Majalah Suara Saking Bali XLIII

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Daging Majalah Pamahbah léak lanang léak wadon léak kedi (I Gusti Putu Bawa Samar Gantang) 2 Lawat-lawat agama gajah (IGA Darma Putra) 10 Isin Lontar perau ring sagara sanghara (Putu Éka Guna Yasa) 16 Satua Cutet rok (Komang Adnyana) 20 perang léak (IGB Wéda Sanjaya) 46 palajahan ngawi (Séno Gumirang Aji Darma) 63 buung pesu, payu seger (Putu Ardana Bukian) 84 Satua Bali satua lubak jénggot 41 Artikel indik titiang lan sastra bali modérn (I Komang Alit Juliartha) 36 gumi grubug ulian corona (I Gedé Kariasa) 105 Puisi Bali puisi-puisi indik klungkung 28 puisi-puisi i kadek darsika aryanta 53 puisi-puisi i wayan ésa bhaskara 72 puisi-puisi i wayan kuntara 99 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 80 Satua Masambung sang boma (10) 57 mawa madui (9)--I Ketut Sugiartha 92 Geguritan bongkling 25 Gegonjakan léak!!! (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 13 Pangawi i gusti putu bawa samar gantang 108 Kitut mr. corona (Ni Ketut Ayu Sugati) 112 Kamus

kamus 114

1


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Pamahbah

léak lanang léak wadon léak kedi I Gusti Putu Bawa Samar Gantang

AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA AAAAAAAAAAAAAAAAA AAAAAAAAAAA AAAAA AAA AA A I Ya A Wa Sa Na Ba Ma Ta Si Ta Ma Ba Na Sa Wa A Ya I Ya A Wa Sa Na Ba Ma Ta Si Ta Ma Ba Na Sa Wa A Ya A Wa Sa Na Ba Ma Ta Si Ta Ma Ba Na Sa Wa A Wa Sa Na Ba Ma Ta Si Ta Ma Ba Na Sa Wa Sa Na Ba Ma Ta Si Ta Ma Ba Na Sa

2


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Na Ba Ma Ta Si Ta Ma Ba Na Ba Ma Ta Si Ta Ma Ba Ma Ta Si Ta Ma Ta Si Ta Si A Wa Sa Si Sa Wa A I Ya I Ya Ya Ya Ya Ya Ya Hyang Hyang Durga Biang Durga Hyang rajah sembahku rajah rajah sambléh samelulung ayam sambléh rajah getah getih getah rah réh roh dadosan api dadosan api dadosan api dadosan api dadosan sedangan manah sedangan angen sedangan angin api papusuhanku api peparuku api ampruku api atiku api siwadwaraku api api puserku api limpaku api jroanku api lidahku api mataku api api ning api awak gumi awak langit awak gumi awak api ning api api sebala nambang sebala gamang sebala mambang sebala api api kukumbang api kukembang api kumambang api kukembang api kukumbang api kemangmang grégéktunggék keketeg tangantangan ludludpéng bhutabhuti bhutacuil bhutaterong bhutakubanda bhutabucari bhutaraja bhutaratu bhutabumi bhutapura bhutapuri bhutakala

3


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

bhutakroda angkara Durga durjana tranjana durlaksa asura tonyo memedi dogdogsil memedi tonyo YaYaaaaaaaaaaaaaaaaaYaY buas mata apiku nusuk wengi mungmung

antuk mata ring selaning lelata aku dados api sami ulap tandak mungmung manggeh mungmung aku dados api sami ulap antuk mata ring selaning lelata aku dados igum ring Ida iriki irung tulak angin lidah tulak langilangit tulak rasa arang arung irung mata kuping siwadwara iring rangréng arang réngrang amang among rénggong angon srmang gringong tiru sarwa prani sarwa angin sarwa toya sarwa api sarwa tanah jelun ma nga ba pa éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah hsah hrah hmang hsng Ung Ang Mang Ung Ang Rang Ung Ang Sang Ung Ang Bang Tang grem Mang hsang Pang Pang sung Sang Yang Yang Rang réng wong sremang Mang Yang Nyang Dang Jang Sang Bang Tang Yang Cang Rang Kang Ngang ngrengang Ngang Bang Sang Wang Lang Pang gremang Kang prong grang Wang hrang gram Kang Ung Ang Kang Ung Ang Mang Ung Ang Sang Ung

4


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Nang greng Kang Ung Ing Nang greng nggang Kang klang ngkang grang Kang Ung Ang Rang bleng Kang breng Gang Ung Wang grung Kang nggung Kang Ung Ang Gung Kang Gung Gung Gung Gung Kang Ong Ung Ang gmprong Ung Ang Gung Ung Ung Ung Ang grung Kang Ang Ang Ang mdngkung Kang king ngkang ngking ngkang nggung nggung Kang grang Gang Kang Ang Ung Mang Nang Ong Ang Mang Ong Ang Ong Ang A Ang O Ang O A Ong AO kam Bang aoura ura hra hrao hrah hrao hrah hrah hrah hra hrao wra hra rah hrah hrr prr krr krrk krak kwark kwrk kwaar kwaark kwaark kwaaaaarkakakakakakwaaaaark kwaark kwaark alir air agih api angit langit alum bumi ri ri ri ri ri ri ri ri ri ri ayu Dalem sétra peteng prapat campuhan ayu ajak sarwa bhuta agih tumbal ambah manusia iring amaran Durga am aum amah slépan lidah sangih taring delikan mata gambahan rambut tandak ia sang sung sang sng sng hsng hsng hsng sng sng srrrrrrr ayu aji wegig aji kret aji krakah aji griguh aji tranjana teluh désti aji ning léak lanang léak wadon léak kedi aji ning aji surup taksu léak amah pakpak cakcak sarwa galang ih uh éh oh éh

5


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

uh

ah

ih

ah

oh

ah

éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah éh ah hiah Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Hyang Ing Yang Ang Wang Sang Nang Bang Mang Tang Sing mdengkang mdengkung adigang adigung wrang wrung wrrrrrrrr srrrrrrrrrrr brrrrrrrrrrrrrr krrrrrrrrrrrrrrrrrr nglangi ring jroan Hyang Gamang ya warih ya purisa ya ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Ya Hyang riang riung sriang sriung wong wang wung gleng geng beng keng peng ngeng geseng sreng geng breng beng hrrrrp sirep seng seng seng srrrrrrr I Ya I Ya I Ya I Ya I Ya I Ya I AAAAAAAAAAAAAA AAAAAAAA AAAA AA A aku kecunduk ireng rupa Durga kala genah urip pati

6


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

tunggil Ya Ya Ya Ya Hyang sampunang neleng matanku sampunang matakén kudang jiwa pintaku sampunang matakén rékrak api Dalem rékrak Biang Durga Hyang takenin empu bhagawan maharsi pandhita para nabi punapi andih puser gumi mabo petaken lan nuding punapi manu sukla swanita kasmaran metu urip lan palatra gumi nuding rahina nuding gumi rahina nuding manu nuding rahina merem metangi mekarya ngajeng mekarya metangi merem rahina nyumpena kari rahina utawi kepung seduk utawi wareg osek utawi lila arjawa utawi corah neraka utawi suarga dharma utawi adharma AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA rariiiiiiis lu siluh sayu sagung dayu désak mémé biang mbah nini dadong kumpi niang kakiang puja api karana duleg petakén lan petuduh duleg petuduh lan petakén duleg duleg matanai duleg saptaloka sadrasa trisarira rereh taksu rahina sukra wraspati kliwon semut sadulur kala gotongan rereh lali désa kala patra lali bayu sabda idep keramas peluh bangké keramas daging kulit daki keramas

7


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

énak jilat nyungnyung jilat énak ééénak crongcong polo cetik cadang galak énak trimala catur sanak pancadatu pancamahabhuta énak sadripu sadtatayi saptatimira astakosa énak dasamala durlaksa asura ééénaaaaaaaaaak énak énak énak urip rajahku urip layu asep menyan dupa sandat cempaka layu cempaka sandat dupa menyan asep layu layu ia layu ia layu ia ai iaai aining manu aining satru aining manu aining iaai satruning bhuana agung bhuana alit satruning pertiwi apah téja bayu akasa nerawang neruwung awang uwung swang swung pasung grubug gring agung auuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuung AAAAAAAAAAAAAAAAAAAA warak sawo nila ijo sayong méga gumulung nandak nutusin lakuku urapin pudaksategal blegodawa sungsangwaringin bebahibongol bebahigongséng tungtungtangis jaranguyang pangpang celuluk kuplak kaplik lenda lendi dengen rarung dedemplé jakatunggul sampianemas pitikbengil bangkungmasebun bangkémaong api rékrak badé matumpang domas

8


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

haaaaah aku aras ijomaya bajra kalika brahma kamalara sida malung karuang agung aku arakapi léak lanang léak wadon léak kedi tunu langit tanah maiii léaaaaaaak ! mai ngigel iri sigug teluh désti rupa rupi maya mayi limbakang sengkala hiahahahahahahahahahahahahahaha a ba ca : da fa ga ha ja ka la ma na pa qa ra sa ta va wa xa ya za pht pht pht aaa haaaaaaaaaaaaaaaaaaaa ! A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A

Tabanan, 13 September 1979 Tabanan, 11 Januari 1983 Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan “Puisi ‘Modré’ Samar Gantang” kakawaian I Gusti Putu Bawa Samar Gantang

9


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Lawatlawat

agama gajah IGA Darma Putra

Gajah awakné gedé ganggas misi tamulélé lantang. Batisné masih gedé-gedé, kulitné katos. Yén batis gajahé ento maan nelejek, prajani bisa awaké pényé.

10


Suara Saking Bali

M

Édisi XLIII | Méi 2020

iribang ulian gedénné, gajahé ento umpamianga cara gama. Mulan saja gama ento ngaénang iraga nyak marasa gedé, gedénan tekén gunung ané paling gedé. Krana sing bedik jani

ané nuturang, magama koné cara ngusud-ngusudin gajah. Yén batis gajah gamané maan ngenjek, prajani awaké bisa sepékang gumi. Yadiapin suba liu ada anaké nuturang gama ento cara ngusudin gajah, enu masih demen magarangin engkén sujatinné goban gama gajahé. Tutur gama ané cara ngusud gajah, tuah teked di tutur dogén. Sing seken-seken baan ngresepang. Makejang tuturé pragat di munyi. Magarangin gama gajah, patuh cara magarangin goban angin ané tusing tawang. Ada ngorahang angin ento ané ngupin-upin semprong di bungut paoné. Ada masih ngorahang angin ento, ané nguugang umah anaké ulian kaliwat baretné. Tileh dogén sing karoan tepuk, éngkén kadén goban angin. Diapin sing tepuk, ulian anginé ento ukudan iragané ngidang ajak magaé magenepan. Adan angin ané ngaenang iraga ngidang magaé, adasa liunné. Krana adasa, adanina dasa bayu. Ada masih pustaka ané ngorahang liun bayuné duang dasa, adanina bayu rwang puluh. Lénan tekén ento, Ida Pedanda Madé Sidemen masih maosang bayu liuné telung dasa. Adanina bayu tigang puluh. Ané kén beneh, tusing tawang. Wiréh makejang ento bakat duduk di sastra. Liu sajan baos sastra ané patut pelut-pelutin adéng-adéng. Cara melut bawang koné carané yén dot melut sastra. Yén unduk papelutan sastra ento, masih suba lumbrah di guminé. Cenik kelih, tua bajang, lingsir anom, luh muani sing buin likad ngomongang melut sastra cara melut bawang. Lemuh bibihé ngorahang ené suba madasar sastra. Nyak lemuh bibihé cara lemuh bubuh sumsumé. Suba kéto, indayang iseng takonang teken ukudané padidi. Nak ngudiang iraga malajahin sastra kanti ngluer? Apa sastra ento ané lakar singgihang

11


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

dadiang guru? Apa sastra ento ané orahanga cara amerta lakar ngemang pangurip? Sing ja sastra ento anggon ngarahayuang awak padidi? Kéwala kanggoang buka kéné, iraga ngomong di karang suwung. Munyi padidi, tuah kuping padidi ningehang. Ané lakar ngenehang masih padidian. Sing ada ajak mapaitungan, buka kéngkén lakar panadian bejugan sastrané ané suba bakat uling mara majumu malajah. Ping kuda kadén iraga suba pelih ngundukang isin sastrané. Wiréh yén ada anak kasakitan matakon, sing bisa iraga ngorahang di sastra ada ubad luung. Di sastra koné ada ubad lung gati. Kéwala tusing tawang buka kéngkén goban ubad sastrané. Ada tutur katuturan, lakar ada ubad lung ané bakat yen terus iraga nyak meseng sastra. Ubadé ento sing lakar ilang-ilang, wiréh maraga sarin-sarin sastra. Buka keto katuturan satuané nuturang kotaman sastra. Makejang tutur utama ento ané ngubuh agama gajahé apang nyak nyansan ngedén-ngedénan. Sagét suba gedé gajahé, liu anak kedat aluh nepukin gama gajahé. Sing buin ia kéweh lakar melut-melutin buka kénkén ané madan gajah. Sing buin paling ngalih pustaka ané kéngkén madan gama gajah. Sing buin lakar keweh nuturin anak, sambilang engsap nuturin awak.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

12


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Gegonjakan

léak!!! I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

T

umbén tiang nawang madan goban léak! Pang gondong aidupan mara jani nepukin léak buka ané tuturanga tekén anaké. Muané burik buka umah tabuan. Mirib sing taén nganggo krim pemutih! Lidahné

pesu ngélél lantang malémad, kanti sing nyidang magelekan. Nyonyoné enteg ka entud. Mbééé... kopék glayung-glayung sing mabéha. Ané paling takutin tiang, matané nengéng cara balon limang watt. Di pisbuk saja tiang nyidang mamaud ngorta. Sakéwala dugasé ento, kija kadén bayuné ilang. Ngejer ngetor, pesu enceh kecrit-kecrit. Mulih uli ngapél, tiang celantung-celantung padidian di margané gedé. Uli enu jumah gagélané

13


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

suba lén rasa kleteg bayuné. Rasa jejeh tan sipi, apa buin cicingé nyalung di pempatané. “Luh, Bli nginep dini nah!” kéto tiang matari tekén gagélané. “Auk... Bapak jumah mémék jumah. Pormasi lengkap, bahaya ya!” kéto pasautné I Luh manying pasaja. Mbéée, celekotokané... Cara klub sépak bola misi pormasi lengkap! “Lamun Bli takut mulih, ento bapak apang ngatehang. Dini titipang butuhé, mani jemak suba!” buin ia ngéwérin sada liatné nundunin kita. Ndas bedag, tagiha nganggo plalianan gelahé. Ae lamun luung bana ngejang, plaibang méong pocol idéwék! Béh, lek tiang dadi nak muani banga raos kéto. Harga diri sebagai lelaki pemberani harus dipertahankan! Prajani tiang ngadébras majalan mulih. Ngenjit roko Dji Sam Soé, anggo panyaru di jalan. Bilang atindak ngalebis, bilang atindak ngalebis, liaté maréngang cara godél mara belian. Teked di péngkolan dajan poskamlingé.. Tepuk léaké ané tuturang tiang. Mbééé... Tiang macaplagan ajak léak! Prajani tiang bungker, néngklep di durin punyan klampuaké. Sakéwala mirib adeka bon tiangé, léaké maekang... Sayan paek... Sayan paek... Kanti di arep tiangé. Angkihané nyem... Ngupin-ngupin muan tiangé. Sekenang ngungasin bon angkihané cara anak nyepsep manisan rélaxa! Nas bedag, marep-arepan tiang buka lakar niman gagélan. Jit tiangé kijem. Ban takuté, tiang ngarambang mantra ané urukanga tekén guru ilmu tenaga dalamé. “Ong sarwa buta, poma poma poma.” Dengéngang tiang paningalané, masi enu léaké di arep. Buin tiang ngidem ngaregep mantra. “Ong Bima kroda ri awakku. Léak putih nembah, léak barak nembah, léak kuning nembah, léak ireng nembah, léak mancawarana nembah, sarwa satru manembah ri padanku!”

14


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Dengéngang tiang paningalané, enu masi léaké nuléngék di maluné sada sayan paek muané. Jani gantiné tiang kecup léak! Béh telah uleh-ulehané, terpaksa pesuang aji pingité, madan aji gni murub. Tiang mekek angkihan, ngerana sika lantas nguncar mantra... “Ong awakku murub geni, lidahku murub geni, tanganku murub geni. Pertiwi akasa murub geni. Aku kaputusan Sang Hyang Agni, mangeseng sarwa désti teluh terangjana. Léak lan sarwa kala kali kabéh geseng olihku! Teka geseng geseng geseng!” Béh makiret tiang mesuang mantra kanti telah angkihané, makeplis dadi entut. Sing nyidang ban mekek angkihané bes makelo, pesu lantas dadi kokohan. Cekoh-cekoh tiang cara anak simpatan. Sagét léaké ngejoh, sada nekep bibihné uli kasa rajahan. “Béh... wong korona nénénan! Jaga jarak sosial distancing!” kéto léaké ngarémon kirig-kirig ngajohang! Celekotokané... saktian cekohané tekén mantrané! Mani semengané Mén Luéng dadi PDP!

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané

15


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Isin Lontar

perau ring sagara sanghara Putu Éka Guna Yasa

Ring pustaka Shiwa Purana wénten carita indik salampah laku Déwi Parwati tat kala katibén pamastu olih Bhatara Shiwa. Pamastu inucap katibakang santukan brata sajeroning ngregepang aji tantrané tan sida kapuputang olih Dewi Parwati sané kantun maparagayan

manusa

tuwi.

Kocap

wantah

malarapan

antuk

ngragayang aji tantra, Ida prasida nincapang pamurtian saking jadma dados shaktin Ida Bhatara Siwa. Yéning nénten siddha karya utsahané, Ida Bhatara Siwa tan pacang nyadia ngangkenin ida pinaka istri “renaning rāt”.

16


Suara Saking Bali

N

Édisi XLIII | Méi 2020

énten tulak ring pangarsan Ida Bhatara Siwa. Déwi Parwati raris ngamargiang tapa, brata, yoga, miwah samadi. Utsahané nulus pacang tumus katur ring anggan Ida sané kasengguh Sangkan

Paraning Dumadi. Madasar antuk kapagehan, sampun makudang-kudang brata sida kalebar olih ida. “Manawi, nyansan nampek daging pangaptiné nekéng tuas”. Sapunika ida ica sajeroning pikayun. Ri sampuné kelangen antuk pikolih bratané, tan pasamandana Ida arip. Panyingakan Idané nadaksara baat sakadi katindih pratiwi, sayan sué sayan tan sida katawengin. Kala nutup panyingakan, Déwi Parwati tamis-tamis sirep. Duk punika, Ida éling ring angga. Sakéwanten kawisésan aripé tan sida katepasin. Ida Batara Siwa duka nyingakin kahanané puniki. Taler Ida Déwi Parwati tan surud-surud malih ngulengang pikayun. Saking darana nuju diana. Saking diana nuju samadi. Yadiastun sampun mautsaha, aripé tepengan inucap kantun jaya ring yasan Déwi Parwati. Aripé mamurti turu ring ati. Kapagehan yasané tan sida manggihin sarining pangapti. Doning ida kaiket antuk arip, tan sida tutur ring turu. Tan sida gamel anugrahané, réh nigrahané kantun nglilit budi. Ida Bhatara Siwa nénten wantah duka, sakéwanten dukané mapamuput antuk pastu. Ida Bhatara mastu Déwi Parwati mangda mawali ka mratyu pada numadi malih dados jadma. Irika ida kanikain olih Bhatara Siwa mangda nyroadi ring kulawargan bendéga. Napi mawinan Ida katitah mangda numadi dados okan bendéga?

Pitakén puniki méweh kasaurin duaning arang

yowanané mangkin madué cita-cita dados bendéga sané nganggén samudra pinaka ibu, genah nunas mertan urip sadina-dina. Yéning dados tarka, tetujoné boya wénten sios mangdané Déwi Parwati sida malajahin malih tata cara ngulengang pikayun. Wantah I Bendéga sané kaadegang pinaka tetuladan santukan dané nénten obah ri kala ratri ngungsi sagara matoh pati. I Bandéga taler kantun tajep-uleng pikayuné ri kanjekan samudrané dalem tur ombak sané kabinawa ngulung, mantigang, saha mucah

17


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

perauné ngantos malih ka pasisi. Sasampuné tatas maguru ring I Bandega indik kasuksman tata cara ngulengang kayun, wawu Déwi Parwati sida muputang yasa ngwangun tapa ngincepang smertin aji tantrané. Yéning indayang susastrané ring ajeng pinaka sipta, pastika wénten lawatlawat sané prasida kaanggén pratiwimba nyuluhin kauripané ring sekala. Yéning Déwi Parwati sida lulus malajahin aji tantra antuk maguru ring bendéga, sekalané manusané mangkin kantun kagulung makudang-kudang ombak kasengsaran ring sagara kauripan. Napi malih sasampuné panglalah Covid-19 nibénin jadmané sajagat. Lintang ring tigang sasih panglalah Covid19 pamekas ring Bali, kahanan jagaté nyansan sayah. Mesehé sané kaarepin tepengané puniki nénten wantah marupa gering maya sané prasida mancut jiwa pramana, sakéwanten sané patut katangarin taler solah manusané. Sasukat gering puniki nglalah, duratmaka sané ngamaling nyansan katah. Makudangkudang leptop ring sekolah SMP PGRI 7 Dénpasar ical sangkaning sekolahé suung sepi. Nénten wantah i rika, sané ngresresin manah, duratmakané taler nylusup ka pura-pura. Kalih pratima sané wénten ring Pura Pucak SangkurBedugul-Tabanan miwah pratima ring Pura Taman Limut, Pengosékan UbudGianyar ical nepék ring panglalah puniki. Nampénin kahanan jagaté kadi puniki, nénten iwang yéning shastrané maosang jadma pasu sané mateges manusané tan bina ring buron. Kicalan makudang-kudang pratima ring pura tenget inucap muktiang, yéning sampun kapelek bikas manusané luihan ring cicing borosan. Sakadi kauningin, nénten wénten cicing miwah beburon sané maagama kadi manusa, sakéwanten durung naenin wénten gatra ipun ngamaling pratima! Ring tengah sagara sanghara sané maombak galak kadi masané mangkin i raga patut nyisik bulu tur matakén ring bandéga-bandéga kauripané. Perau napi sané sida kanggén tulung nglintangin sayah alikan jagaté mangda prasida slamet kampih ka pasisi? Geguritan Purwa Sanghara sané karipta olih Ida Cokorda Mantuk Ring Rana duk jagat Baliné kajajah Welanda maosang

18


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

pamargi kadi puniki. Réh kocap tan saking sastra, tan mantra tatan mas manik, sida manulak sanghara, kewala sané asiki, kasusilaning budi, punika kanggen prahu, kukuh kaliwat-liwat, tuara kéweh tempuh angin, sida mentas saking sanghara sagara. Tuges pisan Ida maosang perau sané prasida kaanggén ngentasin sanghara sagara inggih punika kasusilan budi. Napi sané kabaos kasusilan budi? Ring ajah-ajah indik sasana kabaosang kasusilan budi nénten lian ring utsaha ngamargiang dasa sila utawi panca yama miwah niyama brata. Manawi ring masan sayahé kadi puniki, i raga patut ngeret parilaksana mangda nénten nyakitin (ahingsa),

nénten

mamurug

ngamargiang

sanggama

(brahmacari), jujur (satya), nénten marebat (asteya), miwah nénten kadalon ring padruéan anak lian (aharalagawa). Lianan ring panca yama inucap, wénten malih limang parindikan sané nénten patut kamargiang inggih punika nénten brangti (akroda), bakti ring guru (guru susrusa), magehang kasucian (sauca), satata lega ring sané sampun kadruénang (aharalagawa), miwah tan langgana ring sapituduh guru (apramada). Dasa sila ring ajeng kaucap olih Ida Cokorda Dénpasar pinaka perau kukuh sané pacang prasida nglintangin sanghara sagara. Perau dasa sila sané akéh kasurat ring pustaka-pustaka sasana punika kadasarin antuk ahingsa utawi nénten nyakitin. Napi dasar ahingsané? Welas asih!

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

19


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Satua Cutet

rok Komang Adnyana

Wraspati kliwon dugas ento, I Gindra lekad. Dinané baah, kéto anaké ngorahang. Nanging boya ento ané ngeranaang kulawargané sanget tenget tekéning déwékné. Tuah abesik, sangkaning ia pianak muani ané suba makelo keapti-keapti. Muani abesik ané lakar nyelametang kulawarga

bapané apang tusing madan camput. Putung. ***

20


Suara Saking Bali

S

Édisi XLIII | Méi 2020

atondén ada I Gindra, sujatiné suba pang telu méménné ngelah pianak, kéwala tusing ada nyang matuuh lebihan tekénang abulan. Maketelu sada muani. Maéndahan papesun penyakitné. Ada ané ulian ngangseg,

ada ané mising, ada masi krana panes. Pemragatné makejang ngalahin. Tusing nyidaang keslametang. Mémé lan bapanné I Gindra boya ja tusing bisa miara pianak utawi ampah, kéto masé pekak lan dadongné ané suba dot sajan ngelah cucu, kéwala lacuré mula tusing dadi kelidin. Amongkén suba baana apik miara, uli belingan nganti raréné lekad, tetap sengkalané tusing ngejoh. Ada dogén dadalan ngantos buah tresnané makejang ilang. Ditu kulawargané I Gindra paling patitakon. Mautsaha nyelehin bencana apa sujatiné ané nibénin kulawargané. Dija mirib ada iwang sisip kanti sing suud-suud sengkalané nekain. Apa ké ada kuang yasanné dadi manusa kanti miara preti sentana nyang abesik tusing nyidaang. Utawi ada ké mirib manusa sakti ané mula ngelah sekel ati tur mabuaka ngawénang bencana, apang kulawargané putung, camput, tusing ngelah sentana? *** Munyin baasé ngorahang, tusing ada kapiambeng ulian upacara. Bencanané mula gegaén manusa sakti. Manusa saktiné tusing ejoh. Tuah jalan mula. Mula ada anak ané ngelah keneh jelé apang kulawargané putung. Tetujuné tuah abesik, yén suba putung, camput, sing ada sentana muani, sinah aluh baan ngewarisin. Apa ja pagelahan pekak lan dadongné, uli tegal, carik, aluh baan nyuang. Ané buin besik, manusa saktiné nénénan masé dot nyengkalain mémé lan bapanné. Tusing buungan lakar memati-mati mejalaran niskala. Kéné suba ané pidan. Munyin baasé laut kagugu. Katugtugang baan metamba nyabran pitung dina. Gegemet lan sikep kabekelin. Kija-kija kewatesin. Apanga ngelah ja sentana nyang aukud. Apa saluir kanikayang olih jero dasaran katuutang. Mangdané sida buin ngelah pianak tur di lekadné selamet lan seger.

21


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Manik Sudra

*** Duang bulan nyalanin metamba, mabuah tresna mémé kelawan bapané. Uli belingan enu cenik suba apik kapreténin. Sasidan-sidan kaengkebang apang tusing ngranayang anak iri, apang tusing buin dadi gegaén manusa sakti cara munyin baasé. Liwat sia bulan, wraspati kliwon tambir, cara panyemun satuané, lekad I Gindra. Seken-seken muani. Jangkep. Selamet. Ditu tusing buin tuah bagia ané kerasayang olih kulawargané. Ada rasa jengah kénkén ja carané apang pianakné jani tusing buin ngemasin mati cara pianakné né malunan.

22


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Metamba tusing suud-suud kejalanin. Sesikepé setata sadia. Bawangé kaolésin di lengené makedua, di tanggun batisé, sabilang wai. Cekuh baasé mapakpak masimbuhang dadi pupuk di pabaané, katimpalin acep-acepan. Sentiré ngendih di natahé nyaga ari-ariné metanem. Apang saruan, apang siliban, nyén ja metakon apana pianakné, luh apa muani, makejang kulawargané adung ngorahang luh. Sajan. Luh. Pianakné kapiara kénkén ja apang pangenahné luh. Apanga nyidaang ngelidin i manusa sakti cara munyin baasé. Ditu di subané ngelih-ngelihang, di subane sedeng mapenganggo, I Gindra mapenganggo cara anak luh. Mabaju bunga bunga, tur nyaluk rok. Sajan, rok. Pekak lan dadongné ané ngelah rerincikané. Depang soléhan agigis, ené tuah daya upaya. Kénkén ja carané apanga ia selamet tur pretisentana kulawargané tusing putung. Sadina-dina I Gindra tuah meplalianan nganggo rok, ento buin misi sanget kewatesin. Tuah di pekarangan natah dogén, tusing dadi pesu. Pekak lan dadongné sanget sajan tenget. Nyaluk sandikala raréné apang suba di tengah, tusing dadi klicak-klicak buin. Pang sing baah, pang sing dadi kali. Kéto masi sedeng jegjeg gai, suud meplalianan, jangkutin raréné apang aris masaré. I Gindra mara suud nganggo rok di subané matuuh limang tiban, di subané anaké ané kasengguh manusa sakti cara pamunyin baasé totonan ngalahin mati malunan. Mémé bapanné ngorahang, manusa saktiné totonan mati ulian ada anak ngepluk di petengé. Suba pang keti ngidih apa ja ané apang dadi idih anggona tamba tekénang anaké ané ngepluk, kéwala setata katulak. Pemragatné payu masé ngemasin mati. Ditu mara seken kasinahang I Gindra tuah anak muani, boya ja anak luh cara penganggoné. Roké kapejang, kaanggon inget-ingetan tuah ulian dayané totonan presida selamat preti sentanané. Majemu buin mémé bapané mretinin déwékné kénkén ja cara mreténin pianak muani. Aget masé, diapin ia taén marok, kapiara cara pianak luh dugasné cenik, ngelih-ngelihang ia tetep

23


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

tumbuh dadi anak muani tulén, tur nganutin sesanan pianak muani tulén. Ngantos ia ngelah kurenan, ngelah pianak, nugtugang sentana kulawargané. Sing pocol saja dadong lan pekakné ngerincikang daya ané soléh buka kéto. *** Ento makada, sabilang nepukin rok, utawi anak marok, merawat-rawat I Gindra tekén idupné pidan. Tekén carita-carita mémé lan bapané. Lawat-lawat ento tuah ajelawatan. Di kénkéné jenek di kenehné, inget ia tekén undukné makejang, di kénkéné tuah akebiasan, pegat-pegat. Né jani, lawat-lawat ento misi matanggu, numbuhang ngahngah di kenehné, ngawé engsek. Putu Gilang, pianakné muani ané suba matuuh duang dasa lima tiban, ada nyang pang telu tepukina mulih ngedaslemahé, nyilib, dunkun-dunkun di petengé, srayang-sruyung gigis, kéwala enu seken sajan ngenah paukudané, nganggo rok sada gantut, di duur entud, mabaju ketat, tur ngenah soléh di tangkahné, cara anak manyonyo. Né daslemahé jani, I Gindra mabuaka ngintip uli natah umahné, nyekenang unduké mapan takut mirib paningalané ané kamur dugas ento. Kéwala ané tepukina tuah patuh cara dinané malunan. Pianakné muani teka uli diwang, marok gantut, mabaju ketat, sada nganggo wig. Unduk apa ké mirib ané engkebanga lan kelidina? Manusa sakti?

Komang Adnyana, lekad di Gunaksa, Klungkung. Kedaut tekéning carita, lan di kénkéné makarya cerpén mabasa Bali wiadin Indonesia. Pupulan cerpénnyané kapertama, Meték Bintang, ngamolihang hadiah Sastera Rancage 2012.

24


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gedé Catra, Karangasem

/115/ Malih prawatek prawangsa, Surasumitra makadi, pra dukuh pareng mangokok, padha nunas manyatyain, pakrak padha ya njrit, tityang ratu pacang caru, ri tengahing payuddhan, tityang lawanang masabit, pira prajurité Ngurah Pamamoran.

/116/ Sat tityang bangké di sema, sok kari tityang mahurip, cager tityang pacang kawon, tan wénten ipun ngundili, sang prabhu manyahurin,

25


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

kulkulé énggalang gebug, nyén ditu soroh tékor, énggalang jani malahib, sampun bangun, parekan ngebug gégéran.

/117/ Kulkul bulus mabyoyotan, munyi paseléng tambungin, kocap wong Mekahé mangko, katahurag mamiragi, padha nyaluk kulambi, ngaba bedil tumbak tulup, dadap parési tamyang, tingkahé pragatang gati, pang da muhug, di jalan ya masasumbar.

/118/ Né cahi beli tindihang, u1i ja musuhé jani, eda ja mapilih tongos, mangayah tekéning gusti, yan ngemasin majurit, tan urung swargga katepuk, yén banya mati jumah, twara lén kawah tepukin,

26


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

jani tahur, icchan idané cokorddha.

/119/ Hibek sikep di bancingah, soring bancingah lwir pasih, sesek jejel kaja kelod, makadi né kawuh kangin, prabekel nyané sami, mahirib jagul mahipuh, lén kadi lomba-lomba, ada negakin padhati, kadi halun, di jalan pasihé pasang.

/120/ Lén ada negakin jaran, apan masikep parési, lén ada mapajeng robrob, lén ada mapajeng kuning, ada mapajeng putih, lén ada mapajeng pagut, padha matunggul barak, cihna ning padha prajurit, tan kawuwus, sang prabhu mantuk ka pura. (pacang kalanturang…)

27


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Puisi Bali

puisi -puisi indik klungkung

28


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Ngakan Madé Kasub Sidan

Mungkah Lawang (Katur ring: Wireng Puputan Klungkung)

Saking natar Medal Agung Matédoh tiding titiang Ngungsi sepi antuk manah tan sepi Tan pa tepi Mungkah lawang, ngujur lawang tan pa lawang kaucap matunggilang rah sang pralaya Ring patemon Anggara Umanis wuku Wayang Warsa 1908 nemonin 28 April Pawayangan sang wira sadu wiréng Puputan ;Puputan Klungkung Carita tan sida puput yadian angga sarira puput Amor ring Acintya Nunggil ning ing panca maha bhuta Nanging wira ing Puputan tan sida puput Lanus katuut mangkin riwekas Pemating, pecalang, lan endehan sapisanan Wit kulkul bulus cihna ngendehang Tindih nindihin negara Nindihin kadarman ;Dharmaning Satria Mahottama Seka siki nyumiratang rah terehan sang sura Rah Cokorda Gélgél

29


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Rah Déwa Agung Semarabawa ;Rah pangawit matunggilan Rah kawimudan Déwa Gedé Agung ;Rah suputra tos ing prawira Nunggil ring rah Déwa Agung Muter Nganatos rah Dewa Agung Jambé ;Rah murdan jagat Macampuh rah bala wadua, negtegang kasinatria ;puput: Puputan!

(Semarapura, 28042001)

30


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Ida Bagus Gdé Parwita

Kidung Pamurna Budi (Majeng ring kuta kalangenan Smarapura)

Sedek suwungé memargi selantang pamargi Hyang Surya tedun ngalepas raga ngarawuhin kangen ring sang sedek ngawilang angen ngalebur kayun antuk tutur pangalap tresna suwung rawuh ring dasar manah

Panelas angen wantah tan keni wilangan pangwales langit melusin manah nyirepang pangidih sané setata nudut lemah peteng ngalap tresna lan angen sajeroning maurip wantah kerugan ombak nawuhin gunung nuntun sang osah ring kalangenan nyurat kidung pamurna budi

Panelas sikian katampokang pituduh kayun ngalintang ka langit nyusup ring sabeh miwah sunaran bulan nibenin jagat pakenyit i bintang nundunin peteng karasayang antuk sang sutresna ring budi

(Tihingan, duk Soma Ribek)

31


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Déwa Ketut Soma

Segara Watu Klotok

Segara Watu Klotok....... sampun kasub tur kaloktah saking nguni ngantos mangkin sampun munggah ring susastra maka genah palelastian

Segara Watu Klotok....... wantah genah amertha kamandalu sané karuruh sareng sami anggen ngalebur dasamala malaning bhuana agung lan alit

Segara Watu Klotok....... sampun kauningin sareng sami genah pasucian Ida Bhatara ring Besakih miwah genah yajna candi narmada maka puser samudraning samudra

Segara Watu Klotok....... genah suci anganyataken laraning jagat paklesa letuhing bhuana amrestistha bhuana kabeh neduhang jagat ngastiti Hyang Samudra Om Sanghyang samudra yanamah swaha (Satra, Buda Kliwon Pujut)

32


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

I Gusti Nyoman Siksa

Semarapura

Jaya – jaya digjaya Kuna – kuna maguna Kertha Gosa maka cihna Guna bhawa macahya Kasunarin surya Tlaga boya lan kumuda Mapangka-pangka Semarapura Kota jaya dibya Kawawa Sang wicaksana wisesa Kawula dredha bakti nyiwi Caya-caya masunar galang Kala wengi Ring panepi margi Semarapura jaya digjaya Bhawa macaya Cihna maguna

33


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | MÊi 2020

I Wayan Suartha

Bulan Ring Luhuring Catus Pata

Bulan ring luhuring catus pata kambang sayan ageng kelap-kelip katon ngemu rah batu kaang watek pamargi saking selaning ukiran medal agung nerawat kunang-kunang narung

Bulan kuning sayan ngedohang alon batu kaang pamargi mangmung kedas pisan prade wenten pariangen miwah paketel rah wantah paduman raga

Tan pamarna rasane medal bulan ring selaning medal agung ngunus keris sesampun upacara sunia kagambel para jana dados saling tolih nerawang ngunus keris ngalepas mabur ngaliwatin caciri ring kayun wenten sabda: sang tan rumasa kenjel melawat keris ring bahu soang-soang rumasa tanpa bahu

34


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

antuk batu kaang para pamargi hening kedas pisan

DG Sayang Putra

Pamedal Agung

barak rah sedaging puriné ngalikub barak tumpukan citakané sio domas tigang dasa icaka warsa wates pati uripé aselem kuku

nincap makudang warsa suluk babaosé kantos nyaluk sanja sira pinih purusa?

asri maprabawa Pamedal Agung wadua dura kuta dura negara lila jeroning arsa ***

35


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Artikel

indik titiang lan sastra bali modérn I Komang Alit Juliartha

Titiang marasa wawu ngranjing ring jagat sastra Bali modérn. Sayuakti sampun wénten sané dumunan kasengguh panglingsir ring kawéntenan SBM punika. Gumanti mabuat pisan kawéntenan para panglingsir SBM rikanjekan ngwéntenang utsaha-utsaha mangdané SBM puniki sida ajeg, tur sayan nincap nyabran warsa. Utsaha siosan taler mangdané prasida ngawetuang pangawi-pangawi anyar sida dados génerasi kabénjangan. Minab titiang sinalih tunggil kinucap génerasi punika.

36


Suara Saking Bali

P

Édisi XLIII | Méi 2020

angawit warsa 2014 titiang ngawacén Bali Post dina Redité wénten sisipan mabasa Bali inggih punika Bali Orti. Irika titiang manggihin puisi-puisi, artikel miwah cerpén mabasa Bali. Meled manahé jagi

malajah nyurat kadi asapunika. Pamuput tiang nyurat puisi mabasa Bali sané kapertama mamurda, “Ring Tengahing Nusa Santi.” Dagingnyané indik kaluihan tetamian jagat Bangli. Ten ngantos asasih puisi punika munggah ring Bali Post. Lega tur bagia pisan manah titiangé. Sami sawitra ring genah titiang makuli ngaturang rahajeng sesuratan punika sida munggah ring média cétak yapitui sadarana pisan. Sakémaon indiké puniki nénten lémpas saking yasan sameton titiang sané banget urati tur ngicén titiang pamargi-pamargi ngenénin indik punapi carané mangda sesuratan titiang sida kawedar ring surat kabar. Sameton titiang punika mawasta Made Suar-Timuhun. Dané sané ngicén pamargi sida titiang mamargi nuju genah sané anyar, genah sané dumun nénten sida antuk titiang ngamanahin. Wénten taler sané ngawi titiang semangat malih nyurat sastra Bali modérn. Minab kawacén sesuratan titiang ring Bali Post punika. Yén ten iwang, bénjang soréné wénten sané nélpon titiang. Dané gumanti semangat pisan mengapresiasi reriptan titiang. Dané nganikang mangdané titiang tetep nyurat tur nincapang sesuratané. Dané memotivasi titiang saking dumun ngantos mangkin. Dané mawasta Déwa Raka Kusuma. Ring sesuratan dané sering nganggé wastan IDK Raka Kusuma. Sané dados pitakén ring manah titiang, sira ngicén nomor HP titiangé? Dados dané uning nomor HP titiangé? Galah maganti galah, titiang sayan sering nyurat sastra Bali modérn. Mautsaha taler nyurat cerpén mabasa Bali. Pamuputné mrasidang. Ngantos tiang meled nerbitang buku pupulan cerpén mabasa Bali. Malih tiang mataken ring Madé Suar-Timuhun. Wiréh Madé Suar sampun nerbitang buku dumunan sané mamurda Malajah. Dumun tiang nénten banget uning sareng pangawi-

37


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

pangawi siosan. Madé Suar-Timuhun ngenalang titiang sareng Madé Sugianto. Pangawi sastra Bali modérn tur dados wartawan ring Nusa Bali daweg punika. Kenalan tur ngorta pamuput titiang durus nerbitang buku kapertama titiang sané mamurda Swécan Widhi yadiastun sangkaning nyelang jinah drika-driki. Sakémaon wantah saking meled titiang madué buku, nyelang jinah nénten banget dados pikobet ring padéwékan titiang. Sangkaning nyurat sastra Bali modérn, titiang angkenina panulis lan pangawi ring désan titiangé. Kénten taler sawitra-sawitra. Sesukat nyurat taler titiang akéh madué sawitra pangawi-pangawi SBM sané sampun lingsir, sané dados panglingsir taler sané kantun yowana. Pangawi-pangawi saking sajebag jagat Bali. Minab wénten taler saking dura Bali. Gumanti bagia pisan riantukan titiang madua genah sané anyar, anggén titiang masayuban rikalaning med antuk kesibukan serahina. Genah anyar anggén titiang malajahang déwék mangda sayan becik ngambel ukudan ring kauripan puniki. Buku Swécan Widhi polih penghargaan Rancagé 2014. Buku titiang kapilih pinaka jayanti. Déwan juri inggih punika Prof. Dr. I Nyoman Darma Putra. Malih kadi wénten ring tengah taman bunga, liangé ten kadi-kadi. Bagia polih penghargaan saking Bandung. Sakéwanten indiké puniki taler dados tantangan, mangdané tetep nyurat SBM, sampunang ngantos ten nyurat. Penghargaan niki dados motivasi mangdané tetep nyurat tur nglestariang sastra Bali modérn. 2015 titiang sareng sameton titiang Pandé Jati miwah Agus Darma Putra ngawentuk komunitas sastra sané kawastanin Bangli Sastra Komala (Baskom). Tetujoné wantah asiki mangda sayan akéh sameton ring Bangli kayun nyurat sastra Bali modérn. Riantukan langah pisan sametoné ring Bangli sané nyurat sastra Bali modérn. Mangkin sampun warsa 2020. Kawéntenan sastra Bali modérn sampun sayan nincap. Akéh komunitas SBM taler kegiatan-kegiatan sané sampun mamargi. Sanggar Buratwangi, Pustaka Éksprési, Suara Saking Bali, taler

38


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Bangli Sastra Komala. Akéh taler pangawi-pangawi anyar sané nyantenang raga sutindih ring basa Bali, pamekas ring sastra Bali modérn. Acara bedah buku nyabran warsa pastika wénten. Pinaka pembedah SBM sampun madué pembedah-pembedah muda minakadi Bayu Gita Purnama, Ari Dwijayanti, Putra Ariawan, Guna Eka Yasa, Darma Putra taler Putu Supartika. Kabénjangan titiang percaya jagi wénten malih pembedah-pembedah sané lianan. Buku-buku taler akéh sané terbit. Dumogi indiké puniki sida anggén gegambaran, sastra Bali modérn nénten pacang padem. Dumogi para pangawi anyar kantun puguh ngambel kasatyaan risajeroning nyurat sastra Bali modérn. Janten sami sahuninga, yéning raosang indik ékonomi, sayuwakti nénten wénten napi. Yapitui wénten, sakémaon wantah akidik. Nanging, boya nika dados tetujon sané utama manut kadi titiang néwék. Tetujon utama nyurat sastra Bali modérn inggih punika sareng ngayah ring natar déwata, kasengguh pulau seribu pura, ibu pertiwi, tanah Bali, wantah nglestariang basa Bali malarapan antuk nyurat sastra Bali modérn. Siosan ring punika, kalangan sastra Bali modérn puniki anggén genah malajah nyurat tur malajahan déwék mangda sida dados jadma sané gumanti sida uning ring kawéntenan désa kala patra. Carita-carita punika madaging ajah-ajahan urip, sida anggén pratiwimba, sepat siku pamargi mangda nénten obah jroning mamargi ring jagat sané kinucap kaliyuga. Titiang sampun ngawitin mamula sesuratan tur carita-carita sareng sawitrasawitra ring tegalan sastra Bali modérn. Sampun sapatutyané titiang miara napi sané sampun kapula. Nyantenang raga tur tetep nyurat miwah mengaprésiasi reriptan-reriptan pangawi lianan wantah utsaha sané mautama anggén miara mangdané napi sane kapula sida mentik becik tur mupu. Kabénjangan dados tetamian ring génerasi. Kadi mapiteh. Dumogi pitehané nénten ngantos meneng napi malih usak sangkanin nénten wénten sané kayun mitehang.

39


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Gumanti wantah iraga sané mrasidang nyanggra, nyaga tur miara kawéntenan basa Bali pamekas sastra Bali modérn. Ngiring sareng-sareng.

Kacang Apit, 17 April 2020

I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016. Warsa 2016 dané ngamedalang cakepan marupa novél sané mamurda "Satyaning Ati" miwah Antologi Ling (2019)..

40


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Satua Bali

satua lubak jénggot Kacrita di désa anu ada koné anak makurenan, ané muani bagus, ané luh jegég pesan gobanné. Ané luh sai-sai koné madagang jaja-jajaan di padiwangan umahné. Wiréh ia anak luh jegég buin tuuhné enu bajang sai-sai liu-liu pesan anaké nganggurin. Daganganné lais magetek, jajanné tan pagula katonanga manis. Petengné masi bek-bek dogén anaké malali kumahné, tusing kanca, jaksa, muah pedanda kerta masi sai-sai kema tuara enceta. Nganti seret koné cicingné ngongkong, baan tuara pegat-pegat tamiuné kema. Ané muani suba kéweh pesan sai-sai ngenemin tamiu. Ia tusing pati maan negak, katungkul busan-busan ngesekang cicing dogén.

41


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Manik Sudra

42


Suara Saking Bali

M

Édisi XLIII | Méi 2020

ara maan negak akejep buin akejepné ada buin tamiu teka, ngongkong cicingné, ngesekang lantas ia cicing. Kéto dogén gagaénné peteng lemah tuara lénan. Buina ia suba selang tekén

para tamiuné makejang. ”Yan pada i déwék tuara jumah, tong tara kurenan gelahé kepetanga tekén tamiuné. Makrana sai-sai ia mai, tuara lénan baan demen tekén kurenan gelahé.” Kéto koné nyet ané muani. Sedek dina anu mapaitungan koné ia ajaka ané luh, ”Luh, Luh, beli apa suba kéweh pesan sai-sai ngenemin tamiu. Kéné ja suba baan, mani da suba nyai madagang, meli nyen nyai arak nyang aguci, penganin tamiuné! Beli bakal gediang ibané uli jumah; nyaru-nyaru ka alasé. Nyanan beli dong morahan tekén nyai, di arepan tamiuné, apang tawanga mani beli tuara jumah. Dong pasranab ia pada mani semengan mai ngagen lakar nyelekang nyai. Asing teka mai baang suba arak pang nganti punyah. Yan suba makejang tamiuné punyah, bli dong teka ya.” ”Nah, kéto ja kéto.” Kacrita jani suba nyaluk peteng, teka koné tamiuné. Ramé koné suba umahné, ada makekedékan, ada nutur. Di lén paliat ané muani, ada nundikin ané luh, ada ngejitin. Kéto dogén tingkah anaké malali uli i sesai. Ngomong lantas ané muani tekén ané luh, ”Luh, Luh, buin mani prayanin nyen nyakan, bli lakar luas ka alasé. Apang ada apa bekelang!” Masaut ané luh, ”Kuda wai sih bli luas?” Masaut ané muani, ”Bantas makapuan. Bli lakar ngalih lubak jénggot.” ”Nah mani bakal prayanin nyakan.” Mara kéto paomongan né muani ajaka né luh, kendel koné pada tamiuné, baan buin mani ané muani tusing jumah. ”I déwék ngelahin lakar dini,” kéto koné pada keneh tamiuné. Kacrita mani semenganné, pasemengan pesan koné suba lebeng nasinné. Suba suud né luh menpenang né muani nasi, lantas né muani mamesu néngténg kembal, nyaru-nyaru luas ka alasé. