Majalah Suara Saking Bali Edisi 40

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

daging majalah Pamahbah dénpasar sané mangkin (I Madé Sanggra) 3 Lawat-lawat tan sakéng lekas (IGA Darma Putra) 4 Isin Lontar singha baka (Putu Éka Guna Yasa) 14 Pangéling petang dina (I Wayan Paing) 10 Krimik Pulitik i déngkék tekén i lojor (Madé Adnyana Olé) 19 Satua Cutet utang karma (Nyoman Tusthi Éddy) 23 tegarang kenehang! (Déwa Ayu Carma Citrawati) 44 matahun baruan ajak mantan (I Kadék Ruminten) 57 Satua Bali ni dukun sakti 35 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 81 Puisi Bali puisi-puisi putu ardana bukian 31 puisi-puisi i gedé angga para darma 50 puisi-puisi i nyoman sutarjana 62 puisi-puisi igb wéda sanjaya 75 Artikel ki dalang tangsub (2) (IDK Raka Kusuma) 40 bayu pramana sokong taksu adat, seni, miwah budaya bali (Ni Kadék Juliantari) 53 Satua Masambung sang boma (7) 68 mawa madui (6) -- Ketut Sugiartha 86 Geguritan

1


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

bongkling 28 Gegonjakan raja (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Gatra Ida Bagus Pawanasuta Polih Hadiah Sastera Rancagé 2020 Sastra Bali Modérn 93 Pangawi Ida Bagus Pawanasuta 96 Kitut i sangut dadi raja (I Putu Supartika) 98 Kamus kamus 100

2


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Pamahbah

dénpasar sané mangkin I Madé Sanggra

dénpasar sané mangkin katah pwangun nyujuh langit makwéh sawah dados umah umah dados sawah

dénpasar sané mangkin pasliwer wong sunantara solahnyané soléh-soléh payasnyané melag éndah malalung makamben lambih macukur mabok dawa luh matingkah mwani mwani maambek….

Agustus 1971

I Madé Sanggra embas ring Sukawati, Gianyar warsa 1926. Pupulan puisi Kidung Républik (1997), ngamolihang Penghargaan Sastra Rancagé ring warsa 1998. Dané ngalahin (séda) rahina Buda, 20 Juni 2007.

3


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Lawat-lawat

tan sakéng lekas IGA Darma Putra

Sing ulian kakawitin. Kéto teges judulé baduur yén alihin di kamus. Kéto patinget kakawin Dharma Putusé. Sing koné ulian kawitin lakar bakat ané madan putus. Sing masih ulian kawitin lakar teked di garis pamegaté. Ada buin teges ané lén, ‘sing ulian laksana’. Sing masih ulian laksana ané alih lakar bakat. Sing masih ulian laksana ané antosang lakar teka.

4


Suara Saking Bali

B

Édisi XL | Fébruari 2020

uka dua tegesé ento dadi anggon. Apa ané orahanga sing uliang kakawitin muah sing ulian laksana? Wiréh tuah ngandelang baan mamaca dogén, jani bebacané tuturang. Koné, ané sing ulian

laksana ento pirenga tekén Wang Uttama. Pageh koné pikayunané lakar nyujur Nirasraya. Apa madan nirasraya? Nir mateges tusing, nénten. Asraya mateges sawitra, timpal. Nirasraya tegesné tusing matimpal utawi sing masawitra. Anak ané kéto koné ané lakar mireng pawisik parama rahasia. Nyén kadén anaké ané nyidayang idup di guminé tusing ngelah timpal. Suba sinah uli lekad kanti disubané mati, iraga pragat ngéwehin timpal, ngabotin nyama. Kéwala kondén karoan iraga taén nginganin pabaat idup timpal ajak nyamané. Liu sajan ada tulisan makéto makéné ané nuturang luung sajan idup di guminé yén briuk sapanggul saling asah asih asuh. Jani kakawin Dharma Putusé ngorahang ada koné anak ané nuluh jalan sepi apanga tusing ngelah timpal, tusing ngelah nyama. Mirib ané kéto orahanga jalan nyepi, jalan ngengsapang ingetan. Soléh sajan dingeha tekén kupingé. Ada koné jalan mabalik, apanga ngidang engsap. Mulan ada tulisan ané nuturang tata cara lakar ngengsapang timpal-timpal ané suba makelo ajak idup di guminé. Yén apa kadén pelih timpalé ento sing tawang. Cutetné jeg engsapang. Ada timpal ané seken-seken dadi timpal, wiréh ento ia sasai ajak pules bangun. Kondén palajahin carané ngengsapang, iraga suba engsap malunan tekén timpal-timpalé ento. Apa seken iraga ené perlu malajah ngengsapang? Lénan tekén timpal, nyama koné masih bakat engsapang. Nyama-nyama ento engsapang, ulian iraga sing taén pati rungu. Iteh iraga ngisinin keneh miwah basang padidi. Sing inget ada ané bareng-bareng ajak lekad mondong suka duka. Disubané kelih, nawang kéné kéto, mara iraga keten-keten lakar nginget-ngingetang makejang nyamané ané suba kadung bakat engsapang. Tegarang iraga engsapanga ajak nyama padidi, kénkén rasané?

5


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Mamongah lantas nyamané ngemang kéné kéto anggona nombok iraga apanga inget manyama. Nyak luung rasané yén kétoanga? Sinah suba misi dogén di kenehé sangsaya. Pasti suba nyamané inget ulian lakar ada tagiha tekén iraga. Kondén rasané pegat munyiné, suba saget nyamané nagih kénékéto. Sing ulian kenehné ané sujati lakar inget manyama ngajak iraga. Yén suba kéto, kénkénang jani? Dadua ada jalan ané ngenah ulian mamaca. Ada jalan madan jalan ngengsapang, ada masih jalan ngingetang. Buka dua jalané ento sing koné ulian kawitin, sing masih ulian laksana. Suba kéto apa anggon nyalanin jalané buka kéto? Matakon dogén sujatiné suba madan laksana, suba madan ngawitin. Ulian patakoné ento lantas ngalih-alihin pasaut apanga nyak misi amun kenehé. Apaké mirib sing makeneh apa-apa ané madan sing ngawit sing malaksana? Baang suba patakoné ento apanga tileh dadi patakon ané tusing tawang pasautné. Liu mulan sandang bakat kenehang ané bakat tama-tami jani. Apa buin isin kakawin Dharma Putusé tusing karuan bakat baan ngincepang. Ané buin besik, ada koné madan Sang Manon. Sang Manon ento koné bisa ilang. Ané madan Manon tegesné ningalin. Kéwala sing koné ulian paningalané buta Sang Manon ilang, laut tusing ningalin. Sing tawang ulian apa kadén ento adi bisa buka kéto. Tusing nyidayang kenehé ngeneh-ngenehang. Ia ada kéwala sing nyidayang ngadanin.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Gegonjakan

raja I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Celekotokané... aéng liu anaké jani ngaku raja! Soléh-soléh dogén tingkahné.!” Mbééé... I Luh ngarémon, paningalané nuléngék tivi, limané iteh

nyematin canang. Tiviné nyiarang unduk anaké ané ngaku dadi raja, ngelah puri, sada panjakné paberarak. “Anaké tua ngorahang, yén ada balian ngaku sakti eda guguna. Kéto masi yén ada ngaku dadi raja, eda runguanga! Jaman jani, nyén nyak lakar panjakang? Cuiiih... ga sudi aku!” Naaa... Jani misi bernésia bahasané I Luh, sakéwala rengné enu dusun kelen! Mawanan makita tiang nyautin. “Iss... isss.. isss... kenapa pula kau yang résék sih?” bernésia masi tiang ngaraos. Apang sing kalah angsengan. “Ya, iyalah... Jokowi kanti suba dua périoda dadi présidén né ada jelema ngagaok ngaku dadi raja! Kan gila? Kan? Kan? Kan?” Mbééé... Nyansan pongah ia ngaraos gaul, sakéwala dingeh pacul! Ah, kalahang suba déwéké. Yén ento timpalin bisa ngemasin uyut. Yén suba uyut, pisagané motah nampedang kurenan tiangé sedeng layu bunga! Mendep... Sepi... Ada apakpakan basé. Sagét buin ia ngaraos.

7


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

“Bli, sing makita dadi raja? Dikapahé icang meled masi dadi ratu. Apang kuting makoncéng ada ngayahin. Ané bagusan lakar pilihin réncangé ané tugas ngoncéngin!” Néh, nyén sing gedeg mireng kurenané ngaraos kéto? Masak nagih koncéngin anak lénan, sada nagih ané bagusan! Makita tiang ngidkidin uli don lateng ndasné! Sakéwala kalipekang kenehé. Tarik nafas panjang... lantas ngaraos. “Luh, Nyai eda melihang yén ada anak ngaku-ngaku dadi raja. Sawiréh iraga ajak makejang, sujatiné maperih tur marasa déwék dadi raja.” I Luh mendep. Antianga kemikan bibih tiangé, cara anaké main kasti nyaga ngantiang ulungan bola. Nagih nyanglak, lantas ngelambet! “Bli, Nyai, iraga ajak makejang sujatiné suba rumasa tekén déwéké raja. Sakéwala ada ané bani ngaku, ada ané lek lekan ngaku. Buka senggaké, nasak manggis nasak durén. Pada pada nasak, ada mebo ada tusing.” Enu ia nuléngék... “Jaman jani makejang ngenehang déwékné dadi raja. Tegarang kenehang. Pejabat, orahanga pelayan rakyat. Mawanan rakyaté juari jani tekén pejabat, tekén guru wisésa, mapan ia rumasa déwékné raja. Sang wiku, Ida Sang Sulinggih, orahanga pelayan umat. Mawanan liu umaté bani tempal tur langgana tekén linggih Ida sang maraga suci, mapan ia marasa raja. Bantas mabelanja aji siu rupiah, gedé pesan engkig anaké mablanja marasa tekén déwék pembeli adalah raja. Dagangé panjak. Wiréh ia raja, dadi nganggeh! Numpang montor, penumpangé dadi raja supiré panjak. Ka rumah sakit pasiéné dadi raja, dokteré panjak. Masekolah muridé raja, guruné panjakanga. Makejang anaké anggap panjak, wiréh iraga marasa dadi raja. Kéwala bantas sing ngaku. Nah, yén anaké siaranga di tiviné ento, sobiahanga déwékné raja. Sing kéto?” I Luh anggut anggut. Buin ia ngarenggeng,

8


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

“Ibi icang mamaca di pisbuk, ada kata kata bijak buka kéné: Istri adalah ratu dalam rumah tanggamu! Cocok ento Bli?” Néh dong dayan, ia suba nagih dadi ratu apang maan manjakang. “Cocok. Bli setuju ento. Mawanan Bli ngawangiang Nyai. Nuju majelé melah, Nyai baang Bli baduuran. Apang Bli sing tulah tekén ida ratu!” Booééé... Ngajengit ia mara ungkab rahasiané. Makelieng mapi iteh nyait canang. Sagét I Wayan, pianaké paling kelih ané magaé di Badung teka. Basa basi kangin kauh, lantas ia ngorta. “Icang dadi orang kepercayaan jani, Mé. Di tongosé magaé, Icang ngéncakang!” Béh prajani méméné girang, bibihné bawah béwéh cara jit siapé upinin. “Dija Cai magaé jani, Yan?” “Di Raja....” pasautné I Wayan pegat, salipa tekén méméné.... Piiih... Ber cara sepur méméné ngaraos. “Mimih... dadi réncang raja Cai, Yan? Raja di puri dija? Apa pangkat Cainé? Patih? Mantri? Demung? Pangalasan?” mbééé... Borongan patakoné, sada nakonang ané tuara ada, buka raraosan nuju maplalianan drama gong. I Wayan kamemegan, masaut megat megat, “Di Raja Mampet...”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendéla)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

9


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Pangeling

petang dina I Wayan Paing

Petang dina, sadurung ragana mawali ka genah sunia, tiang polih parek

ka

jeroné

Pak

Nyoman

Tusthi Eddy.

Tatujon

tiangé,

ngaturin dané buku sané katerbitang olih Suara Saking Bali sané majudul Nyujuh Langit Duur Bukit. Bukuné punika, sampun wénten aminggu

kapatitip

ring

tiang

mangda

ngaturang

ring

dané.

Nanging, antuk baged déwék tiangé, wau rahina punika prasida katur.

10


Suara Saking Bali

T

Édisi XL | Fébruari 2020

en kadi biasa, jebag ring

angkul-angkul jeroné Pak Nyoman

mauneban. Sepi sipi nénten wénten sira sané panggihin tiang ring arep jeronné. Manawi dané sedek lunga, kénten manah tiang.

Nanging, ngindayangin tiang mageluran sinambi ngucapang Om Swastiastu. Wénten pang tiga tiang mageluran, nénten wénten sané masaur. Wau jaga tinggal tiang, wénten rauh. Ampura, nénten uning tiang sira sané rauh, manawi keluarga Pak Nyoman. Ragané raris nganikaang, Pak Nyoman sedek sungkan, nanging nikaina tiang nyantos dumun. Malih jebosné, rauh rabinné Pak Nyoman Tusthi. Ibu nganikaang, tiang mangda ngrauhin Bapak ka kamar. Bapak sané nganikain. Kénten ibu nyumekenang. Tan maa tiang. Sué nénten polih gatra indik Pak Nyoman, rahina nika panggihin tiang dané sedek ring pamereman. Gatra sané pinih ungkur pireng tiang, daweg dané tan éling ring raga ring Perpustakaan Daerah Karangasem bulan Oktober sané lintang. Usan punika wénten gatra, dané sampun kénakan, kantos rahina petang dina sadurung mawali ka genah sunia nika, tiang nénten polih majengukan. Saking pameremané, Pak Nyoman nganika sada bingar. Ngenikaang ragané nénten mresidayang among malinggih. Cokorné kocap rahat pisan sungkané, sakadi rumpuh. Sampun wénten kalih minggu kocap kawéntenané asapunika. Tiosan ring nika, ragané naler nganikaang wénten pikobet ring weteng. Kanker usus kocap. Nika sané banget nyungkanin tur nundunin sakit sané tiosan. Nanging, panganika kénten taler semita danéné nénten maciri wenten banget sungkananga ring padéwékané. Akeh pisan panganika tur pekéling dané indik sastra Bali Modern medal daweg nika. Sané pinih tiang ingetang, panganika danéné indik nyurat sejarah sastra bali modern. Sampun tamis puput. “Wénten malih asiki bab panguntat sané durung dagingin Pak conto. Usan nika puput sampun. Rencana Pak, jagi terbitang ring Balai Bahasa.” Kénten panganika danéné daweg nika.

11


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Nénten lali taler dane namiang tutur, “Wayan selegang buin nulis.” Tutur sané ngranaang dalem tiang nguntul. Ring manah tiangé lek pesan. Pangawi sujati, ngantos nénten mresidaang matangi, kantun nué rariptan sané jagi terbit. Tiang, déwék kari ceteng, nyurat boya nénten mresidaang, nanging males déwéké kalintang-lintang. Nénten lintang tengah jam derika, akéh pisan sané atur-atur dané sané sarat pisan indik mararipta tur rariptan danéné sané jaga terbit muang sané durung puput nika. Panguntat panganika dané, “Kayang niki Pak nelpon wayan. Saget wenten galah rauhin Pak mriki.” “Inggih,pak Nyoman. Sayaga titiang.” Selami nganika, nénten panggihin tiang semita danéné sedek sungkan. Panganika pateh sekadi biasané tiang kacunduk sareng ragané. Mapamit saking jeronné Pak Nyoman, nénten malih tiang matakén indik gatra danéné. Kantos malih kalih rahinané, rahina Buda pinanggal 15 Januari 2020, peleng jam 8 wengi, dané SMS: “Swastiastu,Yan. Saya memang sedang celaka, waktu Wayan datang ke rumah malamnya saya lagi masuk UGD langsung diopname. Tadi sore sudah dipulangkan. Bukunya sudah saya baca. Suksma,Yan.”

Wénten kalih sané makulekan ring keneh tiangé nerima SMS danéné. Kapertama, tengkejut. ragané malih masuk UGD tur opname. Sebet pesan

12


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

keneh tiangé mirengang ortiné punika. Kaping kalih, nampi panganika danéné ring SMS, buku sané aturang tiang sampun kawacén, marasa cager pisan, dané sampun becikan. Begbegan keneh tiangé jagi ngwales SMSé punika. Pangkuda nyurat, apus tiang malih. Nénten panggihin tiang basa sané manut jagi anggén ngwales SMSé punika. Pamuputné, wangdé tiang ngwales SMS ragané. Kantos mangkin, SMS punika durung wales tiang. Kantos mangkin, banget pariselsel tiang ring déwék, nenten ngwales SMS danéné. Gatra ring grup WA pinanggal 17 Januari 2020 sore, indik Pak Nyoman Tusthi Eddy sampun lebar, banget ngesiabang keneh tiangé. Pang kuda balinin tiang SMS danéné sane durung polih wales tiang. “Mara ipuan, mara ipuan!” kénten manten sané sida kaucap. Tan maa, bengong tiang ulian makesiab. “Da ja nuutin panganika danéné apang terus nyurat, ngwales SMS ragané gén sing pelut baan!” kénten tiang mariseselang déwék. Ampurayang tiang, Pak Nyoman. Mangda becik mamargi. Mogi Amor Ing Acintya. Malih pisan ampurayang tiang. Ampura pang banget.

