganné, “Siap sangkur ngatekok diwang, tiang lacur sing ada nganggoang.” Sautina lantas tekén Pan Lengar, “Beli nganggoang.” Tusing koné runguanga tekén Ni Balu Kawanan déning buka ngramangé dingeha munyi. Tutuganga koné masih gegendinganné, “Luas ngalu jarané lua, kéné balu suba tua.”

40


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Manik Sudra

41


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Buin sautina tekén Pan Lengar, “Jalan paturu balu.” Kéto pasautné Pan Lengar, lantas koné ia menékan ka balé gedéné. “Yé Beli Wayan, Beli mara teka? Negak Beli Wayan!” Negak koné lantas Pan Lengar di baléné maap-aapan ajaka Ni Balu Kawanan. “Beli Wayan, apa jenenga buat Beliné mai, dadi ulesné buka gatiné?” Kéto patakoné Ni Balu Kawanan. Masaut lantas Pan Lengar, “Kéné Nyoman, buat beliné teka mai, sing ja lén, buka omongan beliné i pidan, dadinné beli nyekenang tekén nyai, déning ada raos nyai i pidan dugas beliné ngomong tekén nyai diwangan. Ada raos nyainé dugasé ento, nyai ngorahang tusing demen ngelah panak kualon, men jani pianak beliné suba mati, men nyai ngenyakin beli,” kéto abetné Pan Lengar. Tengkejut lantas Ni Balu Kawanan. “Yé, i pidan mati pianak Beliné? Mara ibi not icang seger oger panak Beliné I Lengar.” Masaut Pan Lengar, “Mara gati, anak kanyudang tendasné di tukadé. Kabelog-belog kajak mamancing. Ya mara ia nyongkok mulang pancing, katinjak tendasné uli duri. Apa nglémbang polonné beneng kelod. Bangka suba polonné antep-antepanga tekén yéhé di batuné.” Masaut lantas Ni Balu Kawanan, “Né kéné né Beli, pianak Beliné tera pedalem Beli ngamatiang, kalinganké tiang anggon Beli kurenan, yan icang makurenan ngajak Beli payu dadi patigtigan dogén nyen icang ditu, icang tera bani. Nah da suba lantanganga ténénan, icang tusing demen tekén Beli. Kema suba Beli mulih, buina icang tusing maan masanggup tekén Beli,” kéto abet Ni Balu Kawanan, apa kebilbil lantas Pan Lengar, laut mesuang aéng klisatanné. Tan kacrita Pan Lengar ajak Ni Balu Kawanan, kacrita jani I Lengar, tusing koné mati, kampih lantas ia di pesisi, ngrayang koné ketuhé lakuna, ditu lantas pedemanga ibanné. Suba jenenga melahan kenehné, negak lantas ia sambilanga makeneh-keneh, “Né kija laku jani, mati ja mati, idup ja idup.” Suba pasti kenehné kéto, lantas ia bangun tur lantas majalan. Joh koné suba

42


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

pajalan I Lengaré, sabilang nepukin kubu koné singgahina dogén ngidih-idih nasi. Ada ja koné maang nasi, ada ja tusing. Kacrita neked suba pajalanné di alasé, nepukin tetamanan koné ia ditu. “Ne ada taman dini, nyén ngelah tamané né, dini ja koné malu mrérén,” kéto kenehné I Lengar, negak koné lantas ia ditu di bongkol nagasariné. Buin kejepné laut ada koné dedari paceburbur kema kayeh di tamané ento. Bengong koné I Lengar mabalih dedari. “Né tusing tawanga i déwék dini, teka-tekan ojog ngelus kamben teka anaké luh ento. Méh né jenenga madan dedari, bakal engkebang ja bajunné abesik,” kéto kenehné I Lengar, engkebanga lantas bajun dedariné abesik. Suud jena dedariné kayeh, makejang koné pada nyemak-nyemak baju, kuala ada adiri tusing bakatanga bajunné. “Né dija bajun gelahé,” kéto koné pangandikanné. Bareng koné timpalné pada ngalihin, masih tusing koné bakatanga. Déning suba makelo alih-alihina tusing bakatanga. Apa kalahina to dedariné adiri tekén timpal-timpalné mantuk ka Suargan. Nu koné kileng-kileng ditu dedariné ajaka didiana, tengkéémina tekén I Lengar. “Yé né ada jlema dini méh anaké né jenenga ngengkebang bajun gelahé,” kéto pangandikan dedariné lantas paakina koné I Lengar. “Jero, Jero, ulihang bajun tiangé,” kéto pangandikan dedariné, ojog tebaga koné I Lengar. “Baju napi tagih jeroné?” “Embok mejang baju dini laut ilang, cai dogén dini.” “Tiang tusing nyemak bajun emboké, tiang mara mai,” kéto koné pasautné I Lengar, mara dedariné membok-embok, ia bareng membok. “Ah cai suba nyemak, déh ulihang, tebusa ja duang tali.” “Tiang tusing nyemak, kadung alaksa embok nagih nebus, dija men gabagang tiang baju.” Makelo gati koné makencan-kencan I Lengar ajaka dedariné, tusing pesan I Lengar ngangken.

43


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Embok-embok tiang matakon ja tekén embok, embok nyén sih, dija umah emboké?” kéto abetné I Lengar, masaut lantas dedariné, “Embok suba dedari Supraba uli Suargan, né cai nyén adan cainé, nyen ngelah panaké, muah dija désan cainé, dadi cai bani clapat-clapat mai ka tengah alasé wayah padidian?” Masaut I Lengar, “Adan tiangé I Lengar, tiang tusing nawang mémé bapa, inget tiangé uling cerik suba nglaku-laku, sing jalan-jalan medem.” “Nah kéto ja Lengar, embok tusing ja nyidaang mulih ka Suargan, jalan suba dini nongos bareng embok. Kénkénja cara manyama, kéto, kéto abeté ajak dadua,” kéto abetné dedari Supraba. Masaut lantas I Lengar, “Nah kéto ja kéto.” Dadinné ditu lantas nongos dedariné ajak I Lengar. I Lengar jemet gati koné ia magaé mabian-abian ditu, mamula koné keséla, kladi, sueg. Dedari Supraba anak ngaba manik sakecap koné ngaji koné dané padi, bé. Nah apa ja koné dotanga, jeg ada. Suba makelo-kelo I Lengar ajaka dedari Supraba ditu, suba jani I Lengar truna, to koné dedari Supraba lantas petaina tekén I Lengar nagih anggona kurenan. “Embok-embok kéné ja suba, jalan ja suba makurenan ajak dadua, kéné tusing ada anak luh lénan tolih dini,” kéto abetné I Lengar. Tusing koné kayun dedari Supraba. “Lengar, da ja cai kéto, cai anak tusing dadi makurenan ajak embok, cai manusa, embok dedari,” kéto abet dedariné, masih lemesina dogén koné tekén I Lengar. Bes pepesé kéto, apa pedih dedari Supraba. “Pah Lengar, né sajaan I Lengar langgia pesan. Beduda nagih ngungkulin tendas, nah déning bes congah I Lengar tekén embok, wastu bungut I Lengaré apang béngor, matanné apang mlontod, limanné apang séngkok,” kéto pastun dedari Suprabané, prajanian lantas I Lengar buka kéto. Ngeling koné lantas I Lengar ngidih pelih tekén dedari Supraba. “Nah jani lingang ibané, kénkénang embok jani cai. Kadung suba labuh munyin emboké. Nah taanang malu akejep. Yan jani tusing nyidaang

44


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ngilangang malan cainé, lamun cai makeneh makurenan, embok matujuhin cai anak luh, cai tondén ningeh orta, to panembahan cainé di negara Ida Anaké Agung kasungsutan. Okanidané istri palaibang Rangsasa. Asing anak ngalih kema tadaha dogén tekén Rangsasané ento. Wireh suba tusing ada bani panjakidané nyeluk okanidané kema, to lantas Ida ngruntuhang wacana, “Nah nyén ja nyidaang nekaang panak gelahé tur ngamatiang Rangsasané ento, ento lakar duduk anggon mantu tur lakar ajak bareng nyéngcéngang guminé dini,” kéto pangandikanidané. Kema jani cai, matiang Rangsasané ento, embok marengin cai. Gaénang embok bui. Ditu di buiné embok lakar macelep apang tusing ada anak nawang. Nah yan suba cai prasida karya, nyidaang cai ngamatiang I Rangsasa tur ngaturang okan Anaké Agung, kala ento malan cainé lakar ilang,” kéto abetné dedari Supraba, turut lantas prejanian ia ngalih buluh anggona bui. Suba jena pragat buiné, macelep lantas dedari Supraba ka buiné. “Nah kadut embok, majalan suba cai jani,” kéto abetné dedari Supraba, uli tengah buiné. Kaduta lantas buiné ento, lantas ia majalan ka negara. Tan kacrita di jalan, teked koné suba I Lengar di bancingah. Mungmung pesan koné bancingahé, tusing ada jlema majlawatan. Makelo koné baana I Lengar ngepah ditu, mara koné ada parekan ka jaba. To lantas takonina tekén I Lengar, “Jero, jero sapunapi dados sepi pisan driki?” Masaut parekané ento, “Kéné. Ida Anaké Agung sungsut, nangis dogén Ida lanang istri peteng lemah.” “Dados sapunika, sapunapi sé?” “Apa, putranidané istri palaibang Rangsasa. Asing kema ngalih tusing mlipetan. Mati suba tadaha tekén I Rangsasa. Jani suba tusing ada anak bani kema majlawatan,” kéto tutur parekané. Kéné lantas abetné I Lengar, “Lamun kénten tiang aturang lakar ngamatiang I Rangsasa.” “Béh da cai pangkah, awak lara kéné buin cenik, damang nagih clapatclapat kema. Da buin matangah cai lakar bani. Mara munyi dogén dingeh cai

45


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

suba cai ngetor. Méh tusing nawang rangsasa jenenga cai. Sada wanén nagih ngamatiang. Inunian suba tuturin, mlingbing-mlingbing bikulan panjakidané dini tusing bani,” kéto abet parekané, masaut lantas I Lengar, “Nggih té mrika aturang tiang.” “Nah kéto ja kéto.” Ngapuriang lantas parekané ento lakar ngaturang I Lengar tekén Anaké Agung. Ida Anaké Agung, Ida sedek katangkilan baan patih punggawa muah prebekel Idané makejang, ané raosanga tuara lénan masih putranidané ical. Teka lantas parekané i tunian, uli joh suba ees pajalanné. “Titiang mamitang lugra Ratu Déwa Agung.” “Apa ada aturang iba tekén gelahé.” “Titiang matur sisip ring Cokor I Déwa. Puniki wénten jadma ring jaba, jadma lara Ratu Déwa Agung. Matanipuné mlontod, samalih séro, bungutipuné béngor, séngkok. Punika jaga sumanggup pacang mamademang meseh Cokor I Déwa I Rangsasa.” “Nah tegarang tundén mai, singnya kagét apa ento nyidaang ngamatiang I Rangsasa,” kéto pangandikan Ida Anaké Agung, ka jaba lantas parekané ngaukin I Lengar. Mara ngapuriang I Lengar makejang anaké tangkil ngedékin tur nyailin, “Jlemané né nagih ngamatiang I Rangsasa. Tusing ngasén-asénang iba mala makaukud.” Masaut ané lénan, “Sajaan teka jlemané né nyidaang ngamatiang i rangsasa, bin pidan jlemané kéné lakar anggén agung.” Tan kacrita jejailan anaké suba ngéndah-éndah, kacrita I Lengar nikaina tekén Anaké Agung. “Nyen adan cainé?” “Titiang I Lengar Ratu Déwa Agung.” “Saja cai masanggup lakar ngalih panak gelahé, tur ngamatiang I Rangsasa?” “Inggih sayuakti.”

