Majalah Suara Saking Bali Edisi XLII (42)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

daging majalah Pamahbah ijo gading carik renon (Raka Sukmadi) 2 Lawat-lawat bhatara belog (IGA Darma Putra) 4 Isin Lontar sastra panaweng gering (Putu Éka Guna Yasa) 9 Krimik Pulitik pésta durén bestala di jakarta (Madé Adnyana Olé) 15 Satua Cutet wangchi wuhan (IBW Widiasa Kenitén) 22 idup di désa (I Komang Alit Juliartha) 45 dot dadi pns (I Wayan Kuntara) 58 jomblo (Ni Putu Asriani Putri) 89 Satua Bali i basang siap 36 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 75 Puisi Bali puisi-puisi nilarwati 30 puisi-puisi iga darma putra 52 puisi-puisi i nyoman sutarjana 65 puisi i kadék krishna dwimartopaz kory 86 Artikel mikukuhang sang angawérat ring kapatutan basa, aksara, miwah sastra bali (I Gusti Bagus Wéda Sanjaya) 34 parikrama krama bali (IDG Trinandita) 55 Satua Masambung sang boma (9) 69 mawa madui (8) -- Ketut Sugiartha 78 Geguritan bongkling 27 Gegonjakan belog (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Saseleh gerubug (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 94 Pangawi madé taro 97 Kitut kéné carané dadi anak buduh (I Putu Supartika) 98 Kamus kamus 101

1


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Pamahbah

ijo gading carik renon Raka Sukmadi

“Ring cariké sané linggah Pantunnyané sampun kuning Icétrung ngelah pianak…” Sinom cétrung punika Temon-temon warsa lawas Anggén pangéling-éling Carik renon badung ugi Kasub pantun ijo gading Jelih lambih kasumbung Ka dura negari Angin ngesisir aris Ngetut ipian wong tani Arip sejeroning kubu alit Kemaon mangkin Sami brasta magentos

2


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Tetangunan beton ageng ngalik Genah penggedé ngétangin gumi Lipia kawit lali indik Maosang mélanin wong cilik Rikalaning kampanya Nanging sesubané suba Prajani buta pramangkin bongol Busan-busan ngaku répot Nénten wénten galah Miragi pakrimik rakyat Pajeg tanah sayan nincap Margi sayan cupit Kosek nyepit sané alit “Ratu Agung Kénkén abeté madaya”

Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan Dénpasar lan Donpasar

Raka Sukmadi Embas ring Dénpasar duk warsa 1957. Alumni Fakultas Sastra Unud puniki sampun seneng ring sastra sedaweg dados mahasiswa. Né mangkin sampun purna bhakti saking Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

3


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Lawat-lawat

bhatara belog IGA Darma Putra

Dija tanggun duegé? Kéto patakon anggon bantang satua. Madak nyak bakat pasaut amun isin kenehé. Mulan kéto patapan pasaut, ia anggona ngisinin keneh apang nyak lega. Yén ada pasaut tusing ngalegang keneh, pasaut ento kondén madan misi. Ento madan kéwala masaut.

4


Suara Saking Bali

L

Édisi XLII | April 2020

iu ada layah ané bisa masaut, sakéwala sing makejang bisa masaut melah. Ada masih layah ané nyautin patakon-patakon ané tusing takonanga tekén ia. Patakoné baanga anak lén, ulian kaliwat duegné,

ia lantas nyautin patakoné ento. Né madan kabisan ngalih tongos. Sing ulian ia dot ngalangang keneh anak ané masaut, kéwala ulian ia dot maan tongos melah ulian nyautin. Kéto kewehné ngambel kabisan, ulian bes kaliwat makejang tawang, makejang cacad, makejang bakat sautin. Eda ja manusa, kedis Atat di satua Tantriné dogén takonang unduk pasaut, pasti pada lén ngelah pasaut. Ada kedis Atat ané ubuha baan juru boros, sabilang takonang pasautné pragat bangras. Munyiné sing joh uli ngamatiang tekén ngecot batun mata misi ngoyot getih. Lén ajak kedis Atat ané piarana olih Ida Sulinggih. Bisa kedis Ataté ento nuturang sarwa rahayu. Dikénkéné bisa ia nuturang Aji Tutur Kadhyatmikan ajak Kadharman. Ento ulian ia sasai ningehang bebaosan Ida Sulinggih ri tatkala Ida mapica baos ring sisian idané. Kéto prabédan kedis Atat ané lén tongos idupné. Lamun jani liu ada anak ané ngomong bangras, mirib ulian patuh kasusné cara kedis ataté ento. Anaké ento ngoyong di tongos anak ané ngomongné bangras-bangras. Kéto masih yén ada anak ngomong alus-alus, mirib ulian ia ngoyong di tongos ané alus. Sujatiné patuh jelemané cara kedis Atat, kabisané tuah nuutang ané suba ada. Sakéwala ulian ngenahné dogen anyar, marasa suba makatang sarin-sarin kawigunan. Suba kéto, apa saja anaké ané marasa dueg ento seken-seken dueg? Na Widhya. Kéto baos sastrané. Artiné, sing misi ilmu. Wiréh sing misi ilmu, sing ia madan dueg. Nyén to? Ento koné lén peséngan Ida Sang Hyang Paramartha. Ada indik Bhatara ané tusing duég buka kéto. Ulian tusing dueg, sing koné ida ngarunguang téori kéné kéto yén lakar ngarya gumi. Sing masih ida mabaos akéh yén lakar nibakang magenepan tekén manusané. Cutetné ida maraga Na Widhya, ida maraga belog.

5


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Ulian kabelogan idané, gumine ngidang mapiteh. Pitehané kija kadén, mirib ka tengawan mirib ka kebot. Kondén tiang taén ningeh ada anak dueg ngidang ngaé gumi apang rahayu cara ida ané belog. Apa buin guminé jani, nyén kadén anak dueg ané sandang gugu. Ipidan satata anaké dueg dadi tongos masayuban. Anaké ento ané tunasin jalan, apang tepuk jalan beneng tan pabalikan. Ané jani kaduegané ento bes kaliwat galang. Ulian kaliwat galang, dadi sing tepuk apa-apa baan matané ulapin kaduegan. Ratu nyakra warti masih kéweh ngalih ané sandang gugu. Makejang uyak kaduegan ané kaliwat galang ento. Kondén ada tepuk kaduegan ané sekenseken anggona ngalangin pajalan gumi apang nyak satata rahayu. Ento mirib ané ngawinang, ida bhatara masih ngajain apanga iraga dadi anak belog. Kabelogané anggon ngarahayuang jagat. Belog koné paragayan peteng. Di petengé koné iraga ngalih galang. Éngkén carané ngalih galang di petengé? Kidemang matané!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Gegonjakan

belog I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

K

urenan tiangé manas dingin. Bangkis-bangkis, misi kokohan. Kolongané kelang. Béh, masan korona jani, ugi apang waspada. Ngénggalang tiang ngajak ia mapréksa ka dokter.

Teked di dokter, dokteré ramah sada bagus pesaja. Mirib tuuhné mayaban

ajak pianak tiangé I Wayan. Aruh, maselselan masi tiang mara inget tekén pianaké I Wayan. Ipidan ia ngalamar di kedokteran tusing lulus. Kuangan nilainé buin asikut. Pak dokter makenyem manis. Basa-basi bedik, nakonang adan miwah penyakité lantas dané nganika, “Durus nyempang iriki, Bu! Tiang jagi mréksa" kéto dané nundén I Luh apang nyempang di dipan pamréksaané. Pak Dokter lakar masang térmométer, bukaka sipahné I Luh. Mbééé... Buluné kriting misi daki giling-giling cara telengis pasil. Pak Dokter mablekis, kuala tusing mablekuk, bon sipahé cara karbit! Prajani dané masang masker. Dugasé lakar nyuntik, I Luh menékang daster. Celekotokané, cawetné telutuan,

7


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

karétné giling cara selingkad. Adaaaah.... Sing salinina déwékné, bes lakar ka dokter. Bawak satua pragat pamréksaané. Pak Dokter ngenjuhang ubad. Icénina pil telung pélpél. “Ibu nenten kenapi. Wantah sungkan flu biasa. Niki tamba, ayunang TIGA KALI SATU!” Sagét I Luh matakon sambil ngetor, “Nggih, akuda nike sami Pak Dokter?” Pak Dokter makenyem lantas nyaurin, “Seratus ribu, Ibu.” Pragat urusané. Tiang mayah satus tali kenyat mebo bang! Neked di sisi, kurenan tiangé brangti tan kadi-kadi. “Celekotokané, nasib iraga dadi nak lacur. Pianaké I Wayan sing lulus kedokteran. Ento dokteré belog kakéto bisa dadi dokter masi. Mirib gedé békingné. Masak takonin tiga kali satu orahanga seratus ribu?!” Tiang mendep... Kanggoang belogang déwéké apang I Luh marasa dueg

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

8


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Isin Lontar

sastra panaweng gering Putu Éka Guna Yasa

Apa ané paling nyejehin yéning panglalah Covid 19 ené nyansan nglinggahang di guminé? Ngliunang jadmané mati suba pasti. Ngebekang anaké ané kélangan gegaén suba sinah. Yén suba tusing ngelah gegaén, biasané bromocorahé ané ngamaling, mégal, nyopét, masih ngliunang.

9


Suara Saking Bali

E

Édisi XLII | April 2020

nto panglalah ané tepuk. Sakéwala, sujatiné nu ada baya ané silib. Ulihan tusing tingalin, panglalahé ento paling nyejehin. Apa ento? Manusané kélangan rasa percaya. Ada ané kélangan rasa percaya

tekén Widi ané ngadakang tur pasti nyidaang nundung geringé. Ada ané tusing percaya pemrintahé suba mautsaha anut tekén amongané. Ada masi ané tusing percaya tekén timpalné padidi, apabuin tawanga magaé di rumah sakit dadi petugas médis. Ane soléh, di nujuné ya gelem timpalné glantingina apang simalu maan ubad. Nanging, tepengan kahanan guminé buka jani, petugas médisé cara tusing maan tongos mapagubugan. Kéto masih nyamané ané mara teka uli magaé di dura Bali. Tusing tuah kélangan pangantungan isin basang, paminehné masi baat ulian katarka ngaba bibit penyakit tekén timpalné. Pakirimik pisagané suba pasti manganan tekén blakasé ané mara suud masangih yén suba nuturang jelék anak. Yatna tur nuutin pawarah-warah pemrintahé mula patut! Sakéwala lebihan saling kadén sangkaning panawangé unduk panglalah Covid 19 ané tuna, ento tusing perlu. Kondén seken ilang uli keneh lelingsiré, ulian saling kadén, taun 1965 akudang jadma mati tan padosa di gumi ané kasengguh pulo surga ené. Unduk gering, sasab, mrana ané nibénin guminé pamekas di Bali, sujatiné suba ada uli pidan. Tusing jani dogén. Makudang-kudang warisan sastrané terang pesan nyuratang kahanané ento. Nirguna panglingsiré masesuratan yéning tetamiané tusing dadi anggon pangancan nampénin alan guminé cara jani. Sanistané i raga mamaca, madyané i raga nganggon tetimbang, utamané i raga nglaksanayang isin tuturné ané anut. Masangu sesuratan panglingsiré ento, i raga kaicén lawat yéning di masané ané suba liwat gering koléra taén kaangkenin pinaka penyakit ané ngranayang jagaté arohara. Geguritan Nengah Jimbaran, reriptan Ida Cokorda Denpasar nyritayang kahanan guminé katindih gering tan jangkayan. “….ada timbul penyakit kolera, pulo Bali anterone, orang susah terlalu, banyak sakit banyak mati, baik orang tua muda, baik orang agung, kebanyakan yang mudarat,

10


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

sebab sakit terlalu keras nyakiti, bikin celaka orang. Kakawian ané mabasa Melayu ento nuturang gering koléra taén nglingsebin krama Baliné duk I Gusti Ngurah Jambé madeg nata di Badung. Sangkaning wisyan geringé mranén, liu anaké kasengsaran tur tusing bedik masih ané ngemasin mati. Buina, gering kolerané tusing tuah ngenén anak tua, sakéwala ané nguda masih patuh. Lénan tekén ento, geringé masih nyusup ka purian. Liu para agung teked wong kesaméné sakit keras mawastu liu anaké ngalahin yadiastun kondén gantiné mulih ka guminé wayah. Cutetné geringé tusing ngitung kawangsan. Lamun suba tusing waspada tur yatna, Ia bisa nglingsebin! Tusing tuah di Geguritan Nengah Jimbaran, unduk wewidangan jagat Baliné katibén gering masih kacritayang di kakawian ané mamurda Kidung Ndérét. Reriptan ané mahbahang unduk perang pantaraning kadatuan Mengwi nglawan Gianyar, Badung, miwah Payangan sangkaning laksana momo I Sedahan Ndérét ento nglawatang unduk gering di Désa Sayan. Dugas bala wadwa Gianyar miwah Payangané nglurug Mengwi di Desa Sayan, dapetanga guminé ditu suba sepi. Para gustiné telah paglantes rarud. Ané masisa tuah kramané ané kageringan. Kidung Ndérét nyritayang “kawulané né mangiring, twara onya, masih enu liu, manahanang sakit, mati twara ia makutang, déning désane grubug, kawula payangan, manundung anaké sakit, magedi iba ngawanang, gustin nani suba rarud”. Warga Sayan katibén soroh gering ané madan kabayan miwah gudug. Cecirén anaké ané kena gering kabayan awakné berag, basangné bédog, kulitné semug. Gering gudug ceciréné ngomong padidi. Yén anutang tekén aab jagaté jani, gering kabayan patuh tekén lepra muah gering gudug tusing melénan tekén anak buduh. Krana suba tusing ada gunané, wadwa Payangané nundung anaké sakit ento ngauhang nuju ka Mengwi mapan para gustiné suba ngamalunin kemu. Lénan tekén Kidung Nderet, pustaka Rogha Sanghara Gumi masi nartayang unduk gering cukil daki. Pustaka Widi sastrané ento mabesen tekéning para raja Baliné, yéning pét pradé ada anak kalaran cukil daki ané

11


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

tusing nyidaang ngubadin, ia tusing kalugra macelep ka kadatuan rajané. Apa tetujone? Pasti apanga sakité ento tusing énggal malalah. Apabuin anaké sakit tusing nyidaang ngwatesin pagubugané (social distancing). Suba sinah lakar ngliunang dogén anaké ané kena panglalah. Yén kanti gering cukil dakiné nibénin tur nyengsarain kramané, Ida Batara ngungseng pacang mawali ka kahyangan Idané sangkaning jagaté letuh kageringan. Yén adungang tekén putusan pemrintahé jani, pamutus pustaka lontar Rogha Sanghara Guminé patuh tekén karantina wilayah. Pustaka Rogha Sanghara Gumi sujatinné maosang pét prade jagat Baliné katibén sasab miwah mrana sangkaning panalikan Kaliyuga miwah sasihé, sapatutnyané Sang Aji Bali miwah para panditané ané pinaka pangarep nundung sakancan geringé. Pustaka lontar warisan Majapahit nguni ento nlatarang unduk kahanan guminé yéning sayan sayah, gering mrana tan pegat, manusané telah ngebus dingin, mati nadak tan sida katulungin, Sang Aji Bali patut ngaturang guru piduka ring Hyanging Basukih, Hyanging Sagara, miwah Panghulun Danu. Lénan tekén ento, Sang Aji Bali masi patut ngaturin para panditané apanga Ida nguncarang wéda-wéda panundung sarwa mrana makadi Akasastawa, Bayustawa, Téjastawa muah upacara ané lénan. Pacaruan nyabran sasih anut panekan geringé masih patut kalaksanayang olih Ida Sang Aji Bali tur panditané sami. Kéto sastrané ngicén pawarah-warah nepasin gering malarapan puja mantra stuti muah stawa kadulurin upacara. I raga sapatutné tusing dadi ampah tekéning pamarginé ento krana suba madasar baan sastra. Mula suba sapatutné Sang Aji Bali utawi para pemimpin Baliné stata ngradana ngrahayuang jagat. Pustaka Usana Baliné masih maosang, sadurung Ida Sri Aji Jaya Kasunu madeg nata di Bali sasab, mrana, gering tan jangkayan nibénin gumi Baliné. Sakancan rajané ané ngasta karaton cendek yusa. Pinaka raja Bali, Ida Sri Aji Jaya Kasunu ngelarang tapa brata di sétrané salami abulan pitung dina. Sangkaning kapagehan bratan Idané, Bhatari Durga lédang mapica pasuécan