Singaraja, 12 Fébruari 2020

I Wayan Paing embas ring Désa Pakraman Gulinten, Désa Bunutan, Abang, Karangasem pinanggal 6 April 1983. Cakepan sané sampun kamedalang mamurda COR (2009) lan Gancaran Mersun (2012). Kakawianipuné naanin kawedar ring Bali Post (Bali Orti), Majalah Buratwangi, lan Jurnal Kawi.

13


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Isin Lontar

singha baka Putu Éka Guna Yasa

Yén demen mamaca satua tantri ané ketah karipta olih Ida Bhagawan Basubaga, ditu ada satua ané mamurda Padanda Baka. Anaké masih

ngadananin

satuané

ento

Cangak

Maketu. Apang tusing engsap, kené satuané.

14


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

D

i telaga ané kasengguh Kumuda Sara, soroh bé, udang, muah yuyuné maumah ditu. Ulian yéh telagané ening, tingkah watek béné terang sida kakantenang. Ada ané égal-égol marerod kema

mai ngalih amah-amahan, ada ané macanda, ada masi ané masesaki. I Yuyu karag-kirig uli gookné. Buka iri ia nepukin béné ané nyidaang ngelangi nganggon kepesné. Kéto masi I Udang, matané nelik, kapitné rénggah, ikuhné nguntul. Tusing ja ulian ia ngaba basang gedeg ideh-ideh, sakéwala mula bekelné uli lekad buka kéto. Di duur yéh telagané, I Tunjung sedeng mekar. Kadirasa tusing emed-emed ia ngilé nyuluhin kajegegan ragané di yéh telagané ané ning. Yéh telagané ané ning ento patuh cara anaké ane mabaju putih uli muncuk batis kanti muncuk bok. Abedik ada daki pasti selah ia ngenah. Ento awanané, sujatiné ila-ila mabusana putih buka ukud. Apabuin, yéning putihné tusing kepit uli di tengah kanti dasar keneh. Apucilan dogén laksanané singsal tekén sesana, pasti liu anaké ngetarang, ngonjakang, tur nyelék-nyelékang. Kéto sujatiné amerta tekén wisyané mula mamesik kéweh baan masahang. Ulian yéhé ening ento masi ngranaang I Cangak nyidaang nepukin béné pasliwer. Ané ngranaang metu reragragané apang nyidaang nadah saisin telagané. Suba pepes ia muktiang, yén nyotot béné uli di sisi, sinah tusing liu bakatanga sawiréh ané lénan pasti mengkeb ka umahné soang-soang. Uli ditu Ia ngelah rincikan daya lakar nyuti rupa dadi padanda. Apabuin buluné mula putih nyentak. Imbuhina ketu dogén sirahné, suba satus persén béné lakar percaya ia suba dadi pandita. Ngregep ia di batune jimbar duur telagané sambilanga ngranasika tur kemak-kemik cara anak mamantra. Yén suba kudang dina béné pasliwer betén tutukné tusing cotota ulian ngelarang brata ané madan ahimsa. Unduké ento lantas ngranaang soroh béné precaya, yéning i cangak suba meséh bikas nyaluk sasana dadi pangempun gumi. Apabuin, ia ngaku lakar ngalokapalasraya, ngayahin soroh buroné ané lakar

15


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

nangun karya. Nyansan mawuwuh-wuwuh legan béné ningalin solahné i cangak ané lakar anggona suluh matingkah di guminé. Disubane gisianga keneh soroh béné. Aluh baana nyekuk tur nadah awakné tekén I Cangak. Men engken carané? I Cangak ngorahang yéh telagané lakar nyat. Suba liu ia koné ningeh pakrimik, para bendegané ané sumuyub lakar teka ngalih bé ka telagané. Ditu lantas ia ngorahang ada telaga anyar ané madan Andawana druén Hyang Rudra. Yén bene nyak makisid Ia lakar nulungin ngeberang. Sawireh I Cangak suba nyaluk sasana kapanditan, ento ngranaang soroh béné precaya. Sakabesik, béné keberanga nuju telaga anyaré. Sakewala, di tengah jalan telah amaha tekén i cangak. Ditu mara watek béné marasa yéning ia suba kena pangindrajalan I Cangaké. Sakabesik béné di telaga kumudasara tadaha tekén I Cangak Maketu. Enu masisa I Yuyu dogén buin abesik. Sasubané ngeberang I Yuyu ané neket di baongné, I Cangak tusing madaya I Yuyu ané nguntul nepukin tulang-tulang béné mabrarakan salantang pajalané. Ditu I Yuyu nawang bikas I Cangaké ané sujati. Ia matingkah buka padanda tusing ja lén tuah anggona ngalih tetadahan. Ento ané ngranaang, disubané ia atehanga buin ke telaga kumuda sara, japita baong I Cangaké kanti palas. Pragat satuan Padanda Bakané. Yéning keneh-kenehang satua Tantrine ento kasurat i pidan apanga i raga satata yatna mapan unduk kapatutan, kadharman, muah agama mula dadi anggona ngéka daya tekén anaké. Yén jelék baan tiang ngorahaang, mula ada anak ané nganggon agama, dharma, miwah kapatutan dadi “barang dagangan”. Apabuin cara jani nyansan liu anaké ané sugih ulian gunakaya, sakéwala kenehné satata suung, masaré osah, ajak kulawarga masih tusing raket. Ento ané ngranaang, nyansan liu anaké ngalih galang keneh tekén anak ané stata nuturang dharma kapatutan. Pasti tusing onyang anaké ane ngraosang kadharman cara I Cangak, sakéwala yéning kacunduk ané buka kéto apanga i raga bisa yatna nyaga ukudan.

16


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

I raga enu inget, ri tatkala Dewi Sita ngraga di tengah alasé sesubane Sang Laksmana ngruruh Sang Rama ane ngatutwuri kidang kencana. Ida Sang Rawana nyuti rupa dadi pandita wreda. Ngudyang Sang Rawana tusing nyamar dadi juru boros? Mirib, tatkala keneh anaké istri suung mangmung, marma, masasambatan sakadi Ida Déwi Sita, nyuti rupa dadi pandita pastika tusing ngaénang sangsaya. Yéning dadi juru boros muani, bisa dogén Déwi Sita lakar anggona kurenan. Pamuput pandita siluman Sang Rawanané ento ane ngeberang Déwi Sita ka jagat Alengka. Buin acepok, i raga tusing dadi tuna panrima tekén pandita maya-maya. Ida Padanda Madé Sidemen tatkala nyurat Geguritan Salampah Laku masi suba miteketin apanga i raga yatna tekén bacakan ané kasengguh Wiku Raksasa, Wiku Taluh, muah Wiku Mayong. Ané madan Wiku Raksasa tuah wiku ané satata ngulati pikolih. Wiku Taluh tusing ada lénan tekén wiku ané tusing pragat mlajahin unduk kadiatmikan. Kéto masih, Wiku Mayong tuah wiku ané tusing ngelah patitis nyujur genahé sunia. Patuh cara pamargin Ida Padanda Madé Sidémén, satua Tantrine i pidan anggona panglémék tekén para panglingsiré apang anaké tusing kabelog-belogin baan sang mapi-mapi dadi wiku. Lénan tekén ento, satua Tantriné masi mapikenoh apanga anak ané lakar malaksana buka Padanda Baka wangdé malaksana kéto. Lén i pidan, tusing patuh jani. I pidan panglingsiré ngripta satua Padanda Baka ulian ada anak mapi-mapi dadi wiku sakéwala tetujoné ngalih tetadahan. Dugas satua tantriné ento karipta enu jaman kerajaan. Ento ané ngranaang tusing ada wong kepara ané ngaku dadi raja. Yén ada ané bani ngaku dadi raja, pasti kena pabalik utawi kasiatin olih rajané ané pasaja. Toh-tohané tusing ada ané lénan tekén urip. Dadi bogolan sanistané. Ento ané ngranaang, di kidung Tantriné tusing ada satua unduk Singha Baka. Tui-tuah dugasé ento enu liu ada raja ané sujati Raja. Pinaka raja, ida madué panjak, wewidangan, tur tetujon Idané madeg nata tuah ngyasaang jagat apang sida mangguh karahayuan.

17


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Ané jani, disubané guminé merdéka, pemerintahan suba nganutin demokrasi, metu buin reragragan dadi raja. Ngudyang buin nagih dadi raja? Ulian maan pawisik uli niskala koné! Yén suba pawisik uli niskala orahang, pastika kéweh anaké muktiang. Apabuin di gumin i déwéké wates kelir sakala muah niskalané tipis. Niskalané dogén orahang, pitui di kenehé meled dadi raja apanga nyidaang ngalih tegakan, ngalih panjak, ngalih pipis, muah ngalih kakasuban. Tusing malénan tekéning solah I Cangak, apanga anaké precaya ia merluang raja, orahang masi guminé lakar uug, kalisanghara mamurti, musuhé suba teka uli dauh tukad. Yén suba kéto, pasti liu ané lakar nyak masayuban di bongkol sipah rajané. Yén di jaman cara jani i raga enu ngugu lelampahan “I Singha Baka” di kalangan Pulina Baliné nirdon satuan Padanda Bakané baca lemah peteng. Yén I Cangak kalahang Yuyu di panyineb satua, apa anggon ngalahang I Singha Baka? Satua tantriné maosang, I Singha kalahanga tekén I Lembu. Nyén Lembu totonan? Ida Sang Nandaka. Nyén Sang Nandaka? pangayah Ida Bhatara Siwa ané paling satia. Nyén pangayah Ida Batara Siwa di sakala ento suba patut alih-alihin apanga nyidaang ngalahang I Singha Baka. Nyen ento? Indayang, Ida ané nyabran semeng nyurya séwana takénin!

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

18


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Krimik Pulitik

i déngkék tekén i lojor Madé Adnyana Olé

I Déngkék tekén I Lojor uli Désa Tebu Tuh matimpal uli cenik. Ceniknya sai bareng-bareng, suba

kelih

kapah

metepuk.

I

Déngkék

politikus sakti, I Lojor dadi guru teladan.

19

dadi


Suara Saking Bali

M

Édisi XL | Fébruari 2020

ai satuaang malu I Déngkék. Di widang politik, da pesan mapas I Déngkék. Yadiapin solahné sai-sai beler, nanging nasibné setata menék makeber. Uli cenik demen matajén, SD sing neked

kelas nem. Ané makada ia sing naik ka kelas pat, jeg memiut, sing nyak ka sekolah. Jeg sebilang wai lantas ia ka tajén. Di tajén, ia kaukina Bebotoh Cilik. Lulus uli Bebotoh Cilik, ngelantas dadi Bebotoh Sénior. Saking mula dueg masang taji, dueg ngadu siap, tur dueg medaya blolong, ia sai menang. Dijadija kaloktah. Di kalangan tajén ia setata dadi omongan. Liu ngomongang luung, liu masi ngomongan ia jelé. Ané kituk-kituk, kaloktah masi ia di kantor polisi. Nanging sing taén ada orta ia matangkep. Ané ada, ia malah liu ngelah timpal polisi. Jeg cara raja -- sinahné Raja Bebotoh -- liu lantas ia ngelah parekan, liu ngelah sisya, liu ngelah pangiring. Makejang nyugra ajak I Déngkék. Ada ané melajah ngurung siap, ada melajah masang taji. Liu masi ané melajah ngékadaya blolong, pang aluh-aluh nyak menang. Gaé luung, gaé jelé, di tajén tongosné. Gaé luung, gaé jelé, I Déngkék rajané. Amun ka tajén, pangiringné setata ngateh I Déngkék, mabaris ramé-ramé di duri. Mirib cara krama adat ngiring barong ané lakar masolah di jeroan. Bebotoh lénan anggut-anggut ngamaang jalan. Ada ngabaang tegakan, ada masi ané ngenyitang roko. Gagambarané suba cara di film-film mafia Amérika. Nah, kénkén satuané ia lantas macelep ka sebun politikus? Tegarang ceritaang kénkén dadi ia bisa sakti, lan sing nyidang mapas di widangan politik? Né, né, kéné undukné: Dugas Présidén Soéharto ulung maglebug, zaman Orde Baru nyag-lidek, tur guminé srandang-sréndéng, ada partai politik itip-itip maekin I Déngkék. Ia lemesina apang nyak dadi calon anggota Déwan. Itung-itungané suba pas, I Déngék menang. Pemilihné suba petéka saka besik: para bebotoh, dagang siap, dagang nasi-saté-lawar di tajén, tukang kurung, tukang jaga kalangan tajén, tukang karcis kalangan tajén, lan dagang sapubulu ané sai ngalih bulun siap ka

20


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

tajén. Sing engsap, petéka masi mitran-mitran I Déngkéké ané masimpen di sabilang désa, tur PSK ané sai dengokina di terminal lan di kafé remangremang. Pang sing liu nyatua, pamuputné mapilih I Déngkék dadi anggota Déwan. Jumu-jumuné negak di kursi Déwan, ia bisané ngoyong, kedék-kedék, anggutanggut. Sing nawang apa. Nak sidang ngomongang Pérda ia seleg mendep. Negak cara bedogol. Nanging amun ada nak ngedum pipis, ia tetep maan duman. “Aluh dadi anggota Déwan,” kéto munyiné kisi-kisi, kenyem-kenyem, pesu uli kantorné, sambilanga nyeluk kantong. Nanging, da kedék-kedék, da ngedékin I Déngkék. Da masi kesiab-kesiab. Jani, ia suba petang périoda dadi anggota Déwan. Mirib suba duang dasa tiban ia nyongkok, éh, ngantor di Kantor DPRD. Ingetang nah, da kesiab-kesiab. Jani, durin adané misi témpélan titel SH. Sarjana Hukum. Kénkén carané maan titel aéng kéto, SD gén nyangklek di kelas pat? Béh, aluh ento. Milu Kejar Pakét A, B, C. Lantas kuliah kapah-kapah, jeg sagét ada nak ngabaang ijazah S1. Sarjana Hukum. Suba sing ada nak ngaukin ia Raja Bebotoh. Jani, ia seken-seken suba cara raja manusa. Krama Désa Tebu Tuh, lan krama di désa-désa ané di samping, sing lek nyapatin I Déngkék aji parab bungah; Ratu Aji Gedé Déngkék. Uli dija kadén bakata adan Ratu Aji. Leluhurné sing ada brahmana, sing ada masi totosan kstaria. I Déngkék maorta kema-mai demen nulungin krama. Ngaé balé banjar, menain Pura, menain got, ngaé empelan subak, tur nyumbang gamelan angklung lan balaganjur. Yadiastun pisné teka uli bansos pemerintah, tusing ja uli kantong pedidi, nanging krama tetep liang mamuja I Déngkék aji julukan; Politikus Barés, demen nulungin krama. Nah, nah, unduk barésné I Déngkék, unduk tutur saja tan saja I Déngkék kaloktah demen nulungin krama, lan jani kaceritaang I Lojor.

21


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

I Lojor ngelah panak muani abesik, madan I Likas, mara lulus kuliah uli universitas negeri jurusan pendidikan guru. Dot ia ngelah panak dadi guru PNS. Ngidih tulung lantas ia ajak I Déngkék -- timpal leket I Lojor uli cenik. Sing kéné sing kéto, I Déngkék mula sakti. Panakné I Lojor langsung dadi guru kontrak di sekolah negeri. Gajihné 800 ribu. “Dadi guru kontrak malu. Makelo-kelo kal tulungin pang dadi PNS,” seken munyiné I Déngkék. I Lojor anggut-anggut, percaya sajan ajak munyiné I Déngkék. Sawatara suba aminggu I Likas maangkat dadi guru kontrak, orta kanginkauh lantas pasliwer di Désa Tebu Tuh lan désa-désa lénan. Kéné munyin ortané: “I Déngkék mula sakti, ia mula politikus baik hati. Sing perlu ngantiang abulan, apabuin atiban, panak timpalné tulungina dadi guru. I Déngkék mula barés lan baik hati!” Makelo-kelo ortané ento madingehan cara pidato kampanya. Sing pegatpegat I Déngkék kapuji. Sampé-sampé I Lojor lek ningehang. Sampé-sampé I Lojor sing juari pesu. Jumahné, I Lojor sebilang semeng negak mapangsegan di malun paoné. Paoné uug, raabné tuduhan, témbokne ulung. Ia makeneh-keneh. “Rasa-rasa antosang buin limang tiban icang kal sing nyidang menain paon. Pis telung dasa juta, ané kal anggon menain paon, jani suba telah anggon nombok, apang I Likas nyidang dadi guru!”