46


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Nah lamun kéto, parekan kema sagiang malu né I Lengar!” Sagianga koné lantas I Lengar tekén parek-parekanné, ada ngecuhin ada nyarikin bejukutné koné. Dadi cicing kéné-kénéné kandikaang nyagiang. Cicing i mata mlontod, i bungut béngor. Apang carikan awaké amaha,” kéto koné abet parek-parekané ané nyagiang I Lengar. Suba jena pragat saginé, kaukina lantas I Lengar, “Mai Ngar, ada paica.” Kacrita nunas lantas I Lengar. Tusing di madaarné koné jailina tekén parek-parekané. “Ngar, pagolohin té sabuké, apang lebihan madaar, awak tumbén nepukin daaran jaan-jaan!” Ngomong koné ané lénan, “Ngar, palebihin madaar, nyanan apang betekan I Rangsasa. Mara betek basangné, kuangan buung ngalih Anak Agung Ayu, jabin jeet matanné caraang udang.” Magenepan koné jejailan parekané, I Lengar endepanga dogén koné ibanne, itepanga ibanné madaar. Nah suba I Lengar suud madaar, nikaina lantas ia tekén Anaké Agung, “Lengar, nah kema suba cai majalan, né kadutan pilihin!” kéto pangandikan Ida Anaké Agung. Tunasa koné kadutanidané abesik, lantas I Lengar matur, “Inggih titiang nawegang matur ring Cokor I Déwa. Titiang durung uning ring dija genah Rangsasané punika?” “Nah tukadé ba dauh tuut beneh kajanang dogén. Lamun nepukin cai goa linggah di bongkol abingé, to suba umah I Rangsasa,” kéto pangandikanidané. Mapamit lantas I Lengar. Tan kacrita pajalanné I Lengar nuluh tukad, suba joh gati kaja, tingalina lantas goan I Rangsasané uli joh. “Né jenenga umahné I Rangsasa,” kéto kenehné I Lengar, lantas ia makancut ginting. Dadi nyang abedik koné ia tusing ngelah takut. Suba paak I Lengar tekén goané, adeka lantas tekén Rangsasané. Ngelur lantas I Rangsasa, “Manusa boné. Nyén bani buin clapat-clapat. Bakal cérét getihné matahmatah,” kéto abetné I Rangsasa tur lantas ia pesu. Mara nota I Lengar, dadi manuh koné I Rangsasa, teka tuara ada nyeta ngénkénang I Lengar. Dadi tumbén I Rangsasa ngelah keneh medalem. Suba paakina gati tekén I Lengar

47


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

masih tra ngénkén-ngénkénang. Apa sedekan ngelén-elén I Rangsasa lantas tebeka lambungné tekén I Lengar. Bah lantas I Rangsasa aéng geluranné. Suba bah, tebeka lantas buin kekolonganné. Mati koné lantas I Rangsasa. Suba mati I Rangsasa, aliha lantas Anak Agung Ayu ka tengah goané tekén I Lengar. Dapetanga koné Anak Agung Ayu sedekan nangis. Matur lantas I Lengar, “Ratu Anak Agung Ayu, ngiring mangkin mantuk Ratu Anak Agung, I Rangsasa ipun sampun padem!” “Nyen ngamatiang I Rangsasa?” kéto koné pangandikan Anak Agung Ayu.” “Titiang,” mara pesu Anak Agung Ayu, lantas bangkén I Rangsasané nyengku. Ngandika lantas Ida, “Né nyén cai olas nulungin nira.” “Titiang I Lengar. Ida Anak Agung wantah ngutus titiang ngrereh Cokor I Ratu. Ngiring sampun mangkin mantuk.” “Jalan Lengar.” Mamargi lantas Ida Anak Agung Ayu kairing baan I Lengar. (masambung....)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa Buku I sane kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

48


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Satua Cutet

Ni Komang Fébriantini

49


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Sasukaté ada Virus Corona ring Bali, para murid-muridé liburanga tekén pemerintahé. Suba ada limang bulan lebih di jumah malajah. Ulian inguh tiang ngalih kenehé liang apang tusing emed di jumah. Apa buin jani hari Minggu tusing ada paplajahan. Matan ainé panes nyentak, pas jam roras tengai tiang negak bengong, lantas mémék tiangé matakon.

“N

gudiang to Mang?Adi ngoyong gén?” “Mé, tiang med gati pun jumah melajah onliné lan sinyal sukeh gati ngalih ring désa, jak tusing ngerti pun tiang, pidan

ya tiang ngidayang masuk buin Mé?” “Mimih déwa ratu, masak monto gén kanti emed, Mang yadiapin melajah di jumah tusing ja melajah online gén fokusangné, nanging iraga harus bisa masi ngemanfaatang waktuné ené anggén melajah nyemak gaén lén, iraga tusing dadi males-males nawang, pang tusing kanti emed, jemak gegaén ané ada gunané lan plajahin. Apa buin ada Virus Corona tusing tawang buin pidan kadén lakar masuk, jani selegang malu Komang melajah diapin di jumah.” Bengong lantas tiang mirengang i mémé, mamunyi sambilanga megedi mejalan ngajanang ka tongos abiané. Munyinné ngilang-ngilangang. Lantas tiang ngojog balé tur mebalih. Tusing ada duang jam. Saget i mémé ngaukin tiang. “Mang mai ja!! Tulungin malu mémé, ajahina ja.” “Ngujang Mé?” Sagét ngenah i mémé ngaba buah nyuh akranjang suuna, metingalin ling tengah jelanané, lantas empuga. “Ngudiang to Mé? Liu sajan adi ngempug nyuh.” “Né suba peplajaan adané Mang, mai tulungin ajaka ngaé lengis!” Makesiab lantas tiang, mejam-jam makeneh-keneh, kénkén koné carané ngaé lengis. Disubané tiang taén ningeh ngaé lengis nganggén mesin pabrik.

50


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Manik Sudra

51


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Éngkén carané ngaé lengis Mé? Mémé tusing ngelah pabrik.” “Tusing ja nganggén pabrik Mang, mai!!! Jani tulungin malu mémé, sambilang malajah Mang!” Sasuudan i mémé ngempug, tiang orahina nyeluh lantas ngikih. “Mé éngkénang bin né Mé?” Jak ribet sajan asané ngaé. “.........” Mémé tusing nyak masaut. Sayan paling keneh tiang, sayan kepung meled apang nawang carané yéning ngaé lengis tusing nganggén pabrik. Sautina baan kenyem patakon tiang. “Tusing ja kéweh Mang, yéning suba malajah jek pasti bisa.” “Mai malu aba!” Sesudan nyuhé mekikih, janga di tengah cobék ané gedé, lantas i mémé nempuin yéh. Peresa lantas saipa enyuhé ané suba makikih ento kanti dadi santen. Sssubané dadi santen lantas lebengina di paon kanti ngerodok nganggén panci ané gedé. “Mé suba ajam lebih ngantosang éngkénang mangkin?” kéto tiang matakon. Masaut lantas i mémé. “Jani tulungin malu Mémé ngangkid tur matandusin.” Sesudan tandusina ngajak i mémé mangkin tiang orahina ngantosang kanti dingin lantas lebengina buin ngajak i mémé ané suba tandusina apang kanti dadi lengis. Sambilang ngantosang, i mémé ngajakin tiang negak, ditu lantas tiang ngaé téh. Suud ngetéh, tiang nglanturang nyampatang umah kanti neked di pekarangané. Suud kéto nglanjut tiang nektek dagdag ané aliha dibiné di abiané, lakar anggona maman sampi. Galahé suba jam tengah telu, lantas i mémé ngangkid tandusané tur aliha lengisné ejanga di botolé. Sasukaté i mémé ngajahin ngaé lengis, jani tiang bisa ngaé lengis tradisional.

52


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Wantah akéntenan Mang jani ngidayang iraga ngelah lengis tusing buin meli awak nongos di désa. Apabuin jani kéwéh ngalih pis anggén mablanja. Ulian guminé jani ada Corona, yéning nyuhé adep yadiastun mudah, jani kanggéang anggén lengis bedik-bedik.” “Seken Mé, jani tiang bisa ngaé lengis, ngidang ba jani nulungin Mémé ngaé apang sinah iritan mémé mablanja lan ngidayang ngadep. Hahahaa..,” kedék lantas tiang kenehé liang. Sesukaté i mémé ngaé lengis, mangkin kulawargan tiang tusing taén buin meli lengis di masan Coronané ené, i mémé ngidaang iritan. Lan jani tiang ngadep lengis yadiapin ané meli tuah ajak a désa lan nyamané jani tiang ngidayang ngelah penghasilan yadiastun ngaé lengis tradisional ené.

Ni Komang Fébriantini, sisia SMAN Bali Mandara Singaraja

53


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Artikel

Komang Sujana (Ki Jugul)

M

enteri Pendidikan, Kebudayaan, Riset dan Teknologi, Nadiém Makarim, ngwetuang program Merdéka Belajar sané matetujon nincapang mutu pendidikan ring Indonésia. Nyantos mangkin

Merdéka Belajar sampun wénten 10 épisode. Merdéka Belajar sané akéh kabaosang olih krama pamekas tenaga pendidik miwah kependidikan inggih punika Merdéka Belajar épisode I indik Asésmen Kompetensi Minimun (AKM) sané ngentosin Ujian Nasional (UN), épisode V indik guru penggerak, miwah sekolah penggerak pinaka program merdéka belajar épisode VII. Majalaran program Merdéka Belajar pemerintah pamekas Kémdikbud mapangapti para guru prasida nincapang kaweruhan pédagogi, setata madué inovasi-inovasi nganutin panglimbak téknologi digital. Guru nénten ja tuah dados pendidik nicapang préstasi akademik sisia, nanging nglimbakang makasami poténsi sisia (Profil Pelajar Pancasila). Guru taler kaptiang mangda sida berbagi miwah berkolaborasi. Guru nénten ja tuah madué swadarma ngajahin sisia sakéwanten dados méntor majeng ring para guru lianan, saling

54


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ngwantu muputang pakaryan pamekas sané mapaiketan sareng teknologi digital. Makasami program sané kawedarang olih Méndikbud Nadiém Makarim punika sampun janten mapangapti nincapang mutu pendidikan ring Indonésia. Napi malih manut ring hasil tés PISA 2018, préstasi Indonésia kantun doh ring sor yéning saihang ring 78 negara sané nyarengin. Sané patut kabligbagang inggih punika napiké pemerintah sampun nguratiang pikobet sané wénten pamekas pikobet para guru nglaksanayang Merdéka Belajar? Napiké para guru sampun sayaga Serentak Bergerak, Wujudkan Merdeka Belajar sekadi téma Hardiknas 2021? Kasujatiané satus ribu lintang guru ring Indonésia kantun statusné honorér. Para guru ngaptiang mangda pemerintah nguratiang kesejahteraan guru tur sida kadadosang ASN. Pangapti punika sampun wénten pasaur madasar antuk program PPPK (Pegawai Pemerintah dengan Perjanjian Kerja) warsa 2021. Pemerintah jagi ngrereh kantos ayuta guru PPPK. Yadiastun sakadi asapunika taler kantun wénten pikobet, sakadi guru bahasa daérah durung janten kawéntenané ring perekrutan PPPK warsané mangkin. Mawinan ring portal Guru Belajar GTK Kémdikbud Séri Belajar Mandiri Calon Guru ASN PPPK nénten wénten pilihan guru bahasa daérah. Pikobet lianan metu saking guru honor sané anyar sané durung wénten ring data Dapodik. Napiké guru sané durung ngranjing ring Dapodik miwah durung madué NUPTK dados nyarengin program PPPK? Makéh guru honor sampun mayusa lintang ring 35 warsa kapiambeng ring sajeroning téknologi. Yéning nénten lulus tés napiké jagi setata salantang tuuh dados guru honor? Niki taler durung janten tinglas parindikané. Indiké punika ngawinang nasib guru honor pamekas guru bahasa daérah kantun durung janten utawi durung „merdéka‟. Pikobet salanturné indik kaweruhan téknologi digital. Ring pembelajaran jarak jauh (PJJ) sakadi mangkin kapisaratang pisan mangda nganggén média pembelajaran digital. Sakéwanten durung sami guru, sisia, wiadin sekolah

55


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

madué piranti téknologi digital sané bécik, sakadi kantun wénten guru miwah sisia durung madué gawai, sekolah taler pamekas ring daérah 3T piranti téknologi sakadi komputer kantun kirang, napi malih aksés internét sané durung wénten. Lian ring punika akéh guru kantun kapiambeng ring téknologi, durung sayaga nganutin panglimbang TIK. Kawéntenan puniki sinah ngawinang prosés belajar-mengajar nénten prasida „merdéka‟. Program Merdéka Belajar matetujon mangda prosés belajar-mengajar mamargi bécik, guru miwah sisia seneng saha marasa aman ri kala malajah ngawénang para sisia madué galah nglimbakang sakancan kaweruhan miwah softskill. Sakéwanten pendidikan ring Indonésia durung prasida kabaos aman pamekas ring wewidangan konflik. Sakadi kasus anyar penémbakan kakalih guru ring Puncak Jaya Papua olih kelompok kriminal bersenjata (KKB) sané mangkin sampun kasengguh téroris olih pemerintah. Indiké puniki sampun sinah guru, sisia, krama, nénten madué rasa aman ngamargiang paplajahan ring sekolah. Manut pikobet punika para guru pamekas guru honor saking Sabang kantos Mérauké kantun „kajajah‟ indik kesejahteraan, téknologi, miwah rasa aman. Pemerintah mangda mastiang para guru ngrasayang „Merdéka Mengajar‟ antuk nincapang program PPPK miwah CPNS guru, nincapang program piranti téknologi digital mangda digitalisasi sékolah sané pinaka sinalih tunggil program Merdéka Belajar warsa 2021 prasida mamargi becik, saha mastiang rasa aman pinaka pakantah para guru miwah sisia

malajah ring

sekolah. Merdéka Mengajar pinaka dasar Merdéka Belajar.

Komang Sujana (Ki Jugul), makarya dados guru Bahasa Bali ring Buléléng.

56


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

57


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Pertiwi

Kadirasa ngeling nanging tan ngetélang yéh mata Kadirasa sakit, nanging tan metatu Nengil, boya ja jejeh Pedalem, nanging tuara karungu Disubané pedih, makejang jadmané pada takut Pertiwi…. Wit kauripanné.. Ibuning sarwa maurip Nanging, ituna tuara ngerti Pepinehé tuara galang Karusak… nganggoang kita Cemer… makejang cemer… Saling tuding, saling melihang Bencana medal tan parérénan Jani... tuah mangeling Yéh matané tan paguna Pamuputné tuah maselselan

Wrehaspati Kliwon Klawu 18/6/2020 Semara Ratih P.A

58


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Angin Semara

Kalulut Angin Semara Liang kadi bungané kembang Kenehé suba melayang-layang

Duh... Angin Semara Ngalulut manahé ngadungang tresna Tresna ané matunggilan

Duh... Angin Semara Suud makeber ngejohang Eda buin matilar Manahé tuah pacang masikian Majangkepan kadi Semara Ratih

Wrehaspati Pon Landep 16/7/20 Semara Ratih P.A

59


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Landep

Kenehé tuah landep Jejehé makada takut manyujuh Papinehé suba seken Tuah Landep tatujonné Kéngkénang jani ban madaya Nyujuh nanging tuara bisa Pajalanné karasa peteng Tindakanné kerasa baat Nanging, sundihé sampun masunar Sunaran kaweruhan kapasupati ring papinehé Tur manunggal ring kapatutan Pamargi ngaruruh Landep

Soma Kliwon Landep 13/7/20 Semara Ratih P.A

60


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Pajalan Tresna

Kayang jani enu kaingetang Kenyem manis adiné ané ngaé beli kalulut Alus banban tuturné nglangenin ati Tur ngangsan ngedénang kenehé edot ngelahang

Buka bungané nedeng kembang Tusing abesik kumbangé ané maekin Nanging sing medaya anak tuna ené dadi pilihan Bagiané kadi makeber di suargané Liangé tan sida ban ngorahang

Ngangsan wai tresnané ngangsan mabatun buluan Semayané satya jani suba mategul Buah tresna pinaka saksi semayané Bagiané kerasa tan papegatan

Nanging tatité nibénin Munyin adiné jani tuara dingeh Kadirasa belah tangkahé nepukin adi makenyem Kenyem ané tuara nyidang lakar tepukin buin

Mapayas tur makamen kasa Sirep di balené di tengah petiné Kadirasa bagia tuah adi ané ngaba Kadirasa semayané suba ilang

61


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Ngeling tanpa pegatan Sebet tuara sida nuturang I cening katinggalin mémé Matilar tan pagatra tur nénten sida pacang mawali Adi……. Né jani aba tresnan beliné matilar Bagia jani adi ditu di suargané Kenyemé lakar ingetang beli kanti sekayang-kayang Jantos beli adi… Nyantos galah beliné lakar ngalih adi Tur masikian malih ring suaniantara

Redité, julungwangi 30-08-2020 Semara Ratih P.A

Ni Luh Putu Puspita Agustini, S.Pd. embas ring Dénpasar tanggal 16 Agustus 1991. Makarya dados Penyuluh Basa Bali sané polih amongan ring Kelurahan Panjer. Puisi sané kakawi puniki kangkat saking pengalaman pribadinnyané.

62


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Piteket Ayu Luh…. Guminé galang, da kadéna tusing lakar ujan Manis gulané da kadéna sing ngamanesin Yéhé ening sing karwan lung Kopiné pait sing karwan ngaé penyakit Lemahé lakar masilur peteng Kéto masih idupé lakar mangguhin padem Jalané lantang tuara tepuk muncukné Anaké joh kadéna musuh Nyamané padidi kadi lintahé Nyedot getih tan pasisa Luh… Lemah lan petengé enu lantang Guminé masih ngangsan ngawayahang Jani, melahang mapineh Krana makejang suba mabading Masilur-silur tan mauliang

Jani, Pekak mabesen tuah abesik Apiring ané ada, laan ento pada dum Jelé melahé gelahang bareng Krana lidi abesik tuara ngedasin

Anggara Pon Kuningan 20-4-21

63


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Semaya Tresna

Petengé makaput gulem Sunaranné mengkeb ring durin ambuné selem Angin sumilir ngetutin pajalan kenehé Kricikan yéh ujané ulung Melusin sakancan isin guminé Kadi cihnan beliné ngarauhin Mirib semayané suba neket ring kenehé Galah ngulangunin tan pa beli suba telas Anginné ngamuk ngampehang yéh ujan Makeber melusin ring teduhé Dingin... Nanging ngetisin awak Dingin... kadi gelutan liman beliné Bagia lan sebeté madukan Yan jani tresnané mawali, nanging sentanané katinggal Nanging... Galahé sampun telas Rikala langité galang kasarengin sunaran sasihé Maka margi titiang sareng beli padaduanan Majalan ngalanturang semayané ipidan ané pegat Jani galah tiangé mawali ring beli Nyujur genahé galang Beli... Gisi liman tiangé Da kanti buin kelés ring liman beliné Suba makelo tiang tan pa beli dini kadi awaké tan paurip Beli... jani suba galahé nglanturang semaya tresnané Kasaksinin wastra sarwa putihé Ninggalin sentanané, ngungsi guminé wayah…

64


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Satua Cutet

IW Wikana Seraya

65


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Mirib tusing lakar blabar yéh mata, yén tiang nyak nuutin keneh reramané. Nasiné suba dadi bubuh. Jani tuah makamben di sunduk, sabilang wai maselselan. Mirib saja ulian piwal tekén munyin rerama, pakéwehé teka mapunya. Dadiné mababaan pakéweh ngendon kapisaga. Nanging, dugasé satondén matanjung taluh, demen tiangé ané ngalahang makejang ento. Kéweh baan masahang.

“L

uh, yén dadi idih, kenehang buin pajalan ané lakar jalanin. Rasané I Luh tusing pantes lakar masanding ngajak Putu Réndi. Saja ragané nika kasub baan kasugihané. Unduk

dadaaran lan papayasan, minabang luh saja tusing ja lakar kuangan. Nanging, tolih bapa ajak mémé, bikas naké truna ento tusing ja beneh.” Di betén punyan binginé bapa nuturin déwék tiangé, dugasé suud matekap. “Nanging, Pa. keneh tiangé suba tusing nyidang buin nambakin. Demen tiangé suba kaliwat. Buinpidan, yén tiang suba jangkep mapakurenan ngajak ragané, suba dadi somah tiang, suba pantes tiang lakar nambakin Beli Putu, apang tusing buin demen nginum-inuman keras. Mirib ulian ragané déréng wénten ané ngatur, ngaénang tusing bisa nambakin indria,” kéto tiang masaut, apang reramané saja cumpu tekén Beli Putu Réndi, anggona mantu. “Mémé tusing ja lakar nombang, luh ngantén ngajak Putu Réndi. Yén ento suba pada adung ajak dadua, kujang men.” Bagia rasané ningeh mémé mabéla, tekén tiang. “Méméné, tusingké méméné jengah ningeh munyiné Bli Sukada, ngajak Mbok Suderi? Tiang lek. Mara pirenga pianaké lakar anggona mantu, raos boya-boya kakéto umbara di jalané. Macihna ragané tusing ja setuju lakar nganggon pianak iraga mantu.”

66


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Manik Sudra 67


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Reramané Bli Putu Rendi mula saja maan tusing ja setuju, yén pianakné ngantén ngajak déwék tiangé. Alih saihang, mula buka tanah kalawan langit. Sanding kasugihan lan tiwas kaluargan tiangé, ngajak Bli Putu Rendi. Nanging, Bli Putu Rendi patuh kekeh buka tiang. Mabéla tekén tresna. Ento ané ngaénang reramané ipidan makelo-makelo, nyidang nerima tiang anggoan mantu. Yén tiang dong, tusing ulian ngalih kasugihan. Mula dasar tresnan tiangé ngajak, Bli Putu Rendi. “Céwék matré, kudiang men. Tusing ja nyak lakar ajak idup melarat.” Wayan kocongan nandelang gedeg basangné, dugas tiang megatang tresna ngajak ia, nguberin Bli Putu Réndi. Ipidan sasukat tiang mara matunangan ngajak Bli Putu Rendi, tiang kasambat dadi nak luh matré. Nak luh ané ulap arta brana. Nak luh ané tusing nyak lakar idup melarat. Liu bajang trunané iri, tiang lakar ngelah kurenan sugih. Nanging, tuturé ento kalahanga baan demen tiangé ngajak Bli Putu Rendi. Tusing runguang tiang, raos-raos anaké di jalan. Jani tiang ngrasaang sakitné. Diapin dikapahé nyidang engkebang tiang, yén Beli Putu ngemaang tiang kenyem. Apabuin yén Beli Putu nyambatang lakar tetep idup semati ngajak tiang. Sujatiné, sakité kaliwat. Kudiang men. Pabaan anak makurenan, tusing ja makejang lakar nepuk bagia. Batu panyantul pasti lakar liu ada. “Dot ngelah mantu apang nyidang ngaénang cucu, nanging mantu bekung teka mai. Nyén kal baang ngawaris kasugihané dini?” munyin matuané pepes kadingehan, masasimbing di arep tiangé. Nyakit-nyakitin ipun mesuang raos. Sanget sakit kenehé, yén raos matuané kadingehan buka kéto. “Luh, da ento sangetanga. Beli né ngidih pelih. Beli ané pelih.” Sasai tiang rumruma tekén Bli Putu Rendi, yén matuané suba mesuang raos buka kéto. “To nguda beli ané ngidih pelih? Beli tusing pelih. Reramané ngomong kéto, masi tusing ja pelih ragané. Rerama nyén ané lakar tusing ngantiang cucu, yén suba namping mantu. Mula nasib iraga mapakurenan, nepuk buka kéné,

68


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Bli. Bli sing dadi melihang awak. Nak mula suba madan pajalan. Acepé tuah majeng ring Hyang Kompiang. Sira uning, wénten pamargi sane beciki rauh.” Diastun sabilang wai raos pedih-pedih dingehang tiang, tiang tusing ja lakar taén engsap ngayahin kurenan, ngayahin matua. Diapin sasimbingané ngancan wai ngancan natunin keneh tiangé. Diastun sasimbingané ngancan wai, ngancan ngalipuk kanti ka marginé agung. Diastun kanti abanjar, adesa, mirib kanti aisinin gumi oraina di sisi, tiang tetep tegteg. Tiang tusing ja lakar obah. Wireh mirib suba dadi paduman idup tiangé, majatu karma ngajak Bli Putu Rendi, ané jani tusing nyidang ngentikang sentana. Tatujon tiangé ngalahin sanggah, ngutang rerama, tuah sangkaning tresnané ngajak Bli Putu Rendi. Diastun gedegé bisa tusing bakat katanggehang. Apabuin sandinganga ngajak Luh Putri, laad tunangané Bli Putu Rendi dugasé nu truna. “Mih, gantengné? Yén sing ipidan Putu ngalahin ragané nguberin Mén Bekung, cucun méméné suba amun né kelihné.” Buka kéto raos matuané, dugasé Luh Putri ngaliwat di malun umahé, nyangkol pianakné. Yén suba buka kéto, tuah yén mata ané ngembeng ngrésbés ulung masaut. Bibih tiangé caket, tusing nyidang masaut. Dadi nak luh sarasa tan paaji, yén suba sandinganga ulian kajelékan awakné. Ortané di sisi masi sayan wanén. Sayan joh liwat galahé matanjung taluh, sayan ramé anaké ngadanin déwék tiangé. Mén Bekung. Mén Bekung. Mén Bekung tusing ngelah panak. Tusing ja nak lingsir, utawi matuan tiangé dogén ngadanin tiang Mén Bekung. Nak bajang, nak truna, kanti nak cenik, jani makejang macapatan tur ngaukin tiang, Mén Bekung. Panyamané padidi suba patuh, tusing bisa ngajinin keneh tiangé, dadi nak luh. Yén tusing mula titah Widi, nyén lakar nyak dadi pakurenan tusing ngelah pianak? “Kung, kal kija luas? Suud malu magaé. Masih sing ngelah sentana. Nyén lakar baang kasugihané?” Bli Latra, timpal dugasné masekolah di SMA nyapatin Bli Putu, kala lakar majalan luas makuli.

69


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Pelih pajalan adané. Belog ngaba awak. Belingin malu, mara juang. Yén sing beling, kutang. Sing bekung ukananga Cai.” Bli Parti nyambungin, mararaosan nak luh buka tuah dadi palalian pacadang kuang. Ngalih asil ané ngaba untung dogén. Bli Putu Rendi tuah makenyem, lantas megedi. Buka barang rongsokan, ajin tiangé dadi nak luh ningeh munyiné buka kéto. Tusing ngajinin ajin nak luh. Rasané tusing ja manusa toliha. Aluh ulah mamunyi, sarasa nyampahang barang tusing maaji. Pipis maliah, umah mewah, ané gelahang, mula saja tusing lakar ngaba bagia. Tusing ada ajiné, yén pianak tusing ngelah. Kija-kija mula tusing kasugihané ané takonanga. Nanging akuda suba ngelah pianak? Suba kelih apa kondén? Mula ento, tuah kasugihan ané sujati. Nanging, tusing dadi masi bes nyampahang nak luh. Nak luh patuh ngelah rasa. Bilih-bilih liunan nak luh ané ngelah rasa tekén nak muani. “Tu, kénkén? Buinpidan lakar ngemaang mémé cucu? Suba dot sajan mémé ngempu. Suba dot ada plalian anggon mémé baban tua. Ka balian, ka dokter suba. Masi tondén ada asil. Yén suba mula Mén Bekung tusing nyidang ngemaang mémé cucu, alihang suba ragané kurenan ané lakar nyidang ngemaan cai sentana.” Uli selagan jelanané pireng tiang raosé buka ento. Rasa kajekjek, rasa sakit di kenehé matumpuk. Dadi nak luh, tuah ngoyong dipelihé. “Apa Putu kenehang buin? Putu manyama ajak padidi. Kanti suba kutus tiban, Putu ngantén ngajak Mén Bekung, kondén masi nyidang ngemaang mémé bapa cucu. Apa lakar ngantiang mémé mati, mara gaénang cucu?” Putu Rendi tusing masaut nang abuku. Miribang marasa tekén déwékné mula saja pelih. Pelih tusing nyidang ngaénang reramané cucu. Tiang malaib. Malaib mababaan yén mata. Tuah yéh mata ané satia nimpalin, yén suba tutur Mén Bekung mangieng di kopingé. “Luh, da buin iluh ngeling. Né tuah pelih, bliné. Bli ané sujatiné pelih, tusing ja iluh. Bli tusing ja lakar ngutang iluh. Apabuin ngalihang iluh pengganti. Né bli ané pelih. Né penting iraga tetep maatepan. Diapin sasai iluh

70


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ningeh raosné mémé buka kéto, bli ngidih luh tetep satia tekén semayané iraga makurenan. Mirib né karma dugasé ipidan. Lan alap bareng, luh.” Bli Putu teka ngusap usap bok tiangé. Yén suba buka kéto, sakit atin tiangé dadi Mén Bekung, rasané sayan ilang. Degdeg. Diastun ja mani puan pasti buin lakar teka raosné mémé matuané. Lénan tekén tresna di wacana, tusing ada buin ané baanga tekén Bli Putu. Yéh anggon ngubadin bedak awak tiangé dadi nak makurenan ané suba patut ngilangang kasatan, tusing nyidang baanga ajak Bli Putu. Dadi mantu tusing nyidang ngisinin keneh matua, mula stata lakar dadi pelih pajalan. Kéné pelih. Kéto lakar pelih. Apa jemak panekedné pelih. Suba pituduh tiangé. Yén tiang tusing ipidan ngalahin Bli Kocongan, mirib sakitné tusing ja buka kéné. Nanging, tiang tusing dadi nyelselin awak buin. Né penting, tresnan tiangé kalawan Bli Putu, tusing ja lakar mapasahan. Diastun tuah tresna wacana ané rasaang tiang. Ané tepukin tiang jani, tusing ja pelih tiangé. Né tuah pelih pianak matuan tiangé. Bli Putu Rendi kurenan tiangé ané pelih. Diastun ja raos matuan tiangé, stata nyakitin keneh tiangé, sabilang semengan, tiang tusing engsap ngayahin matua lan kurenan tiangé, gaénang tiang kopi. Kopi ané gaénang tiang tusing taén kutanga baan matuan tiangé, yadiastun sisané enu abedik. Miribang ulian pait manisné nyak adung rasanga. Semengané ento, gulemé ngaliput jagat. Kopi ané gaé tiang, saha buka tusing misi gula. Pait rasaang tiang. “Mén Bekung, suba dasdasan mati mémé ngantiang pabaané buka mai ngentasin umahé dini. Kayang jani, kondén masi nyidang ngemaan mémé ajak bapa matuané cucu. Miribang buka ngebekin umah, nelahang dadaaran nyai ngoyongin Putu dini. Tiang nak cucu ané alih. Tusing ja mantu ané bekung buka nyai. Ka dokter suba, ka balian suba. Nanging, tetep nyai sing nyidang ngentikang sentana. Mula saja, nyai suba bekung. Anggon apa dini ngingsanang bangké. Jani pilih, megedi uli dini, apa nyak lakar alihanga

71


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

madu? Dugasé uli bajang nyai suba nawang, tiang dini tusing taén setuju lakar nganggonang nyai mantu. Nanging, mémé ajak bapa kakalahang baan raos manis ulian tresnan nyai, kalawan pianak méméné, koné.” Kéto raos mémé matuané nyakitin keneh, tiangé. Mirib suba gantiné tepuk kasujatiané. Tiang lakar nglémpasin semaya tiangé ngajak Bli Putu Rendi. Suba bek rasa yéh ané sabilang wai maketél di gelasé. Suba pantes maléléh. Tiang adanan suba magedi ngalih reramané jumah. Suba tusing kuat ajin déwéké anggona pajekjekan sawai. Diastun limané lakar kagisi baan Bli Putu Rendi. Diastun tusing ja lakar baanga magedi, ajak Bli Putu Rendi. Mirib suba gantiné tiang ngalih ubad bedak, anggon ngubadin bedaké ané suba kutus tiban tusing kaubadin. Nanging setondén tiang magedi. Ada kertas alembar ané lakar tiang pagisinin liman matuan tiangé. Kertas ané suba kutus tiban engkebang tiang, melanin pianak matuan tiangé. Kertas ané sebenehné ngaénang padalem nolih sebengne Bli Putu, ané taén tresnain tiang. Kertasé totonan lakar segsegin tiang matuané. Lakar orain tiang naar raos ané ada di kertasé totonan. Lakar orain tiang ngelekang raose ane pidan taén pesuanga, baan matuan tiangé. Lakar orain tiang, buin nyelepang ka kolongané. Disubané teked di kolongané, raosé ento lakar orain tiang nyekuk baong matuané. Disubané terimana. Kertasé totonan ngraos “Pasien I Putu Rendi menderita impotensi”

IW. Wikana-Seraya Guru basa Bali ring SMKN 1 Amlapura. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Pos Bali), Jurnal Suara Saking Bali, miwah Médiaswari (Pos Bali).

72


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Satua Masambung

73


Suara Saking Bali

S

Édisi LV | Méi 2021

uaran grigihan gajah sareng kuda miwah krénténgan keris sang mayuda sané magatik sareng besin tumbak wantah punika sané kapiarsa. Duaning asapunika pariangen Ida Sang Prabu Kresna raris

masemadi tur gelis masalin warni maraga Wisnu Murti. Angganidané tegeh nyeleg rauh ring parama Satialoka. Prabunida siu, satunggil prarainé sami mapanyuryan tetiga. Siungidané pacurénggah miwah cangkemidané enggang waluya gua. Tanganidané petang tali sami ngamel senjata utama. Wadua détia miwah danawané siuan akéhnya padem kajekjek. Sané ring ambarané makirig magulungan, resres ngejer keni kacakra. Sedekan Ida Sang Prabu Kresna mamurtirauh senjatanida mawasta i nandaka miwah i pancajania; senjata gada miwah Sang Garuda taler sampun rauh. Sang Boma nyingakin Sang Prabu Kresna mamurti tumuli duka tur sareng mamurti. Sang Boma ngambil gada besi tur gelis nigtig Ida Sang Prabu Kresna. Ida Sang Prabu Kresna ngwales ngebug prabun Sang Bomané tur gelunganidané ketes ka segara. Sang Garuda gelis mesat ngambil sekar Wijaya Kusumané sané wénten ring gelungan Sang Bomané. Sasampuné kagamel sekar Wijaya Kusumané antuk Sang Garuda maweweh dukanida Sang Boma saha nyepeg Sang Garuda mawastu sibak tangkah Sang Garudané, rahnyané patrambuas sakadi sabeh. Saantukan sekar Wijaya Kusuma punika kantun tekek kagamel antuk Sang Garuda gelis tangkahnyané sakadi jati mula. Sampun kacingak antuk Ida Sang Prabu Kresna sekar Wijaya Kusuma puhika kakeberang antuk Sang Garuda raris Sang Boma kaejuk. Prabun Sang Bomané katigtig kantos dekdek remuk mawastu séda. Layonidané kasabatang ka telenging samudra. Ida Sang Baruna kamegan tumuli di gelis kaampehang ka jeroning pretiwi ring pabinan Ida Betari Pretiwi. Kacingak putrané séda, kayunidané sungsut mapuara toyan panoné membah tan papegatan. Sasampuné Sang Boma séda, wadua danuja sané kantun maurip sami malaib misadia pacang mengkeb. Wénten ring pasih, ring beté, miwah ring gook parangané. Sang Prabu Baladéwa ngepung danujané rauh ring pondok-

74


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

pondoknyané. Kacingak dugdugan manik sarwa muléné sakadi gunung. Waduanidané

kanikayang

ngebag dugdugan

maniké

punika

mangda

sampunang wénten meseh sané nyarah. Pikayunanidané sarwa mulé-muléné punika gumanti pacang kapicayang ring panjak-panjak kantin Ida Sang Prabu Kresna. Ri kala Sang Hyang Wisnu mamurti rauh Ida Sang Hyang Brahma tur gelis ngandika, “Ratu Betara! I Ratu maha sakti kaanggé ratu antuk para ratuné. I Ratu sané ngardi, sané miara miwah sané mralina jagaté rauh sadagingnya. I Déwa maraga sekala, niskala samaliha setata luihing putus. Yan ring tutur I Déwa maraga suksmannyané. Yan ring kaluihan indik kapanditan I Déwa maraga jiwa mukti. Yan ring tri lingga I Déwa maraga Parama Siwa. Wisayan paican indriané punika nénten prasida neket ring Palungguh I Déwa. Pikayun Sang Yogisuara nénten sida antuka mamarna kawéntenan I Déwané. I Déwa prasida karanika ngamesehin titiang nanging pinunas titiangé mangda lédang taler Palungguh Betara nguripangipun. Sasampuné maurip mangda kadarmané kamanggehang antuk sang jumeneng prabu, lédang ngampurayang i satru yaning ipun sampun sumanggem usan malaksana corah.” Sang Hyang Indra malih ngandika, “Déwa Sang Prabu! Sampunang sumangsaya, dumadak kasidan sakadi pakayunan I Déwa!” Usan punika gelis Ida Sang Hyang Indra masemadi mawastu rauh tirta amerta magenah ring juné, punika raris kasiratang, mawastu sami malih maurip. Lédang kayun Ida Sang Prabu Kresna. Sang Hyang Indra raris mantuk ka Indraloka. Critayang mangkin sasampun para ratu miwah bala waduané maurip malih, kalangkung lédang arsan ida ngaksi kulawarginé sami rahajeng. Prabu Kresna ngandika banban alus ring para ratu kantin Sang Bomané. Daging pawacananidané mangda karajegang parisolah sang purusa utama. Para ratuné sami kasimpangang kairing ka puri Dwarawati minakadi Sang Prabu Cedi. Sang Karna, Sang Prabu Magada, Sang Prabu Salia, Sang Prabu Drupada,

75


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Sang Prabu Bahlika miwah Sang Prabu Druma. Para waduané taler ngiringang ngantos sesek supenuh ring margi. Kalih rahina suéné para ratu saha waduanidané kasambrama ring puri Dwarawati antuk Ida Sang Prabu Kresna raris sami budal. Liang manah watek Yaduné nénten sandang baosang, geleng matetayuban tur magegonjakan sayang olih Sang Yogisuara tatkala sedek ngincepang diana miwah semadi. “I Déwa maraga Ksama, punika setata kamanggehang antuk ida sang maraga pandita putus.” Sapunika pangandikan Ida Sang Hyang Brahma, malih abosbosné rauh para déwatané, sami mangabakti ring Ida Sang Hyang Wisnu. Watek resi geganané sami mamuja saha nyumbungang kawisésan Ida Sang Hyang Wisnu, mawastu purna dukanidané tumuli usan mamurti. Gelis raris ngandika ring Ida Sang Hyang Brahma, “Ratu Sang Hyang Brahma! Saantukan Sang Boma sampun padem, sané mangkin I Déwa katurin mangda miara tur ngrahayuang jagaté rauh sadagingipun. Saluir padrebéan watek déwatané sané pecak kajarah antuk Sang Boma punika katur malih mangda I Déwa ngwaliang. Rajegang kapatutanné. Sané mangkin titiang mapamit pacang budal ka Wisnuloka.” Usan Sang Hyang Wisnu ngandika asapunika gelis ida mawali dados Sang Prabu Kresna. Malih abosbosné rauh Ida Sang Hyang Indra saha gelis ngandika, “Déwa Sang Prabu Kresna! Kaliwat legan Bapané. I Déwa sampun prasida ngasorang Sang Boma sané setata ngusak-asik di jagaté. Bapa misadia nglugrahin I Déwa.” Sang Prabu Kresna matur, “Sané mangkin pinunas titiangé, durusang pasuécan Betara mangdené watek ratu miwah wadua sané makanti ring titiang sané sampun séda miwah padem mangda sami malih maurip. Prabu Cedi, Sang Karna, Sang Jarasanda, yadian punika ngamesehin titiang nanging pinunas titiangé mangda lédang taler Palungguh Betara nguripangipun. Sasampuné maurip mangda kadarmané kamanggehang antuk sang jumeneng prabu, lédang ngampurayang i satru yaning ipun sampun sumanggem usan malaksana corah.”

76


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Manik Sudra

77


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Sang Hyang Indra malih ngandika, “Déwa Sang Prabu! Sampunang sumangsaya, dumadak kasidan sakadi pakayunan I Déwa!”‟ Usan punika gelis Ida Sang Hyang Indra masemadi mawastu rauh tirta amerta magenah ring juné, punika raris kasiratang, mawastu sami malih maurip. Lédang kayun Ida Sang Prabu Kresna. Sang Hyang Indra raris mantuk ka Indraloka. Critayang mangkin sasampun para ratu miwah bala waduané maurip malih, kalangkung lédang arsan Ida ngaksi kulawarginé sami rahajeng. Prabu Kresna ngandika banban alus ring para ratu kantin Sang Bomané. Daging pawacananidané mangda karajegang parisolah sang purusa utama. Para ratuné sami kasimpangang kairing ka puri Dwarawati minakadi Sang Prabu Cedi, Sang Karna, Sang Prabu Magada, Sang Prabu Salia, Sang Prabu Drupada, Sang Prabu Bahlika miwah Sang Prabu Druma. Para waduané taler ngiringang ngantos sesek supenuh ring margi. Kalih rahina suéné para ratu saha waduanidané kasambrama ring puri Dwarawati antuk Ida Sang Prabu Kresna raris sami budal. Liang manah watek Yaduné nénten sandang baosang, geleng matetayuban tur magegonjakan nuturang indiknyané polih ring payudan. Kala punika Sang Prabu Kresna, Sang Prabu Baladéwa miwah Sang Arjuna madana punia ring prajurité sané luih purusa ring payudan. Para putrané kaicén jagat wewidangan i satru sané sampun kakaonang. Sang Samba kaicén panegara Prajoti. Sang Prabu Druma mantuk ka purinidané mawuwuh kaaturin panegaranipun I Kalayawana. Sang Surata putran Ida Sang Prabu Druma taler ngiring budal tur sampun kaicén rabi antuk Ida Sang Prabu Kresna. Mawewehweweh kawiryan Ida Sang Prabu Kresna sané sampun kasub ring jagaté. Sang Prabu Basudéwa raris ngwangun yadnya Aswaméda. (puput)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

78


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

79


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Tumpek Landep

Mangkin rainâ tumpek Tumpek landep kocap Galang becik ngaturang bhakti Majeng ring Hyang Widhi

Tumpek mawit tumampak Tumampak máteges napak Tumampak nyeledi tumampek Tumampek mâteges tampek

Ida Hyang Widhi tampek Napak ring gumi kâpendak Hyang Pasupati kâbaosang Masupati sahananing pusakâ

Pusakâ miwah gâgaman Gâgaman iragá maurip ring tangan Sahananing gâgaman mangdâ mangan Mangan sekadi kilap tanpâ rarapan

Napiké sané mangan kâtegesang Sekadi tiuk puniká dados mangan? Wantah pâpineh sané mangan Wetu uripé dadosné dangan

Saniscara, 13 Pebruari 2021

80


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Kekupu Ngindang Anginé ngesirsir ngawinang aris Ngulurin don-donané mângerinjang Sami pada legâ tur mekenyem manis Makâ ciri manahé kâlintang liang

I Kekupu mekeber ngindang Ngebatang kampid mailehan Ngelindeng sahâ milihin pisan Indik sekar sané kâaptiang

Nyapsap ngârumrum ngider Sagét menjeg sagét mekeber Nunjeb nyepsep madu sekar Sampun waneh raris mâtilar

Sekaré layu dudus pati angen Indik I Kekupu sané sampun mâgedi Ngawinang déwék ipun kicalan Sané mautama tan kadi-kadi

Yaning dados sekar utama Punikâ anutin I Sekar Sandat Yadian sampun layu kaaksi Nanging kantun miik ngalub tan sinipi Ngawinang kapundut tegeh ring langit

Soma, 15 Fébruari 2021

81


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Punyah

Ulian tuak wayah Metimpal bé balah Mebasa sera tabyâ uyah Kalud mârasa lalah Kanti ngemasin punyah Glalang gliling bah Sambilanga ngutah Ulian sakit sirah Da kanti nyakitin somah Sing bisa ngaba layah Anéh beneh tepuk salah Bisa kanti pules betén umah

Yén benehang ngaba solah Jemet anggon gâgemet mâtingkah Sinah né tepuk lakar melah Mâgaé peteng lemah Tuah anggona gâgemet mâlajah Tekén cerik-ceriké jumah Dorian ada ngamong hidupé di lemah Disubané giginé pawah Tulangé telah benyah

Soma, 22 Fébruari 2021

82


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Ngelilus

Makuug,ngelinus sakadi andus Sriak sriuk kantos mâbriuk Mâkecos patiglantes sakancan prabot Ayag oyog i punyan kayu mângelog

Sami mengkeb pâbrayut takut Sepi mangmung nanging disisi uyut sangkaning sayong ngeliput Sami mlaib ulian tângkejut

Niki ciri sasih kawulu niben kâsanga Sasih kaping sia sané ngawinang larâ Saget dedet saget galang apadang Taruné liu ngandang nylempang

Wénten orti montor kâpelegandang Kâtiben taru ageng bah ngandang Yukti pikobet sané kâlintang Ngawinang sebet mâkudang-kudang

Redité, 28 Fébruari 2021

83


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Sisya Kicalan Galah

Guru mâpaica ajah Sangkaning ning ring manah Sisya sané mlajah Sekadi sampun kicalan galah

Pikobet jagaté tan pârérénan Pânyungkan tan kanten rupâ Virus sané widagdâ pisan Ngawinang sami larâ tan parâ

Rangkung sampun awarsâ Cening mlajah sareng reramâ Wénten sidâ wenten tan sidâ Manahanga sami tan pâgunâ

Enduk sayan ngenduk Ulian basangé seduk Kâwéntenan sampun ten mâunduk Liang sebet sami kâaduk-aduk

Ngiring cakupang tangan anjali Nunas ring Ida Sang Hyang Widhi Mangdâ sami jayanti Ngaonang mesehé ring gumi

Selasa, 2 Maret 2021

84


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Dangan Wiadin Abot

Sami ngelintang yadiastun nénten dangan. Santukan urip puniki taler nénten lempas saking pialang. Dangan wiadin abot punikâ pekardin manah. Manah sané becik tambâ mautama patut gugonin

Sami pikobet wirangang sareng-sareng Mangdâ tambeté kâwedar Panâmayâ karya abot prasidâ dangan Punikâ sami pangrembâ jiwa prâmanâ

Yén iragâ mâurip ring jagat puniki Patut saling rembá sareng semeton sami Nikâ cihnâ ruket tan sipi Niki becik lestariang ring Bali

Saniscara, 23 Fébruari 2021

Ni Luh Sari Suryastini,S.Pd.SD embas 17 Juli 1971. Sampun 16 tiban dados guru tur madunungan titiang ring Jln. Untung Surapati, Gang Samsam IIB No 2, Amlapura Bali. Mangkin dados guru ring SD Negeri 3 Padangkerta.

85


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Satua Cutet

I Nyoman Sutarjana

86


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Jam 5 ngedas lemah Pak Ketut Catur sampun bangun. Sriak-sriok dingeh tiang munyin yéhé ngecor saking selangé, nyrékcék nampél don-donané ané lumbang. Pak Catur biasa nyiram taneman kali jani, wiréh suba musim panes yéhé sayan surut. Ia demen metanem-taneman anggén ngisi galahné pensiun. Ia masih ngelah tegal di durin umahné ané tanema punyan poh, punyan nyuh lan punyan biu. Pradéné mupu tiang pepes baanga ngidih pohné ané rasané manis gati.

S

iapé makruyuk uli joh dingeh tiang sawat-sawat ngancan maekang, saling sautin cara saling nundunin. Anginé dingin ngebekin kamar. Tiang kari ngebahin awak, peningalané kelak-kelik, mabalih langit-

langit kamaré. Sepiné makada tiang ningehin makejang, ningehin angkiané menék tuun, ningehin papinehé padidi. Demen anaké pada malénan, ada ané demen malali ka sisi, malali nengokin tongos-tongos ané déréng kauningin. Ada masih ané demen malali ka tengah, nengokin rasa pangrasa ané taler déréng kauningin. Tusing ada ajam Pak Ketut Catur nyiram, ia laut maakin kamar kost tiangé. Sabilang tanggal 25 Pak Ketut biasa ngedor pintu kost sambilang ngaukin adan tiangé. Tiang bangun ngecosin barang-barang ané mabrarakan di samping, laut ngambil pis sané sampun sediain tiang dibiné. Tusing lantang tuturé, ada mirib duang lengakara ané pesu. Wantah ngenjuhin pipis tur ngaturang suksma. Pak Ketut masih tusing liu mamunyi, ia laut ngalanturang pakaryané ngedasin badan céléng ané ada di tegalé.

87


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Manik Sudra

88


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Suba atiban tengah tiang nongos dini. Di kamar ané oranga tekén Bli Nanoe Biroe kuang kén 3 x 3 méter. Genah tiang masandekan saking pakaryané di sekolah. Kamar ané ngemang tiang rasa nyaman antuk barangbarang sané sadarana. Kipas angin ané seleg ngampehin angin. Radio ané satata nembangin lagu Bali lan warta berita sabilang semeng. Magic com ané ngalebingin baas. Tur kétél penghangat air ané jemak tiang paling simalu rikala sirah tiang kebut-kebut ngenehin gagaén. Uli sukaté madunungan di désané dini, suba ada pang telu tiang maganti kost. Pak Ketut Catur ngaénang tiang betah nongos dini. Ulian bapaké masih tusing pati mamunyi cara tiang, yén matemu pepesan saling kejitin cara anak mamunyi nganggo télepati. Yén inget-ingetin kost ané malunan tuan rumahé melénan gati. Munyiné tawah-tawah dingehin tiang, maan tiang kadéna téroris ulian tiang kapah pesu uli kamar. Ditu tiang tagina KTP tur sesed nakénin kawéntenan tiang. Ada masih tuan rumah ané ngadén tiang ngiring utawi dadi jero balian. Ulian tiang demen masekeb di kamaré. Tiang mula anak ngiring, ngiring pakayunan ané beneh. Di kénkéné demen tiang pesu nglindengin motor diastun tusing ada tongos ané katuju. Di kénkéné tiang jenek di kamaré, tusing makita kija-kija. Cara siap ngoomin taluh, diseduké mara tiang pesu. Ané paling tusing demenin ngelah tuan rumah ané melid tur demen ngidih tulung. Uling nagih nyilih korék, nyilih HP, nyilih pis, nyilih motor. Jelékné tiang tusing bisa ngorang sing, kimud yén nolak anaké ngidih tulung. Aget kejep tiang kost ditu, takutin tiang makelo-kelo bisa angkiané tagih siliha. Pak Ketut Catur mula bedik mamunyi nanging ipun seleg magarapan, sabilang wai ada gén gutika. Tiang demen mabalih ipun magarapan di tegalé matanenam miwah maubuh-ubuhan. Apabuin pas matemu sareng kurené sedek ngamang céléngné ngamah. Ada gén uyutanga, kurené orina nyemak linggis sakéwala lengis ané jemakanga. Ulian kurenané suba bongol satata mimpas

89


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ningehang munyi. Ngakak tiang mabalih tingkah nak lingsir puniki uli kaca jendélané sambilang tiang ngangetin yéh. Uli mendepné Pak Catur sujatiné ia ngelah tutur sebet. Ia taén nyambat pidan maan matungkasan ngajak pianakné luh adiri. Ané ngawinang panakné kawin lari sareng Nyoman Buda, polisi ané tugas di Kupang. Jani pak Catur nongos ajak kurené, padaduanan nyalanang sisan tuuh. Kalangen tiang nepukin, miriban Pak Catur magarapan nyemak gaé kéné-kéto anggona ngalimurang sebetné. Miriban ia magarapan tusing ngoyong-ngoyong anggén ngengsapang seselné kaliwat. Tiang nyambat masih pidan taén matungkas munyi ngajak bapan tiang. Ulian ibapa dot tiang dadi bingkil nanging tiang tusing nyak, tiang dot dadi guru. Cita-cita tiangé ento pepes dadi kakedékan anaké jumah. “Tusing ada guru ané kolok cara cai tusing bisa mamunyi,” kéto munyin bapa sané satata kaingetin nganti mangkin. Yén keneh-kenehang beneh masih munyin bapan tiangé kéto. Guru sapatutné ngelah ané madan kompetensi sosial bisa mareraosan sareng muridné, guru miwah masyarakat. Tiang mendep naenang sebet. Inget sareng rawat bapa sané suba ngalain tiang ka gumi wayah. Sebet yén tuturang. Tusing karasayang, yéh di panciné ngrodok meluab. Tiang sépanan nyabut stéker, buung tiang ngetélang yéh mata, nyeduh kopi payu jemak gaéné. Kopi ané ngingetin titiang sareng bapa. Bapa ané ngajain tiang ngaé kopi. Gulané 2 séndok, kopiné aséndok apang manisan dik hidupé. Kopiné agelas gelis gerosin tiang sambil mirengang warta berita radio Guntur. Sujatiné tiang dot cara anak lénan. Ané dueg mamunyi, élah nuturin isin kenehné. Nanging munyiné apang saja mabukti tur sida ngaé tis kuping ningehin. Tiang tusing sebet oranga kolok, sawiréh tiang mula tusing élah mamunyi, nyambatin isin keneh. Tiang masih tusing gedeg yéning ada ngorang tiang hidup padidian. Ulian padidi élah tiang bisa nuturin déwék, apang bisa matilesang raga.

90


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Pireng tiang di radio nutur indik kawéntenan mangkin. Virus Corona ané sayan gemes ngambil angkian anaké tan padosa. Suba makelo iraga nyalanang social distancing tur patuh ring protokol kesehatan. Sakadi anak mabratha makejang suba pakuangin, suba kabatesin. Ipidan demen maramé-ramé, jani ngelidin ané madan ramé. Ipidan demen mapaakan, jani pada ngawatesin jarak. Ipidan demen makumpul ngorto kangin kauh, jani matemu kapah, mamunyi bedik-bedik tur nganggo masker. Ipidan kapah manjus, jani sabilang pesu ngumbah lima. Hidupé rasayang mabading. Jani makejang rasayang anaké solahné cara Pak Ketut Catur. Tusing pati mamunyi, degeng nongos jumah tur itep ring kasibukan soang-soang. Makejang gaéné jemak uli jumah. Ada ané ngajin uli jumah, malajah uli jumah, madagang uli jumah, mablanja uli jumah tur ngrestiti uli jumah. Uli jumah iraga ada galah matemu kulawarga mreténin umah tur ngaé paiketan melah. Diastun katunan brana, nanging segeré ané utama. Tiang makenyem padidi. Dueg masih tiang ceramah buka kéto. Iraga sareng-sareng mautsaha diastun kawatesin jarak. Tetep ngaraketin rasa diastun nénten matemu rupa. Dumogi virus Corona gelis sayan-sayan matilar tur iraga bisa ngambil pikenoh saking musibah puniki. Sedek itep tiang mapineh tusing karasa Hp-né maklenting, ada pesan WhatsApp uli kurenan tiang di kampung. “Suba ngopi pak?” “Suba,” kéto tiang ngwales pesané. Kurenan tiangé suba bisa nerima kawéntenan tiang, diastun di kénkéné taén tiang orina pindah ka Korea Utara di gumi ané terkenal ulian introvert ento.

I Nyoman Sutarjana, Guru Ring SMAN Bali Mandara, malajah nulis anggén sarana ngubadin tatu-tatu tangkah.

91


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

92


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Gending Panundung Gering

Uli dija jeroné nylebseb ? Sagétan mapuara eling Anaké kapupungan sépanan macub Nadaksara kababar tampus lanying

Nyén ngutus jeroné aji silib ? Panekan jeroné ngadakang paling Anaké kélangan nyelselin nasib Nlégtog nylélégang tulang giing

Nyén ngancukin jeroné bas gaan ? Ngojog tusing masambatan Nekain pangrasan nasiné ané nu jaen Miribang pongahé suba liwatan

Mapan panekan jeroné tusing matari Nyak ké jani budal mulih ? Lakar upahin gending pangidep ati Né ngendingang anak liwatan sedih

Krana pangojog jeroné tusing maundang

93


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Nyak ké jani matulak ngejoh ? Lakar bekelin bé cundang Ané suba liu matabug matambus mokoh-mokoh Ulian palalin jeroné ngaé rusak Nyak ke jani suud nglincak Lakar upahin banten abrarak Sambilang ngalihang pajalan anaké lampus nadak

I Putu Suwéka Oka Sugiharta, wau ngawitin nyurat reriptayan (sastra). Riinan ipun wantah masesuratan non sastra makadi jurnal, artikel, opini, esai, buku populer, miwah sané tiosan. Ipun malajah nyurat sastra sasukat Bulan Bahasa Bali Warsa 2020 duk reriptayan ipuné sané marupa puisi manados jayanti kapertama. Mangkin ipun seringan nylaksak ring bongkol-bongkol gunungé, ngayah pinaka pekerja sosial profesional ring Dinas Sosial Kabupatén Karangasem. Tios ring punika taler mautsaha nyepih galah magendu wirasa sareng mahasisia Fakultas Brahma Widya IHDN Denpasar pinaka dosén tidak tetap.

94


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Panyanding Gering

Mara iusan jeroné ngadakang grubug Tusingké jeroné sandang makanténan ? Buka tuna-trunané maplalian gradag grudug Mirib jeroné kasepékang Mara anggan jeroné mawisia Apa makejang musti nemah misuh Tulia dustané kaliwat nista Mirib jeroné lekad ubuh

Mara enjekan jeroné natunin Apa makejang tusing ada bani nresnain ? Buka anaké kasemaran makekasihan Takeh jeroné tusing ada nemenin Yén kéto apa né pantes anggon nyandingin jeroné Sajaba solah anaké nglarang pangiwa Yén keto apa né pantes anggon nyandingin jeroné ? Sajaba anaké ngigel ngawé dosa Yén kéto apa né pantes anggon nyandingin jeroné ? Jabaning anaké satata drowaka Yén kéto apa né tusing pantes nyandingin jeroné ? Jabaning anaké ané inget tekén raga

95


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Yén kéto apa ané tusing pantes nyandingin jeroné ? Jabaning anaké jemet ngastiti déwa

Gending Gering

Guru laguné Salah lakuné ané kawayahang Nganti anaké ngaé jelé Tusing buin ada melihang

Pangengkalné Bogbogé ané masekeb Nganti tukang piraté Ngangsan marasa santeb

Tukang gendingné Maling-malingé mapanganggo melah Nganti kacerikané Kekeh tusing maan selah

96


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Gamelané Munyi-munyi manisé saling sautin Naut keneh anaké ramé Nganti keneh tegtegné masalin

Anaké mabalih Kacerikané seduk laongan Sisan galihné makelo-kelo mulan teked di pasih Nanging sesarin banten panganyutané kuangan

Mua Seming

Bibihé suba makelo keping Kalingké roko akatih Nasi tulén ajembung Suba makelo kéweh nglantih Kalingké tutur mucingin

97


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Munyi sigug ngandang Suba biasa marengin Berekang di basang

Pulesé suba makelo osah Kalingké ngipiang dedari Ngipiang padang lomlom samah Suba makelo tusing misi Kalingké enu ngelah sampi Pangina tua suba magedi Madak tusing engsap ngastiti

Suba makelo tusing masugi Kalingké mapéndér Ngilangang daki padidi Pepesan liu nekaang munyi éwér Kalingké bani ngédéngang goba Ngenahang lawat suba kimud Kudang jlema kadén ngwada Luungan suba angkihané kajabud Muané seming Cara bangké Melahan ilidang Di natah semané

98


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Maselong

Wariga apané kadén maanggon sikut Déwék mabayu seger katunden masaput Buka anaké mingitang gagemet sangkut Awaké makerut kenehé brenyut

Anak sakti uli dija kadén nibakang tenung Déwéké nagih mulih kaorahang pengkung Pulesané dini selegenti nyerung Luihan tekén anak ngejuk bangkung

Petékané ané kén kaden madapetan Cunguhé tuh kadalih ngéngésan Kolongané rep kapisuna cekéhan Ukudané ngrenteng kaadanin kamranan

Nyén kadén ané kondén taén ngasanin Natah padidi tusing dadi entasin Panak kurenan tuah dadi iwasin Dumadak tiang tusing énggal ngemasin

99


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Satua Masambung

Ketut Sugiartha

100


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Punyan jeruju ané marérod di sisin tukadé moyogan ampehang angin. Talin pancing Putu masi mayunan. Uli tuni tusing ja santep kenehné mamancing yadiastun aban-abané suba genep buka pales, pancing lan umpan. Tusing rambanga apa ada ebé ané nyaplok banehné. Puyung rasaanga sirahné. Otakné buka suba tusing dadi anggon mapineh. Sanjané ené karasa buka sanja dugas ia katemu siduri ajak Gung Ayu. Sanja ané ngaé atiné remrem buka langit kaliput gulem.

“N

das bedag! Ada dini ci, mileh bakat alih.” Putu tengkejut ningeh ada anak misuh di duriné. Wiréh tawanga ané teka tusing ja lénan tekén Duarsa, ia tuah

makipekan aslabsaban laut buin nguntul mandrengin yéh tukadé. “Sing kija-kija jani?” Duarsa negak di duur batu tongos ia biasané mancing. Di duriné negak ada punyan kampuak gedé madon samah makrana tongosé ento tis. Disubané masang umpan ia laut nylempungang pancingné ka yéh tukadé ané degdeg. “Sing,” Putu masaut. “Ngekoh.” “Ngekoh kénkén? Anak ané sedeng kaliput semara biasané saat, ené dadi loyo cara kuangan pitamin?” Mapan Putu mendep Duarsa lantas maekin. “Ada apa, Tu? Adi kéto sebengé?” Don kampuak pada aas ampehang angin lantas ulung ka tukadé tur anyudang yéh suluk. “Ia tusing majodo ajak cang,” Putu masaut. “Nyén, Laras?” Putu manggutan tusing matolihan. Paliatné nu matanjeb di yéh tukadé. “Péh, kéweh né. Kumat buin ci.”

101


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Asané cang lakar nepukin nasib cara ipidan.” Don-don kampuaké buin sambrag ampehang angin, pales ané cekela tekén Putu magejeran buka ada ané ngedeng. “Laras tresna kén cang kéwala ia tusing nawang yén ento lakar nekaang pikobet.” “Pikobet apa?” “Laras to nak Bali, patuh cara Gung Ayu.” “Ah, masak?” “Mara cang nawang,” Putu masaut, “Seken nawang uli kartu penduduk gelahné.” “Men kénkén lantas?” “Tondén maan cang nakonang, ndasé énggalang pengeng.” Palesné Duarsa magejeran cara ada ebé ané ngedeng umpané. Ngénggalang ia ngontalang palesné. Ebé nyalian magedé anyari lantas klepak-klepek mautsaha ngelébang awak uli pancingé. Pabaliha akejep ebéné ento satondén celepanga ka dungkiné. “Ci kénkén itungané?” Duarsa matakon sinambi masang umpan di pancingné. “Makita cang ngorahin Laras apang ia nawang, kéwala sukeh baan cang mesuang munyi.” “Adi kéto?” “Cang tondén siap lakar natak pikobet buka kéto buin?” “Ndén malu. Apa suba karuan lakar ada pikobet?” Putu kagiat ningehang patakon Duarsa. Ia lantas matakon tekén paukudané, nguda kéné buka siap gocékan ané makirig satondén mapalu? Apa ané makaciri lakar ada pikobet? “Yén cang dadi ci, cang sing ja lakar kadropon mapineh buka kéto,” Duarsa ngaraos seken. “Lakar édéngang cang yéning cang nak muani ané ngelah nyali.”