12


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

malarapan ngamargiang pakéling rahinan jagat Galungan miwah Kuningan, nambakin wisayan I Bhuta Galungan. Di tanah muah natah Baliné kelir sakala niskalané tipis, ento makrana warisan pustaka Bali purwané ané katami jani liunan maosang panundung gering, sasab, mranané malarapan upacara. Sakéwala, anut ring panglimbak jagat sastra ané nlatarang pamunah gering tusing madasar baan upacara masih ada. Geguritan Keséhatan sané karipta olih Dr. Ida Bagus Rai nlatarang unduk tata cara ngamengin makudang-kudang gering malarapan antuk pangwruh modérn. Dr. Ida Bagus Rai malarapan antuk Geguritan Keséhatan katah maosang gering ané taén nibénin jagat Baliné sakadi Malaria, Lépra, TBC, muah ané lénan. Nambakin geringé inucap, Ida mapatitip apanga i raga stata nyaga kaasrian pekarangan kantos angga sarirané. Ida maosang “pakarangané sampatang, makedas-kedas sai, luluné tambun-tambunang, ancungin api enjutin, umahé pang tetep bersih, pang tan ada sebun buyung, wiadin gaénang bangbang, sakakedik urugin, eda mayus, twara tuyuh amunapa. Unduk nyaga kabersihan angga sarira, Dr. Ida Bagus Rai mikélingin krama Baliné “mabaseh lima biasayang, satondén madaar nasi, sawiréh sing kena baan, apa kadén ané ngotorin, data-data bakat ambil, magenep bakat usud, dini-ditu majemakan, mawinan limané daki, antuk sabun umbah apang kedas”. Ané pinih utama, kakawian Dr. Ida Bagus Rai duk warsa 1956 inucap ngicén panepas sakit TBC ané masaih tekén Covid 19. TBC muah Covid 19 ngranayang pinyungkan ring paru-paru, nuunang kateguhan angga (imunitas), lan nglalahin. Yadiastun pastika Covid 19 ganasan tekén TBC patitip Dr. Ida Bagus Rainé nambakin gering TBC patut kaanggén tetimbang. Ida nlatarang “Santukan TBC banget nglalahin, mangda yatna pisan, sasida kelidin, apang tuara katularan. Punapiké santukan patut yatnain, da marep-marepan, sareng sang sakit malinggih, ri kala ipun makohkohan. Samalihnyané sang sakit patut ajahin, mangundukang raga, mangda tan keni lahlahin, timpalé sapakurenan. Yén masaré patut ipun padidian, matilesang awak, anggén

13


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

genahé asiki, da mailehan. Ri kala makohkohan angkebin gelis, antuk sapu tangan, lambéné mangda tan polih, bebesé makritisan. Piring-piring makamiwah gelas cangkir, pakakas madaar punduhang dadiang besik, genahé apang manéhan. Galeng kasur klambi anduk kamben cerik, miwah ané lénan pesuang jemuh-jemuhin, sajawanin ya kaumbah. Yén karasa sungkané ngawitin, wiadin katarka, ka dokter gelisiang mangkin, mangda tan sayan nyangetang. Punika pawarah-warah Dr. Ida Bagus Rai pangawi Geguritan Keséhatan anut adung tekén utsaha nawengin panglimbak Covid 19 aab jagaté jani. Patitip sastra saking panglingsiré nguni, di Bali gering sasab mranané kapunahang majalaran pamargi sakala niskala. Nampénin Covid 19 sakalané i raga patut ngwatesin pagubugan utawi social distancing, rajin ngumbah lima, olahraga, ngajeng ajengan ané ngamertanin, muah ane lenan. Niskalané, i raga patut tan surud-surud nunas ica ring Ida Déwi Durga mapan ida panangkan wisya saha mertané sami! Ong Durga Déwi ya namah.

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

14


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Krimik Pulitik

pésta durén bestala di jakarta Madé Adnyana Olé

Suba merasa sakti sajan-sajan I Déngkék. Yén urusan pulitik suba sing ada nak bani. Yén urusan kasugihan, yén alih ukuran di désa, sing ada nak matuhin. Makudang-kudang sekaa, utamané sekaa bebotoh, sekaa tuak, sekaa pengangguran, lan sekaa ané buduh tenga-tenga, suba ngantungang idupné ajak I Déngkék. Apa orahanga I Déngkék, pabriuk sekaa-sekaané ento ngamilunin. I Déngkék merasa ngindang di duur angin, duur angkasa, makejang anaké ané lénan tepukina cenik. Ceniiiiiikkk!

15


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

K

aceritaang Pemilihan Bupati utawi Pilbup suba paek. Merasa suba gedé modalné, tur gedé masi tendas lan basangné, pesu lantas ajumné I Déngkék. Kadéna guminé cenik, kadéna ibané suba

seken-seken kaloktah neked di dura désa, ia milu-milu madaftar dadi calon bupati. “Yén sing maan dadi calon bupati, asan-asané kal maan dadi calon wakil bupati. Dadi anggota Déwan suba duang périoda. Jani gantiné dadi bupati utawi wakil bupati!” Kéto omongan I Déngkék ileh-ileh. Ia suba sayaga aji pis lan arta-brana. Kuda ja telah, jeg bani. Kalah menang, asah. Bebotoh suba biasa kalah, suba biasa masi menang. Ia lantas medaftar dadi bakal calon bupati ka kantor partai, kaatoang olih dua pengabihné, I Pelik lan I Jebug. Ada masih sekaa bebotoh lan sekaa pengangguran ané lengeh-lengehan milu ramé-ramé ngateh ka kantor partai. Makejang andup-andup. “Idup, Bos Déngkék! Idup, Bos Déngkék!” “Kénkén asané, Bos? Ada kliab maan rékoméndasi uli partai?” Kéto petakon I Pelik, jumahné I Déngkék, mirib ada aminggu suudan I Déngkék madaftar dadi calon di kantor partai. I Pelik lan I Jebug sawai-wai mula pules di jumahné I Déngkék. “Tenang gén. Pasti maan!” saut I Déngkék. “Ketua partai di Dénpasar ngoraang sing ada masalah. Aman. Jani ngantiang keputusan Ibu!” “Ibu?” I Pelik lan I Jebug barengan nolih I Déngkék. Politikus ané basangné ngedén-ngedénang ento suba cara nak buduh, kenyir-kenyir padidi. “Ya, Ibu. Ibu pimpinan partai di Jakarta!” saut I Déngkék. Matané nelik. Jani gantiné I Pelik lan I Jebug kenyir-kenyir, cara nak buduh. I Jebug prajani maekin I Déngkék. “Bos, kénkén asané, Bos ka Jakarta. Nangkil. Nangkil. Ngomong langsung jak Ibu. Pang seken, pang karuan maan ajak sing maan rékoméndasi!”

16


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Wih, wih. Kadén aluh matemu Ibu. Kadén cara matemu klian dusun?!” nyawis I Pelik. Ia bangun uli tegakané. “Da runguanga usul I Jebug, Bos. Jelema sing nawang apa!” I Déngkék nolih I Jebug. Cara nak maplengek, ia nolih I Jebug cara nepukin gelang jam ané ilang uli abulan. “Luuung usul ci, Bug!” Kéto munyiné I Déngkék. I Jebug prajani takut, ngadén ibané pelih. I Pelik milu nolih I Jebug. “Usul luung to, Bug. Seken, seken. Paling melah langsung ka Jakarta, matemu Ibu. Béa ka Jakarta aluh. Tuah tikét pesawat, nginep di hotél, tur ngaba gagapan. Sing lebihan duang dasa juta. Aluh to. Cai ajak dua milu brangkat. Ajaka sambilang melali ka Tugu Monas!” “Seken né, Bos?” I Pelik lan I Jebug barengan ngomong. Saking kendel kal milu ka Jakarta. “Ndén, ndén malu!” I Déngkék makeneh. “Kénkén, Bos?” I Pelik metakon. “Apa gagapan baang Ibu?” “Pis!” saut I Jebug. “Yén dadi baang pis, nto gaé paling aluh. Pis liu ada. Koné, Ibu sing dadi baang pis, bes kadropon adané. Ibu bisa salah tampi. Kondén apa-apa suba nombok. Taén mabalih tipi? Di tipi, Ibu setata ngomong melah-melah. Partai sing kal nerima mahar. Nawang mahar?” I Pelik lan I Jebug barengan kituk-kituk. “Mahar nto, pis uli kader partai, pis anggo pejalan apang kaderé ento maan rékoméndasi dadi calon bupati!” “Mih, kéweh mula yén sing dadi baang pis!” I Jebug ngamigmig. I Déngkék mecik gidat. Keras ia makeneh. “Kal keneh-kenehang malu, barang apa ané demenina tekén Ibu!” “Vila, Bos!” I Jebug mesaut. “Ah, bes gedé to. Yén suba dadi bupati mara ngemaang gagapan vila!”

17


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Mobil, Bos!” I Pelik nimpalin. “Suba biasa to!” “Dingeh-dingeh Ibu demen sajan ajak barang ané soléh-soléh. Koné, né koné-koné gén dingeh, Ibu masi demen sajan tekén dedaaran ané kuno. Jukut arés, saté kakul, tum bongkol biu!” I Jebug ngomong, gigis-gigis, cara nak kisi-kisi, jejeh pelih. “Ow, ento suba! Ibu nak demen tekén ané soléh-soléh. Pidan taén Ibu nagih poh udang. Ané cén kadén madan poh udang. Makejang kaderé di Bali paling, ideh-ideh ngalih poh udang. Mekejang cara nak mebalap ngalih poh udang, ada kanti ka Madura, ada kanti ka Lombok. Makejang ngaba buah poh. Besik sing ada kangoanga ajak Ibu!” I Déngkék ngamigmig. “Durén! Haaaaaa, durén! Ibu pasti demen durén,” I Pelik ngomong sambil menékang lima, kenehné apang I Déngkék nyak seken-seken ningeh omongané. “Oh, beneh, beneh. Durén! Apabuin durén bestala. Durén lokal, asli Bali, uli Désa Bestala di Bléléng! Ibu pasti cinta tekén produk lokal, cinta buahbuahan dalam negeri!” I Pelik milu ngadok. Sabenehné I Jebug lan I Pelik ané demen gati-gatiné tekén durén bestala. I Déngkék bisa narka keneh dua pengabihné ento. Sakéwala I Déngkék anggutanggut, kenyem-kenyem. Yén keneh-kenehang, beneh masi munyiné I Pelik lan I Jebug. Durén bestala. “Nah, ci ajak dua, jani brangkat kema ka Bléléng, ka Bestala. Ngalih duren dasa dus!” Kéto peréntahné I Déngkék. I Pelik lan I Jebug tengkejut, cara nak sing ngugu, sakéwala di atiné masuryak. Jani gantiné mabuk maguyang aji durén bestala. Bawakang satua, dina suba kacatet, I Déngkék lan I Pelik tekén I Jebug sayaga luas ka Jakarta. Tikét pesawat suba tekek magemel. Durén limang dus suba metegul, mabrigu, tekek. Mula seken I Jebug lan I Pelik ngaba durén

18


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

dasa dus uli Bestala, sakéwala limang dus suba telah anggon nimpalin pésta arak ajak sekaa bebotoh lan sekaa lengeh-lengehan di jumahné I Déngkék. “Suba sayaga, Lik, Bug?” I Déngkék suba menék mobil, sopir suba siap ngateh ka bandara. Durén limang dus suba macelep ka bagasi, I Pelik lan I Jebug lantas makecos menék ka jok mobil di duri. “Jalaaaaan…!” Sagét suba kacarita di bandara. Mara tuun uli mobil, ngaba dus misi durén, I Déngkék lan dua pangabihné ento kilang-kileng. Jeg makejang anaké di bandara nekep cunguh. Ada ané malaib ngejohin I Déngkék, ada ané utah-utah. Ada masi ané kenyem-kenyem dogén. Bon duréné ngebekin bandara. Di tongos panureksa barang-barang, petugas keamanan bandara maekin I Déngkék. “Mau bawa durian ke mana, Pak?” Petugasé metakon. “Ke Jakarta!” saut I Déngkék. Petugasé lantas ngajak I Déngkék ngomong. Omongan petugasé lantang melémbad, I Déngkék lan I Pelik lan I Jebug wadih ningehang. Cendekné, petugas bandara sing ngemaang I Déngkék ngaba durén ka pesawat. Dadi ngaba durén, nanging boné pang sing pesu. Pang sing adeka ajak penumpang ané lénan. “Mih, kudiang ngaba durén pang sing mabo!? Né durén tasak. Tasakné suba nagih laék, tasak geruh!” I Jebug ngamigmig. Petugasé nolih I Jebug. I Jebug nguntul, jejeh. I Déngkék lantas mesuang HP. Ia nélpun timpalné, nélpun pejabat-pejabat penting, tur nélpun timpalné ané dadi polisi di bandara. Kénkén carané apang ia nyidaang ngaba durén ka pesawat. Sakéwala sing ada timpalné nyidang nulungin. Ané beneh, sing ada ané bani nulungin. Prajani gedeg I Déngkék. Tikét pesawatné bésbésa di malun petugas bandarané. “Mai, Bug, Lik! Mulih!” “Mulih?” I Jebug tengkejut.

19


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Sing mulih. Mai ajaka ka Jakarta ngaba mobil gén. Di mobil sing ada nak ngalangin ngaba durén. Sing cara di pesawat, tenget, serem. Ngaba durén gén sing dadi. Durén sing bisa meledak!” I Déngkék terus-terus ngomong nyerocos. Prajani merasa jabatané dadi Anggota Déwan sing maguna. I Déngkék lantas nélpun sopir ané busan ngateh ka bandara, apang balik buin ka bandara. Sing perlu maganti baju, sing perlu matakon liu. Sopir lantas ajaka brangkat ka Jakarta, nyeberang di Gilimanuk. Di jalan pantura Jawa, sopir ngegas terus ka Jakarta. Duang wai, duang peteng—misi singgah di réstoran, singgah ngenceh, singgah ngopi di warung remang-remang, misi slaksak-sluksuk sing nawang jalan—sagétan suba neked di Jakarta. Neked di Jakarta semengan, sing misi singgah dija-dija, langsung ka kantor partai pusat. “Ingetang, Bug! Dus abesik baang satpam kantor. Dus buin besik baang pegawé kantor partai. Nah, telung dus, baang Ibu!” Kéto préntahné I Déngkék. I Jebug anggut-anggut. Kalingké matemu Ibu. I Déngkék, ané suba nganggo seragam partai, sregep neked topi ajak dasi, sing baanga macelep ka kantor tekén satpamé. “Saya mau ketemu Ibu. Saya anggota Déwan dari Bali!” Busan-busan I Déngkék ngoraang ibané politikus kondang di Bali. Nanging satpam kantor partai pusat tetep kukuh sing ngemaang I Déngkék macelep. Satpam ngoraang di kantor sedeng ada rapet penting, Sing dadi gulgul. “Ini saya bawa durian, Bang!” I Jebug maekin satpam ané nyaga pintu gerbang, satpamé ento tetep kukuh. “Di Jakarta durian banyak, Mas!” saut satpamé masebeng tegeh. “Mimih, macelep dogén sing dadi!” I Pelik ngamigmig. I Déngkék mutusang tetep ngoyong di malun kantor partainé, ngantiang rapet suud. Ngantiang Ibu pesu uli kantor. I Déngkék percaya Ibu pastika lakar nyapa. Pastika Ibu demen ningalin I Déngkék, krana di Bali I Déngkék suba pang ngedil matemu lan ngorta ajak Ibu.

20


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Di malun kantor partai ada taman, ditu I Déngkék, I Jebug lan I Pelik ngantiang nganti sanja. Satpam suba sing dadi ajak ngorta, sebengné tengetan tekén anggota DPR. Peteng mara rapeté suud. Mara suud rapet, petugas keamanan langsung majaga di pintu gerbang, jalané apang puyung, apang Ibu nyidaang liwat, mulih uli kantor ka umahné di Jakarta. I Déngkék bangun uli tegakané di taman. Ia ningalin uli joh Ibu pimpinan partai pesu uli kantor, macelep ka mobil, lantas mobil majalan. I Déngkék lantas mekecog ka pintu gerbang, kenehné ngalangi mobil Ibu. “Ibu, Ibu, saya dari Bali, saya I Déngkék!” I Déngkék menekang lima. Ibu pimpinan partai tengkejut, kadéna ada sabotasa. Ibu ningalin I Déngkék akliban, ngelaut nundén sopirné jalan terus. I Déngkék lantas kaamanang olih petugas keamanané. Di pos satpam ia takonina magenep. Mara tawanga I Déngkék anggota Déwan uli Bali, petugas keamanan ngenduk. “Ibu tak terima tamu. Lebih baik Bapak pulang!” Kéto munyin petugas keamanané. I Déngkék langsung nguntul cara siap metatu di baong. Ia majalan ka malun kantoré, ditu ada jalan cenik di sisin rél keréta api. I Jebug lan I Pelik nugtug uli duri. Neked di sisin rél keréta apiné, I Déngkék ngelunin I Jebug. “Bug, bukak dus duréné. Pang taén pesta durén bestala di sisin rél kereta api di Jakarta. Telahang makejang. Telahang limang dus, pang sampé lengeh!” munyin I Déngkék keras, cara misi mamedih, cara misi ngambul, percis cara nak mara kalah uli matajén. I Jebug lan I Pelik makelo nggang. Das bungutné celepin buyung Jakarta.

Madé Adnyana Olé embas ring Tabanan, mangkin meneng ring Singaraja. Kakawiannyané marupa puisi miwah cerpén. Sampun ngamedalang makudang-kudang cakepan luiré Padi Dumadi (cerpén, 2007), Dongéng dari Utara (puisi, 2014), miwah Gadis Suci Melukis Tanda Suci di Tempat Suci (cerpén, 2018). Cerpénnyané taler sareng ring antologi Cerpen Pilihan Kompas 2014, 2016, miwah 2017.

21


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Satua Cutet

wangchi wuhan IBW Widiasa Kenitén

Ping kuda-kuda tiang ngorahin Wangchi Wuhan apang suud malu ngrubéda masi tusing nyak. Ia mula énggal pesan tensini menék. Yén suba ngamuk song bererong nyidaang celepina. Dija kadén ia malajah buka kéto? Ada nyambat layahné marajah. Rajahané ento ngrubéda. Tiang ketor-ketor bayuné, suba tawang bikasné yén suba ngamuk tusing taén mapilih bulu. Cerik gedé, tua ruyud, truna

bajang

jeg

dilaha

buka

api

kawisésané

ngrantab, baong alah cekik. Kénkénang mangkihan?

22

pesu.

Kebus


Suara Saking Bali

B

Édisi XLII | April 2020

aan gedé pamancanén iané sabilang désa, panegara paling baana. Macekohan dogén suba paling anaké ané di sampingné kalingké kanti bangkes-bangkes, bisa pesu enceh ané di sampingné baan

jejehné. Apa ya anggona kawisesan tekén Wangchi Wuhan? Kanti iyep sirep guminé. Makejang tusing bani pesu. Banjar, pura, peken sabilang ané raméramé suba suung kadamplung. Nutur dogén saling ejohin. Biasané madempet buka manisan karété jani saling ejohin. Nyén nawang kawisésané Wangchi Wuhan ada ditu. Anak bisa nyingsé. Ené sawitrané ada ané lakar ngabén bakat itungin. Matakut bani lakar nekain? Rep sirep sepi jampi baana tekén Wangchi Wuhan. Bandara sepi, pelabuhan sepi, swalayan sepi, sekolahan sepi. Aget muridé orahina malajah jumah, yén sing kéto, tusing bakat itungang pangrubédané. Ia mula demen nyluksuk, nawang bo di tongosé ramé-ramé. Mirib ngadek ia tongos ramé. Ane pedalem dagang canang, dagang pindang, dagang ané ngandelang idupné ditu dogén. Apa lantas lakar anggona méyanin idupné sadina-dina? Tusing bani pada mablanja pesu. “Wangchi, Wangchi suud ja malu ngrubéda. Suba liu maan tetadahan adana,” tiang grieng padidian. Ia pragat mendep dogén. Pajalanne buka kebo bongol, sakéwala ngadek. Yén suba ada anak ramé kemo, tusing undang bisa teka. Nyaru-nyaru. Bisa ngepil di tegakané, bisa néngklep di bajuné, bisa nongos di stang sepédané. Anak tusing bakat narka. Dija ja kenehné. Nganggo kita. Tusing nawang madan jejeh. Jaum suntikan edéngin, kedekina. Sajan demen ngrubéda. “Pa, suba tawang guminé jani grubug?” Panak tiangé matakon ané dadi perawat di rumah sakit. “Suba. Ené tingalin peluh bapané pesu ngrécék. Bapa taén mamaca, I Wangchi Wuhan koné jejeh tekén matan ai. Sanghyang Surya katunasin pamralina apang puun poloné.” Panak tiangé kenyem-kenyem. Ia mula perawat tusing taén gedeg. Uli cerik mula meledné dadi perawat. Nulungin anak gelem mula dedemané. Koné dugasne masekolah taén maan ningeh tutur,

23


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

para Déwané dogén ngelah balian, maparab Sanghyang Aswinodéwa. Kalingké iraga idup di guminé ané jiwa pramané aklamaran bawang. Satwa Adiparwané ento telebanga gati di kenehné. Sakéwala, di masan grubugé buka jani, bayun tiangé kebiat-kebiut. Kénkén ya panaké? Buina ngelah panak abesik col. Suba orahin ngantén tusing nyak. Koné enu demen dadi anak bajang. Tiang dong suba meled dadi MC (Momong Cucu). Sakéwala, ia tusing nyak lakar kujang. Madak buin atiban maan déwasa melah lakar orahin nganten. “Pa, tusing dadi magocék jani. Tusing dadi maceki. Tusing dadi nongos di anaké ramé-ramé. Nyén nawang Wangchi nyingsé ditu.” “Suud malu mabranangan. Apa sih bakatanga tekén mabranagan dogén. Yén tetamian i pekaké buka-bukain, sina ada usadha ditu? Sing ada anggon nulungin anak sakit.” “Bapa tusing nyakdadi balian.” “Nyén ngorahin Bapa dadi balian. Tiang ngorahin mamaca dogén.” “Sajan anak cerik dueg. Bakatanga dogén nayanang bapané.” “Tusing nayanang adana. Ipidan demen masanthian. Jani sagét suba suud. Tusing taén seken malajah. Ané tusing sanget plajahin, mara tusing dadi kuangin.” “Yéééééééé, eda kéto, Luh. Magocékan anak masi ada entalné.” “Dong suba tawang, yén suba mabarangan, énggal nyautin. Ingetang tusing dadi magocekan. Alias ngalih tongos ané ramé-ramé. Jumah dogén tongosang. Eda pengkung. Eda ajum ngaku siteng. Ngaku uat kawat mabalung besi. Yén suba kolongané sangkéta tekén Wangchi Wuhan, lakar kujang?” “Tiang magaé malu” “Ingetang mabakti ka Sanggah ajak matur di panunggun karangé.” “Tusing kanti orahin, Pa.” “Bapa ngingetang dogén. Nyén nawang engsap.”

24


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Panak tiangé majalan magaé. Tiang nuutang pabesen panak tiangé. Tusing lakar pesu-pesu. Lakar malajahang awak buin. Sina ulian tusing pesu-pesu nyak dadian demené tekén branangan. Jemak tiang tetamian bapan tiangé. Ané suba bek bisi buk. Mara bukak tiang suba bangkes-bangkes. Prajani tiang ngalih anduk anggon nekepin cunguh tiangé. Inget Tekén Wangchi Wuhan bisa nyuti rupa. Énggalang tiang mersihin limané baan sabun. Corcor tiang baan yéh, aget tusing mati yéhé. Pepes pesan mati yéhé di tongos tiangé. Ené suba ané tusing demenin tiang. Yén sing nekeh yéh, kéwéh baana. Usudin tiang awak tiangé. Tusing kebus mantas pesu peluh abedik baan tumbén muka

25


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

takepan. Maan masi mamaca abedik. Alih tiang ane misi panawar sakancan gering, sagét gendingan tepuk: Bibi Anu lamun payu luas manjus, antengé tekekang, yatnain ngaba masui, tiuk puntul bawang anggon pasikepan. Bawangé ené mirib dadi anggon? Ah lakar ngujang ento bligbagan di keneh. Masi tusing dadi balian. Tiang ngantiang panak tiangé uli rumah sakit. Mula biasa tiangé keto, yén sing kanti teka tusing kakalahin nyempang. Pedalem bes panak abesik col. Méméné suba malunan ka guminé wayah. Tuah ia anggon ngliangin keneh. Buina bisa dadi anak cerik. Ento ané sanget demenin. Timpalné ané lénan masan malali-lali. Ia anak tusing. “Pa, tiang suba teka. Jemak malu bajun tiangé, pejang di kamar mandi.” “Dadi tumbén kéto, Luh?” “Eda liunan patakon.” “Nah!” Tiang nyemakang baju. Ia lantas ka kamar mandi. Prajani mambuh. Prajani ngumbah bajuné. Sriak-sriok munyin yéhé. Ia maganti baju. Tiang tusing masi bani nakonin. Di subané mategtegan, ia mamunyi. “Uli jani, Bapa tusing dadi kija-kija. Suba liu ané mati ulian I Wangchi Wuhan. Jani, ia suba nyuti rupa dadi korona. Bapa meled ngempu cucu apa tusing? Lamun tusing, lautang malali dogén! Lamun meled ngempu cucu, nongos jumah.” Tiang tusing bani makemikan nang abedik marawat-rawat cucuné malaib di arep tiangé.

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

26


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/109/ Tur twara kuwangan apa, sang prabhu sedek katangkil, di bancingah mangarawos, prabekel pepek manangkil, watek pra radén héki, para wangsa para dukuh, malih lén para putra, atata kadi ring tulis, pepek sampun, kancit dhateng dukuh selam.

/l10/ Sada héncong ya majalan, ka bancingah ya mangraris, masila makapyut nyumbah, sang prabhu ngandhika haris, iba manguda mahi,

27


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

hulat gati sada gisu, i dukuh matur halon, I Dhurahim ipun mati, sada bahu, wénten i limolas dina.

/111/ Gusti Agung Pamamoran, ngandikayang mangembarin, sang prabhu ngandhika halon, apa kranan nyané mati, matur i dukuh malih, inggih sapuniki ratu, ipun kocap keséngan, wastu ipun kahembarin, kadi kapus, kahulan cokor i déwa.

/112/ Kandan ipun sapunika, awanan ipuné mati, sang prabhu raris mangetor, ban krodhané tidong gigis, angkihan dihisdihis, bahag tangkah kadi kéncu, mata ndelik murirak, raris mametek manuding,

28


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

munyi gangsuh, mené cahi kadyang apa.

/113/ Déning kéto saduwanga, tingkah nyané Pan Dhurahim, tong duga i dukuh linyok, mangorahang teka mahi, hidhep kahiné jani, né mani pacang manglurug, I Agung Pamamoran, iba kal adokang kahi, pacang ngamuk, mani hagenang pisan.

/114/ Prabekelé padha kagyat, bané énggalan katari, bané tondén ada rawos, dadi macebur mandengkik, mabriyang ngunus keris, Radén Endé Batukaru, Rahadén Jayéng Patra, lan Rahadén Citrarlikmi, I Mas Nrangkul, lén I Mas Suradilaga. (pacang kalanturang…)

29


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

puisi -puisi nilarwati

30


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

I Kapu

Angin ngalinus I kapu kalapu Ngujur manah toya ning

Masolah gargita Matembang sunia

Duh ratu Sang Hyang Embang Kambang titiang tanpa rambang

Warna

Ring dija wates warnané Rikala putihé masawang kuning Kuningé marawat barak Baraké mamuncuk selem

Ring tengah warnané mapalu Kajané marep kelod Kauhé mapas kangin Ring catus pata Ratu malingga maambu sekarura

31


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Tegeh Kahuripan

Peteng detdet Ngempet marginé cupet matambak-tambakan, titiang nguber kleteg

Mangaang di muncuk sayongé Ngadab-adab undagan Plekutus angkihan, nguliang angkihan né malu Majapa mantra, megat karmané kung

Di Tegeh Kahuripan Tegehé ulihan éndép Peteng ngadanin galang Uripé mawastu hilang

32


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Ning, Kuning

Ning, yéning suba ening Dadi kloning-kloning Kéwala da criring

Sasai malukat nyuh gading panyingakanné sayan celing Mileh ngiderang aling-aling Saja dueg, sakti tan kedingding

Ning, bajuné putih kuning sing dadi anggon nyicing apa buin masolah cacungkling

Ning Kuning, Éling, Éning

33


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Magalung

Ngalih luwung koné sing dadi malalung Baan luwungé tuah bakat di suwung Tur lalungngé ngranang kenehé buwung

Mawinan magalung da mabekel balung Ngenehang pikolih nyagerang wat kukung Mabanten, macanang raka, mabayu sriung

Tuah i mémé ané sing taén kresep magalung Sabilang nembulan sebet kilangang I bangkung Setata kalah tekén parisolah pianak bengkung

Magalung, makalung, mabungkung mangmung

34


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Ngiring Simpang

Yaning polih ngalintang Ngiring simpang……… Ring pondok titiang numpang Kewanten kangiang……

Pet katon lelampanan wayang mangkin magirang, abosbos magarang Kocap tan wénten sané iwang Duaning sami sangkaning ki dalang

Wantah titiang, tan prasida ngambekang liang belog matah turin matalang mawinan tan matemu galang

ngiring simpang kagenahé embang masanggar tawang nangiang sangiang

Nilarwati pangawi magenah ring Dénpasar

35


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Satua Bali

i basang siap Ada koné katuturan satua sedek Ida Sang Prabu

di

Daha

kaicalan

basang

siap

mapanggang, lantas ida sauh pangandika, baan ida tan minaén tekén praméswariné ngrayunang basang siapé totonan.

36


Suara Saking Bali

S

Édisi XLII | April 2020

auh pangandikanida, “Nyen ja ané ngamah basang siapé totonan, apanga ia beling manakan basang siap.” Gelising crita mobot koné Sri Praméswari, tur suba medal madué oka

basang siap. I Basang Siap lantas kapangandikaang ngutang ka tengah alasé. Ada masih parekané ané olas ngaénang kubu cerik abungkul tongos maémbon. Critaang I Mantri di Koripan nyabran-nyabran ida lunga maboros kema, pepes koné ida masayuban di batan kubuné totonan. Nanging sing ida taén ajin tekén ditu ada basang siap. Sedekan ida lunga maburu kema, kasatan pesan ida lantas ida ngandikaang ngalih kuud. Sasampuné usan ngrayunang yéh kuud, lantas clebongkakané kaentungang tur kawarihin, saha pangandika, “Nyén ja ngamah panyuhé ténénan madak ia apang beling.” Sasubanné I Mantri mantuk lantas pesu I Basang Siap ngrépé uli tongosné mengkeb, kadéna clebongkakané ento misi yéh kuud lantas isapa. Kasuén-suén I Basang Siap lantas beling, ngelah pianak adiri, bagusé saksat Sanghyang Smara nyalantara. Sai-sai ada widiadari teka uli Kéndran ngupapira anaké cerik. Suud mandusin wiadin moréhin lantas buin makeber ka suargan. Nuju koné I Mantri buin maboros kema, lantas kaaksi ada anak cerik bagus ngon ida, sarwi mapineh, “Né nyén ngelah panaké, teka soléh tan pabiang, tan paaji ngraga dini dadi moglong.” Kawelas asih kayunidané, tunggal ida maburu kema, kadampingin katipat abesik-abesik. Critaang nuju koné I Mantri buin maburu sig kubuné totonan, di makiréné mantuk lantas kabekelin anaké cerik ento katipat nanging kagenahang sig lenggatané. Suba I Mantri sah uli kubuné ento, ngeling anaké cerik nagih ajengan. Kangen koné I Basang Siap, ban katipaté ngoyong ba duur. Lantas nyaatang ia ngrépé menék ka lenggatané lakar nyemak katipaté. Saking pituduhing Widi, dadi ia ngléngsot macebug ulung dadi mnusa. Pinah kanti kelih anaké cerik ento, tumbén koné I Mantri maburu kema, lantas kacingak

37


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

anaké cerik suba duur, makesiab ida, mara éling, kasaup tekén I Mantri tur katakénin,

38


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Ih Cening nyén biang I Déwané?” Ditu lantas anaké cenik ento matujuang ka batan longan, tongos biangé mengkeb. Mara kaungkabang tekén I Mantri medal lantas I Galuh. Ditu lantas I Galuh nguningayang, “Inggih titiang sané riin okan Prabu ring Daha, nanging antuk kaiwangan ajin titiang mawinan titiang salah rupa, mrupa basang siap, raris titiang kakutang mriki. Sué sampun titiang iriki, wau titiang neda toyan kuud jag beling titiang, madué raris pianak puniki i cening. Nuju pianak titiangé seduk panggihin titiang wénten katipat baa duur ring langgatané, nyaratang titiang pacang ngambil, saking tuduhing Hyang, raris titiang ulung, malih dados manusa sakadi mangkin. Titiang né mangkin sampun supat, saking pitresnan Beliné ring pianak titiangé puniki.” I Mantri mara mireng atur I Galuhé kéto lantas kasaup, kairing ka negara ngajak okané.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986

39


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Artikel

mikukuhang sang angawérat ring kapatutan basa, aksara, miwah sastra bali I Gusti Bagus Wéda Sanjaya

Kawéntenan basa Bali sané tamis

padem,

mangkin

naénin tamis-

sampun

saka

kidik

mawali maurip. Tan bina sakadi kawentenan méga sané saka

kidik

ngawinang basa Baliné sampun

katampuh

Baliné ngawit masunar malih.

40

remrem,

angin.