Madé Adnyana Olé embas ring Tabanan, mangkin meneng ring Singaraja. Kakawiannyané marupa puisi miwah cerpén. Sampun ngamedalang makudang-kudang cakepan luiré Padi Dumadi (cerpén, 2007), Dongéng dari Utara (puisi, 2014), miwah Gadis Suci Melukis Tanda Suci di Tempat Suci (cerpén, 2018). Cerpénnyané taler sareng ring antologi Cerpen Pilihan Kompas 2014, 2016, miwah 2017.

22


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satua Cutet

utang karma Nyoman Tusthi Éddy

Pengadegé

langsing,

kulitné

selab

manis,

rambutné panjang semitanné nyampuh. Wastan ipun Luh Suci Astiti. Wed ipun saking Seririt. Kuliah ring FKIP Singaraja, jurusan Ékonomi seméster kalih.

23


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

24


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

tangin tiang wénten sawatara tigang sasih tiang macunduk ring ipun

É

satunggil Saniscara ring perpustakaan kampusé. Yadian ipun jegég nyampuh tiang nénten pati renga ring ipun rikala

tiang mecunduk ring perpustakaan. Ipun biasanné ngambil genah ring bucu kelod kauh, tiang ring kelod kangin. Saking wau rauh ipun sampun itep magiet ngawilangin kurva, statistik, lan tabél sané wénten iketannyané ring ilmu ékonomi. Tiang taler itep maca cerita péndék sambilang ngetonin kupu-kupu macanda ring sekar taman kampusé. Sedek tiang itep maca, ipun saget sampun ring samping tiangé. “Dadi raga nyilih pulpéné né sing manggo. Tintan pulpén ragané telah.” “Nah.” Ipun mawali ka genahné negak; malih itep makarya. Daweg ngantukang pulpén tiangé ipun sada akéh mabaos. “Terima kasih, maaf nah! Tintanné nu bedik gati. Anggap raga ngidih. Da nyen brangti!” “Nah, nah, sing kénkén.” “Kenalan malu, raga Suci Astiti.” “Tiang Nyoman Baskara.” “Pih, kerén gati adan Beliné. Ih, dadi raga ngaraos mabeli?” “Nah dadi.” Sekat punika tiang majanji jagi sareng-sareng ka perpustakaan satunggil Saniacara. Pukul sia tiang sareng Ipun sampun itep ring perpustakaan. Ipun ring kelod kauh, tiang ring kelod kangin. Pukul solas tiang budal. Sadurung mulih ka umah soang-soang biasanné tiang numbas pangan kinun ring kantin kampusé; sambilang mabaos-baosan antuk paplajahan. Ring sapunapiné saling jujutang antuk kawéntenan tiangé lan kawéntenan ipuné. * Nem sasih sampun tiang randang-réndéng sareng I Luh. Saking kampus ka kantin, ka réstoran, lan gedung filem. Ring sapunapiné maseliahan ka Taman Air Sanih ngicalang bucek manahé. Yén panarkan sang nyingakin sinah

25


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

sampun baosanga tiang pastika makekasihan. Timpal-timpal tiangé ring kampus akéh sané maosang tiang belog makekasihan. “Man dadi nani belog gati mapacaran. Jeg sapu déén! Amunto baanga kesempatan dadi nani belog gati.” Tiang wantah cengar-cengir nénten maduwé pasaut. Tiang ngerti ring baos ipunné, kéwanten nénten sida antuk nyautin. * Duk punika bulan Désémbér. Mahasiswané wau pisan usan téntamen. Tiang nyelaang ngarereh ipun ka Jurusan Ékonomi. “Kénkén Luh, Saniscarané jani ka perpustakaan apa sing?” “Béh, da ja beli. Istirahat malu; mara san suud ujian. Lamun beli sing ada kegiatan ayuk ka kampus, ajaka ka kantin. Dadi masih sambilang ka perpustakaan nyilih buku baca jumah.” Pukul 10 tiang sampun ring kantin. Ipun tumbén ngajakin tiang ngarereh genah ring bucu. Genahé punika katawengin antuk kesel. Jantos rauh pangan kinum sané tumbas tiang ipun nénten pisan pesu baos. Semitané masiosan, nénten sumringah kadi biasanné. Tiang nénten purun nyapatin bas akéh. Usan nunas ipun mabaos matadah buat. “Beli raga ada omongang kén beli.” “Ban apa?” “Yén raga ngomongang né sing nyen beli brangti?” “Ah, sing. Apa sih lakar omongang?” “Beli raga terus terang deen, sampé jani demi Tuhan raga tondén ngelah pacar. Diraga ngajak beli kema mai keneh raga marasa enteg gati; kéwala tusing pedan ada nyet pacaran tur makurenan ngajak beli. Yén oraang cara manyama masih sing. Beli...” baos ipuné pegat rauh iriki. “Béh, beli masih demi Tuhan Luh; dadi pakenehan Luhé patuh gati ajak beli. Kéwala beli nuunin ngaraos tekén Luh tusing bani. Beli jejeh Luh salah tampi.”

26


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Pramangkin ipun magentos semita. Égar sumringah kadi sané sampunsampun. “Dadi bisa cara kéné beli?” “Takeh beli kéné Luh, tusing makejang kapitresnané nadtadang iraga ka pasomahan. Apa buin gumi cara jani; liu pesan gaginan manusané ané nyepukang iraga masilih asih; kéwala tusing tatujoné mapacaran utawi masomah. Yén juangang di aji agama mirib Luh ngajak beli pada ngelah utang karma. Jani macepuk dini di guminé pada mayah utang. Sangkan tresnané tusing kanti nadtadang ka pasomahan; among ngawetuang silih asih.” “Apa adanné beli?” “Bah, beli sing bisa ngadanin.” Tiang raris kedék ngakak sinarengan tur masalaman. Jantos tamiu kantiné sané siosan sami makipekan ka genah tiangé. Silih tunggil macapatan; “Kénkén né keneh naniné, dadi ngakak?” Tiang gelis matauran, raris budal saking kantin.

Amlapura, 2013

Nyoman Tusthi Éddy embas ring Dusun Pidpid, Abang, Karangasem, Bali, 12 Désémber 1945. Polih piagam memajukan sastra Bali anyar saking Sabha Sastra Bali warsa 1999, hadiah sastra Rancagé warsa 2004 antuk jasa, lan warsa 2009 malih ngamolihang hadiah sastra Rancagé antuk pupulan puisi Bali modérennyané sané mamurda “Somah (2008).” Dané ngalahin 17 Januari 2020.

27


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/97/ Becik hadokang masiyat, tityang manglawan Pan Bongkling, mangda kénakan manonton, madadagan silih sabit, Pan Bongkling manyahurin, nguda kéto guru dukuh, ngorahang bisa ngasahang, né panas tekén né hetis, twah ya buduh, haworin ban jajotongan.

/98/ Dadi kedéké mabriyag, dé dukuh jengah makebris, bangun mamalikang golok, serét panyambléhan sampi, padha kagyat né nangkil, urahan mabriyuk bangun, musungan ngunus kadga,

28


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

ngrempegin linggih I Gusti, mérang bangun, Pan Bongkling ngunus kadutan.

/99/ Mabyoyongan di bancingah, mahusungan mukur keris, selamé nggetor mangokok, padha mangungseng Pan Bongkling, para ménak né manangkil, nanggenin twara da kéngguh, makadi para putra, punggawa Ian para gusti, padha laju, ngarepin i soroh selam.

/100/ Pan Bongkling masangang daya, mapetuk kén Pan Dhurahim, manyumbarang sambil ngokok, né iba selam Dhurahim, mati iba ban kahi, da ndén iba pati laju, né keris pangempokan, raja Mekah uli nguni, mula kasub, pajenengan Umarmaya.

29


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

/101/ Kocap iya kasandayang, krana nyané teked mahi, tur suba mategar pindo, sing kena twara mindowin, madan I Baru Halis, apang tanggar iba dukuh, né mula atman selam, gombét dowang iba mati, dadi gelu, dé dukuh pedas ningehang.

/102/ Pan Bongkling nyesed ndesekang, sambil nguyeng krisé alit, dé dukuh jejeh tur hangob, ndingeh sasumbar Pan Bongkling, gidaté peluh pidit, nggetor bayu tur nggadubug, malahib ngajabayang, saselamé milu lilih, Gusti Agung, makrak dané mangandika. (pacang kalanturang…)

30


Suara Saking Bali

Édisi XL | FÊbruari 2020

puisi -puisi putu ardana bukian

31


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

1. Masadu Ajeng

rumasa gargita rikala kapaica galah prasida masadu ajeng kakenyemin manglé nur candra magegilik ring purnama kapitu rumasa égar ring pakayunan rikala manah lan cita masikian ring unteng-unteng babawos melarapan antuk pilpilan kosabasa rumasa rumaket matemu wirasa, pakedék pakenyung tan ngandapang lan ngasorang sami mepajar sakadi toya danu banban alep naging nyiratang çantih lantut prasida nemugalang.

(jayasabha,10/01/2020)

32


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

2. Puisi

wénten genah becik anggén masayuban wénten genah luih anggén nuréksain pikobet jagat dados kaanggén pratiwimba.. rikala layang angelayang rasa ring raga wénten genah nyuriakang sehananing pikenoh sungsut kalimbakang dados jimbar niki sampun genah becik anggén nandur-nandur kasukacitaan ati siki-siki kapilpilang sekadi majejahitan kosabasa nyuarayang indik saluiring sané wénten ring garba angga. puisi

(krobokan /0120)

33


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

3. Sabeh Asih

Tedun nyunyur manis mangerèka asih Nunggilang kama akasa pertiwi Semeng meraga dayuh kedas nyamplas angin nyirsir suirsuir Ngerumaketang i kukur masesaput kampid sabeh Manesil ring muncuk bungsil Metékin siki- siki bulih-bulih sabeh nyapa ngusudin alus bibih danyuh Mogi pemargi ten ngametuang nirdon Semeng meraga nyom Sekadi nyawis pikobet krimik daging gumi Nunas dayuh nunas peneduh mogi ngelantur jaggaté landuh

banyuning/2020

Putu Ardana Bukian embas ring Bungkulan, 1982 lan magenah ring jalan Pulau Obi, Singaraja. Mangkin kantun makarya dados guru ring SMKN 1 Kubutambahan.

34


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satua Bali

ni dukun sakti Ada reko tuturan satua Ni Dukun Sakti. Kacrita Ida Sang Prabu Daha madué taman pingit gati. Yan ada anak tonden tutug kelih

ka

tamané

ento,

pedas

lakar

sengkala. Nuju pumamaning kapat, Ida Radén Galuh Daha masucian ka taman sing dadi sampedina antuk biangida, wiréh ida tondén tutug duur. Ditu lantas Ida Raden Galuh ampehang pepeteng, ulung di tengah alas Kori pané.

35


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

K

acrita Mantri Koripan, sedek maboros di alasé ento, kairing ban parekanidané, lantas panggihin Ida Radén Galuh. Lemesin ida nagih ajakina ka Koripan, nanging Ida Radén Galuh tusing kayun.

Déning Radén Mantri buduh gati tekén Radén Galuh tur tusing uningin ia ragané mamingsiki, lantas ambila, jamaha, Ida Radén Gal uh. Wiréh ida tondén tutug duur, lantas ida kantu. Ida Radén Mantri nyengguhang Ida Radén Galuh séda, wastranidané lantas getep ida anggén ida ngrurubin, lantas kalahina mantuk. Kacrita jani Mén Bekung, nuju ia ngalih saang, tepukina Radén Galuh mara éling tekén raga, lantas duduka ajaka mulih anggona pianak, tur sekat ento Mén Bekung ia sugih. Kasuén-suén gelising satua, suba koné Radén Galuh duur, taruni éling dogén koné ida tekén indiké kasangkala antuk Radén Mantri, tan mari pakayunanné pacang ngwalesang nyakitin. Nuju purnamaning kapat, palimunan gati koné Ida Radén Galuh lunga masucian sig tetamanan Ida Radén Mantri. Suba suud ida masucian sisan ambuh-muah sisigidané kutang ida kayang wadahné ditu, tur pastuna. “Ih iba ambuh muah sisig, nyanan yén teka I Mantri Koripan, mai mambuh, yén iba ambuhanga muah sisiganga, apang iba mentik dadi punyan nyuh di tendasné muah dadi padi di bungutné.” Suba koné suud ida mastu kéto, lantas ida mantuk kumah Mén Bekungé. Suba koné kéto, rauh lantas Radén Mantri masucian ka taman kairing ban I Punta, Jrudéh, panggihin ida ambuh tekén sisigé ento di samping pancorané, lantas ento koné anggon ida sing dadi pamunguina tekén I Punta, Jrudéh. Suba suud ida masucian, mrasa prabunidané baat muah lambéné genit, lantas ida ngénggalang mantuk. Rauh di puri, nyangetang dogén koné rasan panyungkanidané, raris ida merem. Mani semengané mara ida maungu, lantas mentik pujer ri prabunidané muah padi di lambén idané. Déning kéto lantas kauningarig ring Ida Sang Prabu, muah Praméswari indik putrané kéto, lantas Ida Sang Prabu ngandikaang nauhin balian. Telah koné suba baliané

36


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

sawewengkonin Koripan ngaturang tamba, makejang koné sing ada mintulin. Pujeré lén-lén awai koné negehang dogén, muah padiné sayan nyamahang, kanti sing sinah raganidané. Radén Mantri kaput padi muah akah nyuh. Ditu lantas Ida Sang Prabu lintang kosekan ring pakayunan, lantas ida masesangi kéné. “Nah nyén ja nyidaang ngubadin I Nanak bagus, yén suba seger buka ané suba, lakar baang manjakang atiban.” Kacrita jani Mén Bekung nikaanga tangkil ka puri, tekén Raden Galuh, apang , nguningang déwékné ngelah tumin tua madan Ni Dukun Sakti. Sanggup nambanin Ida Radén Mantri. Disubanné kuningang kéto, lantas Ida Sang Prabu ngandika ngalih anaké tua ento, sig umah Mén Bekungé. Ditu lantas Ida Radén Galuh masiluman dadi anak tua ruyud, tur matungked mamargi ka puri. Teked di puri lantas tambanina Radén Mantri, lantas prajani ilang punyan nyuhé tekén punyan padiné. Di subanné kénak Ida Radén Mantri, lantas Ida Sang Prabu nyerahang putrané tekén anaké tua ento, apang mamanjak ditu atiban, lantas ajaka kumah Mén Bekungé. Ditu lantas Ida Radén Mantri mamanjak dadi juru sampat, dadi juru panting kamben muah tapih. Kasuén-suén suba paek sengker idané ditu, lantas Ida Radén Galuh buin masiluman dadi anak bajang. Mara cingaka antuk Ida Radén Mantri éling ida tekén anaké luh mati di alasé, ané rurubin ida aji tugelan wastranidané, nanging ida tan purun nyujatiang. Nuju Ida Radén Galuh ngraja, Ida Radén Mantri nikaanga mamanting wastra muah sinjang, ditu lantas kélingan antuk tugelan wastranidané, réh jelap ento sinjangang ida duk ento tekén Radén Galuh. Usan ida mamanting, lantas ida matakén tekén Ida Radén Galuh, tur kabakta tugelan wastranidané. “Jero Dukun, Jero Dukun dija keniang Jeroné tugelan kambené puniki?” Masaut Ida Radén Galuh, “Nah Mantring Koripan, jani apang cai nawang, awaké ngorahin cai, buat tugelan kambené ené. Tugelan kambé I Mantring Koripané ané anggona ngrurubin bangkén anaké luh ané matianga di alasé.

37


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Buat anaké luh ento, yén cai tuara nawang, ento suba I Galuh Daha, lacur ampehang pepeteng ulung di alasé, jani ia dini ngomong ajak cai. Krana cai nemu sangkala i pidan, tendas cainé entikin punyan nyuh muah bungut cainé entikin padi, ento upah cainé nyuang I Galuh Daha tondén menék kelih. Nah jani Mantring Koripan kema suba mulih, réh suba tutug sengker cainé mamanjak dini!”

38


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Mara kéto pangandikan Ida Radén Galuh, lantas Ida Radén Mantri nangis, tur klemesin Radén Galuh mangda kayun kanggén rabi. Ida Radén Galuh tan kayun, tur katundung Ida Radén Mantri mangda mantuk ka puri. Ditu lantas Ida Radén Mantri mantuk tur sarauhé ring puri kauningang ring Ida Sang Prabu saindik-indik sami. Puput atur Ida Radén Mantri ring Sang Prabu, yan ida tan mrabi ring Radén Galuh, ida pacang ngumbara ngutang-utang raga. Mani semengan lantas Ida Sang Prabu sareng praméswari lunga kumah Mén Bekungé. Sarauhé ditu, lantas kagelut katangisin Ida Radén Galuh, tur klemesin mangda kayun ugi ida mrabi ring Radén Mantri. Antuk kangen miwah kabaktiané Radén Galuh ring Sang Prabu miwah praméswari, tur suba ical bendunidané ring Radén Mantri, lantas ida matur. “Inggih Ratu Sang Prabu kalih praméswari, titiang ngiring pakayunan Cokor I Déwa, nanging pinunas titiangé, mangda Cokor I Déwa ngandika ring titiang madrué bapa Ida Sang Prabu Daha, mangda ida taler rauh mriki ngaksi sapari solah titiangé!” Ngandika Ida Sang Prabu miwah praméswari, “Nah Cening Nanak Galuh, buat en to, mani Bapa lakar maputusan mulih ka Daha ngaturang uninga tekén I Aji.” Ditu lantas prajani Ida Radén Galuh ajaka ka puri antuk Sang Prabu miwah praméswari. Buin maninné Ida Sang Prabu maputusan makta surat ka Daha. Daging suraté, ngrawesang saparindiké sami. Kacrita gelising satua, Ida Sang Prabu Daha sareng praméswari lunga ka Koripan kairing antuk kaula katah. Sarauhé ditu nuju déwasa melah, lantas Ida Radén Mantri ring Radén Galuh kapabuncingang.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa, Buku I, sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa tur kawedar warsa 1978.

39


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Artikel

ki

dalang tangsub (2) IDK Raka Kusuma

Eda ngadén awak bisa, depang anaké ngadanin, gaginané buka nyampat, anak sai tumbuh luhu, ilang luhu ebuk katah, yadin ririh, liu enu palajahang.

40


Suara Saking Bali

P

Édisi XL | Fébruari 2020

upuh Ginada puniki sampun séket tiban uningin titiang. Sampun sakéng séket tiban titiang apal ngendingang. Nanging ten uningin, ring dija kaunggahang. Artin ipun, titiang ten uning, ring kakawian

sané mamurda napi kaunggahang. Sira ngawi kakawian punika. Napi unteng kakawian punika, sakéng séket tiban taler titiang nénten uning. Sané ngawinang nénten uning, babon sané ngunggahang pupuhé punika durung panggihin. Sapunika taler, titiang nénten teleb ngamanahin, napi sujatiné unteng pupuhé punika. Napi eda ngadén awak bisa, nyampat, buk, luhu, napi liu enu palajahang. Mangkin wawu titiang uning. Pupuhé inucap kaunggahang ring kidung Perémbon . Ring pahan gaguritan Basur. Indiké puniki wawu mangkin uningin. Wawu mangkin uningin wénten ring sajéroning, Gaguritan Basur, gaguritan sané kacaritayang antuk Ni Jampiring. Sané kacaritain Ni Soka. Tur, wawu uningin, gaguritan Basur jaga kalanturang malih antuk gaguritan I Ketut Bungkling. Sané nyaritaang Gaguritan I Ketut Bungkling anak sios. Nénten Ni Jampiring. Mangkin wawu titiang uning sané ngawi gaguritan Basur sané mungguh ring kidung perémboné Ki Dalang Tangsub. Wawu titiang uning, Ki Dalang Tangsub, kawitan danéné ring désa Tangsub, Kecamatan Sukawati, Kabupaten Gianyar tur naen jenek derika. Dané késah ka désa Nuaba riantukan kapidanda antuk Raja Gianyar I Déwa Manggis. Ring Nuaba, dané nunas pasayuban ring Ida Pranda Sakti Buruan karejek antuk Ki Nglurah Batulépang. Ida Pranda Sakti Buruan késah sakéng derika ka désa Kuum sebung ring wawengkon Puri Mengwi. Ki Dalang Tangsub ngiringang Ida Pranda Sakti Buruan ka désa Kuum Sebung. Sakéng derika Ki Dalang Tangsub késah ka désa Bongkasa ring Abiansemal. Risampuné jenek ring désa Bongkasa. Risampuné nénten malih wénten anak ngrejek, dané raris ngawi. Derika embas kakawian danéné sané mamurda Kidung Perémbon. Kadi sané sampun aturang titiang. Kidung Perémbon

41


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

puniki madaging limang paletan gaguritan. Limang paletan gaguritan punika. Gaguritan I Ketut Bagus, Gaguritan Siwa Tiga, Gaguritan Basur, Gaguritan I Ketut Bungkling, Gaguritan Cowak. Daging kidung perémbon puniki, indik tatwa jnana, indik kiwa tengen, indik kawikanan miwah katambetan jatma, indik aab jagat, indik cecangkitan sané kawetuang antuk sang sadu sané mapimapi tambet. Yéning pinaka dalang dados ranjingang, soroh anak wikan macarita, wawu titiang uning, Ki Dalang Tangsub sang wikan macarita. Carita sané madaging pikenoh teleb. Carita sané sakéng silib madaging pitutur. Pitutur sané mapakéling, sumangdéna dados jatma setata ngardi rahayu. Sumangdéna pakardiné sané kaon kalebur. Kalebur dados pakardi becik. Pitutur sané ngélingang, sumangdéna pinaka jatma iraga setata éling. Mangkin, ngiring baosang unteng pupuh ginada inucap sané kaunggahang ring gaguritan Basuré. Sadurungné, jagi kawitin titiang nyurat. Eda ngadén awak bisa, depang anaké ngadanin, gaginané buka nyampat, anak sai tumbuh luhu, ilang luhu ebuk katah, yadin ririh, liu enu palajahang. Risampuné teleb titiang ngwacén, sinambil ngendingang ring keneh, sané dados unteng pupuhé inucap: nyampat. Nyampat punika, pakaryan sané sadina-dina ambil. Sané kasampatang luhu. Luhuné ten naen telas. Araina wénten kémanten luhu. Riantukan luhuné magenah ring betén, sinah luhuné madampingan sareng buk. Ring telasé nyampatang luhu, buké kari katah wénten. Buké, tan mari wénten. Kawéntenan buké tan pegat-pegat. Rupané kadi tepung. Alus kawentenané. Yadiastun alus yén polih nyipenin panyingakan, pedih antuka. Ki Dalang Tangsub, ring tepengan puniki, teleb pisan marna anak nyampat. Teleb pisan mikayunin napi sané kasampatang. Napi timpalné sané kasampatang. Manawi, sinambi nyambat, dané taler mapikayun: kéné anaké nyampat. Luhuné tetep dogen ada. Kéné anaké nyampat, telah luhuné buké nu katah ada. Pantes, yén keto, pagaé nyampaté selid sanja bakat jemak. Di

42


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

kenkéné peteng bakat jemak. Manawi té dané mapikayun malih, nyampat yén kéto patuh tekén malajah. Ané palajahin waluya kahanan luhu miwah buké. Sing telah-telah palajahin. Yén kéto, ngalih duegé ketil gati. Amul encén ja duegé, ada dogén ané tondén palajahin. Ada dogén kecag dadi paplajahan. Sakéng sané telatarang titiang wawu, nénten iwang yén nikaang, Ki Dalang Tangsub nganirgamayang: anaké malajah nénten araina, nénten awuku, nénten asasih, nénten awarsa, nénten taler roras warsa kantos duang dasa warsa. Anaké malajah auripan. Riantukan sakantun atma wénten ring anggané, sakari kénak, iraga tan mari nyampat. Duaning malajah ten pegat-pegat, nenten patut iraga ngangken dueg. Riantukan sané mawasta anak dueg, anak sampun jangkep malajahin paplajahan. Ngrereh mangda jangkep méweh pisah. Napi mawinan? Sané palajahin sayan sué sayan ngakéhang. Usan malajahin niki, metu malih palajahan sios. Metunné nénten asiki, nanging akéh. Yéning dados aturang, antuk akéhé wénten sané palajahin, sépanan kantos malajah. Mancan dados dueg, sepanan taler. Sané ngranayang sané palajahin sayan maweweh tan péndah gebiuran ombak ritatkala segarané kebek. Pitaenang ragané sampun dueg, belogé kantun kémanten nyantolin. Riantukan kari akéh sané nénten uningin. Siosan ring luhu miwah buké kanirgamayang sané ruruh pinaka palajahan, taler kanirgamayang sané ngawinang belog. Punika awinan sampatang.

Amlapura, 2019

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Ring warsa 2002 lan 2011 dané ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé.

43


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satua Cutet

tegar -ang keneh -ang! Déwa Ayu Carma Citrawati

Taén

jeroné

makeneh,

acepok

dogén.

Yén

mentas di arep TPAné, kénkén asané? Apa buin nongos

ditu,

tiban-tibanan.

Paak-paak

ditu

ngelah umah?kénkén asané? Yén tiang matakon kéto sumingkin tiang pelihanga, nyén ngorahin ditu meli tanah, nyén ngorahin ditu nyujukang umah,

Yén

nyandang

ngorahin anggon

ngelah

meli

ngorahin?nyén ngorahin?

44

pipis

tanah

ané

ditu,

tuah nyén


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Y

én kemu saja aba, mula saja tiang ané pelih. Mirib saja. Yén joh buin aba, pelih tiangé bakat numitis dadi jelema. Bani-bani nagih ajak Bhatara, nagih lekad dadi manusa. Sing tawang kén kéné

kewehné. Yén suba dadi buron sinah tusing lakar ada melihang. Tiang tusing dot pasaut nyén beneh tekén nyén pelih. Ané tagih tiang, tegarang kenehang cepok dogén, asanin dadi tiang, sabilang semengan, mukak jendela kamar, pengit maarungan bon umahé. Yén sing bukak, umahé tusing maan sinar. Umah tiangé cenik makrepekan, makejang ulah majujuk. Tanah cupit apang ada tongos masaré.Ento dogén suba aget. Tengai teka uli magaé, di sedeng kenyel, dot masaré, tusing nyidaang masaré. Krana liu pesan tiang ngelah tamiu. Buyung bangké ané gede-gede ento teka melali ka umah tiangé. Yadiastun, kasujatiané tusing taén tiang ngundang buyung apa teka mlali. Cepok pindo, saru-saru tiang, sakewala buyungé sayan ngedegin, sayan ngebekang teka. Yén teka melali tusing ja nengil, makeber makejang encegina. Dedaaran, yéh, awak tiangé ané sedeng kenyel, apa ja, sakita kenehné. Taén tiang matakon ajak buyungé, ngudiang demen pesan malali ke umah tiang. Miih…tawang jero pasautné? Lén suba sigug, bin misi nyengahin. “Nak kija nak sing cang melali, kal ngudiang?Nyén ngorahin ngaé umah dini?” To..To..kéto pasautné. Kanti buyung melihang tiang masi. Taén jero nepukin tamiu degag kéto?Lén suba magenep encegina, ngaé penyakit, ngaé sakit basang, bin misi sing ngelah sopan santun dadi buyung. Uli sesukat siguguna kéto, tiang tusing nyak macapatan biin ajak buyung-buyung sigug ané macelep ka umah tiangé. Nak ngudiang yé ajak makejang di jumah tiangé, tiang sing peduli. Mula pelih tiangé né, mula!ngerti suba tiang. Leluu ané matumpuk di TPA dajan umah tiangé ento leluun nyén kadén. Leluu uli sejebag gumi. Uli kelod, uli kangin, uli kauh. Makejang dadianga besik ditu. Cutetné, ento leluu uli anaké ané mayah pipis kebersihan lan

45


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

sampah ngabulan. Cara janiné, leluuné tusing dadi borbor, tusing dadi tanem tusing dadi depin. Kudiang?ajeng?Sing masi ada anak nawang! Aa…saja umahné kedas, krana luuné abana sik TPA dajan umah tiangé. Madugdug, saling jangkutin, saling tumpukin. Sabilang wai nglekadang uled, nglekadang buyung. Nah..nyén pelih?Tiang!ngudiang ngaé umah dajan TPAné. Jeroné pastika ngerti jani, kenapa tiang gedeg. Tiang gedeg ajak dewék tiangé pedidi. Tusing ajak nyén-nyén. Tiang ané tuah nyidaang meli umah dini, dajan TPAné, ulian tiang tuah guru SD. Dadi Guru SD, guru honor ané pipisné tusing karuan. Sing nyak cara tumpukan leluu di TPA pipis tiangé. Yén karuan pipisné, yén tumpukanné cara luu di TPA suba pasti makejang dot dadi guru. Sing kéto? Biin tiang lakar ngraosang leluu di dajan umah tiangé. Yén urusan tiang dadi guru, ampunang sanget runguanga. Tiang suba nem tiban dadi Guru, suba magenep asanin tiang. Uli gonta ganti menteri, gonta ganti kurikulum kanti jani gonta ganti status. Honor, kontrak, kontrak, honor, Pengabdian nomor satu!Yéé…ampura jero, tiang buin nglantangan satua indik geginan tiangé. Biin tiang lakar ngraosang leluu dajan umah tiangé. Di TPA ané luuné suba mauled, matumpuk mesuang parfum pengit ento, idup meong ajak kuluk ané setata teka ka umah tiangé, masadu. Apa saduanga? Apa men lenan tekén jaané idup di tumpukan leluu, ané sabilang wai setata ngemaang dedaaran ané jaan. Sisan bé, sisan nasi, uli KFC kanti pizza suba ada ditu. Inget tiang dugas gajih tiangé tusing pesu-pesu telung bulan makeloné, tiang tuah madaar nasi ajak uyah dogén. Cicing mabulu putih ajak meong poléng kantenané ento ngrikik makedékan di arep tiangé. Ané raosanga tuah amah-amahan ané bakatanga di TPA dajan umah tiangé. Dugas ento, aéng demené i meong ané makatang tulang bé ané diselagané enu misi isi, legit koné asané. I cicing nyautin sada tusing nyak kalah, balung céléng ané bakatanga, enu misi tulang nguda buin misi isi ngatut. Tiang ané ningeh ortané

46


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

tusing marasa gelek-gelek. Poos tiangé karasa ngetél. Basang tiangé nadaksara mamunyi, maaduhan. Seduk tiangé mati.

47


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

“Ngudiang dini ngorta né kéné-kéné, sing tepuk timpalé sing madaar. Magedi…hussst...husstt...” Ulah tiang cicing ajak meong totonan, ulian gedeg basang tiangé ningehang raosné indik dedaaran ané bakatanga di TPA. Méong ajak cicingé ngadebras makecos, ulian sanget masi makesyab. Méongé nabrak pot bunga kanti belah. Tiang sumingkin gedeg, apa buin tiang ningeh cicingé makraikan. “ Yén ngorahin dadi guru!dadi cicing mai…apang seken maan balung!” Engsek tangkah tiangé. Ané ngawinang engsek tusing ja ulian pot bunga ané misi bunga mawar ané sedeng mabunga ento belah. Sakewala tiang ngrasaang cara keneh tiangé bareng belah. Nyesel tiang dadi manusa, tusing nyidaang tiang mrebutin balung cara cicing. Tuah nyidaang dadi guru, ané maan pot misi punyan bunga. Pot bungané ento murid tiangé ané ngemaang. Murid ané duang bulan ajahin tiang maca puisi, kanti maan juara. Disubané maan juara, tiang abaanga punyan bunga mawar, ulian legané maan juara.Tiang mula cocok dadi guru, pangus. Kéto dugas ento tiang makeneh. Kéwala jani, disubané tiang gelek-gelek ningeh ortan cicing putihé ento, keneh tiangé belah. Aah..jeroné tusing ja lakar ngerti. Abedik tusing lakar nngerti, né tusing ja indik pipis. Né indik pengabdian! Sabilang sanja, tiang suba biasa masi ningehang petugas kebersihan majéjér lakar ngutang luu. Makejang gerobagné bek misi luu. Ada masi ané kanti makacakan di jalan ulian bes bek misi luu. Di warung Bu Nyoman makejang majéjér ngampigang peluh. Ortané maendahan, uli ngortaang pianak masuk kanti banjir di Jakarta. Makejang tusing mrasa sesek tangkahné, ngaap peningalané nepukin leluu ané matumpuk cara gunung. Ditu sesai tiang makeneh. Tuah makeneh niki jero. Tusing ja bani lakar ngrimik. Ngudiang pemrintahé tusing nyak ngutsahayang leluuné dadi pipis. Olah melahang apang tusing kanti matumpuk-tumpuk cara jani. Agumi ngalih tongos lakar kuangan lamun depang dogén kahanané kené. Tiang, guru ané pelihang cicing, meong

48


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

lan buyung ulian nongos di dajan TPAné suba sesai ngipi urug leluu. Uruga kanti ka tengah awak tiangé. Tegarang ja jani tolih. Melahang nlektekang. Awak tiangé anak suba maraga leluu. Leluuné suba ngrasuk keneh tiangé. Jeneng tiangé suba nyak cara leluu. Kanti bon engkah tiangé suba mabo leluu. Keneh tiangé suba mauled. Tiang tusing demen buin ngajahin, ulian inget ajak tangkah tiangé ané belah. Ento awinan tiang tusing demen buin dadi guru. Jani, lakar suud tiang dadi guru. Lakar bareng ajak cicing lan meong ngalih aas-aasan di TPA dajan umah tiangé. Apang tusing saling endepin ajak buyung, apang tusing mrasa belah tangkahé ulian pot bunga. Ené makejang ulian pelih tiangé meli tanah dajan TPAné! Jani disubané maca ené, jeroné bareng masi lakar melihang tiang???

Déwa Ayu Carma Citrawati embas ring Getakan, Banjarangkan, Klungkung, 24 Fébruari 1990. Sané mangkin dados guru ring SMP Negeri 3 Dénpasar. Cakepan sané sampun kamedalang inggih punika pupulan satua cutet “Smara Réka” (2014), “Kutang Sayang Gemel Madui” (2016) lan “Aud Kelor” (2019). Ngamolihang Hadiah Rancagé 2017 antuk cakepan “Kutang Sayang Gemel Madui.

49


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

puisi -puisi i gedé angga para darma 50


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Yadnya

Mayadnya kadasarin antuk manah lascarya Ampura boya ja tiang nasikin sagara Santukan punika sané munggah ring sastra Boya sangkaning sami wah, yadnya punika katrima Pang ten yadnyané ulian mamaksa

Punika percuma Duaning tan sami anaké pateh prasida Sané prasida sampun ja Sané tan prasida mangda nyidang masih mayadnya sasida-sidané iya

Sané penting baktiné kaaturin Ida Sampunang sami kaseragamanga Santukan pelangi punika melah sangkaning kaberagaman

51


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Saraswati

Sarwa sastra mangkin kaulati Anggén dasar pikayunémangda shanti Rasa manyama satata ring ati Apanga sida nemu prakanti Sradha bakti anggén ngulati Waluyaning jagat sané sutrepti Ané tan wéntén mamati-mati Taler mangda prasida molihang jayanti Indiké punika sami mangda kaulati Ring rahina saraswati

KUBU, 21 Januari 2017

I Gedé Angga Para Darma mangkin kantun kuliah ring Jurusan Pendidikan Matematika Undiksha. Polih jayanti II nyurat cerpen basa Bali PKB XLI warsa 2019.

52


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satua Cutet

bayu pramana so -kong taksu adat, seni, miwah budaya bali Ni Kadék Juliantari

53


Suara Saking Bali

S

Édisi XL | Fébruari 2020

ané mangkin, adat, seni, miwah budaya Baliné dados unteng pabligbagan sané dahat mabuat pisan. Napi mawinan sapunika? Panglimbak jagaté sané mangkin nyansan nincap. Punika taler dados

pikobet ring manah indik keajegan adat, seni, miwah budaya Baliné. Wénten sané nganikayang taksu adat, seni, miwah budaya Baliné sayan nguredang santukan panglimbak jagaté punika. Kasuén-suén minabang adat, seni, miwah budaya Baliné nénten mataksu malih. Seni miwah budaya duranegara nénten prasida

kawatesin

ngeranjing

ring

sajebag

jagat

Baliné

sangkaning pariwisata Baliné. Nanging, punika nénten sinamian patut. Ring sajebag jagat Bali, iraga madué kearifan lokal sané mawasta Bayu Pramana. Bayu Pramanané punika prasida kaanggé nyokong taksu adat, seni, miwah budaya Baliné yadiastun seni miwah budaya duranegara sakancan akéh ngeranjing ke Bali. Bayu Pramana punika rumasat Sang Hyang Bayu sané madué kawikanan ring indria. Ring aab jagaté sekadi mangkin Bayu Pramana dados kamanahin antuk kawikanan lintas zaman utawi dados titi panyambung aab sané dumunan sareng aab sané mangkin

sané kawastanin aab milenial (abad ke-21).

Aab lintas zaman puniki satmaka angin utawi bayu sané ngicén kauripan ring jagaté puniki saking zaman ke zaman. Punika mawinan Bayu Pramana puniki sujatiné prasida kaanggé nyokong adat, seni, miwah budaya Baliné mangda tetep mataksu. Siosan tekéning punika, Bayu Pramana taler dados kamanahin antuk kawigunan sang bayu utawi daya, tenaga, tur kekuatan angin ring jagat utawi bhuana agung miwah bayu sané wénten ring bhuana alit utawi angga krama Bali soang-soang. Papineh sekadi punika taler kawedarang olih Prof. Dr. Nengah Duija sekadi sané munggah ring harian Bali Post édisi Sabtu Umanis, 15 Juni 2019 inggih punika Bayu Pramana satmaka énérgi sané mabuat pisan ring kauripané puniki. Kawéntenan adat, seni, miwah budaya ring Bali punika taler nganutin panglimbak aab. Punika nénten dados lémpasang ring aab lintas zaman puniki.

54


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Santukan punika, ngiring bijaklaksana ring aab sekadi mangkin mangda adat, seni, miwah budaya Baliné nénten nguredang. Silih sinunggil contonyané inggih punika yéning nglaksanayang Yadnya nawegang mangda nganggé gong miwah wénten sekaa santhi sané matembang. Sampunang sami punika kagentosin antuk tape utawi piranti éléktronik sané siosan. Yéning sami kagentosin nganggé piranti éléktronik sekadi punika (nganggé gong kasét, tembang kasét) punika ngawinang taksu adat, seni, miwah budaya Baliné pacang ical. Nénten wénten setrum utawi énérgi saking dasar ati sangkaning bhakti

suci

nirmala

santukan

sami

kagentosin

antuk tape utawi

piranti éléktronik punika. Patut pisan anggén kawagedan sané wénten ring angga sarirané soangsoang mangda prasida ngamedalang bayu. Punika pinih luih tur mresidayang nincapang taksunyané yéning saihang tekéning nganggé tape punika. Semeton krama Bali taler mangda ngyasa nyaga taksu adat, seni, miwah budaya Baliné punika. Utsaha-utsaha mangda klaksanayang ngawit saking jero soang-soang utawi kaluwarga, banjar, wawidangan krama désa, ngantos ring sekolaan. Bayuné punika mangda mapupul dados asiki jagi kaanggé nyokong kaajegan adat, seni, miwah budaya Baliné mangda tetep mataksu. Bayu Pramana punika taler marupa kekuatan angin. Angin ngranjing ring sajeroning angga I Krama Bali soang-soang. Yening nénten wénten angin (bayu) punika, pastika nénten wénten kauripan malih. Sapunika taler adat, seni, miwah budaya Baliné puniki rumasat Bayu Pramana I Krama Bali. Yéning nénten wénten adat, seni, miwah budaya Bali sané dados kekuatan ring sajebang jagat Bali, pastika jagat Baliné nénten mataksu malih. Punika ngawinang, yadiastun I Krama Baliné mangkin wénten ring lintas zaman, mangdané nénten lali ring adat, seni, miwah budaya Bali tetamian panglingsir Bali sané dahat mautama pisan. Akéh wénten seni tur budaya Bali sané nganggé kekuatan angin sané patut kaajegang, minakadi pindekan, sunari, suling (geginan nyuling), layangan (geginan malayangan), miwah seni budaya

55


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Bali sané siosan. Dados nganutin aab sané wénten mangkin, sakéwanten nawegang watesin mangda Bali puniki tetep mataksu sekadi pangapti Gubernur Bali inggih punika “Nangun Sat Kérthi Loka Bali” malarapan antuk ngrajegang adat, seni, miwah budaya Bali.

Ni Kadék Juliantari embas ring Ulakan pinanggal 3 Juli 1987, dados Dosén ring Prodi Pendidikan Agama Hindu, STKIP Agama Hindu Amlapura.

56


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satua Cutet

matahun baruan ajak mantan I Kadék Ruminten

Bengong melengok di balé bengongé cara kebo mabalih ombak tuara nawang lakar kija, lakar nguda, ajak nyén tuah kéto ané ada di kenehné

Wayan

Doglér.

tusing ngelah, tuah makejang

bakat

Tunangan

mantan

baang

tuara

ngelah

gébétan

masi

doén liu. Ulian masebeng bagus

rayuan

kasemsem.

57

gombal ngaé

anak

luh-luhé


Suara Saking Bali

S beliné

Édisi XL | Fébruari 2020

akéwala ulian lacur makejang anak luhé matilar ninggalin tiang. Mabudi minum-minum cara anak truna ané lén-lén mara selukin kantongé tuah misi pipis dasa tali rupiah. Aduh lacur sajan hidup Luh

kéto

Wayan

Doglér

ngrimik

madamar

layon

mapangenan. Munyin music dijéné magejeran cetug-cetug munyin mercon ngrudug cara gumi lakar uug. Tiang tuah bengong, dot meli mercon pipisé tuara genep kudiang lut mula nasibé lacur. Munyin montoré dingeh tiang pagereng di jalané. Biasané yén tahun baru ada tunangan di sampingé yén jani tuah

legu

ané

satia

nyegut

baongé

kanti

barak.

Wayan

Doglér

nolih status timpalné onyangan ngaplud foto ngajak anak luh, ngaé miri tiang nepukin. Iseng Wayan Doglér nolih status mantanné ané siduri. Mantanné nulis status kéné, “Malam tahun baru pingin keluar tapi sama siapa?” Perjani

kendel

bayuné

Wayan

Doglér

jani

maan kesempatan ngerayu mantan nyén nawang ia nyak ajak malali. Kenehné apang saruan tusing ngelah tunangan yadiastun malali ajak mantan tusing éngkén masi pidan suba taén ajak. Mantan tiangé ngaplud foto séksi miihhh jeg

kebing-kebing

bana

bulun kalongé.

Anak

tiang

suba

nawang

yén mantan tiangé galau pastika ngaé status galau krana tiang ipidan inget duges ia ngajakin malali tiang tusing nyak ia lantas ngaé status galau. Mirib ia jani suba pegat ajak tunanganné krana sasai tolih di statusné marebat ajaka tunangané. Iseng tiang ngoméntarin fotoné nyaruang ngajakin malali. “Miihh jegég mantané puk.” Tusing ada limolas menit sagét suba ada balasan uli Luh Ayu Citra sing ja lén tuah mantan Wayan Doglér. “Aaahhh bli bisa gén ngerayu tiang.” “Héhéhéhé, kija matahun baruan Luh?” “Kondén nawang puk bli, sing ada ajak pesu.” “Mai ajak bli pesu Luh héhéhé?” “Lek tiang bli soalné bli suba dadi mantan tiangé.”

58


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

“Piihhh da lek-lek Luh engsapang ané suba liwat-liwat, jani i raga matimpal biasa doén.” “Nyaan timpal tiangé ngewalék bli mapan ngajak mantan malali.” “Nah lamun Luh sing nyak sing éngkén, Bli sing bani mamaksa sawiréh Bli tuara ngelah apa.” Mara amunto balasan Wayan Doglér tekén Luh Ayu Citra lantas pejanga HP-né. Ditu Wayan Doglér negak sambilanga nolih i kupu-kupu macanda di duur bungan tunjungé ané sedeng kembang. Ngetélang yéh paningalan Wayan Doglér ngingetang unduké ané suba liwat duges malali ka umah Luh Ayu Citra. Wayan Doglér inget duges ipidan tresnané pegat ajak Luh Ayu Citra ulian

59


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

walékan timpalné krana ngelah tunangan lacur. Sabilang malali tuah nganggon baju ento-ento doén krana Wayan Doglér tuah ngelah baju ané kedas tuah asetél. Luh Ayu Citra sabilang matemu ngajak Wayan Doglér pepesan ngewalék tunanganné krana tusing bisa nyetil. Sabilang lakar ketemuan Luh Ayu Citra ajakina magandéng tekén Wayan Doglér nanging Luh Ayu Citra satata nulak krana tusing juari magandéng nganggon montor tua. Kalingan lakar meli montor ajak baju, pipis lakar anggon meli lengis pepesan nganggeh. Dikétoné tusing anggapa tunangan tekén Luh Ayu Citra mara télpun tusing angkat-angkata, SMS masi tuara balasa. Enu masi Wayan Doglér sabar tekén laksanan tunanganné ulian bes sanget tresnaina. Wayan Doglér mara macelep ka gang umahné Luh Ayu Citra suba cakalin kuluk ento ngawinang pisagané Luh Ayu Citra pegerudug pesu kadénanga ada pemulung teka. Ulian dot Wayan Doglér lakar malali ka umah Luh Ayu Citra matemu ajak calon matuané yadiastun cakalin kuluk ento tusing ngaénang surud kenehné. Suba paek Wayan Doglér ajak umah Luh Ayu Citra nadak sara Luh Ayu Citra pesu ngaba montor kaukina tekén Wayan Doglér nanging tuara masaut mirib tusing dingeha sawiréh nyaluk helm. Bes kaliwat sayang Wayan Doglér satia manyantosang di malun umahné ngantiang sapetekan Luh Ayu Citra. Wayan Doglér nolih umahné Luh Ayu Citra makrédép cara suarga di lemah. Pintu gerbangné matémbok marmer umahné matingkat, ditu Wayan Doglér makeneh buka cara i katak ngidamang bulan, awak lacur nagih ngalih somah anak sugih. Sambilanga negak di duur montorné mapineh-pineh Wayan Doglér unduk pajalan tresnané apa lakar atep, apa lakar mapalasan sawiréh nepuk laksanan tunanganné cara anak tusing demen. Sawatara ada duang jam Wayan Doglér ngantosang sapetekan Luh Ayu Citra, lantas teka Luh Ayu Citra. Buka cara bukit ejohin yéning uli joh tepuk luung yén mara paekin tusing karuan luung. Mula nasibé lacur tuara dadi kelidin ento ngawinang Luh Ayu Citra matilar ngelémpasin janji. Wayan Doglér marasa tanpa aji dadi anak muani krana

60


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

tunanganné nyolong samara ajak anak muani ané sugih ngelah montor, mobil liu lan umah méwah. “Duuuaaaarrrrrrr.” Luh Ayu Citra ngesiabin Wayan Doglér uli duri sedek Wayan Doglér mapangenan sambilanga ngetélang yéh paningalan. Wayan Doglér makesiab kanti maglebug uli balé bengongé. “Wuééééé ngudiang ngeling bli jeg blengih sajan dadi anak muani,” kéto munyin Luh Ayu Citra. “Mihh sakit tundun bliné Luh mapangsegan, jeg misi ngesiabin.” “Héhéhéhé ampura Bli, mriki malali Bli ajak tiang.” “Piihhhhh tumbén lagas tunian ajakin ngaku lek.” “Éngkén Bli lakar nyak sing, yén sing tiang lakar mulih jani.” “Nah-nah Luh, Bli lakar meséh malu.” Suba suud meséh laut Wayan Doglér ngandéng Luh Ayu Citra lakar mabalih kembang api di sisin Pasih Sanur. Lega pesan kenehné Wayan Doglér sakadi ketisin tirta sanjiwani di kenehné, ulian maan malali ngajak anak luh yadiastun mantan. Suba neked di sisin Pasih Sanur ditu Wayan Doglér negak padaduanan ngajak Luh Ayu Citra sambilanga mabalih kembang api ané mawarna-warni di ambarané.

I Kadék Ruminten embas ring Ulakan pinanggal 3 Januari warsa 2000. Magenah ring Banjar Dinas Belong, Désa Ulakan, Kecamatan Manggis, Kabupatén Karangasem. Mahasisya Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar.

61


Suara Saking Bali

Édisi XL | FÊbruari 2020

puisi -puisi i nyoman sutarjana

62


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Tri Hita Karana Tri Tatiga Tatiga Bantang Sané mentangin kaluihan Bali

Hita Bagia Lega liang Gelarang moksa lan jagadhita Karana Unteng Tetuek sané ngadakang Bali kasengguh luih mautama

Tri Hita Karana ajahan luhur paripurna Parhyangan, pawongan, palemahan Tatiga paiketan sané patut ajegang ring kahuripan

nov 2019

63


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Sapta Timira

Kaliput peteng sintru Beneh pelihé dadi saru Parilaksana tanpa sepat siku Sakadi tan maguru Maseteru paturu satru Makanti momoné di malu Mamokak pada jumbuh Timira ing tengahing dalu Manados jalu ngenain ampru

nov 2019

64


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Tri Rna

Idupé mabekel utang Utang ané tusing kena ban ngitung Magantung ring tungtungin urip Puntang-panting utangé tusing purup Purupin uripé ulian yasa lascarya Mogi-mogi renané sayan rina

januari 2020

65


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Sad Ripu

Mesehé masaih meseh masiliban tongosné tan madoh masisipan ring ati

rikala ripuné mamurti kenehé momo ngarapu matsarya ngaraksa krodhané ngarubéda

kaoné kayunin solahé suluhin slikisikin saka siki apang mesehé sami somia

péb 2020

66


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Catur Guru

Yén ragu mai maguru ring raga hyang guru malingga

yan lali mai malali malila ring aji biyang guru ané ngaréka

yén bingung mai di bengangé ada benang apang beneng ajah-ajah guru pangajian

yén jejeh mai jujuh dharmané negarané kukuhin guru wisesané ngaraksa

péb 2020

I Nyoman Sutarjana, guru ring SMA Negeri Bali Mandara. Manulis puisi angge sarana ngubadin tatu-tatu tangkah.

67


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satua Masambung

sang boma (7) Kacrita mangkin ring panangkilan para ratuné sampun malinggih. Sang Prabu Baladéwa sareng Sang Prabu Kresna malinggih ring singasanané. Durung ngawit bebaosané sagét rauh Sang Citrarata ratun gandarwané. Wau kacingak antuk Sang Prabu Kresna raris ida nyapa sarwi ngaturin malinggih ring singasanané.

68


Suara Saking Bali

S

Édisi XL | Fébruari 2020

ang Prabu Kresna ngandika, ”Inggih sadia pisan I Déwa ngrauhin, napi menawi wénten mabuat karsayang I Déwa?” Sang Citrarata ngandika, ”Inggih Déwa Sang Prabu Kresna,

madaging pisan sakadi wecanan I Déwané. Pangrauh titiangé boya tios kautus olih Ida Sang Hyang Indra ngarsayang kanti ring Sang Prabu. Ida Sang Hyang Indra sampun kapesan mayuda nangkepin Sang Boma. Para déwatané sami ajerih. Sang Érawana palinggihan Ida Sang Hyang Indra ajerih matanding nglawan palinggihan Sang Bomané. Senjata bajra druén Ida Sang Hyang Indra nénten mintulin ring ragan Sang Bomané. Sapunika taler Ida Sang Hyang Agni, Sang Hyang Yama, Sang Hyang Rudra, Sang Hyang Baruna, Sang Hyang Bayu, Sang Hyang Danéndra miwah Sang Hyang Sanatkumara nénten mrasidayang nangkepin Sang Boma.” Mireng atur Sang Citrarata asapunika engsek kayun Sang Prabu Kresnané tumuli ngandika, ”Déwa Sang Citrarata! Sampunang sumangsaya, titiang misadia ngiringang sapakayun Ida Sang Hyang Indra. Sané mangkin rarisang I Déwa matulak, titiang pacang madabdaban dumun.” Sapatilar Sang Citraratané raris Sang Prabu Kresna matakén ring Patih Udawa indik sang ngrajegang jagat, ”Uduh Paman Patih kénkén pratingkah anaké ngamel jagat, ngebug musuh, ngwangun kerti mangdené jagaté prasida rahayu. Uli malu jagat Madurané kasumbung kukuh ento makejang sangkaning Paman. Paman daat pradnyan tekén catur upaya. Ané jani ada pakayun Ida Sang Hyang Indra mangda tulungin sawiréh ida kapésan ring payudan. Ento jani kenehang, kénkén baan madaya?” Sang Udawa matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu, pidaging ampurayang titiang nampa ketélan wecanan I Ratu. Sampunang Cokor I Déwa mapikayun titiang pacang ngaturang sakadi sané arsayang Cokor I Déwa. Saantukan sané wénten iriki ring panangkilan sami wicaksana minakadi Ida Sang Prabu Ugraséna, Ida Sang Prabu Baladéwa pingajeng Palungguh Cokor I Déwa. Yan saihang titiang

69


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

indik kaluihan pikayunan Cokor I Déwa pateh sakadi Ida Begawan Sukra. Kawicaksanan Cokor I Ratu mawecana, ngasorang Ida Begawan Wrehaspati. Sakadi mangkin mawinan titiang purun matur saantukan swadarmaning patih wantah patut mapaungu ring Cokor I Ratu. Nanging ampura kawiaktiannya titiang parekan Palungguh Sang Prabu daat tambet tan paguna nénten

uning

Pacang

ngamanisang

atur.

Sané

mangkin

lédang

I

Ratu mirengang, titiang nguningang sané naén palajahin titiang saking Ida Begawan Wrehaspati. Sakadi pakayunan I Ratu sané pinih ajeng indik ngrajegang jagat, punika kecap agamané patut incepang ring kayun. Samalihnya nayané punika patut rincikang dumun tur margiang ring saluiring pakaryan. Yan pakaryan punika nénten dasarin antuk naya, punika pangawit rusaké. Darmané patut pagehang mangdené jagaté rahayu. Sané patut pikayunin miwah laksanayang antuk Sang Prabu inggih punika mangda kratoné rajeg jejer. Nénten ngasor ida yan kalurug. Iwang ida yan duka ring sang rauh nunas sinampura wiadin nunas ica. Mangda Sang Prabu manggihin kawibuhan patut madué daya upaya sané luih utama, madué arta brana, pradnyan, lascarya, uning ring sané patut miwah nénten patut kamargiang, waspada ring sakaluir sané jagi wiadin sané sampun kalaksanayang, miwah setata ngutsahayang prakanti. Punika asta gunané patut kamargiang antuk sang ngamel jagat. Satunggil ngamargiang naya upaya setata kaanutang ring kecaping sastra. Yan nénten nganutin sesana laksanané janten pacang ngulah laku, punika ngawinang manah i panjak setata bingung. Sané patut kamargiang antuk sang ngamel jagat inggih punika mangda manut ring niti, nganutin linging sastra agama saha setata astiti bakti ring Ida Sang Hyang Widi miwah Betara Kawitan. Kapradnyananidané punika pinaka pancung mikukuhin jagaté, sakadi empelan mialangin blabaré mangda sampunang prasida jagaté anyud.

70


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

71


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Punika malih daging utama Menawa Darma Sastrané ngrahayuang jagat, kadasarin antuk kapradnyanan miwah kapurusanidané. Pikayun sané nganutin sajaring sastra agama tur tatas ring catur pariksa punika sané patut kamanggehang olih sang jumeneng prabu. Wénten malih wéda sané patut kaajegang pinaka teteken saantukan madaging tutur mautama pinaka pamargi mataki-taki ngulati suarga. Pinih ajeng sané kautamayang antuk sang prabu, agamané manggehang kaanggén ngamel jagat. Ratu Sang Prabu wénten malih sané patut margiang Cokor I Déwa inggih punika sané mawasta danda. Asingasing sang malaksana corah patut katibanin danda manut agung alit kacorahanipuné. Sadurung sang nata mamidanda kabligbagang dumun sareng sang pradnyan, daging agamané anggén dasar pinaka guru ngrahayuang jagat. Yaning sampun setata manut ring linging sastra agama janten kawibawané pacang langgeng, i panjak subakti ring Sang Prabu. Yan inargamayang kadi taru agung tumbuh ring genahé asri janten garjita manah jadmané ngetis mémbon ring sor wit taruné. Bilih parisolah sang jumeneng nata nénten nganutin kecaping Sang Hyang Agama nungkalik panadosannya sakadi taruné agung mentik ring sétrané tan mari ngres-resin manah sang nyingak. Yaning daging agamané setata kaanggén sesuluh, janten sang jumeneng prabu nénten wénten nyaménin ring indik ngwawa jagat. Yaning sampun asapunika kayunidané nénten kadalon ring arta brana miwah nénten kaliput kayunidané antuk kalistuayuan anak istri. Nénten rered nuréksa sakaluir sané sampun kakaryanin miwah yatna nginutin kecaping agama. Yan asapunika waluya Sang Hyang Sutengsu wiakti ida, patut ngwengku nedungin janalokané. Sami sané pinaka

kantinida katuréksa, kawaspadayang, kagilihin sané

manahnya wiakti sujati susrusa bakti punika kaicén dana punia tur sané corah manahnya kadanda antuk sang katong. Ratuné asapunika inucap putusing ratu, patut ngiwang matutang. Sang prabu ngwisésayang jagat, sampunang manesin panjak.

72


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Napi malih sané pinaka réncangidané, wénten sané malaksana ngawinang manah i panjak takut, punika iwang pisan, patut kasisipang antuk sang prabu. Bilih punika menengang waluya geni dumilah ngulati bet kasuén-suén janten telas puun jagaté, pamuput pacang surud kawibawan sang nata. Yan sang prabu kalintang dayuh taler kaon saantukan pacang katemberang antuk waduanida. Pangandikanidané kandugi katulak, yan asapunika mangda pacang nyidayang ngwisésayang jagat. Panjakidané sané corah tan prasida katawengin, yan tleman mawastu runtuh kaprabonidané. Kulagotrénida patut sami katatasin, sapunika taler manah kaulané sami mangda katuréksain. Sang prabu patut cestakara ring semitan para waduané napi malih ring tamiu. Kala ring panangkilan sampunang kadropon manyambrama. Panjak sané corah manahipuné ring gustinnyané, patut Sang Prabu digelis mamidanda. Tios malih punika upayan mesehé daat silib, teteliknyané kautus ngranjing rauh ka negara, patut kawaspadayang. Ipun nyaru nelokin nyama wiadin brayanipuné nanging tetujonipuné gumanti nilikin kawéntenan sang prabu miwah subaktin panjaké. Yaning punika sami sampun tatas kauningin, raris nginkinang upaya pacang magegebug. Manut kecaping sastra agama kekalih pangawit jalaran yudané, inggih punika sané kawastanin wekréta miwah sahaja. Sané kabaos wekréta inggih punika yudané madasar sangkaning wénten sané kaparebutin. Sahaja inggih punika marupa musuh kaliliran. Malih indik meseh sang prabu ring negara pangawité sangkaning nemberang pangrauh tetelik tanemé, kasuén-suén uning ipun ngalap kasor ring sang prabu. Ring indiké asapunika tan dados sang prabu lenga. Ida Sang Hyang Indra mapikarsa mangda katulungin, punika patut pisan pikayunin. Pakarsan Ida Sang Hyang Indra patut sumanggemin tur darma kertiné patut margiang. Asing pakarsan Ida Sang Hyang Indra patut karyanin Cokor I Déwa mangdené Sang Hyang Indra miwah Cokor I Déwa prasida masikian. Kembulin ngamesehin Sang Boma, dasarin antuk kawikanan milihin

73


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

daya upaya mangda prasida ngasorang meseh. Bilih nayané punika mapikolih, kertin Cokor I Déwa pacang kasumbung antuk jagaté. Sané mangkin patut margiang naya upayané, sampunang makinkin kéwanten. Yan menengang janten pacang katangehang olih mesehé mawastu pacang ngamangguhang panyengkala. Saantukan satruné daat mawisesa, samaliha madué bebekelan miwah kapurusan masaih, punika awinan sampunang gégeson. Sampunang kémad Palungguh Sang Prabu nyingséang i meseh sané wirosa yan mapikayun mangda mapikolih. Bilih i meseh kirang waspada gelis rusak bebekelannyané, suitrannyané tampekin, alus-alusin icén ipun arta brana mangdené ipun lega. Upaya sané patut margiang inggih punika dandané kadulurin antuk kaprawiran. Ri sedekan Sang Boma ngebug suargan Ida Sang Hyang-Indra, singseang gebug saking pungkur saha tunjel purinnyané. Janten budal Sang Boma saking Indraloka, mawastu Sang Hyang Indra usan kaméwehan sané ngawinang Sang Boma usan magegebug ka suargan saantukan jagatidané kagebug. Gelisang pangupayané puniki margiang mangda nénten kasépan. Bilih Sang Boma uning nirgawé upayané puniki, janten pacang macepuk ring payudan.” Sapunika

atur

dané

Patih

Udawa

gelis

Prabu

Kresna

nimbal

ngandika, ”Paman daat patut raos Pamané. Né jani dauhin watek Yaduné minakadi Si Nisata, Si Ulmuka, Si Satiaki, Si Samba maka pamucuk. Buin telun apanga majalan sregep saha bebekelan muah krétané.” Usan ngandika asapunika raris Sang Prabu Kresna ka purian tur panangkilané sami bubar. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

74


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

puisi -puisi igb wéda sanjaya

75


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Di Pasut Jalan Tuturang

Jalan, Mang. Eda buin lédap kenehé. Ento di arep, tanggun jalané ulengang. Ada entik cepaka ditu. Ané ngalub, kenehé makuub.

Di muncuk cepakané, nu ada selah nitip ipian Yén lemet batis Mangé nyujuh ané tegehan Dadi asibak kingsanang, buin asibak camplungang. Asibak gelahé, bisa dadi mabungkulan.

Inget dugas iraga nyambal bulan di arep méru Tanah Lot, apeteng melut ipian Ada raos ané tuara kaucapang kéwala kupingé ningeh, kenehé ngrasayang Iyang nawang, Mang lakar énggal mangumbang

Jalan, Mang. Eda buin lédap kenehé. Ento di arep, tanggun jalané ulengang. Saget baat angkihané, Jalan ka Pasut, yéh pasihé telahang. bir abotol anggo ngléncokang.

76


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Yan Maan Selah Mamaca

Yan maan selah, Baca guat don sandat di natah Ané ngélog katampeh angin

Ada pajalan yéh Ané malawat Uli gerimis dibi sanja

Yan maan selah, Baca guat jepun di plangkirané

Ada lawat andus dupa Lan pangacep iraga nyabran dina

Yan maan selah, Baca tanggun kenyem beliné Ada lawat tresna Ané tuara masuara di selagan smara Kaparikosa lara

77


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Ngepungin Puisi

Dija ké idéwa mengkeb? Sakatah kruna nyilib Tan paambun idéwa. Telisik titiang soring wit cemara Wantah i padang ngrayang Nyantosang damuh gumuruh.

Kantun ké demdem toyan danu genah idéwa nyuti rupa?

Awindu iraga matemu ring sayong tepining danu ring acangkir wédang susu ring bucu manah kaparikosa rindu

Toya danu ngluah Idéwa nglancah Kama smaran titiang maliah

Mangkin idéwa ical Tan pabesen matinggal Minab nyilib ring selagan arca-arca tepining marga Utawi ngruak tanah jimbar Manah sané tan masunar

78


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Utawi wantah titiang, sané tan kantun druén idéwa?

Waris

Ning, né bekel Bapa tekéning cening Apang cening kaweng Majalan di jalan urip

Jangkep embas ceningé, Sangkaning sih sang olas Kapiutangan mawastu cening

Tri rna dasar ceningé urip Majalaran utang cening napak jalan To anggon geguat apang cening tuara ngliwat

Waluya pecut keneh ceningé Ngembras mayah

79


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Utang urip tekén sang olas Né Bapa mekelin cening Pecut urip pecut manah Akudang pecut Apang ngancan ngembras

Kawengang kenehé Entegang batis ceningé Utangé pasti lakar mabayah.

I Gusti Bagus Wéda Sanjaya guru Basa Bali ring SMA Negeri Bali Mandara. Kakawian dané naanin kawedar ring Bali Post miwah Suara Saking Bali

80


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Prosa Liris

gitanjali Rabindranath Tagore

/49/ Tedun I Ratu raris ngadeg ring embakan kubun titiangé.

Pedéwékan titiang melimpuran ngaturang sarin kidung ring bucu mati, sarin kidung titiangé kepiarsa antuk I Ratu. Tedun l Ratu raris ngadeg ring embakan kubun titiangé.

Sareng akéh sané mendak I Ratu, belat adauh raris katurang sarin kidung. Sekéwanten sarin kidung jatmané sané kantun mepupuk cekuh tur bengil ngembanin sih I Ratuné. Jatma alit sané kesedihan maksaang déwék ngaturang sarin kidung ring bhuana agung, raris makta sekar akatih jagi kanggén pica, tedun I Ratu raris naneng ring embakan kubun titiangé.

81


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

/50/ Kenjekan ngedih-ngedih titiang, meriki-merika ring marginé, duk keréta kencanan I Ratuné kanten saking doh, sekadi ipian sané ngulangunin, raris titiang metakén ring manah, sapa sira minab Ratuning sekancan Ratuné punika.

Kendel manah titiangé ngedudun, manahang titiang, sengker kenistané tutug sampun, sané mangkin titiang mejujuk ngantosang pica sané nénten tuyuh lungsur titiang, tur wibuhé jagi kesambehang jamak ring buké.

Kerétan I Ratuné merarian ring arep titiangé. Cecingak I Ratuné mungkul ring sikian titiangé, raris mekenyung I Ratu tedun. Pemuput ipun, kemanah antuk titiang, sané mangkin sampun aget bagian urip titiangé rauh. Sagét I Ratu natakang tangan I Ratuné sané ring tengen tur ngenika, “Apa ané sida baan bapa lakar aturang bapa marep tekén manira?”

Béh, bénjul pisan I Ratu, I Ratu natakang tangan, mepengarsa ring i gegéndong. Keda-keda tur sumenia titiang mejujuk, raris ring takilan titiangé sané daki bengil, megamgam ambil titiang mincid gandum abatu raris aturang titiang ring I Ratu. Sekéwanten mekesiab pisan titiang, duk sandi kaoné ketogang titiang takilan titiangé, mebrarakan emasé panggihin titiang ring natahé. Ngeling tur meselselan titiang, ugin ipun mekasami sané duénang titiang aturang titiang ring I Ratu.

82


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

/51/ Sampun wengi. Geginan titiangé sampun puput. Titiang ngemanahang, tamiuné sané pinih ungkur wenginé sané mangkin, sampun rauh, tur jelanané ring désa mekasami sampun muneban. Wénten sané maosang Ida Sri Nata tedun. Titiang kedék raris mebaos, “Dija perah.”

Piragin titiang jelanan kubun titiangé kedogdog, kemanah antuk titiang punika wantah kuusan sayong. Suaré pademang titiang, raris titiang medem. Malih ipun mebaos, “Ida tedun.” Titiang kedék raris mesaur, “Tusing, ento kuusan angin.”

Tengah

wenginé

biur

piragin

titiang.