102


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Manik Sudra

103


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Putu ngon ningehang munyin Duarsa. Ané suba-suba tusing taén dingeha Duarsa ngomong seken buka kéto tur nganggon lengkara ané lantang lan sada sepet. Ento makrana ia tangeh yéning ia suba tusing nu pageh cara ipidan. “Aksamaang yén cang pelih ngraos. Api kénkén ci ané pinih nawang, cang tuah nyidaang ngmaang papineh, yén dadi anggon.” Putu mendep. Palesné Duarsa buin magejeran, nanging ebé ané nyaplok umpané léb uli pancingné. “Sujatiné cang nekain ci lakar nyekenang unduk....” “Séndratari?” Putu nyangkuak. “Aa. Petengé ené lakar ngawitin muruk. Ci suba nawang?” Putu kituk-kituk. “Guruné ento payu bareng?” “Payu, suba seken raosné ajak Tut Arna.” *** Ené panyumu balé banjaré buin ramé cara ipidan. Mirib tusing kuangan tekén séket diri kramané ané teka ka balé banjar. Semitané pada galang mapan marasa lega sajan sekaa séndratariné buin idup. Makejang pada meled nawang nyén ya lakar kajudi dadi Kén Sulasih mapan Gung Ayu Prami suba makelo tusing nu meneng di puri. Putu Mastra marasa atiné buka kaubadin nepukin kramané pada saat lakar mabalih anak muruk. Kénkén ya yén suba pentas cara ipidan nganggon busana lengkap? “Ampura, nyelang margi,” kéto ia ngaraos sinambi nyelag di tengah kramané ané pada majujuk ngebekin natah balé banjaré. “Mai lakun, kenalanga ya malu,” Tut Arna, kelian gong banjaré, magpagin sambilanga makenyem liang tur ngatehang Putu ka durin panggungé. Ditu lantas ia ngenalang anak luh ané magoba jegég imut mapangawak langsing lanyar. “Damayanti,” kéto bajangé ané salamina tekén Putu nyambatang adané. Tusing ada kenyem di bibihné. Ulesné ia marasa tusing perlu makenyem mapan suba ngenah manis yadian tusing ja makenyem.

104


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Mendep-mendep Putu marasa kuciwa abedik. Mula saja jegég gobané sakéwala mirib tusing ja dadi tegehin jalemané, kéto Putu ngrenggeng di kenehné. Yén tlektekang uli sebengné, ulesné ia marasa paukudané pinih dueg lan pinih jegég, tusing ada nandingin. Énggal Putu nyidaang muktiang dadugané. Uli panyumu muruk ia suba ngédéngang kabisané, tusing suud-suud melihang ené lan ento. Putu sangsaya yéning sekaa séndratari ané kawangun buin lakar nyidaang kasub cara ané malu. Nanging apang tusing kadéna tusing cumpu tekén panguruké ia matilesang awak, nuutin sakancan ané orahina tekén panguruké. Disubané suud muruk mara Tut Arna mapitau tekén Putu yéning Damayanti ento guru kesenian di SMA. “Ia sarjana seni tari,” kéto Tut Arna nerangang dugas bareng-bareng mulih uli balé banjaré. Putu anggut-anggut ningehang raos Tut Arna yadiastun nu ada rasa sekel nyangkét di kenehné. “Putu dadi cara nak sing nyantep tepuk cang?” “Mirib ulian suba makelo sing taén ngigel,” Putu masaut bawak. *** Suba tengai dugas Putu ngedatang paningalan. Tusing ada kedis becica dingeha manguci, sakéwala ada anak nguci dingeha di malu, di ruang tamu. Cara munyin anak luh. Putu ngadébras bangun sawiréh tawanga ané ngelah munyiné ento Laras. Méméné suba taén kenalanga ajak Laras lan makadua ngenah adung maraosan. Sada ngon Putu ngantenang unduké ento mapan ia nawang méméné tusing ja pati pesu munyi. Putu nyuahin bokné satondén mukak pintu kamarné. “Rahajeng semeng,” Laras ané negak di ruang tamu di samping méméné nyapatin Putu soméh. “Rahajeng semeng,” Putu nyautin. “Julia dija?” “Nu sirep.”

105


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Terus ajak nyén mai?” “Nganggon taksi. Mémé ngorahang koné Putu muruk ibi sanja. Pasti demen, nyidaang ngigel buin cara ipidan.” Putu maplengek sawiréh dingeha munyin Laras buka masasimbing. “Kanti jam kuda muruk?” Putu ngedeng kursi, negak sada joh. “Kanti jam satu yén sing pelih,” Putu masaut. “Pantes kali jani mara bangun. Nu kiap?” Putu kituk-kituk. “Minum yéhé malu,” Putu nanjénin mapan tepukina téh di duur méjané nu tileh. “Antiang kejep nah, lakar manjus malu.” “Nah, lautang. Laras nu perlu maraosan ajak i mémé.” Sambilanga mentas di rurungé ané mabatu-batu di betén punyang tiingé, Putu marasa lakar ngancan sukeh nerangang tekén Laras unduk pikobet ané lakar arepina ajak dadua. Laras sinah tusing nawang yéning sujatiné ia ajak Laras buka sedeng majujuk di abingé. Putu ngénggalang manjus disubané netepang kenehné tusing ja lakar nanggehang buin urusané ené. Ia mautsaha ngedénang bayu. Kahanan apa ja lakar tepukina lakar arepina. Mumpung tondén ja bas tegeh mamongkod, yadiastun ulung tusing ja lakar sangat ngrasaang sakit. Mulih uli pancoran Putu maplengek di natahé. Maimbuh buin abesik ané bareng ngorta di ruang tamu. Tusing ja Laras lan méméné dogén nanging ada Damayanti masi ditu. Putu nyapa Damayanti nganggon panganjali tatkala liwat di ruang tamu ngojog kamarné. Tusing kakeneh baana ngudiang Damayanti semengan sajan suba teka ka umahné. Ngéncolang ia masalin baju laut bareng negak di ruang tamu. Mara lakar matakon sagét Damayanti ngmalunin ngaraos. “Ampura yén tiang ngulgul, ulesné Putu lakar luas?” “Nggih, wéntén napi?” “Tiang tuah mapitau, buin nyanan ten nyidaang bareng muruk. Tiang lakar ka Denpasar, bapak tiang ngamar di rumah sakit.”

106


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Nggih, ten kenapi. Dumogi bapak gelis kénak.” “Suksma, tiang pamit dumun.” Damayanti bangun uli kursiné. Buka ada sayong nutupin semitané. Krana reramané masuk rumah sakit apa krana ané lénan? Putu marasa tusing luung kenehné. Nanging ia tusing bisa ngaraos apa-apa dugas ngatehang Damayanti menék ka mobilné. Mabalik ka ruang tamu Putu lantas ngorahang ajak méméné lakar malali ajak Laras. Nanging Putu ngon nepukin Laras sagét nyebeng. Jani muané Laras ané kaliput sayong. “Laras sakit?” Putu matakon disubané menék ka mobilé. Laras mendep. Ia nyadahang tunduné di tongosné negak di samping Putu. Paliatné joh. “Kija jani?” Putu buin matakon sambilanga nyalanang mobil adéng-adéng. Sakéwala Laras tusing masaut. “Yén oléh-oléhé kuangan lan ka Sukawati.” “Laras makita ka Batubulan.” “Oh, kéto... ayuk...” Putu ngenjek gas mobil. “Buin pidan lakar balik ka Jakarta?” “Bli suba med nimpalin Laras?” Laras mabalik matakon sada kenyat. Putu engsek. “Laras kénkén ené? Putu kan matakon melah-melah?” “Sing ada lénan kén to takonang?” Paliat Laras leser ka malu cara tusing makita nolih gobané Putu. “Nguda sing, nanging Laras siaga sing ajak Putu maraosan seken?” Laras matolihan. “Unduk apa?” “Unduk iraga.” “Iraga jak telu?” Putu maplengek ningehang patakon Laras ané soléh. Miribké Damayanti ané ngarusuhin papinehné, ané ngaé tangkepné nadaksara malénan.

107


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Laras,” Putu ngaraos seken. “Ené sing ada kaitané ajak nak lén. Ené unduk iraga ajak dua.” “Iraga jak dua? Ada apa?” Paliat Laras buin leser ka malu, nanging yéh paningalané ngembeng. “Laras seken sing nawang apa mapi-mapi sing nawang?” “Laras matakon, ada apa? Ento nyiriang Laras tusing nawang. Nguda dadi Bli sangsaya buka kéto?” “Laras seken sing nawang yéning lakar ada masalah?” Putu ngomong disubané ngunjal angkihan. “Laras seken sing nawang yéning ada témbok ané ngalingin iraga?” Laras makipekan tur nengneng Putu. “Témboké ento tuah ada di paningalan anak ané ngelah papineh cupit,” ia ngaraos nyimbing buka suba nawang ané ada di papinehné Putu. “Iraga pada-pada nak Bali kéwala malénan wangsa. Laras sing tangeh yéning ento lakar dadi pikobet?” “Oh, dong kéné caran Bli apang nyidaang ngejohin Laras?” “Adi Laras ngomong kéto?” “Laras nawang isin keneh nak luhé totonan uli kijapané.” “Déwa Ratu, Laras ngomong apasé? Putu sing ada urusan apa-apa ajak nak luhé totonan.” “Bli eda bogbog. Yén sing ada urusan apa-apa ngudiang ia semengan suba nekain Bli?” “Laras kadén suba ningeh apa ané raosanga?” “Nanging Laras nawang lebihan tekén ané orahanga.” “Oh, kéto. Yén saja Laras dueg mamaca kenah anak, benehné Laras nawang nyén sujatiné ané tresnain Putu. Nguda dadi sangsaya?” “Ené ulian Bli padidi. Ngudiang ngrasoang pikobet ané tusing karuan ada yén sing ulian ngelah keneh lén?”

108


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

“Dingehang Laras, Putu tuah ngidih apang Laras siaga natak pikobet ané lakar nepén. Ento sinah tusing lakar dadi kelidin.” “Ah, simpen gén suba padidi pikobet ané pinehin Bli. Laras sing demen ngraosang unduk ento.” Mara Putu nawang yéning Laras sujatiné keras ati. Saja ngenah kalem di sisi, tusing pati pesu munyi, nanging acepok pesu munyi mangan sajan bisa natunin keneh. Putu nglékokang mobil ka Taman Ayun, obyék wisata marupa pura ané kaiter baan telaga linggah. Pura ané koné kawangun dugas kadatuan Méngwi sedeng jaya énggal liwatina. Mobilé terus malaib ngliwatin jalan ané kaapit baan carik ané ngaé pemandangané nglangenin. Tusing makelo lantas liwat di désa-désa tongos anak ngaé ukir-ukiran paras lan kayu. Ada masi makudang artshop ané ngebérang lukisan lan baju kaos. Teked di Batubulan Putu matakon, “Dija lakar singgah?” “Terus gén, satondén punyan plamboyané ento,” Laras nujuhang limané. Sebeng Laras suba masalin. Yén ibusan putek latek jani ngenah masunar terang, Apa ané makrana tusing kapineh baana tekén Putu. “Laras kal meli apa?” Putu matakon pas ngrérénang mobil di tongos parkir.(masambung...)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Nova, Sarinah, Selecta, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan.

109


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Kitut

Kadék Sonia Piscayanti

D

ugas yang nu cerik, kira-kira kelas 3 SD, ibuk yangé sabilang wai nundén yang ka peken. Peken Bléléng. Ento sekitar tahun 1990-an, yang kan lahir tahun 1984, waktu yang kelas 3 berarti tahun 1992-

1993, nah ento masa-masa emas Peken Bléléngé. Sing ada peken ané melahan jak Peken Bléléng waktu ento. Top gati pekené. Murah meriah gati. Soalné ento peken ané paek jumah. Amen ka Peken Anyar, harus negak bémo, sing top dadiné. Sawiréh ongkos bemoné lumayan maal. Adénan beliang jaja. Nah né ané demenin gatiné amen mabalanja ka Peken Bléléng. Dagang jajané liu gati. Jaja apa alih ada. Apa gén ada. Sing sombong. Dagang jajané mebrarakan, uli lantai satu, lantai dua, pinggiran, tengahan, durian, makejang. Ada dagang jaja Bali, dagang jaja Jawa, dagang jaja China, dagang jaja Arab, ah makejang suba ada. Pluralisme gati jajané. Uli sekonden macelep ka tengah, uli di sisi suba cegat dagang jaja. Nah tapi ané paling top of the top, mula dagang jaja légendaris ané madan Mék Siti. Jani kaorahin, amen dot meli jaja

110


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ané jaan gati ané jani sing ada nak ngadep, coba meli mesin waktu, kembali ka tahun 1990an-milu ngantri di warungné Mék Siti ené. Nak Bali ané suba teruji gati duegné ngaé jaja. Nah jani kal orahin jaja apa gén adepa. Pertama ané top gati-gatiné, juara satu. Jaja lukis. Nawang jaja lukis? Ento téh, jajané ané malakar aji ketan nto. Nah ané ngaranaang jaja lukisé né spesial gati sing lén tuah asané ané nyampuh tur teksturné lemuh gati. Ketanné to jeg aduh suba lemuh, pulen, halus, jeg jaan gati-gati. Adonané pas, masa uyah, mabesikan jak asan nyuh jak gulané, aduh. Suba tahun kuda jani, 2021? Mih kondén ada asané ané ngalahang jaja lukisné Mék Siti. Lanjut. Ané khas buin, bentukné. Sing segitiga ané cara lukis ané mainstream bentukné, né persegi panjang bentukné, ukurané mirib nem sénti kali dua sénti, cenik, tapi jaan gati. Pokokné jani kapah gati nepuk jaja lukis kéto. Persegi panjang. Ribet mungkin ngaé bentukné, presisi gati. Panjang kali lebar to persis ya. Luasné dua belas sénti persegi. Dagang jaja apa matematikawan Mék Siti? Wakakak. Ané juara dua jani. Jaja olén-olén. Mihhhh, Déwa Ratuuuuu. Nawang madan jaja olén-olén? Entooo téhh, ané jajané cara jaja uli, iris iris dadi lembar-lembar kéto. Tapi jaja uli kan biasané nganggo ketan putih, né nak ketan selem anggona, alias injin. Nawang injin? Black ketan. The ketan is black you know. Nah ento suba. Ané jaan gati, nak ketané lemuhhhhh gati-gati. Jani sing ada jaja olén-olén kéto lemuhné. Biasané katos, atau tengal, atau sambrag ketanné. Né nak sing. Melah gati. Cara sopan gati macelep ka bibihé, jeg sopan lan adem gati. Macelep ka kolongané lancar gati, cara naar makanan terbaik di dunia. Mih sayang gati waktu ento sing ada ané madan sosial média. Sing ngidaang upload di instagram. Jani lén nu Mék Siti madagang jek viral gati ba. Terakhir né, last but not least, alias, terakhir tapi bukan yang terburuk, héhé, orog-orog. Né buin, nawang sing madan orog-orog? Né adan jaja ané sesuai

111


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

jak dwi sama lingga- éh apa dwi maya lingga ah- orog-orog. Asal mula jajané né uli dija kadén, tapi sing penting, ané penting ento asané. Nah orog-orog né uli baas masi bahanné tapi macampur nyuh misi gula bali, jeg top gatiné. Biasané orog-orog né satu pakét jak bubuh gadang, ané maknyus tur legit gati. Soal harga, mimih mudahné. Ipidan né ngaba pis 500 gén magenep ti bakat. Biasané pis 500 to maan jaja lukis abungkus (5 pieces), jaja olén-olén abungkus (5 pieces), ajak orog-orog misi bubuh gadang. Jaan gati idupé pidan. Jani dija meli mesin waktu dik. Dot kemu buin. Jelap meli jaja gén.

Singaraja, 10 Méi 2021

112


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

Kamus

ayak v 1 aduk (dg telapak tangan); 2 aniaya; ayaka v 1 diaduknya; 2 dianiayanya; ka.a.yak (ka.yak) v 1 diaduk (oleh); 2 dianiaya (oleh); ma.a.yak (ma.yak) v 1 diaduk (dg tapak tangan); 2 teraniaya; nga.yak v 1 mengaduk adonan (dg tapak tangan); 2 menganiaya ayam Ami n ayam: -- kurungan ayam yg dikurung untuk aduan; pa.nga.yam-a.yam.an n ilmu tt menyabung ayam ayan n penyakit ayan; sawan; epilepsi; ayan-a.yan.an a menderita penyakit ayan 1

ayang Bll v ajak; ma.a.yang-a.yang.an (ma.yang-ayang.an) v bersahabat

2

ayang a jelita; cantik; nga.yang-a.yang a sangat cantik; jelita:~ jegégné cantiknya luar biasa

1

ayat Asi adv akan: -- lunga kija akan pergi ke mana

2

ayat Asi v pusatkan pikiran ke arah yg dituju; ayata v dipusatkannya pikiran ke arah yg dituju; ayat.ang v pusatkan pikiran ke arah yg dituju; ka.a.yat (ka.yat) v dipusatkan ke arah yg dituju (oleh) (tt pikiran); ma.a.yat (ma.yat) v terpusat ke arah yg dituju (tt pikiran); nga.yat v 1 memusatkan pikiran ke arah yg dituju (Sanghyang Widhi, dewa, arwah); 2 melakukan persembahyangan untuk pura yg jauh; pa.nga.yat n (tujuan) pusat pikiran;

113


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

pa.nga.yat.an n bangunan suci untuk memusatkan pikiran, spt padmasana ayég → éyég ayem a tidak giat; tidak bergairah ayem.an a basi: béné suba ~ lauk itu sudah basi ayong-ayong n kepompong yg akan menjadi serangga sj kumbangdaun yg bersuara keras ayu a cantik; baik: déwasa -- hari baik; ma.a.yu-a.yu (ma.yu-a.yu) v melakukan upacara yg berhubungan dg Tuhan, dewa, atau manusia; nga.yu-a.yu v membuat upacara untuk keselamatan krn ada kerusakan bangunan; pa.nga.yu, ~ ba.gia n ucapan selamat ayub a 1 lembap: tongosné ditu – tempat di sana lembap; 2 hampir basi: jukuté –– sayur itu hampir basi ayuh, nga.yuh v menyerah; takluk ayum v 1 sisipi; 2 perbaiki yg rusak saja; ayuma v 1 disisipinya; 2 diperbaikinya; ayum.in v 1 sisipi; 2 perbaiki; ayum-a.yum.an n hasil perbaikan; ka.a.yum (ka.yum) v 1 disisipi (oleh); 2 diperbaiki (oleh) ; ka.a.yum.in (ka.yum.in) v 1 menyisipi (oleh); 2 memperbaiki (oleh); ma.a.yum (ma.yum) v 1 tersisipi; 2 diperbaiki; nga.yum v 1 menyisipi; 2 memperbaiki:~ palinggih memperbaiki bagian palinggih yg rusak; nga.yum.in v 1 menyisipi; 2 memperbaiki 1

ayun v ayun; ayuna v diayunnya; ayun.an n ayunan; buaian; ayun.ang v ayunkan: ~ adiné apang énggal sirep ayunkan adik biar cepat tidur;

114


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ayun.anga v diayunkannya; ayun-a.yun v terayun-ayun; ka.a.yun.ang (ka.yun.ang) v diayunkan (oleh); ma.a.yun.an (ma.yun.an) v bermain ayunan; bergerak spt diayun; ma.a.yun-a.yun.an (ma.yun-a.yun.an) v bermain ayunan; nga.yun.ang v mengayunkan; membuai 2

ayun Asi p depan; hadap; ayun.in v hadapi; ma.a.yun (ma.yun) v menghadap: ~ kangin menghadap ke timur

1

ba n 1 huruf ke-13 dl abjad Bali ; 2 huruf atau suku kata sakti yg mengacu ke

Bamadewa, terdapat pd urutan kedua dl panca aksara 2

ba p kata depan yg menunjukkan arah: -- daja arah utara (di utara); -- dangin

arah timur (di timur); -- dauh arah barat (di barat); -- delod arah selatan (di selatan) 3

ba adv kp dr kata suba „sudah‟

baa n bara; ma.baa v berbara: kayu ené nu ~ kayu ini masih berbara ba.ag a merah (tt wajah): muané – wajahnya merah; ba.ag-bi.ing a merah padam (krn marah atau sakit): ~ muané mara ningeh munyi buka kéto merah padam wajahnya setelah mendengar perkataan spt itu ba.ah a bengkak bernanah: berungné -- lukanya bengkak bernanah 1

ba.ak 1 v rampok: -- barangné rampok barangnya; 2 n perampok: umahné

tekain -- rumahnya didatangi perampok; ba.aka v dirampoknya; ka.ba.ak v dirampok (oleh); ma.ak v merampok; ma.ba.ak v terampok; ma.ma.ak v merampok 2

ba.ak → baag

115


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

1

ba.an n papan: -- kayu jati papan kayu jati

2

ba.an p 1 oleh: ia wélina -- méméné dia dimarahi oleh ibunya; 2 dari: togogé

ené gaéna -- kayu patung ini dibuat dr kayu; 3 dengan: baong céléngé tusuka – tiuk leher babi itu ditusuk dg pisau; 4 karena: -- takutné ia tusing teka krn takut, dia tidak datang 1ba.ang v beri: ia suba -- tiang pipis dia sudah saya beri uang; ba.anga v diberinya; ba.ang.in v beri (hewan) makan: ~ siapé beri ayam itu makan; ba.ang.ina v diberinya (hewan) makan: kucité suba ~ anak babi itu sudah diberinya makan; ka.ba.ang v diberikan (oleh); ma.ang v memberi; ma.ang.in v memberi (hewan) makan: tiang nulungin bapa ~ bébék saya membantu ayah memberi bebek makan; nga.ma.ang v memberikan; pa.ba.ang n pemberian 2

ba.ang a panas: abu -- debu panas

3

ba.ang, ma.ba.ang.an v upacara tambahan pd waktu otonan supaya yg

diupacarai selamat (umumnya dilakukan pd bayi atau anak-anak) ba.as n beras: dadong tusing ngelah -- nenek tidak mempunyai beras; munyin - pipis, ki kata-kata orang pintar (balian); -- barak beras merah; -- gaga beras dr ladang; -- galih beras yg bersih dan utuh butirannya ba.at a berat: -- magerut berat sekali; méja ento -- pesan meja itu berat sekali; -- gugung, ki malas bekerja; ba.at.an a lebih berat; ba.at.ang v beratkan; ba.at.anga v dirasakannya berat; ba.at.in v tambahi berat; ba.at.ina v ditambahinya berat; ma.at.ang v bertambah berat;

116


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ma.at.in v menambahi berat; ma.ba.at-ba.at.an a tidak adil; berat sebelah; pa.ba.at n pemberat (kail, jaring, dsb); pa.ba.at.in v beri berpemberat 1

ba.bad n babad; riwayat; tambo; sejarah: -- Blahbatuh sejarah Blahbatuh; --

Mengwi sejarah Mengwi 2

ba.bad v babat; ba.bada v dibabatnya; ba.bad.an n hasil membabat; ba.bad.ang v babatkan; ba.bad.anga v dibabatkannya; ba.bad.in v babati; ba.bad.ina v dibabatnya; ka.ba.bad v dibabat (oleh); ka.ba.bad.ang v dibabatkan (oleh); ka.ba.bad.in v dibabati (oleh); ma.ba.bad v terbabat; ma.bad v membabat: ~ alas membabat hutan; ma.bad.ang v membabatkan; ma.bad.in v membabati

3

ba.bad n 1 selaput rongga perut hewan; 2 daging perut besar; ma.bad.in v mengalami sakit perut menjelang melahirkan

1

ba.bah Bll n pucuk enau

2

ba.bah n sebutan bagi laki-laki Cina peranakan

1

ba.bak a lecet; terkelupas (tt kulit): -- entudné kerana ulung di jalan aspalé

lututnya lecet krn terjatuh di jalan aspal; -- belur lecet, bengkak, dan tampak biru lebam (krn kena pukulan, terjatuh, dsb) 2

ba.bak, ba.bak.an n kulit kayu yg diambil dg cara dikelupas, biasanya untuk

ramuan obat; ba.bak.ang v kelupaskan kulitnya;

117


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

ba.bak.anga v dikelupaskannya kulitnya; ba.bak.in v kelupasi kulitnya; ba.bak.ina v dikelupasinya kulitnya; ka.ba.bak v dikelupas kulitnya (oleh); ka.ba.bak.ang v dikelupaskan kulitnya (oleh); ka.ba.bak.in v dikelupasi kulitnya (oleh); ma.ba.bak v terkelupas kulitnya; ma.bak.ang v mengelupaskan kulit kayu; ma.bak.in v mengelupasi kulit kayu 3

ba.bak, ba.bak.an n tanah sawah yg baru dibuka; ma.bak.in v membuka sawah baru

ba.bang 1 a terkejut saat tidur; 2 adv (lari) tunggang-langgang; ka.ba.bang v bangun krn terkejut; ka.ba.bang-ba.bang v terkejut-kejut; nga.ba.bang v 1 bangun krn terkejut; 2 adv (lari) tunggang-langgang (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

118


Suara Saking Bali

Édisi LV | Méi 2021

119


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.