Basa


Suara Saking Bali

S

Édisi XLII | April 2020

unaran utama sajeroning kawéntenan basa Baliné nénten wénten tios wantah embasnyané Peraturan Gubernur Bali Nomor 80 warsa 2018 indik basa, aksara, miwah sastra Bali. Pergub punika misaratang

kawéntenan rahina mabasa Bali, inggih punika nyabran rahina Wrespati mangda maka sami pegawé, guru, miwah siswa ring sajebag Bali prasida mabasa Bali sajeroning mabebaosan. Tiosan ring punika, papan nama instansi pameréntah wiadin swasta taler kaaptiang prasida ngunggahang aksara Bali. Ring sajeroning nyanggra kawéntenan Pergub punika, krama Bali masikian ngicénin panampén sané becik tur mapidabdab sapunapi mangda prasida mabasa Bali sané patut tur anut ring tata titi tur anggah-ungguhing basa. Bilihbilih ring sajeroning widang formal, minakadi rapat sané kalaksanayang ring rahina Wrespati majanten taler patut ngunggahang basa Bali. Bali ngranjing ring era baru basa Bali.Sakéwanten metu raris pikobet, duaning akéh widang pakaryan sané nénten prasida kabaosang wiadin kasobyahang antuk basa Bali utawi durung kauningin basa Balinnyané. Kruna-kruna ring widang pendidikan, pariwisata, kesehatan, miwah sané lianan, sané sampun ketah kaucapang sakéwanten durung janten kaserep ring basa Bali jagi ngawinang metu manah kagok rikala ngunggahang, bilih-bilih ring basa sesuratan. Pinaka imba, kruna basa Indonésia ‘wajib’ prasida kaimbangang ring kruna ‘patut’ sajeroning basa Bali, mawinan lengkara ‘Ia wajib hadir jam 7 pagi.’ Prasida kabasa-Baliang dados ‘Ipun patut rauh ring galah 7 semeng.’ sakéwanten yening wenten kruna ‘pelajaran wajib’ karasa nenten anut yening dadosang ‘paplajahan patut’. Napiké prasida kaunggahang kruna ‘paplajahan wajib’ utawi sapunapi? Asapunika taler ring kawéntenan aksara Bali sané kaunggahang sajeroning nyurat wastan jalan, wastan kantor, wiadin sané lianan. Kantun akéh sané nénten janten kapatutannyané. Minab kantun leket ring manah iraga, daweg dané Gubernur Bali ngresmiang aksara Bali ring airport I Gusti Ngurah Rai,

41


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

wénten sané ngemanahin sesuratan aksara Bali ‘I Gusti Ngurah Rai’ sané kaunggahang punika nénten nganutin pasang aksara Bali. Tios ring punika, sesuratan ‘Kantor Bupati’ antuk aksara Bali ring soangsoang kabupatén taler kantun mabinan. Wénten sané ngunggahang aksara wrehastra, wénten taler sané ngunggahang ‘bakembang’ miwah ‘suku ilut’. Sané encén sujatiné sané patut? Ring kuuban provinsi miwah kabupatén manten sampun receh indik kapatutan aksara, majanten ring genah wiadin galah lianan, akeh krama Bali sané manggihin pikobet sané pateh sakadi asapunika. Raris, ring dija iraga patut masayuban yéning manggih pikobet sajeroning nyurat aksara Bali? Utawi rikala iraga nénten uning basa sané patut kaunggahang sajeroning ngentosin basa Indonésia, sira sané patut katakénin? Silih tunggil sané prasida pinaka genah masayuban, genah mapitaken indik kawéntenan pikobet punika wantah sameton penyuluh basa Bali. Kawéntenan penyuluh basa Bali ring soang-soang désa nganutin Pergub Bali nomor 19 warsa 2016 puniki majanten sampun akéh makta pikenoh becik ring kawéntenan basa, aksara, miwah sastra Bali. Sakéwanten, ngantos mangkin kantun karasayang linggih para penyuluh ring desa durung becik katampenin olih krama desa. Waluya kirang caling, taksu para penyuluh pinaka sang kagugon sajeroning basa miwah aksara durung prasida karasayang. Nepasin kawéntenané punika, para penyuluh sapatutné madué tedung paneeb ring provinsi sané prasida nedungin tur kacumponin pinaka angawerat ring basa, aksara, wiadin sastra Bali. Yéning selehin ring sajeroning Pergub nomor 80 punika, ring pasal 9 kabaosang Gubernur ngwangun Lembaga Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali sané madué swadharma sajeroning ngicénin perlindungan, pengembangan, pemanfaatan, miwah pembinaan sajeroning pemajuan basa, aksara, miwah sastra Bali. Yéning baosang indik kawéntenan lembaga puniki, sepatutnyané prasida pinaka angawérat utama sajeroning maosang indik basa, aksara, miwah

42


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

sastra Bali majalaran antuk ngwentenang pasamuhan alit wiadin pasamuhan agung basa Bali. Kawéntenan Lembaga Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali puniki taler ngantos mangkin durung leket ring kauripan krama Bali. Durung akéh sané uning kawéntenan miwah linggih lembaga sané sujatiné dahat mapikenoh puniki. Yéning iraga nelisikin ring google indik kawéntenan lembaga puniki, taler durung akéh artikel wiadin orti sané maosang. Sané munggah, wantah orti indik pasamuhan alit warsa 2019, sakéwanten taler nénten nyarca pikolih saking pasamuhan punika. Lembaga sané kawangun antuk para wagmi, wikan, sajeroning basa, sastra, budaya, wiadin seniman puniki patut kaicén linggih sané luih ring wewidangan provinsi Bali. Krama Bali supatutné rumasa madué panedung sajeroning pikobet basa, aksara, wiadin sastra Bali. Sang sané kajudi pinaka angga lembaga puniki patut kacumponin tur kajunjungang olih krama Bali. Lembaga Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali patut pinaka angawerat sajeroning kapatutan basa, aksara, wiadin sastra Bali. Sané pinih utama sajeroning ngaryanang linggih luih ring kawéntenan lembaga puniki, wantah pidabdab nyobyahang utawi sosialisasi majeng ring krama Bali indik kawéntenan genah nepasin pikobet sajeroning basa, aksara, wiadin sastra Bali. Bilih-bilih, mangda para yowana Bali uning ring kawéntenan lembaga puniki, patut kasobyahang nganutin pamargin aab jagat, minakadi kawentenan media sosial miwah media sané lianan. Lembaga puniki taler kaaptiang madué nara hubung sané prasida katakénin nyabran galah indik pikobet sajeroning basa sané kapanggihin olih krama Bali. Indayang kayunin sapunapi dangan iraga pinaka krama Bali yéning manggihin pikobet sajeroning mabasa Bali, wantah kirim pesan ring FB utawi Instagram, utawi taler majalaran whatsapp mangda prasida manggihin pamargi. Rikala pacang makarya plang nama instansi, wantah ngirim émail ring lembaga

43


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

puniki sampun prasida kaselehin sesuratan aksara Baliné napi sampun nganutin pasang aksara napi durung. Kawéntenan sameton penyuluh basa Bali taler mangda sairinga ring kawéntenan lembaga puniki, mawinan sameton penyuluh prasida pinaka prakanti lembaga bahasa, aksara, miwah sastra puniki sajeroning nyobyahang kapatutan basa, aksara, wiadin sastra Bali. Saparindik basa sané patut kasobyahang, minakadi kaiwangan-kaiwangan sané ketah kapanggih, utawi pikobet-pikobet sané akéh katakénang raris kasobyahang majalaran antuk media sosial sakadi vidéo ring youtube, poster miwah meme ring FB wiadin Instagram. Majalaran kawéntenan tedung sané kukuh punika, penyuluh basa Bali jaga prasida ngukuhang linggih pinaka sang kagugon sajeroning basa, mawinan para panglingsir sutindih miwah satinut ring kawéntenan lembaga basa Bali sané mawibawa.

Taler ring pagubugan para yowana, penyuluh basa Bali

prasida pinaka pangiyus utawi raos mangkin kabaos infuencer sajeroning mabasa Bali. Yéning sampun prasida sakadi asapunika, mabasa Bali jagi katon luih turmaning ngwetuang rasa bangga ring manah para yowana. Asapunika taler linggih lembaga bahasa, aksara, dan sastra Bali jagi sayan kapikukuhang ring arsa sameton Bali, turmaning kacumponin pinaka sang angawérat sajeroning kapatutan basa, aksara, wiadin sastra Bali. Pungkuran krama Bali pacang sayan cacep mabasa Bali, miwah ngunggahang aksara Bali pinaka silih tunggil kahanan Bali era baru. Kari wénten madué pikobet ring basa Bali? Hubungi Lembaga Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali! I Gusti Bagus Wéda Sanjaya guru Basa Bali ring SMA Negeri Bali Mandara. Kakawian dané naanin kawedar ring Bali Post miwah Suara Saking Bali

44


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Satua Cutet

idup di désa I Komang Alit Juliartha

“Tiang med!”

45


Suara Saking Bali

T

Édisi XLII | April 2020

uah amonto alasané Nengah Martini. Ipun tusing inget makejang ané suba liwat. Ané dadi kenangan manis. Sahasa tusing rungu tekén kahanané Putu Karma. Sebet tan kadi-kadi.

Putu Karma kamulan suba ngarasayang gegélan ipuné solahné suba

malénan. Tusing cara ipidan. Pidan dugas simalu katemu, ipun suba nyambatang kawéntenané tusing ngelah apa, kéto masi mamondok di karang padésaan, tusing ngelah tetamian utawi warisan. Ipun gupuh ngayah madesa ngitungang sahananing pamargi ring désa. Nengah Martini suba nawang unduké totonan lan nerima pradé mani puan ngantén madunungan di pakarangan désa, misadia lakar ngayah. Liang pesan kenehné Putu Karma nepukin anak luh jegég, tusing ja jegég tuah di sisi, sakéwala jegég masi di ati. Nyak masi lakar ngoyong di désa laut ngayahin karang désa. Nyansan ngedénang kletegné Putu Karma lakar nyuang Nengah Martini anggon kurénan. Nengah Martini lekad di kota. Kéto masi gedé di kota. Umahné di kota. Reramanné makadadua magaé dadi pagawé negeri di provinsi. Putu Karma nawang Nengah Martini anak mula ngelah. Umahné luung, ada mobil, ngelah masi ruko ané séwanga tekén anak uling Jawa. Mirib keluargan ipuné tusing ja lakar kuangan pipis. Nanging, Putu Karma tusing marasa lek, diapin lacur. Kenal mara aminggu ngajak Nengah Martini, Putu Karma suba langsung ngorahang demen. “Misadia Nengah nerima pangidih Beliné ento?” alus ipun ngorahang. Nengah Martini mendep. Bengong, paliatné ngambang mirib ngenehang pangidihné Putu Karma. Nengah Martini sada makesiab ningeh munyinné Putu Karma wiréh ipun tusing ngeh nang akidik Putu Karma ada keneh ngajak ipun. Aminggu suba ipun ngoyong di désanné Putu Karma, ngaè penelitian unduk kawéntenan karang désa. Mara neked, ipun suba katemu ngajak Putu Karma. “Nak wénten napi saking kota nembé malancaran ka désa, Gék?”

46


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Tiang jagi penilitian driki, Bli.” “Meneliti napi?” “Unduk karang désa.” “O kéto, sedeng melaha tiang ngoyong di karang désa, tiang masadia ngemang informasi.” Nengah Martini demen kenehné sinah lakar dangan ngalih informasi. Putu Karma masi demen, mirib ipun suba jatuh ati ring patemon kapertama ulian nepukin paras ayuné Nengah Martini. Ideh-ideh atehanga Nengah Martini sareng Putu Karma. Ka pura désa, ka Jro Bendésa kéto masi majalan ngiterin wewidangan désa. Putu Karma demen. Suba aminggu ipun ngwanénang raga ngorahang isin kenehné Nengah Martini pamuput nyak nerima pangidihné Putu Karma. Prajani Putu Karma ngorahang tekén reramanné ipun suba ngelah demenan. Reramanné masi demen lakar ngelah calon mantu uling kota. Sasukat matunangan, Putu Karma maan dogénan melali ka umahne Nengah Martini. Ipun tusing marasa lek tekén déwék lacur melali ka umah anak sugih. Keneh ipuné tuah abesik pang maan katemu ngajak anak luh ané banget sayangang ipun. Nganti ipun marasa ada ané maléna uling Nengah Martini. Peratiané nyansan nguredang. Kéto masi tusing pati sanget mesuang munyi yén ajaka ngorta tekén Putu Karma. Di télpon masi patuh. Yén sing Putu Karma nélpon, Nengah Martini tusing nyak nélpon malunan. Apa takonina kéto gén sautina. Tusing ada matakon balik apabuin lakar nuturang ané lénan turah mangkin kasambatang curhat. Massenger, WA, tusing masi taén ngamalunin. Malam minggu, Putu Karma melali ka umahné Nengah Martini. Ujané sada bales, ipun tusing ngrunguang. Kéto masi misi kelép, ipun tetep majalan. Kenehné mamesik lakar nakonang kénkén kasujatian tresnané Nengah Martini tekén ipun.

47


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

48


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Ngah, dadi malénan pesan Nengah jani tekén i pidan? Apa Bli ada pelih? Tegarang sambatang!” “Tusing Bli.” “Men?” Nengah Martini mendep. Nguntul. Paningalané marep tuun ningalin jeriji tengawan maplalianan ajak jeriji ané di kébot. “Nengah suba tusing demen ajak Bli? Nengah suba ngelah pengganti? Nengah suba ngelah tunangan baru? Orahang jujur ajak Bli. Bli tusing ja lakar gedeg.” “Tiang Med!” Sada nengkik. Putu Karma mendep. Buin ipun matakon. “Ulian med dogénan?” Nengah Martini buin nguntul. “Tegarang orahang ané sabenehné, Ngah?” Nengah Martini nlektekang muanné Putu Karma laut masaut, “tiang tusing nyak ngoyong di désa Bli. Tiang nawang yén tiang ngantén ajak Bli, Bli pasti ngajak tiang ngoyong di désa. Tiang sing demen ngoyong di désa.” “Nengah suba nawang uling pidan, Bli manyama padidian, sinah mani puan Bli ané ngoyong tur nongosin umahé di desa. Sing mungkin bli lakar nyidang ngoyong di kota.” “Tiang suba mautsaha ngoyong di désa. Nanging tiang sing demen.” “Apa makada Nengah sing demen?” “Pisagan Bliné dueg ngléak.” Makesiab Putu Karma ningehang pisagané orahanga bisa ngléak. “Nyen ngorahang kéto?” “Tiang aminggu ngoyong di umah Bliné dugas tiang penelitian, pas tiang mulih, neked di jumah basang tiangé sakit. Aba ka dokter sing seger-seger. Laut aba tiang ka balian dangin puriné ditu ngenah pisagan Bliné ané ngaenang tiang sakit.”

49


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Yén ento makada Nengah sing nyak ngoyong di désa, pelih adané . Di kota masi sing kuangan anak bisa ngléak.” “Dadi Bli ngorahang keto?” “Di kota wayahan buin léakné. Nengah mara sakit basang, di kota suba liu ngelah solah jelékan tekén léak, manusané masolah raksasa. Ngamatiang anak tan padosa. Ngemaling, marikosa muah ané lénan. Eda Nengah takut ngoyong di désa. Bli misadia lakar dadi taméng keluarga,” Putu Karma nyekenang. Nanging Nengah Martini kukuh tusing nyak nengil di désa. “Bli marasa tusing ja ento alasan utama. Apa sabenehné ané engkebang Nengah?” Putu Karma tusing percaya. Cucud ipun matakon. “Tiang sing demen wiréh magenepan pisan pamarginé ring désa. Apabuin Bli makarang désa. Sabilang odalan ring pura, tedun, ngayah, nganti aminggu, abulan. Kondén buin acara-acara ané lénan. Tiang tusing demen. Tiang demenan di kota. Santai. Purnama tilem ngaturang canang sari dogén suba cukup. Sing ja misi ngaé kéné kéto. Ribet. Ruwet. Apabuin tiang lekad tur gedé di kota tusing bisa majejaitan. Jeg sibuk. Kondén misi ngitungang reraman Bliné ané suba tua.” Kondén suud Nengah Martini ngomong, Putu Karma nadak majujuk semune galak. “Nah, Ngah. Tusing kénkén. Kangguang neked dini dogénan iraga matunangan. Suksma Nengah suba maan nimpalin Bli. Yadiastun akejep kewala ento suba cukup anggo Bli kenangan. Dumadak Nengah nepukin anak muani ané nyidang ngaénang Nengah bagia.” Putu Karma magedi. Sebet pesan kenehné. Nyag tangkahné. Sebet boya tuah sangkaning tresnané pegat di tengah jalan, nanging sangkaning munyinné Nengah Martini ngorahang reramanné suba tua. Uling ditu suba ngenah Nengah Martini sing lakar nyak tulus nresnain tur ngencanin anak lingsir pradé mani puan suba tua, sakit-sakitan laut mawali ka tanah wayah.

50


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Mé, Pa, antosang malu. Tiang lakar ngalihang calon mantu ané misadia lakar tulus ngayahin Mémé Bapa, ngarunguang Mémé Bapa,” ngamikmik ipun padidian. Deres ulung yéh paningalan ipuné macampuh ajak yéh ujané.

Barbados,1 April 2020

I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016. Warsa 2016 dané ngamedalang cakepan marupa novél sané mamurda "Satyaning Ati".

51


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

puisi -puisi iga darma putra

52


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Patakon

nyén? dija? apa? ngudiang? pidan? bindan? ?!

Batur

di gunung muncuk tembok majujuk ka tukadé sing dadi ngutang luu apa buin di danu

53


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Pules

ZZZZZ Z Z Z Z Z ZZZZZ

Tajen

cok cok cok cok co cok sal ga sal ga sal ga uuuuuuu…….ng ah ah ah

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

54


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Artikel

parikrama krama bali IDG Trinandita

Krama Bali saking nguni setata mautsaha ngajegang adat lan budaya. Indiké puniki sampun kejantenang antuk makudang-kudang pidadab sané sampun kamargiang. Pidadab inucap kalaksanayang madasar manah suci subakti lan lascarya tan lémpas saking dasar agama Hindu sané kasuciang lan kasungkemin krama sami. Madasar agama

Hindu

ngamargiang

lan

adat,

pidadab

Krama

lan

Bali

pikamkam

tan sané

surud-surud sampun

satata

kapicayang

panglingsir. Punika kacihnayang antuk parikrama adat lan agama Hindu sané tan sipi setata ngelikub pakibeh warginé serahinarahina.

55


Suara Saking Bali

P

Édisi XLII | April 2020

arikrama krama Bali wantah ngalaksanayang pituduh Sang Hyang Widhi Wasa. Pituduh punika kalaksanayang madasar ajah-ajah agama lan tuntunan Sang Maha Suci inggih punika Sang Wiku, Ida Pandita,

Ida Pedanda, Ida Bagawan, Ida Empu, Ida Rsi, para Pinandita sajebag jagat Bali, sekadi pemangku Kahyangan Jagat, pemangku Pura Kayangan Tiga, pemangku Pemaksan, pemangku merajan soang-soang lan warginé sami. Sumuyub nyihnayang subakti melarapan Panca Yadnya.

Parikrama adat,

parikrama Agama Hindu. Parikrama adat lan agama punika sané ngembasang Parikrama budaya. Parikrama adat kalaksanayang wargi ritepengan wénten pakaryan ring bebanjaran.

Sekadi gotong royong, ngayah ring pura, ngayah ring subak,

ngoopin utawi matetulung ring wargi bebanjaran. Parikrama inucap kalaksanayang ritepengan kramané wénten karya adat. Ring parikrama agama akéh pisan pidadab sané kalaksanayang ritatkala rerahinan jagat sekadi rahina Galungan, Kuningan, Saraswati, Ngerupuk, Nyepi, Ngembak Geni lan akéh karya tiosan. Punika taler parikrama agama sekadi odalan ring merajan soangsoang, merajan Dadia utawi pasemetonan. Raris nincap parikrama ritakala odalan utawi wali ring Pura Désa, Pura Kawitan, Pura Sungsungan Jagat, lan akéh pura tiosan. Taler parikrama Tawur Agung Panca Wali Krama sané kamargiang Dasa Warsa apisan ring Pura Agung Besakih. Karya Tawur Agung Panca Wali Krama pinanggal 6 Maret 2019. Puncak Karya Panca Wali Krama pinanggal 20 Maret 2019. Sampun kakawitin saking pinanggal 22 Januari 2019. Lan kasineb ring pinanggal 12 April 2019. Pidadab Parikrama Krama Bali punika sané ngawinang budaya Bali nyangsan ngelimbak. Wénten melasti ritepengan nyanggra rahinan Nyepi, wénten makarya badé, ritakala wénten ngabén, wénten makarya ébat-ébatan ritakala ngaryanang ulam caru. Parikrama sekadi punika kasinahang dados budaya sané akéh kasenengin tamiu sané rauh ka Bali. Punika mawinan pariwisata Bali kasengguh Pariwisata Budaya. Pariwisata sané patut

56


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

katincapang antuk budaya sané setata kapiara mangdané ajeg lan lestari. Yéning budaya Bali tan kapiara becik sinah Pariwisata Budaya Bali tan prasida jagi memargi sekadi pengapti. Ring aab jagaté sekadi mangkin minabta wénten pidadab ring parikrama kramané sané pastika nénten kantun sekadi sané dumun. Punika sangkaning panglimbak kemajuan jagat sekala sané ngawinang. Menawi wénten parikramané sané nénten becik. Sakémawon kalaksanayang kramané sangkaning aab kemajuan téknologi lan informasi. Parikrama sané ngalimbak punika patut selehin lan dados genah mulatsarira. Minabta wénten sané tan manut pastika patut pidabdabin. Ring aab jagaté sekadi mangkin sané dados kaucap patut kalawan iwang punika wénten ring sajeroning adnyana. Minabta nénten iwang yéning mulatsarira kasinanggeh dados silih sinunggil parikrama kramané sami.

I Déwa Gedé Trinandita urati lan seneng ring parikrama Bali

57


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Satua Cutet

dot dadi pns I Wayan Kuntara

“Aduh nrugtug tangkah gelahé Dé. Énggalan naé buka wébsété Dé! Sing sabaran gelah.”

58


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Adéng-adéng Tut, né sinyalé lélét sajan, mapan tuah nganggo sinyal hotspot hapé, lén misi kartuné émtri. Nah negak gén ditu Tut! Gelah macang pengumumané yén suba bakat gelah berkasné.”

“Jeg kadi rasa cara ipidan dugasé gelah lakar nyatuang isin keneh gelahé

kapining Luh Déwi. Kéné san ba, tangkahé nrugtug, batisé ngejer, dikenehé jeg tuah nagih numbrag apang énggal nyidang nyambatang isin kenehé.” “Bih... Kanti kéto né rasang jani Tut? Bayuné cara lakar nyambatang tresna tekén anak luh? Mémih... Men pidan éngkén, payu dugasé to kawales isin kenehé Tut?” “Héhéhé. Sing Dé” Jeg bengis sebengné Ketut Lélut disubané Madé Subakti matakon buka kéto. Lian ring ento, Madé Subakti tuah nyidang kedék ngengkel ditengahing atiné, mapan ia tusing bani kedék seken di arep Ketut Léluté, apa buin né maosang indik isin ati pastika ngaé brangti, anak suba tawanga Ketut Lélut basangné bawak. *** Madé Subakti lan Ketut Lélut uli cenik suba dadi timpal rumaket. Uli SD ngantos SMA masuk di sekolah ané patuh, tongos negakné tusing taén maaniang. Keto masih nglanturang kuliah masih patuh ditu di Universitas Negeri Sakti, tuah jurusané dogén ané mabinayan. Madé Subakti nglanturang kuliah di jurusan Basa Bali, mabinayan tekén Ketut Lélut nglanturang kuliah di jurusan Bahasa Indonésia. Yén alih paplajahan Basa Bali lan Bahasa Indonésia anak tusing joh mabinayan. Kéto mawinan dikénkéné Ketut Lélut ngidih tulung tekén Madé Subakti ri kala ia tusing bisa ngaé tugas kuliah. Diageté bisa patuh tugasné, Ketut Lélut tuah tuyuh nyalin tugasé ento ka Bahasa Indonésia. Duh, mula liunan agetné I Ketut Lélut, apa buin uli cenik suba aget ngelah timpal dueg polos cara Madé Subakti ané tusing taén marérén maan juara kelas di sekolah.

59


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Nanging ané jani lakar nyatuang agetné makadua. Disubané lulus kuliah aget pesan Madé Subakti lan Ketut Lélut saget suba nepuk ané madan Pembukaan Tés CPNS. Suba lumrah truna-truniné jani liu ané ngelah pangapti apang dadi PNS. Yén dadi PNS gajihné liu, maan pénsiunan, disubané tua idupé masih terjamin. Ento masih ané ngaé guminé jani suba baat mateteh baan liuné pengangguran. Makejang magarang, saling seluk, saling tusuk, saling ancuk apang nyidang dadi PNS. Tusing ada buin ané nyak madakidakian magaé ka cariké. Kéto masih ané ngaénang saka besik cariké ka tanjung, ilang, mentik dadi beton. Ulian liu ané nguber tahta, nguber ané madan kalegan ati akijapan mata, lan tusing rungu tekén tetamian panglingsir.

60


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Nah, kéto masih Madé Subakti ajaka Ketut Lélut, patuh cara anaké lianan, ngelah keneh apang dadi PNS. Sasukaté nawang ada pakéling buka kéto, makadua nabdabin raga apang ngelah bekel nuju dinané matés. Lian Madé Subakti lian masih Ketut Lélut. I Madé Subakti anak suba lumrah di désa tawanga polos, jemet, dueg, tusing sombong. Duh, buka padiné misi nguntul. Biin kéto subakti ring sasuunan, subakti ring rerama, jeg patuh buka adané. Malianan pesan tekén Ketut Lélut anak suba liu krama désané nawang geginané sai mamunyah, malajah tusing taén, apa buin mabakti, méh tuah nuju dirainan utawi dinuju ada ditagihné mara ia nyakupang tangan ka sanggah. Nanging, uli dija kadén tekan agetné Ketut Lélut kanti nyidang lulus masekolah lan lulus kuliah?. Sekadi ujan anginé matampiasan ka baléné, minab ulian kretes-kretesan kaduegan Madé Subaktiné ngranayang Ketut Lélut nyidang lulus. Madé Subakti anak kamulan ngelah pangrasa sané olas-asih, ia tusing taén milih-milih matimpal. Apa buin ngelah timpal buka Ketut Lélut, uli cenik suba sesai ajaka, ia lascarya nerima kakirangan timpalné ento, dikenehné tuah mautsaha apang nyidang dadi timpal ané maguna. Aduh, Madé Subakti kamulan timpal sané sujati. Nah, ané jani lakar nyritayang unduk dugasé Madé Subakti lan Ketut Lélut nadbadin raga satondéné milu tés CPNS. Sampun kacaritayang wau ring ajeng, Madé Subakti lan Ketut Lélut anak malianan pesan solahné. Kéto masi jani satondéné nuju dina matés, Madé Subakti sabilang dina geginané tuah malajah dogén, lemah peteng setata nyemak buku. Sawusan malajah ia setata nangkil ka sanggah nyakupang tangan, pangaptiné tuah besik, apang sida mamargi antar ri kala nyawab pitakén ring tésé. Dikénkéné wusan ngaturang bakti nglanturang ia malajah buin kanti ngedas lemah. Tuah keto dogén sabilang wai, mapan ia mara lulus, ajanian tusing ngelah pakaryan, dadiné nyidang nyekenang malajah. Lian ring Ketut Lélut, aduh, geginané sabilang wai tuah mamunyah ajak timpal-timpalné. Tuah ja ia anak ngelah paguyuban minum adané Sing Punyah Sing Mulih, mih, jeg suba cara parpol paguyubané, misi

61


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

ngelah slogan masih, Tusing Ada Arak Ane Nyidang Ngae Ajik Punyah. Hahaha... Éngkenang mulih yén sing punyah-punyah? Yén alih uli adan paguyubané ajak slogané, ané dadi anggota ring paguyubané suba pasti ané kereng-kereng minum lan ané tusing demen ngoyong jumah. Wékawékawéka. Nah engsapang ento malu, jani nglanturang nyaritayang I Ketut Lélut. Sawiréh geginané tuah mamunyah sabilang peteng, ia tusing taén inget nyemak buku. Taén masih Made Subakti ngliwatin tongos Ketut Lélute Mamunyah. Dugasé ento ia tundéna meli goréngan ajaka méméné, mapan di tongos mamunyahné Ketut Lélut paak ajak sénggol désane. Ditu Madé Subakti ngaukin Ketut Lélut sada matakon. “Tut, adi dini? Sing malajah? Mapan suba paak lakar dinané tés!” “Nah Dé, binjepan lakar malajah De. Ngalih inspirasi malu dini. Mai bareng dini negak Dé!” “Nah manian dogén Tut, gelah tundéna meli goréngan ajak mémé. Suba jantosanga di jumahan.” Kéto pasautné Madé Subakti ri kala Ketut Lélut ngajakin negak bareng sinambi minum, nanging Madé Subakti nulak. Dikenehné Madé Subakti tusing ada kanti ngelah keneh ané tidong-tidong, ia tuah makenyem lan percaya tekén munyiné Ketut Lélut. Maosang indik Ketut Lélut demen mamunyah, ento tusing ngranayang Madé Subakti kimud matimpal, ento tuah ja pilihané Ketut Lélut nyalanang demené. Malianan ring kenehné Ketut Lélut, “Kanggoang kayang h-1 gén malajah, apang tusing énggal engsap paplajahané.” Aduh, kéto isin kenehné Ketut Lélut dugase Madé Subakti nyambat apang malajah. Ketut Lelut anak tusing taén malajah. Makejang bukuné ané ada di jumahan kapupul kagenahin di duur pasaréané. Sabilang wai ngidih tulung tekén méméné apang gaénanga banten, dinuju sanjané satondén pesu mamunyah, ia ngaturang bantené ento sinambi ngacep, “Duh, Ratu Sang Hyang Aji Saraswati, puniki sampun aturang titiang sesembahan. Dumogi Iratu nerima sesembahan titiang lan kanggeang kawéntenanyané. Pinunas titiang wantah asiki, gaénang ja

62


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

titiang apang lulus Tés CPNS.” Sawusan ngacep buka kéto lantas buin ia pesu mamunyah. Keto dogen sabilang wai, bukuné tuah dadianga Bhatara, kabantenin dogén, tusing taén kawacén. Lén suba sing taén malajah, Ketut Lélut masih tusing taén nyakupang tangan ka sanggah. Aduh, Lelut... Lelut... Sing taén malajah, sing taén mabakti, nanging ngelah pangapti apang dadi pegawé negri *** Kacarita mangkin mawali ka dina dugasé pengumuman hasil tés CPNS. Disubané ilang sebeng bengisné Ketut Lélut, kéto masi ilang sinyalé ané tunian lélét sagét dadi kenceng. I Madé Subakti lantas ngamalunin ngunduh berkas pengumumané Ketut Lélut. Aduh, jeg bagia pesan yén ngelah timpal buka Madé Subakti. Ningalin pengumumané dogén timpalné ucukanga maluan. Disubané bakata berkas pengumumané Ketut Lélut, katingalin misi adané Ketut Lélut di undagan kaping tiga. “Tut, cai lulus Tut. Di undagan telu adan cainé Tut.” Kéto munyiné Madé Subakti. Suba lumrah di tongosé ngalamar yén tuah ngalih asiki CPNS, pastika wenten tigang diri ané nilainé paling gedé lakar nglanturang ka tés salanturnyané. Dadosnyane I Ketut Lelut kasambat lulus tes SKD (Seleksi Kompetensi Dasar), lan lakar nglanturang ka tés SKB (Seleksi Kompetensi Bidang). Aduh gargita pesan manah Ketut Léluté tan kadi-kadi, kéto masih Madé Subakti liang manahné nyalamin liman Ketut Léluté sada ngorahang, “Rahajeng Tut.” Sawusan ningalin berkas pengumumané Ketut Lélut, Madé Subakti lantas ngunduh berkas pengumuman déwékné. Kadi rasa katibén baan samsak tangkahné, uli nrugtug laut cara pegat angkihané Madé Subakti ningalin berkasné. Yén tuturang dugasé ento, kadi rasa meli liang tusing lakaran maan, tuah sebet sungsut ané ada dikenehné. Di berkasé ia kasambat tusing lulus tés. Mih, tan karasa pesu yéh paningalan Madé Subakti, yén inget-inget utsahané lemah peteng malajah lan nunas ica tusing nekang apa-apa. Buin ia makeneh ngadungang nasibné ajak Ketut Lélut ané tusing taén malajah nanging nyidang

63


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

lulus. Ring tengahing atiné Madé Subakti mautsaha apang tusing sebet, apa buin kanti ngenah sebet di arep Ketut Lélut. Ia ngedénang bayuné lan makeneh, “Minab tusing dini suecan Widhine bakat, sinah ada di tongosé ané lianan.” Ia lantas ngusapin yéh paningalané ané kondén kanti maan ngetél ka tanahé laut ngomong tekén I Ketut Lelut. “Tut, gelah sing lulus.” “Seken to Dé? Adi bisa? Monto téh dueg cainé, adi bisa sing lulus?” Kéto patakoné Ketut Lélut tekén I Madé Subakti. Madé Subakti nak suba kadung belus baan sebetné, ia tusing ngarunguang munyiné Ketut Lélut apa buin lakar nyautin patakoné, ia lantas malaib ngamulihan. Ketut Lélut sada bingung, tusing percaya dikenehné yén Madé Subakti tusing lulus. Laut ia negak di arep komputeré. Dugasé ia negak di arep komputeré mara ia percaya ningalin adan Madé Subakti tuah ada di undagan kaping patpat. Tuah kalah selisih poin buin abesik ajak anak ané ada di undagan kaping tiga. Ningalin buka kéto laut Ketut Lélut ngomong dikenehné, “Hahahaha... Madak suba. Kéto suba upah anaké sok dueg. Sok ngorah-ngorahin. Sing lulus ndas cainé. Ané jani gelah né menang. Gelah ané lakar maluan dadi PNS.”

I Wayan Kuntara Magenah ring Désa Bedulu, Kecamatan Blahbatuh, Kabupatén Gianyar. Alumnus Himasaba Undiksha warsa 2011. Sané mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali.

64


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

puisi -puisi i nyoman sutarjana

65


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Puisi Alit

Puisi alit saking anak alit Ngulat kruna sulat salit Raos makulit nglilit arti Tusing sulit ngalulut ati ngulati pangapti ngruruh kanti

Jejeh

Yén enu jejeh sinah kajajah yén kajajah kéweh nyujuh nyujuh sakancan ipian gedénang bayuné lawan jejehé jujuh pangaptiné

66


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Makecuh Caah cauh raos nyangluh Élah aluh ngitukang layah Sakadi makecuh ka baduur Krunané cicih ngrananin raga

Sepi Apa makrana rurungé sepi Gelar-gelur kraung-kraung Tusing karungu Tusing nyama tusing timpal Tusing rungu Apa makrana Ulian lima pepes sing ngisi pipis Tusing mapipis idupé tan sipi sepi

67


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Ngantos Uripé ngantos Galah magentos Matinggal genah Magentos angga Cakupang bhaktiné Saking puyung nuju puyung

Masuluh Mula aluh nyuluhin anak Sakancan berek ngenah élah Tusing karasa nyuluhin Ulian banyuné berek

Nanging nyuluhang raga ngalih lawatan padidi yén lawatané ngenah jelék mekané bakat pantigang

I Nyoman Sutarjana, guru ring SMA Negeri Bali Mandara. Manulis puisi angge sarana ngubadin tatu-tatu tangkah.

68


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Satua Masambung

sang boma (9) Ipun

nyaru

tetujonipuné

nelokin gumanti

nyama

wiadin

nilikin

brayanipuné

kawéntenan

sang

prabu

nanging miwah

subaktin panjaké. Yaning punika sami sampun tatas kauningin, raris nginkinang upaya pacang magegebug. Manut kecaping sastra agama kekalih pangawit jalaran yudané, inggih punika sané kawastanin wekreta miwah sahaja. Sané kabaos wekreta inggih punika

yudané

madasar

sangkaning

wénten

Sahaja inggih punika marupa musuh kaliliran.

69

sané

kaparebutin.


Suara Saking Bali

M

Édisi XLII | April 2020

alih indik meseh sang prabu ring negara pangawité sangkaning nemberang pangrauh tetelik tanemé, kasuén-suén uning ipun ngalap kasor ring sang prabu. Ring indiké asapunika tan dados

sang prabu lenga. Ida Sang Hyang Indra mapikarsa mangda katulungin, punika patut pisan pikayunin. Pakarsan Ida Sang Hyang Indra patut sumanggemin tur darma kertiné patut margiang. Asing pakarsan Ida Sang Hyang Indra patut karyanin Cokor I Déwa mangdené Sang Hyang Indra miwah Cokor I Déwa prasida masikian. Kembulin ngamesehin Sang Boma, dasarin antuk kawikanan milihin daya upaya mangda prasida ngasorang meseh. Bilih nayané punika mapikolih, kertin Cokor I Déwa pacang kasumbung antuk jagaté. Sané mangkin patut margiang naya upayané, sampunang makinkin kéwanten. Yan menengang janten pacang katangehang olih mesehé mawastu pacang ngamangguhang panyengkala. Saantukan satruné daat mawisésa, samaliha madué bebekelan miwah kapurusan masaih, punika awinan sampunang gegison. Sampunang kémad Palungguh Sang Prabu nyingséang i meseh sané wirosa yan mapikayun mangda mapikolih. Bilih i meseh kirang waspada gelis rusak bebekelannyané, suitranannyané tampekin, alus-alusin icén ipun arta brana mangdené ipun lega. Upaya sané patut margiang inggih punika dandané kadulurin antuk kaprawiran. Ri sedekan Sang Boma ngebug suargan Ida Sang Hyang Indra, singséang gebug saking pungkur saha tunjel purinnyané. Janten budal Sang Boma saking Indraloka, mawastu Sang Hyang Indra usan kaméwehan. Sané ngawinang Sang Boma usan magegebug ka suargan saantukan jagatidané kagebug. Gelisang pangupayané puniki margiang mangda nénten kasépan. Bilih Sang Boma uning nirgawé upayané puniki, janten pacang macepuk ring payudan.” Sapunika

atur

dané

Patih

Udawa

gelis

Prabu

Kresna

nimbal

ngandika, ”Paman daat patut raos Pamané. Né jani dauhin watek Yaduné minakadi Si Nisata, Si Ulmuka, Si Satiaki, Si Samba maka pamucuk. Buin telun apanga majalan sregep saha bebekelan muah kréta!”

70


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Usan ngandika asapunika raris Sang Prabu Kresna ka purian tur panangkilané sami bubar. Sasampuné mapamit saking panangkilan sami égar pakayunané misadia ngaturang bakti ring Sang Prabu Kresna malarapan ngarepin satru ring payudan. Sarauhé sang kautus ring jeronné soang-soang raris nauhin waduané. Sasampuné sami rauh digelis kaicén arta brana. Tatkala sampun jangkep tigang rahina sang kautus sayaga pacang mamargi. Wadua, bebekelan, tunggangan sami sampun sayaga tur sami sampun mapamit ring Sang Prabu Kresna pingkalih Sang Baladéwa. Pamargan gajah, kréta sami maduluran gambelan, suarannyané magredegan. Tan critayang ring margi yan akudang negara sampun kalintangin tan sandang punika baosang. Gunung, alas, tegalan sané rungka wiadin kabecikané ring margi tan sandang baosang. Sané mangkin sampun kacingak pucak gunung Himalayané, tarunnyané kalikub antuk sayong. Kala irika watek Yaduné nyubakti ring Ida Sang Hyang Wisnu. Ring lambung gunung Himalaya wénten tukad mautama mawasta tukad Kokta kabaos genah pasucian Ida Sang Hyang Wisnu. Ring bongkol gunungé pamarginé ngalérang raris sinah kacingak punika panegaran mesehé. Gelar mesehé sané karauhin antuk Yadu wangsané wiakti madurgama. Nénten sué mamargi tumuli rauh watek Yaduné ring panegaran mesehé, panjak Sang Bomané ajerih sami malaib. Padusunané sané katinggalin kabecikanné ngagaokin, ngulangunin. Irika watek Yaduné ngwangun pondok. Pangrauh watek Yaduné sampun lumrah kapiragi antuk panjaké ring panegara Prajoti panegaran Sang Bomané. Waduan Sang Bomané sané ngebag puri sami kamemegan nénten madrebé daya pacang nangkepin watek Yaduné. Déwi Yadnyawati mireng watek Yaduné rauh, lédang kayunidané saantukan sampun kauningin Sang Samba pinaka pamucuknya. Punika mawinan Déwi Yadnyawati nénten madué kayun ajerih. Iteh ida mabebaosan sareng Déwi Tilotama ngrincikang sapasira sané kautus tangkil ring Sang Samba pinaka ceti. Sasampuné pigum sang kalih raris kautus Déwi Puspawati pinaka ceti. Dané wikan mabebaosan samalih

71


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

parisolahnya seleb tur wantah tosning gandarwa. Janten nénten wénten sané pacang sumendea dané medal masliweran. Punika mawinan dané mapamit pamarginnya makeber ring ambarané, ngruruh Sang Samba.

72


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Sasampuné doh pakebernyané raris kacingak Sang Samba ring margi gelis dané tedun saha pranamia nangkil ring Sang Samba tumuli matur, ”Inggih Déwa Sang Raja Putra, rauh titiangé tangkil sakadi mangkin wantah kapangandikayang ngaturang séwala patra. Kawiaktiannya arin Cokor I Déwa sasuéné mabelasan, sapatilar Cokor I Déwa arang nyidayang makolem saantukan warnin Cokor I Déwa setata marawat ring kayun. Titiang kanikayang mangda natasang puriné genah Cokor I Déwa sareng Déwi Yadnyawati pakalihan duké dumun. Sané mangkin sampun kapireng bala wadua Yaduné rauh magegebug mriki janten pakéwuh pacang rauh yan puriné sami karusak tur katunjelin. Sapunapiang mikayunin mangda prasida I Ratu ngambil Déwi Yadnyawati saking puri. Yéning mrasidayang sampunang jantos sué mangda sampunang dumunan kairing malaib antuk panyeroanpanyeroandané watek raksasané. Bilih nglaluang raga ida ngrauhin Cokor I Déwa taler nénten becik kantenanga antuk panjaké, tambar wiakti kadi ida nénten manut ring tingkahing ratu luih mautama.” Sang Samba gelis ngandika, ”Uningang ring Déwi Yadnyawati sampunang sumangsaya, tiang gelis ngrereh i adi. Aturin gustin Emboké mangda sampunang kemengan, saantukan sané mangkin ugi pacang ambil tiang. Gelisang mawali budal sané mangkin!” Critayang mangkin bala Yaduné nglanturang pamargi kénginan sampun rauh ring negara suryaknyané umung. Kala punika watek raksasané medal gegéson ngwales masuryak galak nangkepin watek Yaduné. Sang Satiaki, Sang Ulmuka, Sang Nisata, Sang Sarana gelis ngarepang niwakang panah, akéh watek raksasané padem. Wénten raksasa mawasta Si Mura pepatih wreda gelis ngarepang tumuli kapanah mawastu padem. Sané kantun maurip nénten purun nglawan. Sang Samba gelis lunga ka karang pagaluhan. Kayunidané mangda digelis kapanggih Déwi Yadnya Wati. Raris rauh Déwi Puspawati nguningayang linggih Déwi Yadnyawatiné ring genahé sané ilid. Kapanggih Déwi Yadnyawati maplisahan

73


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

ring pabinan Déwi Tilotamané nandang sedih ngayunin Sang Samba. (masambung…)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

74


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Prosa Liris

gitanjali Rabindranath Tagore

/57/ Suar, suar titiangé, suaré sané ngebekin jagat, suar sané ngulanin mata, suar sané nyayubin manah! Béh, suaré pumka mesolah, Ratu, ring sarin urip titiangé; suaré punika ngasab, Ratu, talin rebab tresnan titiangé; ambarané mampakan, sayongé mekuus, icané nyelihsih ring jagaté. Kekupuné ngebatang kampid ipuné ring segara suaré. Tunjung miwah menuhé nenegeh ring muncuk ombakan suaré. Sambeh ring gulemé, Ratu, suaré sané sekadi emas benyah kalih sesocan sané ngulangunin. Bungahé tedun ring daun-daun taruné, Ratu, taler lédangé sané nénten metanggu. Tukad ambarané ngembadang pemunduk ipuné raris gentuh lédangé meliah.

75


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

/58/ Sané mangkin tetabuhané sané bingar awor ring sarin kidung titiangé sané pinih ungkur bingaré sané ngawinang tanahé nénten medeepan entikin padang sané samah pisan, bingaré sané ngawinang semeton kembaré, murip miwah pademé, milehan mesolah ring jagaté sané jimbar, bingaré sané ngauk nelasang tutug gentuh, ngocokang tur nundunin sekancan sané murip antuk kedék, bingaré sané kantun negak mepangenan ngetélang toyan mata ring tunjung bang sedihé sané kembang, miwah bingaré sané ngulesang sarwa praniné mekasami sané sampun kaput buk, durung polih mebebaosan.

/59/ Inggih, uning titiang, puniki wantah sih I Ratuné, inggih Ratu daging manah titiangé sunar kencanané sané mesolah ring daun taruné, gulemé sané mélanélanan nyelihsih ring ambarané, sayongé sané mekesir mekecagan sayub ring gidat titiangé. Terang semengé meliah ring matan titiangé puniki sampun gatran I Ratuné ring manah titiangé. I Ratu meseeban saking luhur, I Ratu nyuryanin matan titiangé, raris manah titiangé ngembanin cokor I Ratuné.

/60/ Ring pesisi, jagaté nénten metanggu, rauh sampun mecepuk alit-alité. Ambarané nénten metanggu, jegjeg kekeh, raris toyané sané nénten guan megenah, ngangsan gemulak. Ring pesisi, jagaté nénten metanggu, rauh sampun mecepuk alit-alité, ipun ngigel tur mesuryak. Ipun mekarya kubu-kubuan antuk bias miwah mepelalian keréng puyung. Ipun mekarya jukung antuk daun taru sané tuh, raris sambilang ipun kedék, kanyudang ring toyané sané dalem, sané nénten kemanah antuk dalem ipuné. Alit-alité melegéndahang pelalian ipuné ring pesisi. Ipun nénten

76


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

midep ngelangi, ipun nénten mampuh mulang pencar. Juru silem mirahé nyilem ngerereh keréng, tendakané negakin jukung ipuné, sekéwanten alit-alité munduhang batu raris kutang ipun. Ipun nénten ngeruruh brana tetamian, ipun nénten midep mulang pencar. Segarané medungkunan sambilang ipun kedék, kecud ngelélam kenyem pesisiné. Ombaké makta baya padem, ngaturang sarin kidung sané nénten kerenga antuk alit-alité, mesaih sekadi istri-istriné sané nganyun-anyunang anyunan anak alit ipuné. Segarané megerudugan sareng alit-alité, raris kecudngelélam kenyung pesisiné. Ring pesisi, jagaté nénten metanggu, rauh sampun mecepuk alit-alité. Gentuhé nyelebseb ring ambarané, jukungé kelem ring toyané sané nénten mekecagan tampak. Baya pademé memargi milehan, raris alit-alité mepelalian. Ring pesisi, jagaté nénten metanggu, i rika sampun alit-alité mecepuk.

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

77


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Satua Masambung

mawa madui (8) Ketut Sugiartha

Putu cara anak ngaraksa penyakit inguh. Mara awai liwat sasukat ngirim surat tekén Gung Ayu lan Duarsa, ia sagét suba marasa lakar maan kiriman walesan. Surat déwékné dogén sinah tondén ja teked mapan ia ngirim nganggon perangko kilat biasa, tusing ja misi embél-émbél khusus. Yéning nganggon kilat khusus sajan nyidaang teked awai sinah ia nganggon kilat khusus. Nanging krana umahné joh di désa ia bani mastiang suratné tusing ja lakar nyidaang teked awai. Ento awanan ia tusing ja milih kilat khusus.

78


Suara Saking Bali

I

Édisi XLII | April 2020

a osah cara anak cenik ané sedeng ngantiang méméné teka uli luas joh. Surat walesan ané antosanga pragat anggona keneh. Apa buin suraté ento mara nengok disubané liwat abulan, pas sedek ia lakar ngarepin ujian.

Buina tuah abesik, uli Duarsa. Bakat baana ngenehang tekén Putu kénkén ya ruwetné papineh Duarsa uli mamaca isin suratné. Sukeh baan ngalih tutuk bongkolné. Yéning rapianga tekén Putu, kéné dadiné munyin surat ané kirima tekén Duarsa. “Om Swastiastu. Aksamaang, cang tusing nyidaang énggal makabar. Sukeh baan cang nuturang pariindikané jumah. Ci sinah lakar sebet ningehang buka cang jumah. “Cang percaya yéning ci nawang cang suba mautsaha nyalanang ané pinih melah apang ci ajak dadua nu mapaiketan. Nanging pamuputné ketara masi. Surat cié wacéna tekén Gung Aji. “Ci nawang kénkén unduké dadi bisa kéto? Tusing pesan cang tangeh yéning ada anak ngelah keneh demen tekén Ratni. Mapan Ratni tusing ngisinin kenehné, Semada, anak terunané ento marasa sakit ati. “Kaléngahan Ratni dadi ala. Ulian Semada Gung Aji uning yéning Ratni bareng maseka ongkel. Tusing buungan Ratni wélanga lan tundunga uli puri. Ento makada reramané Ratni bareng gedeg tur ngorahin ia apang megatin cang. “Sapakaad Ratni uli puri cang tusing nyidaang buin katemu ajak Gung Ayu. Ento awanan cang tusing ja lantas ngwales surat cié. Cang nu mautsaha ngalih selah katemu ajak Gung Ayu. Sakéwala pocol, Gung Ayu lantas dingeh cang suba pindah ka jeron sametoné di Ubud. “Ulesné iraga ajak dadua mula katitah nyalanin nasib ané patuh. Tusing ada buin ané perlu tekedang cang lénan tekén gedénang kenehé. Benehné ci ané anggon cang nyama kelihan wenang nglémékin cang. Aksamaang…..” Suud mamaca surat Putu negak mapangsegan. Ia marasa tekén déwékné pelih, suba ngaé Duarsa kélangan Ratni. Ulian kamomoané apang nyidaang nu

79


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

saling tresnain ajak Gung Ayu pamuputné Duarsa masi bareng kena pikobet. Buka sasonggané ia naar nangka anak lén bareng kena getahné. Petengé majalan banban. Putu tusing nyidaang ngidemang paningalan. Rasa leleh buka negul paukudané. Tusing pesan ia makita ngudiang lénan teken bengong mapangenan. Yadiastu buin mani ujian ia tusing makita malajah. Apa gunané malajah yéning pajalan idupé tusing sida baan ngitungang. Sakadan utsaha ané kajalanin rasané makejang pocol. Disubané liwat pitung dina mara ia maselselan. Ia kuciwa sajan nepukin asil ujiané ané matémpél di papan pengumuman. Ia maan nilai jelékan tekén timpal ané nempa pagaéné dugas ujian. Getihné nadaksara menék ka pabaan. Getih ané ngaé sirahné klenyot-klenyot cara nagih makeplug. Rasa kuciwa ané tusing sida baana naanang ngaé ia makita nyerit, ngempahang kasekelan atiné ané sedek maluab cara lahar gunung nagih muncrat, maletus. Nanging ia mautsaha nyabarang paukudan, ngunjal angkihan apang tusing nu sengal-sengal. Ia ngarepang timpal-timpalné énggal teka apang ada ajaka makaengan. Kéwala nu semengan sajan, tondén galahné pada teka. Di durin Putu majujuk ada ruangan lab komputer, tongos ané makurung aji kaca. Ada sawatara duang dasa liuné komputer ané majérjér neket ka temboké. Di méja tulis di bucu ada anak luh negak sedeng nulis. Mbak Asih, kéto anak luhé ento biasa kaukina. Ia pegawé ané maan tugas ngrunguang lab komputer. Buka ada anak nguduhang Putu lantas macelep ka ruangan lab komputer. Ia matari tekén petugasé sinambi maksaang déwék makenyem satondén nganggon komputer. Yadiastun mara malajah nganggon komputer ia ngawanénang awak mukak komputer di arepné. Ané bisaanga tuah ngetik dogén nganggon MS Word. Jerijin limanné lantas magaé di duur kibodé. Pagaéné lantas nengok di layar komputeré mamunyi: Putu Lengeh! Putu Lengeh! Nganggon sastra maukuran gedé-gedé kanti ngebekin monitor.

80


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

81


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Ia makenyem nepukin asil pagaéné. Ulesné liang kenehné atawa marasa lucu nyidaang nyacad paukudan nganggon asil teknologi modéren. Nanging, timpal-timpalné ané lantas nengok sakabesik pada ngon tusing nawang unduk. Kéwala Putu tusing ja ngarambang. “Suba maca asil ujian?” Putu matakon tekén Benny ané majujuk paek di sampingné. Ané takonina manggutan. “Cang kal protés,” kéto ia masaut masemu gedeg. “Sing pantes cang maan asil amunto.” “Amunkén pantesné?” Nadak sara Putu makita manesin timpalné buka ia manesin déwékné padidi. “Lengeh!” Benny ngadésem. “Ci liang maan asil buka kéto?” Benny lantas ngedeng Putu ka papan pengumuman. “Tolih,” raosné enteng. “Masak sing ada nang abesik maan nilai sedeng. Cang sangsaya, pasti ada ané sing beneh ené.” “Nilai cangé beténan kén sedeng.” “Patuh. Ené patuh artiné kén sing lulus. Anggon gena ngelah sertipikat ané tusing dadi adokang?” “Kénkén?” “Béh, sing kakeneh baan? Ada mirib bank ané nyak nerima pegawé ané asil ujiané jelékan kén sedeng?” Putu maplengek satondén masaut. “Ulesné ené ulian iraga maseka dugas ujian. Dadiné asil ané bakatang anggapa tusing murni.” “Kadén ada pengawas. Ngudiang endepina?” “Mirib baana iraga anggapa suba pada kelih tur pantesné bisa matingkah cara anak kelih, nanging iraga makejang cara anak cenik. Malaksana sakita keneh. Tusing jujur. Dija ada bank lakar nyak nerima pegawé ané tusing jujur?” “Béh, ené mara ya. Suba rugianga nu masé mapaélon,” Benny ngrenggeng. “Ené painget apang iraga mulatsarira.”

82


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Ah, cang kal ngomong ajak instrukturé,” Benny tusing ngrunguang raos Putu. Kadropon ia laut nuunin tangga. Putu mabalik ka lab ngamatiang komputer. Teked betén tepukina Benny negak mapangsegan di malun mejan customer service. “Ia sing ada,” kéto ia ngaraos dugas Putu maekin. “Nah eda ja sangetanga. Ulesné suba sing dadi kudiang buin,” Putu masaut. Benny mendep, ngenah kuciwa sajan. Sujatiné Putu masi marasa kakéto. Nanging krana ia marasa asil ujiané tusing lakar obah, ia luungan mendep. “Kal mulih jani?” Putu matakon disubané nyidaang ngajak Benny pesu uli tongos kursusé. Yadiatun nu marasa sekel Benny manggutan. Makadua lantas mapencar. Putu nindakang batisné beneng ka malu, Benny majalan ka samping nuut trotoar di malun Melawai Plaza. Tusing makelo Putu suba majujuk di sisin jalané ngantiang montor bis ka Kalideres. Sambil ngantiang, acepok pindo ia matolihan ka samping ka trotoar di malun Melawai Plaza. Becat pajalané Benny, tepukina timpalné ento suba ngliwatin plaza. Sakéwala ada ané tusing beneh tepukina. Sagét ada anak muani maekin Benny tur ngaraos jengat. Mapan pinehina timpalné sedeng ngarepin pikobet Putu kadropon nyagjagin. Pas teked ditu anak muani totonan nyekuk baong Benny kanti sukeh baana mangkihan. “Ada apa ené?” Putu lantas mautsaha malasang, nanging nak muani ané mamua sangar ento nuludang Putu kanti ia makirig nagih ulung. “Eda bareng-bareng! Magedi uli dini yén makeneh slamet!” Tangtanga buka kéto getihné Putu maluab. Ia maekin anak muani ento sambilanga nengneng matané. Persis buka cowboy ané sayaga nantang masiat besik lawan besik. Sagét inget ia tekén Anak Agung Ngurah ané ngaplakin muané. Mamanes, anak muani di maluné tepukina cara Gung Aji. Ngancan gedeg basangné. Nadaksara inget masi ia tekén Papah Tiong ané taén ngurukang kungfu. Jani suba galahné ngadokang, kéto ia mapineh.

83


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Hé, lébang ia. Raga arepin!” Anak muani ento nglébang Benny. Tusing ngomong apa-apa ia lantas nyagur Putu, nanging Putu makelid sambil nlejek selangkangan anaké totonan ané lantas makirig daah-duuh naanang sakit. Kala Putu nyagjagin lakar nyagur Benny nambakin. “Eda Tu. Suud monto. Depang ené dadi urusan raga padidi.” Anak muani ané mara sajan tinjaka lantas nuding Putu. “Awas ci!” Putu nu makita ngladénin anaké totonan kéwala Benny mautsaha nambakin. “Suud Tu, sing kéto carané.” “Raga sing demen nepukin awaké ketoanga.” “Mulih ma!” “Ndén malu, apa sujatiné urusan cié ajak anaké totonan?” “Ené masalah pribadi. Mulih ma, eda antianga ia teka ajak timpal-timpalné. Bisa kroyoka ci nyanan.” Kroyoka? Jejeh masi Putu ngenehang. Ento awanan ia lantas ngénggalang menék ka bis ané suba teka disubané ngorahin Benny apang ati-ati di jalan. Putu gregetan. Ada urusan apa ya Benny ajak jalema ané masib cara bégal ento? Eda-eda ia mula bégal. Ené sinah tusing ja urusan ngenénin anak luh. Urusan apa ya? Tusing nyén jalemané totonan ada nak nundén? Jalema ané bayahé tekén nyén kadén apang mragatang urusané ajak Benny mapan ia padidi tusing nyidaang mragatang. Putu dadi inget tekén satuané Herman ngenénin jalema ané sambata préman. Jalema ané ngalih isin basang aji meres anak lén mamodal uat dogén. Jalema ané las ngamatiang anak ulian pipis ané tusing amunkén. Putu nyapnyap, eda-eda jalema ané tlejeka ibusan ento préman. “Permisi…” Putu makesiab napetang anak muani gedé ganggas bréwok sagét majujuk di sampingné. Nanging bayuné énggal degdeg disubané nawang anak muani ento tuah lakar negak di sampingné.

84


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Bis majalan adéng-adéng sambil ngantiang penumpang. Kernété tusing suud-suud makaukan: “Kalideres… Kalideres…, liwat tol!” Yadiapin bis suba bek nu masih ada penumpang ané nyak menék laut majujuk maseksek di tengah. Pengamén masih bareng nyelag ka tengah lantas majujuk di samping sopiré. Putu mara tangeh yéning pengaméné anak luh. Mabok bawak nganggon celana jins ané entudné bolong ia ngenah cara nak muani. Ané ngaé Putu ngon alat ané anggona ngamén tusing ja gitar nanging tip karaoké. “Rahajeng siang,” kéto pengaméné nyapa lantas mabasa-basi akejep satondén ngawitin magending. Putu tusing makijapan. Tlektekanga terus pengamén ané ngisi mik magaya cara penyanyi sedek pentas di duur panggungé. Suud magending ia ngindengang kantong laad bungkus kopi, enjuhanga di arep sakadan penumpangé. Mapan tembangné madingehan luung, liu anaké las mapunia. Kéto masé Putu bareng nyalepungang pipis ka kantong ané indenganga. Mendep-mendep Putu metékin kuda ya kanti maan punia awainé. Tuah adasa menit mirib tusing kuangan tekén limang tali rupiah mapunduh baana. (masambung…)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

85


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

puisi i kadék krishna dwimartopaz kory

86


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Suryan Sang Hyang Parama Kawi

Cuit cuit krik krik kek kek ... Suit suit kik kik kyah kyah... Suaran manuk ngresep ring hati Ngentenin manah jagi metangi

Syah.. Syuh.. Ssttttttt.. Nyah.. Nyuh.. Piyah.. Piyuh.. Suaran Ida ritatkala jagi mesunar Sang Hyang Parama Kawi, Ida sane nitahang Sane ngaryanin, sane ngeleburin

Rikalaning suryan ida sampun mesunar Macihna semeng sampun tajeg Suryannyane nyusup ring sahananing sarira Sami jagat keni surya

Surya muncak nyujur langit Jagat panes ngenenin gumi Nyiksik kulit krane panes tan madewa ratu

Syah.. Syuh.. Ssttttttt.. Nyah.. Nyuh.. Piyah.. Piyuh.. Uhhhh.. Pemargin suryan Ida nyansan keleb Macihna wengi sampun rauh

87


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Warnan Tridatu katolih ring langit Suryan Ida keleb ngawinang jagat nenten mesunar Wengi rauh pacang nincapang kasujatianyane Cahyan Ida kagentos olih Sang Hyang Candra Sane mesunar suci lan kasinggih hening

Punika kesaktian Sang Hyang Parama Kawi Swastyastu, atur pangebaktin titiang Dreda suci heneng heninging budi Lungguh linggih Sang Hyang Parama Kawi

Abang Kaler, 8 April 2020

I Kadek Krishna Dwimartopaz Kory, embas ring Culik, 08 November 2001. Mangkin masekolah ring SMA Negeri Bali Mandara kelas XI MIPA 2. Naanin polih jayanti 3 Cipta Puisi FLS2N, Peserta Cipta Puisi tingkat nasional, jayanti 2 tingkat kecamatan Baca Puisi Basa Bali lan Juara 2 Pidarta

88


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Satua Cutet

jomblo Ni Putu Asriani Putri

Rikalaning

nyaluk

sandikala,

suryané

mengkeb mesalin tekén bulanné.Wenginé mangkin

bulanné

nyihnayang purnama

masunar

rahina né

galang,

purnama.

mangkin

akéh

Rahina anaké

mapenganggé sarwa putih ngaturang bakti ka

pura.

Nanging

wénten

masih

anak

truna mabaju pacul, negak melengok di rurungé.

89


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Éh Wayan ngujang cai negak dini padidian? Énggalan manjus ajaka ka pura,” Wayan Kerug tusing nyautin raos méméné ipun seleg iteh malengok di rurungé, liu anaké mentas bajang-bajang ngajak tunangané

ka pura, mapangenan Wayan Kerug nepukin. Ngamimik padidina Wayan Kerug, “Aduh kéné sajan idup awaké, goba suba bocok tuuhé ngancan ngawayahan salinganké ada ajak ngantén, tunangan tusing ngelah.” Komang Sepur kedék ngerikik ningehang Wayan Kerug ngemikmik, “Éh Wayan, saja goban cai bocok dong melahang solah cainé, kéngkén anak luh nyak paek ngajak cai? Tolih to goban cainé rerainan nu ngoyong di rurungé dija ada anaké demen, nang tegarang ibané melahang cai maparisolah diapin goba bocok nyen yin suba solah luung maan ja tunangan cara icang.” Mesaut lantas Wayan Kerug, “yin pikir-pikir saja munyin cainé Mang, tusing ja goba gén dadi ukuran.” Komang Sepur iteh ngedékin Wayan Kerug, “aduh Yan… Yannn suba cara anak belog-belogan cai, nah bedikin berpikir pang sing setrés nyanan awaké kal ka pura malu.” Komang Sepur lantas mejalan ka pura ngalain Wayan Kerug sané malengok di rurungé. “Wayan… mémé lakar ka pura cai sing milu?” kéto méméné Wayan Kerug matakon, masaut lantas Wayan Kerug, “tusing mé, icang ngijeng gén jumah kuwala ingetang mé, tunasicaang nyén panaké apang énggal maan jodoh.” Ngedébros méméné Wayan Kerug, “dong ibané mebakti tunasicaang awaké pang tegteg, kéto suba cai cara nak buduh jani.” Wayan Kerug mendep tusing nyautin raos méméné. Kacarita sunaran suryané ngrangsuk ring jendélané, Wayan Kerug selidan suba bangun nanging ia tusing ngujang-ngujang. Méméné Wayan Kerug negak di ambén paonné sambilanga ngisi suunan lakar ngalih saang ka tegalé. “Yann… mai tulungin mémé ka tegalé ajaka ngalih saang, mémé suba tua sing ngidang liu masuunan, cai awak nu siteng cai cagerang mémé.”

90


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

91


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Masaut bangras lantas Wayan Kerug, “duh mémé né, sing tawang mémé icang mara bangun, cang kondén madaar nasi suba ajaka ka cariké, nah kemu malu majalan maluan nyanan icang nutut ka tegalé.” Méméné Wayan Kerug lantas majalan ka cariké ngamimik ia dijalane “lacur deweke kene ngelah panak, dong suba miara uling cenik kanti kelih, jani disubané kelih sing dadi anggo gena.” Tusing kerasa méméné Wayan Kerug suba neked di tegalé liu saang tuh tuh ulung demen pesan atiné. “Mih déwa ratuu liu sajan saangé puk, kal duduk énggalin néh punduhin gén malu dini, bénjep Wayan Kerug teka ia lakar orin nyuun ngaba mulih.” Kacarita né jani Wayan Kerug suba suud ngajeng, ia lantas mabaju buuk lakar ka tegalé nulungin méméné ngalih saang. Ring marginé Wayan Kerug majalan sambilanga magending-gending saget inget ia bin déwékné tusing taén ngelah tunangan, marasa iri di keneh nepukin timpalné suba pada ngandéng tunangan. Sambilanga majalan, ipun mapineh kéngkén ya asané yéning ngelah tunangan. Risedek Wayan Kerug majalan ngentasin carik, ditu lantas ia nepukin widyadari ring mercapada di tengah cariké. Angob pesan Wayan Kerug nepukin “Béh jani suba awaké maan tunangan, lakar jagjagin malu ajak makenalan nyén nawang nyak ajak icang,” kedék ngerikik Wayan Kerug lantas jagjagina anak ceriké ento. Ngerugtug tangkah Wayan Kerug nepukin anak luhé ento bokné éndép, kulitné putih nyentak, nganggon rok mini. “Luh jegég sira wastan I Luhé? Dados padidian dini di cariké?” Anak eluhé ento tusing masaut, ngaénang Wayan Kerug bingung, ngamikmik ipun padidiana. “Adi ya tusing nyautin munyin icang nah? Apa ia lek?” Wayan Kerug tusing kirangan daya laut ipun ngelut anak luh ento, nanging tusing masih memunyi anak luh ento. “Luh, mirib Luh lek ngajak beli, timpalin beli dini nah Luh, pedalem I Luh pedidi di cariké.” Wayan Kerug iteh ngelut anak luh ento demen pesan atiné maan ngajak anak luh, tusing tawanga méméné di tegalé makelo ngantosin

92


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Wayan Kerug lagutan saang suba mapunduh. “Kéné sajan awaké ngelah panak, ngorahang lakar mai kanti tengai tusing ada nengok. “Sebet makaengan méméné Wayan Kerug di tegalé ngingetin panakné, sagét ada anak kauk-kauk ngaukin méméné Wayan Kerug. “Me... Mémé Wayan...” Mesaut lantas méméné Wayan Kerug, “Yih Kadék Keplug... Nak éngkén né Dék? Ngaukin mémé.” Kadék Keplug nu iteh kedék bungker ipun ngomong maurab kedék, “Mé.. mai ja delokin Wayan Kerug ditu di cariké, ya buduh mirib panak mémé to mai ja mé." Risampuné neked di cariké, makesyab Mémé Wayan nepukin panakné, “éh cai Wayan, ngujang cai ngelut nékéto?” Masaut lantas Wayan Kerug, “yih mé, jegég demenan icangé o? nggal jani meme ngelah mantu me, lakar ajak icang mulih nyanan" Mesaut bangras memene "eh cai buta apa kengken sing tawang cai ento lelakut kaden cai jeleme to." Mekesyab Wayan Kerug ningeh munyin memene laut ipun nlektekang anak ane gelute ento mekaik Wayan Kerug lantas ngentung lelakute ento "Aduh me adi bakat lelakut orahang icang anak luh jegeg." Kadek Keplug bungker ningehang munyine Wayan Kerug laut ipun ngeraos "Ento suba cai bes mekelo jomblo, lelakut orang cai anak luh hahaha." Wayan Kerug lantas mulih, ipun lek kedekine ngajak Kadek Keplug.

Ni Putu Asriani Putri Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya, Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar

93


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Saseleh

gerubug I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Dugasé malu, gumin Nininé kena gerubug agung,” I Nini ngawitin tuturné. Buka biasa satondén masaré, tiang tuturina satua. Magenepan satuané: Siap Selem, Kuluk Gadang, I Sampi Wadak, I Belog, Radén

Galuh, Mén Blénjo, Kambing tekén Bojog.... piiih ber liu pesaja! Bilang wai malénan satuané. Dija kadén I Nini nuduk satua, bisa begeh kéto nyidang béna ngarambang. Petengé ento, tumbén tuturan satuané malénan. Tusing unduk baburon, tusing satua rarikrikan. Sakéwala tutur pesaja. Saja saja taén tepukina tekén I Nini. “Mara pesan suud yuda puputan Badungé. Dugasé ento Nini mirib matuuh pitung tiban. Suba inget tekén awak. Suba nawang munyin keplagan bedil lan meriam. Guminé kena gerubug agung. Anaké mati pacégcég. Tuni semeng negen anak ka sema, sanjané ia ané tegena ka sema.” I Nini nyatua, panyingakané nerawang, mirib ngingetang dugasé malu. Tiang nuléngék ngantiang satuané... “Anaké tepén gering. Ngutah mising, awai sagét mati. Kanti tusing ada anak bani pesuan umah. Angkul-angkulé maisinin uékan béékan...” “Pang kénkén, Ni?” tiang matakon.

94


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

“Anggo sawén. Yén sekalané cihna anaké di karangé ento sedeng nyingid. Sing dadi delokin, sing nerima tamiu. Yén niskalané, apang buta kala ané ngeranaang gerubug sing bani nekain.” “Ooo....” tiang ma o dogénan. “Sirahé mabedbed uékan béékan masi.” “Pang kénkén Ni?” “Sawén awak. Anaké apang tusing ngusud, iraga masé tusing ngusud anak.” “Ooo...” buin tiang ma o. “Takut Nininé tan sipi. Cicingé nyalung sing papegatan. Mémén Nininé nundén mengkeb di longan.” Tiang gaok pesaja, mireng unduk mengkeb di longan. “Di longan Ni?” “Ae, di longan! Mengkeb ditu wai wainan. Dedarané bekelang ka longan. Ngenceh, meju, mara pesuan. Kéto Nini bulan bulanan kanti suud gerubugé. Ulian ento Nini nutugang tuuh buka jani. Anaké ngorahang, Nini sisan gerubug, mawat kawat matulang besi magetih kantawali!” Piiih... nerawang keneh tiangé dugasé ento. Bakat sikutang ka awak, ambat jelék asané masekep di longan bulan bulanan. Sing maan melali, sing maan maplalianan. Jani tiang suba tua. I Nini suba malinggih di rong tiga. Gering coronané nibénin buka jani, pemeréntahé nitahang: sing dadi pesuan umah, jaga jarak sing dadi maramén-ramén. Apang tusing sayan banteh gerubugé. Inget tiang tekén tuturné I Nini. Dong kéto ya pidan tatujoné masang sawén tur mengkeb di longan?

***Tutur tetamian saking Nini Simpreg. Dané embas ring Sibang. Duk Puputan Badung, dané ngangken mayusa sawetara pitung tiban.

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

95


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Pangawi

madé taro

96


Suara Saking Bali

M

Édisi XLII | April 2020

adé Taro embas ring Désa Sengkidu, Karangasem, warsa 1939. Ngawit nyurat puisi lan cerpén Indonésia daweg ngranjing ring SGB Gianyar (1953). Puisi miwah cerpén punika akéh sané

kamuat ring koran-koran Jakarta luiré Suluh Indonésia, Berita Minggu, Sinar Harapan. Talér kamuat ring koran-koran sané terbit ring Bali luiré Suara Indonésia, Angkatan Bersenjata, lan Bali Post. Ngawit warsa 1979, dané ngwangun Sanggar Kukuruyuk, genah alit-alité malajah maplalian, magending, masatua, ngwacén puisi, miwah matéater. Ngenénin plalian, gending miwah satua, dané sampun ngamedalang buku (cakepan) akehnyané lintang ring limolas. Cakepan-cakepan punika wénten sané kamedalang ring Bali, taler wénten ring Jakarta miwah Yogyakarta. Piagam penghargaan sané sampun kapaica luiripun: Guru Teladan saking Gubernur Bali, Seni Kerti Budaya saking Bupati Badung, Bali Award (vérsi tabloid Bali Aga) saking Gubernur Bali, Adikarya saking lKAPI Jakarta, Anugerah Permata (versi Permata Bank) saking Gubernur Bali. Cakepan puisin dané sané mamurda Bébék Punyah kapupulang saking puisi-puisi dané sané maanggé rarikrikan ring Sanggar Kukuruyuk, taler wénten sané sampun kamuat ring média cétak Canang Sari, Buratwangi, Bali Post, miwah Bali Aga.

Catetan: Biodata puniki kaambil saking cakepan pupulan puisi Bébék Punyah

97


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Kitut

kéné carané dadi anak buduh I Putu Supartika

ngééééénggg…. ngéééééngggggggg… ngéééénggg

98


Suara Saking Bali

H

Édisi XLII | April 2020

ahahahahahaha wkwkwkwkwkwkwk….. Ckckckckckckckckck suba orain hahahahahahaha. Kiak kiak kiak kiak kiak kiak kiak. Ménggggg…..

méééoooonggggg…

hiya

hiya

hiya

hiya

kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka kakakakakakakakakakakaka. Panak bikul, panak kakul, panak cainé, panak méméné, panak léak. Héhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhéhé. Apa ci kedék? Kadén ci, cang mémén cainé? Suba ngamah cai Yan? Ngéééééngggggggggg…. bruuuummmmm….

brrrummmmmmm….

bruuuummmmm….

bruuuummmmm….

tiiiittttttttttttt. Ngééééééééngggggggg…. ngéééééééééngggggg…. bruuummmmm… brrruuuuuummmmmm….. tiiiiiiiitttttt… Apa tolih-tolih cai? Cai iri jak cang? Cai iri ajak kabagusan cangé? Suba uli pidan aké ngorahin cai, léak cai sing ningeh peta. Inggih jro, durusang nika mamargi, alon-alon ring margi. Tiang ten ja pacang ngulgul. Tiang nika sayuwakti subakti sareng jro. Mamargi jro, sampunang ngarubéda ring genah tiang. Tiang nunas nika jro.

99


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Tabék pakulun Ida Bhatara sané malingga ring merajan, sané malingga ring plangkiran, Ida Bhatara Pura Dalem, Ida Bhatara Pura Dadia, Ida Bhatara ring tugu, Ida Bhatara ring kembulan, Ida Bhatara ring taksu, Ida Bhatara ring natar, Ida Bhatara ring akasa, Ida Bhatara ring siwaduara, Ida Bhatara sané malingga ring Gung Kawi, ring Gunung Agung, ring Gunung Lempuyang, ring Gunung Sari, ring Gunung Indrakila, ring Gunung Seméru. Iiiii… I Luh jegég hihihihi… Jegég I Luh? Hahahah hihihi hahaha hihihi hahaha hihihi. Tiang bagus Luh? Hihihihi…. Luh jegég, dija I Luh jegég hihihihi… Nyak I Luh jegég dadi anun tiangé hehehehe… Anun tiangé Luh, nyak Luh? Anun I Luhé ajak anun tiangé nyak patuh? Patuhké anun I Luhé ajak anun tiangé? Cobak édéngang anun I Luhé ajak tiang. I Luh jegég, anun I Luhé anu Luh, anu tiang anu Luh. Apaké anun I Luhé anun tiangé anun I Luhé anun tiangé anu Luh? Anu Luh, tiang dot anu ajak anun I Luhé hihihihi… Luh nyak maang anun I Luhé apang anun tiangé ajak anun I Luhé dadi anu ané anu? Anun I Luhé kénkén jani? Apaké anun I Luhé suba di anun tiangé dadi anu ané anu lakar anu? Yén suba anun I Luhé dadi besik ajak anun tiangé, tiang dot ngaé anu ané nyidaang ngaénang tiang anu lan anun tiangé ajak anun I Luhé dadi anu ané tusing anu, apang tiang marasa anu. Gedé apa cenik anun I Luhé? Anun tiangé gedé sakéwala I Luh nyak ningalin anun tiangé? Hihihihihihi, tiang mukak celana…

100


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

Kamus

Kamus Bali – Indonesia am.put, am.put.ang v kebutkan; kibaskan; am.put.anga v dikebutkannya; am.put.in v kebutlah (tt debu, sarang laba-laba, dsb); ka.am.put.ang (kam.put.ang) v dikebutkan (oleh); ngam.put.ang v mengebutkan; ngam.put.in v mengebuti 1

amu, nga.mu-amu v memelihara

3

amu, nga.mu-amu v merengut

amud v lepas; cabut (dr ikatan, anyaman); amuda v dicabutnya; amud.ang v cabutkan; amud.anga v dicabutkannya; amud.in v cabuti; amud.ina v dicabutinya; ka.a.mud (ka.mud) v dicabut (oleh); ma.a.mud (ma.mud) v tercabut;

101


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

ma.a.mud.an (ma.mud.an) v tercabut, terlepas; sampaté ~ sapu itu terlepas; nga.mud v mencabut: ~ lidin sampat mencabut lidi (dr ikatannya); nga.mud.ang v mencabutkan; nga.mud.in v mencabuti amuh a lapuk amuk v amuk; amuka v diamuknya; amuk.ang v mengamuklah: ~ suba ibané apang juka tekén polisiné mengamuklah kamu biar polisi menangkapmu; ka.a.muk (ka.muk) v diamuk (oleh); nga.muk v mengamuk: ada anak buduh ~ ada orang gila mengamuk; pa.a.muk (pa.muk) n caranya mengamuk amul → lamun 1

amun p lamun

2

amun n sebesar: awakné -- gebehé badannya sebesar gentong;

amun.apa p seberapa; amun.api Ami p seberapa; amun.ika Amin sebesar itu; amun.iki Ami n sebesar ini; sebegini; amun.né n sebesar ini; amun.to n sebesar itu amung Asi adv hanya sekadar -an akhiran 1 lebih; 2 tempat; 3 benda: kikih-- pemarut; cenik-- lebih kecil; tegak-- tempat duduk; ana v ada: -- tan -- ada tidak ada anak 1 n orang; -- Bali orang Bali; --é ageng, ki pembesar; pemerintah; -- cerik anak kecil; 2 pemarkah kontras: wiadin ririh -- liu enu pelajahan walaupun (kamu) pintar, masih banyak yg perlu dipelajari; 3 pronomina penunjuk: kija bapanné? -- ka uma ke mana ayahmu? dia ke

102


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

sawah; ngudiang sing nganggon seragam? -- nu belus mengapa tidak memakai seragam? seragam saya masih basah; -- Agung gelar bangsawan di Bali; -- gumanak anak-beranak; -- luh perempuan; -muani laki-laki; -- pipis bunga uang; -- ubuh yatim piatu; anak-a.nak.an ma.ta n orang-orangan mata; ka.a.nak.ang (ka.nak.ang) v dibungakan (oleh) (tt uang); ka.a.nak.in (ka.nak.in) v diberi berbunga (oleh) (tt uang); ma.a.nak (ma.nak) v beranak; -- salah melahirkan anak kembar laki perempuan (yg zaman dulu dianggap aib bagi wanita bukan tri wangsa); ma.a.nak.an (ma.nak.an) v beranak; ma.a.nak.ang (ma.nak.ang) v 1 memelihara agar beranak; menangkar; 2 membungakan uang; ma.a.nak.in (ma.nak.in) v membungai (tt uang); nga.nak.ang v membungakan (tt uang); nga.nak.in v memberi (membayar) bunga uang; pi.a.nak Aso n anak ana.man Asi n ketupat ana.mi.ka Asi n jari manis anan, nga.nan.in v membabat bersih (tt pematang); anan.in v babat bersih; ka.a.nan.in (ka.nan.in) v dibabat bersih (oleh) anang → nang Anan.ta.bo.ga → Antaboga anan.ta.sa.na n sikap badan pd waktu permulaan sembahyang anar.kis.me n paham yg menentang setiap kekuatan negara anas a 1 besar dan panjang: -- batisnÊ kakinya besar dan panjang; 2 bersih dan licin: -- pundukannÊ pematang itu bersih dan licin; anas.ang v 1 luruskan; 2 bersihkan sampai licin;

103


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

anas.in v 1 luruskan; 2 bersihkan sampai licin; ka.a.nas.ang (ka.nas.ang) v 1 diluruskan (oleh); 2 dibersihkan sampai licin (oleh); ka.a.nas.in (ka.nas.in) v 1 diluruskan (oleh); 2 dibersihkan sampai licin (oleh); nga.nas.ang v 1 meluruskan; 2 membersihkan sampai licin; nga.nas.in v membersihkan sampai licin 1

an.cab v loncati;

an.caba v diloncatinya; an.cab.ang v loncatkan; tinggikan; an.cab.anga v diloncatkannya; ditinggikannya; an.cab-an.cab v naik-turun (berjalan): ~ pajalanné caranya berjalan naik-turun; ka.an.cab (kan.cab) v diloncati (oleh); ma.an.cab (man.cab) v terloncati; ngan.cab v meloncati (spt pd waktu naik sepeda, kuda, dsb) 2

an.cab, an.caba v digenanginya;

an.cab.ang v banyakkan/perbanyak airnya; an.cab.anga v dibanyakkannya/diperbanyaknya airnya; ka.an.cab (kan.cab) v dibanyakkan/diperbanyak airnya (oleh); ka.an.cab.ang (kan.cab.ang) v dibanyakkan/ diperbanyak airnya (oleh); ka.an.cab.in (kan.cab.in) v dibanyakkan/ diperbanyak (tt air) (oleh); ma.an.cab (man.cab) adv kebanyakan (tt air); ngan.cab v penuh sampai berlimpah (tt air): yéh umané ~ pundukan air sawah itu melimpah sampai melewati pematang; ngan.cab.ang v memenuhkan sampai berlimpah (tt air); ngan.cab.in v melimpah (tt air) 3

an.cab → lancab

104


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

an.cag, an.cag-an.cag.an a mendadak; ma.an.cag-an.cag.an (man.cag-an.cag.an) a dl keadaan mendadak an.cak n sj pohon bodi yg daunnya berbentuk jantung, tingginya bisa mencapai 15 meter an.cak-an.cak n anyaman dr bambu pd alas sangkar (ayam, burung, dsb); -- saji 1 pagar dr bambu yg runcing dan dianyam; 2 batas pekarangan keraton; pekarangan di belakang pintu gerbang an.can, pang.an.can n pegangan pd titian 1

an.cang n lidi: -- sampat lidi sapu

2

an.cang, pang.an.cang n pelayan di pura;

an.cang.an n abdi yg berupa makhluk halus pd suatu tempat suci; an.cang.in v ladeni; ngan.cang.in v meladeni 3

an.cang n penancap;

an.canga v ditancapnya; an.cang.ang v tancapkan; ka.an.cang (kan.cang) v ditancap (oleh); ka.an.cang.ang (kan.cang.ang) v ditancapkan (oleh); ma.an.cang (man.cang) v tertancap; ma.an.cang.ang (man.cang.ang) v menancapkan; ngan.cang v menancap 1

an.cap v potong ( tt pucuk tanaman);

an.capa v dipotongnya pucuknya; an.cap.in v potongi pucuknya; ka.an.cap (kan.cap) v dipotong pucuknya (oleh); ka.an.cap.ang (kan.cap.ang) v dipotongkan pucuknya (oleh); ma.an.cap (man.cap) v terpotong pucuknya; ngan.cap v memotong pucuknya: ~ pagehan memotong (memangkas) pagar;

105


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

ngan.cap.ang v memotongkan pucuknya 2

an.cap v banting;

an.capa v dibantingnya; an.cap.ang v dibantingnya; an.cap.anga v dibantingkannya; ka.an.cap (kan.cap) v dibanting (oleh); ka.an.cap.ang (kan.cap.ang) v dibantingkan (oleh); ma.an.cap (man.cap) v terbanting; ngan.cap v membanting; ngan.cap.ang v dibanting (oleh); 1

an.car n sj pohon yg getahnya beracun

2

an.car v loncat;

an.car.in v loncati; an.car.ina v diloncatinya; ngan.car v meloncat an.car-an.car n anak sumpitan berupa anak panah an.cat v panggang; an.cata v dipanggangnya; an.cat.ang v panggangkan; an.cat.anga v dipanggangkannya; ka.an.cat (kan.cat) v dipanggang (oleh); ka.an.cat.ang (kan.cat.ang) v dipanggangkan (oleh); ngan.cat v memanggang; ngan.cat.ang v memanggangkan; pa.ngan.cat.an n tempat memanggang

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

106


Suara Saking Bali

Édisi XLII | April 2020

107


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.