Duaning

ngeramang,

titiang

ngemanahang punika suaran kerug sané kepit ring dija menawi. Tanahé génjong, bidalé megejeran, inguh antuka titiang ring pedeman. Ipun maosang punika suaran batis keréta. Titiang ngerengkeng kantun kiap, “Tusing! Ento gerudugan kerug.” Wenginé kantun dedet duk tamburé mesuara. Ipun mebaos, “Bangun! Enggalin!” Titiang mesidakep turmaning ngetor kejejepan. Malih ipun mebaos, “Ento tingalin! Ento suba ngenah tunggul Idané!” Titiang medungkunan raris mebaos, “Uli né jani tusing maan buin i raga mélan-élanan.”

Ida Sri Nata sampun tedun sekéwanten ring dija suaré? Ring dija sekar tamané? Ring damparé sané engkén Ida jagi katuran melinggih? Imih, kémad antuka, kémad tur érang! Ring dija tamiuné jagi katuran melinggih? Ring dija pepayasané? Ipun mebaos, “Suud malu ngeraos! Pendak Ida aji lima metalang, iring Ida ka metén beliné!”

83


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Ampakang titiang jelanan kubun titiangé, tundén titiang nyaman titiangé ngemunyiang sungu. Sampun wengi wau Ida Sri Nata tedun ring kubun titiangé sané bet tur megelaturan. Kerugé ngerudug ring ambarané. Wenginé ngetor sander tatit. Medalang titiang tikeh titiangé sané uwék raris kebatang titiang ring natahé. Sinarengan ring belabar agungé, tedun Ida Sesuhunan tltiangé.

/52/ Metu manah titiangé ngelungsur ring I Ratu sekéwanten nénten purun titiang matur kalung remawané sané anggén I Ratu. Mekawengi antosang titiang, pét I Ratu sampun lunga, sira uning wénten sané kecag ring pecak genah I Ratuné melinggih. Raris sekadi gegéndong, kantun saru geremeng semengé, seliksik titiang ngererehin kelupakan sekaré sané ruru.

Sekéwanten, béh, punapi sané keniang titiang? Cihna sihé sané engkén sané kecag? Nénten wénten sekar, nénten wénten bebijan, taler nénten wénten sibuh medaging tirta alub. Sekéwanten pejenengan I Ratuné sané nyejepin, mesunar sekadi geni, berat sekadi batu ageng. Terang semengé ngelintangin jendéla raris sambeh ring linggih I Ratuné. Paksiné nguci raris metakén. “Mémé, napi ané bakatang mémé?” Nénten wénten sekar, nénten wénten bebijan, nénten wénten sibuh medaging tirta alub, sekéwanten wantah pejenengan duén I Ratuné sané nyejepin.

Kepelek titiang negak raris ngemanah-manahin pican I Ratuné. Nénten titiang medué genah jagi genah nyepel pican I Ratuné. Nénten purun titiang mundut pican I Ratuné, duaning titiang andap, semaliha pejenengané punika natunin titiang pét jelekepang titiang ring tangkah titiange. Yadin asapunika, ring

84


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

manah titiangé jagi pundut titiang kagungan pikobeté sané nyakitin puniki, pican I Ratuné!

Ngawit sané mangkin, nénten wénten malih sumenian titiangé ring jagaté, semaliha I Ratu jagi setata mepikolih ring lampah titiangé. I Ratu mekecagan padem sané jagi anggén titiang timpal, raris ipun gelungin titiang antuk urip titiangé. Pejenengan duén I Ratuné pundut titiang, jagi kanggén nastas belagbag titiangé, raris nénten wénten malih sané kecag sumeniané ring sikian titiangé ring jagaté.

Ngawit sané mangkin, genahang titiang sekancan pepayasané, Ratu! Sané mangkin nénten wénten malih sebak miwah ngacep-acep ring bucu-bucu, nénten wénten malih manah kémad, miwah bikas mapi-mapi bakti! Picaang I Ratu ring titiang pejenengan duén I Ratuné anggén pepayasan. Nénten wénten malih pepayasan sané siosan ring manah titiangé! (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

85


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satua Masambung

mawa madui (6) Ketut Sugiartha

“Rahajeng semeng, Bli Putu, ” kéto ada anak nyapa dugas Putu pesu uli kamarné. Dapetanga ada nak luh majujuk matangledan di pagehan telaga ané malakar aji pipa besi magedé amun lengen anak kelih.

86


Suara Saking Bali

“R

Édisi XL | Fébruari 2020

ahajeng semeng masi, Mbak Evi,” Putu ngwales. “Ngudiang ento, mancing apa nglamun?” “Mancing Bli, masak semengan kéné nglamun. Bli Putu lakar

kija?”

“Kursus.” “Kok semengan. Kursus kadén biasané soré atawa peteng?” “Ené kan sing ja kursus biasa,” Putu macanda, “kuda suba maan mancing?” Evi kedék ngrikik ngaé Putu ngon. “Nak sing ja nganggon umpan kénkénang bisa maan bé.” Telagané ané malinggah sawatara atengah are ento mapaekang ajak kamarné Putu. Miribang telagané ento ané makrana leguné liu sajan. Aget ada kipas angin di kamarné. Yén sing kéto sinah ia perlu ngenyit ubad legu sabilang peteng. “Ngudiang sing nganggon, to kadén ada baneh?” Putu nujuhang kodang di sisin batisné Evi. “Padalem béné, Bli.” “Yén kéto sing ja mancing adané, nanging mancing-mancingan,” Putu lantas ngalahin Evi majalan ka malu lakar ngantiang angkot. Dikénkéné Evi demen matingkah soléh nuju sedeng libur. Mirib ulian kéto ia nyidaang nungkulang kenehné disubané kenyel magaé ngladénin penumpang di pesawat. Mara akejep majujuk di sisin jalané ngantiang angkot, sagét ada tukang pos teka. Putu madadugan déwékné lakar maan kiriman surat. Beneh sajan buka ané sedeng pinehina. Disubané ngarérénang montorné tukang pos nakonang anak ané madan Putu Mastra. Putu ngénggalang nerima amplop ané enjuhanga tekén tukang posé. Amlop ané suba makelo antosanga. Amplop uli Duarsa. Kadropon ia mukak amplop ané suba ada di limané kanti uék tusing karuan.

87


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Di tengahné ada buin amplop ané cenikan. Tangkahné makebyeng nyeng buka kasiam yéh kulkas disubané nawang amplop ané besikan ento uli Gung Ayu. Masépan-sépan ia maca suratné Duarsa lantas mukak suratné Gung Ayu. “Surat Putu nekain Ayu buka kritisan yéh di tanahé ané tuh,” kéto munyin surat Gung Ayu. “Yadian tusing ja sida ngilangang bedak, liang keneh Ayu mapan Putu nu inget tekén Ayu. Tusing sangsaya Ayu yéning Putu mula satya. Ayu marasa bagia nyidaang ngadungang tresna tekén Putu. “Sasukat Putu makalah, pepes Ayu marasa jejeh. Ada rasa sangsaya nyilib ka keneh Ayu. Dumadak makejang majalan buka ané aptiang Ayu ajak Putu. Tusing liu Ayu nyidaang nyatua unduk kahanané di désa. Putu sinah suba nawang yéning Ayu mengkeb-mengkeb nulis suraté ené. Ané aptiang Ayu, dumadak Putu pageh mayasa. Apa ané tawang Putu unduk paukudan Ayu lan apa ané taén orahang Ayu tekén Putu, kayang jani nu patuh buka kéto. Tusing ada anak lakar nyidaang ngelahang paukudan Ayu lénan tekén Putu.” Putu marasa bagia yadian suratné Gung Ayu bawak sajan. Suud mamaca, suraté pileganga lantas celepanga ka kantong jalérné. Galang kenehné menék ka angkot ané ngatehang déwékné teked di pempatané. Uli ditu ia lantas menék montor bis ka tongosné kursus. Cara biasané, semengan tatkala anaké pada pesu ngalih pangupajiwa, montoré labek. Bis Patas ané tumpangina majalan andet-andet. Penumpangé bek, kanti ada ané majujuk madesek-desekan tur ngalanting di jelanan bisé. Luh-luhé ané tusing nyidaang naanang ungkeb ngilih-ngilihin déwékné nganggon koran atawa majalah ané abana. Bon peluh ané madukan ajak bon parfum ngaé Putu marasa seneb, nanging ia mautsaha naanang apang tusing kanti ngutah. Gedeg basangné nepukin anak muani mokoh di sampingné ané iteh klepusklepus ngisep roko. Dadi ati sajan jalemané ené, kéto ia ngrenggeng di kenehné. Tusing ya anaké ené taén maca koran atawa ningehang radio yéning solahné ngaé anak lén rugi. Ngaé anak lén bisa katibén baya ulian ngisep

88


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

andus rokoné. Koné, perokok pasif ané ngisep andus rokon perokok aktif lebihan kena baya. Ah, miribang ené mula jalema tusing ngelah pangrasa. Ngancan liu penumpangé ngrémon. Kénkénang laut. Putu makékéh ngéséhang kacan jendéla bis ané seket di sampingné. Lega kenehné disubané kacané nyak makéséhan. Anginé makesiur macelep ngaé tangkahné tis. Limang menit satondén kursusé majumu ia suba teked. Kadropon ia maekin méjan customer service lantas néken daftar absén. “Ruang empat satu,” anak luh bajang ané arepina ngorahin Putu tongos kursus ané barengina sinambi ngenjuhang modul lan tas. “Lanté pat nomor satu?” “Beneh,” petugasé ento manggutan. Teked di lanté pat tepukina ada anak sedeng masalam-salaman di ruang nomor satu. Ulesné pada makenalan. Putu ngéncolang macelep tur bareng makenalan. Ia suba negak di bucu dugas instrukturé nengok. “Suba makejang teka?” ané ngamaang kursus matakon sambil majujuk di malun kelasé. Putu ajak timpal-timpalné saling tolih, tusing masaut mapan tusing nawang akuda liun pamiletné. “Kuda ané suba teka?” “Telulas, Pak,” silih sinunggil masaut. “Béh, ené angka sing luung. Kéwala eda bas sangét percaya tekén ané kétokéto.” Instruktur makenyem. “Sambil ngantiang ané lénan, tiang lakar ngenalang paukudan.” Ia maekin papan tulis putih ané magantung di malun kelasé lantas nulis: Kartono. “Tiang suba ngelah cucu abesik,” ia nutugang, sebengné ngenah liang. “Suba makelo magaé di bank. Mapan suba marasa med, tiang marérén laut bareng ngajahin dini.” “Dugas suud magaé, napi jabatan Bapak?” ada ané matakon.

89


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

90


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Satondén masaut pak Kartono makenyem. “Mapan tuah lulusan S1, tiang suba lega taén maan jabatan manajer,” kéto ia masaut lantas nuturang kénkén pajalané dadi pagawé bank ngawit uli staf kanti dadi manajer. “Yén sarjana, paling sing lulusan D3, ragané aget mapan lakar maan galah marengin program EDP. Eda salah, EDP ené tusing ja Electronic Data Processing nanging Executive Development Program. Durinan ené, liunan bank suba nerapang program buka kéné. Di programé ené ragané lakar latiha adasa bulan satondén angkata dadi staf. Yéning sida lulus bani suba mastiang lakar maan tongos ané melah. Akuda ada sarjana dini?” Ané menékang lima ada tuah lima. Sisané ané akutus sinah tuah lulusan sekolah menengah atas, rumasuk Putu. “Tiang sing sarjana, Pak,” timpal ané negak di sampingné Putu menékang lima. “Yén tiang magaé di bank dadiné aidupan tiang dadi staf?” Makejang kedék ningehang munyin timpalné ané polos ento. Pak Kartono tusing engsap makenyem. “Yadian tusing ja sarjana, ragané tetep nyidaang magaé di bank, kéwala eda ngarepang lakar nyidaang dadi manajer. Dadi staf dogén nak suba luung, gajihné tusing ja lakar ngaé kuciwa.” Akijapan kelasé sepi mapan makejang pada mendep. Mirib pada ngenehang nasib déwékné soang-soang yéning suba dadi pegawé bank. “Nah, amunto malu pinaka pamahbah. Yén terus nyatua nyanan ragané ané rugi tur tiang ané lek.” Pak Kartono ngawit mukak modul ané ada di duur méjané. “Suba makejang maan modul?” ia matakon. “Ené suba karingkes pang melah, padet isiné. Lakar terangang tiang sakebedik, kéwala ragané ajak makejang perlu buin maca jumah. Yéning ada ané tondén karesep baan, eda engsap nyatet. Nyanan bligbagang di patemoné ané lakar teka. Papelajahan sijumu ané madan Introduction to Banking liuné enem palet. Iraga maan galah katemu ping palakutus kanti pragat. Nah, teked dini ada ané matakon?”

91


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Mapan tusing ada ané menékang lima, Pak Kartono lantas majumu nerangang palet kapertama nganggon laptop ané kasambung ka proyéktor. Dugas nu di Bali Putu tondén taén kuliah nganggon alat buka kéto. Ngon ajak lega macampuh di atiné mapan nyidaang miletin kursus ané asaanga méwah, buka mabalih pélem di bioskup. Kéwala prabéané masi sedeng maelné. Ento awanan tusing ja liu anaké nyidaang marengin kursusé ané ruangané dayuh cara di gunung mapan nganggon AC. Sajaba ané tondén magaé liu masi pegawé bank ané marengin kursus. Tatujoné tusing lén tekén nincapang kawagédan apang énggal nyidaang ningtingang tongosné di kantor tur maan gajih lebihan. Ané pegawé bank tusing perlu majumu uli dasar, kéwala dadi marengin pakét kursus ané anut tekén tugas di bank tongosné magaé. Ada makudang pakét ané dadi pilihan buka: Export/Import, Credit Analysis, Clearing muah ané lénan. Galah kursus ané piliha biasané peteng disubané teka uli magaé. “Ngudiang sing nyemak kursus petengné?” kéto petugas customer service matakon dugas Putu mendaftar. “Sujatiné luungan kursus peteng mapan liu pegawé bank ané marengin. Matimpal ajak pegawé bank sinah enggalan maan informasi yéning ada lowongan di bank.” (masambung…)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

92


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Gatra

Ida Bagus Pawanasuta Polih Hadiah Sastera Rancagé 2020 Sastra Bali Modérn

H

adiah Sastera Rancagé warsa 2020 sampun kasobyahang dina Sukra Umanis (31/1/2020) ring Majalengka, Bandung. Ring widang sastra Bali modérn (SBM), sané ngamolihang inggih

punika sastrawan Ida Bagus Pawanasuta. Cakepan Idané sané polih Hadiah Sastera Rancagé 2020 marupa novelét mamurda Tresna Tuara Teked.

93


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Hadiah Sastera Rancagé wantah penghargaan sané kasukserahang majeng ring pangawi sastra modérn sané nganggen basa daérah. Hadiah puniki kaicén olih Yayasan Kebudayaan Rancagé ring Bandung duwén pangawi Ajip Rosidi. Kakawian pangawi saking Klungkung puniki nyaritayang indik tresna pegat ring tengahing margi saking duang pasang truna-truni. Kapertama indik pamargin tresnané I Duduk sareng Luh Kinanti sané pegat ring tengahing margi sangkaning ipun makakalih mabinayan pendidikan, swaginannyané sarahina-rahina, miwah kota genahné meneng. Lan sané kaping kalih indik tresnané I Madé Bungarta sareng Luh Cempaka sané pegat sangkaning keni guna-guna. Panuréksa Sastera Rancagé widang SBM , Prof. Dr. I Nyoman Darma Putra nganikaang, novelét kakawian Pawanasuta puniki karipta antuk basa sané lugas, kruna sané cutet, nanging mersidayang nguningayang napi sané jagi kasatuaang. “Pamargin satua lancar, konflik kaolah becik,” baos Darma Putra. Nanging, kakirangan novelét puniki wantah ring énding utawi panguntat carita. Sakadi gagéson lan kirang éksplorasi. Sakéwanten énding puniki tetep prasida katampi ring kayun. “Yéning cutetang, novelét puniki prasida nguningayang indik gagambaran krama Baliné sané akéh maduwé kesenian miwah kepercayaan indik kekuatan gaib,” dané ngimbuhin. Ring warsa 2019 kawedar 13 cakepan SBM, lan akéhan malih petang judul saking warsa 2018. Saking 13 cakepan punika luiré novelét asiki sané mamurda Tresna tuara Teked kakawian Ida Bagus Pawanasuta. Kutus pupulan satua cutet luiré satua cutet terjemahan saking Basa Indonésia ka basa Bali mamurda Mémé Mokoh kakawian Putu Oka Sukanta sané kabasabaliang antuk IDK Raka Kusuma sareng I Putu Supartika, pupulan satua cutet Suara Saking Bali mamurda Nyujuh Langit Duur Bukit madaging 22 satua cutet saking 22 pangawi, Ngipiang Jokowi kakawian I Madé Sugianto, Aud Kélor kakawian Déwa Ayu Carma Citrawati, Ngerebutin Abu kakawian I Nyoman Agus

94


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Sudipta, Pasisi Sanur kakawian IBW Widiasa Kenitén, Ling olih I Komang Alit Juliartha, miwah Bali Plastik? kakawian Ni Nyoman Ayu Suciartini. Antologi puisi luiré Puspanjali sané marupa pupulan puisi sa-Kabupatén Bangli, Adi Bulan pupulan puisi I Putu Wahyu Santosa, Ulun Danu kakawian Érkaja Pamungsu (IK Ériadi Ariana), miwah Kamérad Léningrad puisi naratif IDK Raka Kusuma. Sajabaning kakawian marupa cakepan, wénten taler kakawian sané kawedar ring koran Redité luiré puisi, artikel miwah satua cutet. Wénten taler majalah éléktronik Suara Saking Bali sané kawedar nyabran asasih tur blog www.suarasakingbali.com. “Ring Suara Saking Bali, pangawi polih genah ngawedar kakawiannyané. Kantos Januari 2020 puniki sampun terbit kantos édisi 39,” baos Darma Putra. Ipun ngawewehin, wéntené majalah Suara Saking Bali puniki dados média sané mabuat pisan majeng ring pangawi tur majalah puniki taler gratis. (sup)

95


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Pangawi

Ida Bagus Pawanasuta

96


Suara Saking Bali

I

Édisi XL | Fébruari 2020

da Bagus Pawanasuta embas ring Gianyar warsa 1966. Rariptan ida minakadi puisi, gancaran, artikel, miwah novelét. Kakawian ida sampun kaunggahang ring Majalah Buratwangi, Canang Sari, lan Koran Bali Post.

Ida ngawiwilin embasnyané Sanggar Tutur warsa 1999 miwah Komunitas Sastra Lentéra warsa 2008 ring Klungkung. Naanin dados Kepala Sekolah ring SMKN Bali Mandara. Ida naenin polih penghargaan ring widang Pendidikan lan Budaya luir ipun; Guru Ajeg Bali 2005, Department of Education Northern Territory of Australia (2002), Alice Springs Language Centre (2002), Northern Territory University lan Northern Territory School of Languages (2001). Puisinidané sané mabasa Bali mamurda ‘Sepi’ naenin kawacén ring Amerika olih Paguyuban Semeton Bali sané meneng irika Warsa 2015 ring parikrama Dharma Santi Nyepi. Sasuratan idané sané sampun kamedalang sekadi Pangasih Paméro (2005), Antologi Bersama Naskah Monolog (2008), Antologi Bersama Puisi Klungkung: Tanah Tua Tanah Cinta (2016), Antologi Bersama Puisi Saron (2019), miwah Tresna Tuara Teked (2019). Ring warsa 2020 puniki, ida taler polih penghargaan Hadiah Sastera Rancagé warsa 2020 saking Yayasan Kebudayaan Rancagé Bandung antuk novelét Tresna Tuara Teked. Punika taler, pupulan puisi dané dados jayanti Gerip Maurip warsa 2019 sané kalaksanayang olih Pustaka Ékspresi.

97


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

Kitut

i sangut dadi raja I Putu Supartika

“L

éaké, I Sangut jani suba dadi raja. Ipidan sesai ajak ngamah uyah sera, jani sagét suba dadi raja.” I Gedé Anti Sosial Sosial Klub kilen-kilen makpak kacang

magoréng sambilanga maca berita di korané. Di sampingné ada kopi mawadah cangkir misi tulisan Starbaké lan roko cap Tali Mayat. Di Korané ada berita gedé makotakin satu halaman misi judul “Penobatan Yang Mulia King of Kings Raden Agung Sangut Sukma Hadiningrat Kusumo Tegeh Gati Berjalan Khidmat.” Simaluné ia tusing percaya yéning ané dadi raja totonan I Sangut. Krana di tulisané tepukina adan I Gusti Sangut Sukma Hadiningrat tur mabiséka dadi King of Kings Radén Agung Sangut Sukma Hadiningrat Kusumo Tegeh Gati. Untung ia nolih fotoné méjéng di samping tulisané. Tepukina Ajik Sangut negak di duur korsiné maprada ngajengit ngaba tongkat komando. Di muncuk tongkaté misi ukiran mesib Hello Kitty. Sebeng Ajik Sanguté tegeh pesan,

98


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

mapenganggo serba ngarényeb, misi gantungan-gantungan lencana, lan di palané misi bintang papitu. “Mih bintang tujuh, cara ubad sakit sirah.” Di fotoné né lén, ngenah Ajik Sangut masalaman ajak para undangané. Di fotoné ané lénan masi ngenah Ajik Sangut mafoto majujuk ngajak anak luh ané mapenganggo ngarenyeb mesib Ajik Sangut. Seken ia maca kata perkata tusing baanga kecag beritané totonan. “Bli, umbah apa malu caweté di WC. Kanti bengu sing umbah-umbah bli,” kurenané, Ni Luh Sayangku Mau Dibawa Kemana sagét suba matungked bancang di maluné. “Ndén malu, awaké nu maca berita hot.” “Berita hot, berita hot, cara anak sugih dogén semengan suba maca koran.” “Pengkung orahin, né berita hot. Yén tekedang tekén pisagané, bisa gempar désané.” “Berita apa to? Aéng jook bliné.” “I Sangut dadi raja.” “Cicingé I Sangut dadi raja?” “Ae Luh.” “I Sangut panakné Pan Gali Lobang Tutup Lobang Sana Sini dadi raja?” “Ae!” Korané saget suba sagrepa tekén Ni Luh Sayangku Mau Dibawa Kemana. Matané I Gedé Anti Sosial Sosial Klub nengéng mara korané kedenga tekén kurenané. “Mih seken cicingé né dadi raja. Misi ngejengit poloné mafoto cara sing kuangan buk.” “Baang dogén.” “Né ané ngaé beritané lengeh masi, sing misi ngecék di jumahné kénkén, jeg saget ngaé berita aéng. Sing tawanga apa poloné reramané jumah ngamah pindang piing.”

99


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

“Baang dogén.” “Mimih bli, adi misi I Gusti poloné né. Uli dija ia maan Gusti?” “Baang dogén.” “Baang dogén, baang dogén, apa orahang bli.” “Nak demen baang dogén.” “Mihhh misi king king king king jani adané apa koné madan kéto?” “Baang dogén.” Ulian sautina “baang dogén” Ni Luh Sayangku Mau Dibawa Kemana ngambul. Korané keswaganga kanti lecek. *** Pas penampahan Galungan sanja, Ajik Sangut pulang kampung. Pas dugasé totonan I Gedé Anti Sosial Sosial Klub ajak Ni Luh Sayangku Mau Dibawa Kemana meli rujak di warung malun umahné Ajik Sangut. Tepukina Ajik Sangut majujuk di malun umahné, lantas I Gedé Anti Sosial Sosial Klub matakon. “Ngut, seken cai suba dadi raja jani? Ipidan bareng-bareng ajak ngamah uyah sera, jani sagét suba dadi raja.” Ajik Sangut kilang-kileng laut maklieng tusing masaut. I Gedé Anti Sosial Sosial Klub mamedih. “Mih léaké, ipidan ajak bareng-bareng ngamah uyah sera, jani aeng sombongné. Aéngkén suba dadi jlema sing kuangan empugan. Misi madan I Gusti jani, dija koné maan adan kéto? Madak ndasné…” “Jeg baang dogén,” Ni Luh Sayangku Mau Dibawa Kemana masaut sambilanga ngéwérin kurenané. “Apa baang dogén?” I Gedé Anti Sosial Sosial Klub gerimutan mekita ngapluk kurenané. Ni Luh Sayangku Mau Dibawa Kemana kedék ngikik.

100


Suara Saking Bali

Édisi XL | FÊbruari 2020

Kamus

Kamus Bali – Indonesia 1

ameng n jaga; kawal; ameng-a.meng n penjaga; pengawal; nga.meng v menjaga; mengawal: Pan Kerti ~ pura ento Pak Kerti menjaga tempat suci itu; pa.nga.meng n penjaga; pengawal

2

ameng v pegang (senjata) untuk mengancam atau menakut-nakuti; ameng.ang v pegangkan (senjata) untuk mengancam atau menakut-nakuti; ameng.anga v dipegangnya (senjata) untuk mengancam atau menakutnakuti; ka.a.meng.ang (ka.meng.ang) v diancam dg (senjata) (oleh); nga.meng v mengacu (tt senjata); nga.meng.ang v mengacukan

3

ameng, tan.pa.meng.an Ami v tidak terduga-duga; tidak tersangka-sangka ameng-a.meng n istri yg tidak sah; gundik; ma.meng-a.meng v bertamasya; bermain-main

amer n palu besar

101


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

amer.ta n air yg menyebabkan hidup kekal 1

ames v celup; amesa v dicelupnya; ames.ang v celupkan; ames.anga v dicelupkannya; ames.in v celupi; ames.ina v dicelupinya; ames-a.mes.an n hasil pekerjaan mencelup; ka.a.mes (ka.mes) v dicelup (oleh); ka.a.mes.ang (ka.mes.ang) v dicelupkan (untuk orang lain) (oleh); ka.a.mes.in (ka.mes.in) v dicelupi (oleh); ma.a.mes (ma.mes) v tercelup; nga.mes v mewarnai kain dsb dg memasukkannya ke dl air yg berwarna; mencelup: ia dadi tukang ~ benang dia menjadi tukang mencelup benang; nga.mes.ang v mencelupkan (untuk orang lain); nga.mes.in v mencelup sst; pa.nga.mes.an n tempat mencelup

2

ames a lahap: céléngé -- ngamah babi itu makan dg lahap; ames.ang v lahapkan; nga.mes.ang v bertambah lahap

3

ames a tidak merasa jijik (dg sst yg kotor, busuk, dsb): ia -- nyemak bangkén

bikul ia tidak merasa jijik mengambil bangkai tikus amik, nga.mik v makan terus-menerus sedikit-sedikit; makan camilan; amik-a.mik.an n camilan; kudapan; makanan ringan amis a kecil sebelah (tt hasil membelah bambu); amis.ang v kecilkan sebelah; amis.anga v dikecilkannya sebelah; amis.in v perkecil sedikit; amis.ina v diperkecilnya sedikit;

102


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

amis-a.mis.an n sampah dr membelah bambu; ka.a.mis (ka.mis) v dikecilkan sebelah (oleh); ka.a.mis.ang (ka.mis.ang) v dikecilkan sebelah (oleh); nga.mis v mengecil sebelah: buka nyebit tiingé ~ ka cerikan, pb tidak adil dan selalu merugikan golongan yg lemah; nga.mis.ang v mengecilkan sebelah; nga.mis.in v mengecilkan sebelah ami.ug a tersebar luas (tt berita); ami.ug.ang v sebar luaskan (tt berita); nga.mi.ug.ang v menyebarluaskan (tt berita) am.la n asam amoh, amuh a lapuk amon → amun among v jaga; pelihara; amonga v dijaganya; among.an n yg dijaga; tugas yg harus dikerjakan; ka.a.mong (ka.mong) v dijaga (oleh); nga.mong v menjaga; memelihara: krama désané ané ~ purané ento warga desa yg menjaga pura itu; nga.mong.in v mengurus: ia liu ~ gaé dia banyak mengurus pekerjaan; pa.nga.mong n orang yg bertugas memelihara atau menjaga amor v membaur; menyatu: -- ring acintya semoga menyatu dg Tuhan 1

am.pad, ngam.pad v membabat: i bapa ~ pundukan ayah membabat

(rumputrumputan) pematang sawah; am.pada v dibabatnya; am.pad.an n hasil membabat; am.pad.anga v dibabatkannya; am.pad.in v babati; am.pad.ina v dibabatinya;

103


Suara Saking Bali

Édisi XL | FÊbruari 2020

ka.am.pad (kam.pad) v dibabat (oleh); ma.am.pad (mam.pad) v terbabat; ngam.pad.ang v membabatkan; ngam.pad.in v membabati; pa.ngam.pad.an n alat untuk membabat 2

am.pad n sisa: -- nyuh sisa kelapa yg tidak habis diparut; am.pada v disisakannya: ia ngikih nyuh liu pesan ~ dia memarut kelapa banyak sekali disisakan (bagian yg tidak bisa diparut); am.pad.ang v sisakan; ka.am.pad.ang (kam.pad.ang) v disisakan (oleh); ngam.pad.ang v menyisakan

am.pag a tua (tt kehamilan): -- belingnĂŠ hamil tua am.pah a ceroboh; tidak hati-hati; am.pah.ang v mengerjakan dg tidak hati-hati; am.pah.anga v dikerjakannya dg tidak hati-hati; ka.am.pah.ang (kam.pah.ang) v dikerjakan dg tidak hati-hati (oleh); ngam.pah.ang v mengerjakan dg tidak hati-hati; ngam.pah-am.pah v bertindak ceroboh; bertindak tidak hati-hati am.pak v buka (pintu, jendela, dsb); am.paka v dibukanya; am.pak.ang v bukakan; am.pak.anga v dibukanya; am.pak.in v bukakan: ~ ia jelanan bukakan dia pintu; am.pak.ina v dibukakannya; ka.am.pak.ang (kam.pak.ang) v dibukakan (oleh); ka.am.pak.in (kam.pak.in) v dibuka (untuk) (oleh); ma.am.pak (mam.pak) v terbuka: dugas teka dapetang tiang kurinĂŠ ~ ketika datang, saya dapati pintu gerbang sudah terbuka; ma.am.pak.an (mam.pak.an) v dl keadaan keadaan terbuka;

104


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

ngam.pak.ang v membukakan: ia ané ~ jendéla dia yg membukakan jendela; ngam.pak.in v membuka (untuk) am.pal n sapi atau kerbau putih dg tanduk dan kukunya hitam am.pan v renggut; tarik dg paksa; am.pana v direnggutnya; ka.am.pan (kam.pan) v direnggut (oleh); ma.am.pan (mam.pan) v terenggut; ngam.pan v merenggut: ~ bun kaséla merenggut batang ubi jalar 1

am.pang a hambar (tt tembakau)

2

am.pang a ringan; tidak berisi (biji): -- padiné padi itu tidak berisi beras

1

am.par a rendah

2

am.par, ngam.par a 1 tidak tepat mengena; 2 tidak dalam: tatuné ~ lukanya

tidak dalam am.pas n ampas; sisa sst: -- tebu ampas tebu; ma.am.pas (mam.pas) v berampas am.pat n perintang (berupa ranting-ranting kayu dsb); am.pat.in v diberi berperintang; am.pat.ina v diberinya berperintang; ka.am.pat.in (kam.pat.in) v diberi berperintang (oleh); ngam.pat.in v memberi berperintang am.pat.an a ragu-ragu; curiga am.peg, am.peg.ang v sentakkan; renggutkan; am.peg.anga v disentakkannya; direnggutkannya; ka.am.peg.ang (kam.peg.ang) v disentakkan; direnggutkan (oleh); ma.am.peg (mam.peg) v tersentakkan; terenggutkan; ma.am.peg.an (mam.peg.an) a dl keadaan tersentakkan; dl keadaan terenggutkan; ngam.peg.ang v menyentakkan; merenggutkan

105


Suara Saking Bali

Édisi XL | FÊbruari 2020

am.peh, mam.peh Asi v menghembuskan napas; wafat; am.peh.ang v dihembus; ditiup: ~ angin ditiup angin; am.peh.anga v dihembuskannya; diterbangkannya; ka.am.peh.ang (kam.peh.ang) v dihembuskan (oleh); ma.am.peh.ang (mam.peh.ang) v berhembus; bertiup; ngam.peh.ang v menghembuskan am.pel, am.pel.anga v dikumpulkannya (dipinggir); ka.am.pel.ang (kam.pel.ang) v dikumpulkan (oleh); ma.am.pel.an (mam.pel.an) v berkumpul berdesak-desakan; ngam.pel v 1 berkumpul menjadi satu; 2 membayar iuran sekaligus krn tidak melaksanakan tugas sbg anggota banjar atau subak; pa.ngam.pel n uang atau barang sbg pengganti tugas am.pen n tali dr benang 1

am.pet v kerjakan dg keras; am.pet.ang v kerjakan dg keras; am.pet.anga v dikerjakannya dg keras; ka.am.pet (kam.pet) v dikerjakan dg keras (oleh); ka.am.pet.ang (kam.pet.ang) v dikerjakan dg keras (oleh); ngam.pet v mengerjakan (sst) dg keras: ia ~ malaib dia lari dg kencang; ngam.pet.ang v mengerjakan (sst) dg keras

2

am.pet v tahan; kendalikan; am.pet.ang v tahan; kendalikan; am.pet.anga v ditahannya; dikendalikannya; ka.am.pet (kam.pet) v ditahan (oleh); dikendalikan (oleh); ka.am.pet.ang (kam.pet.ang) v ditahan (oleh); dikendalikan (oleh); ngam.pet v menahan; mengendalikan;

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-IndonÊsia Édisi Ke-3 sanÊ kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

106


Suara Saking Bali

Édisi XL | Fébruari 2020

107


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.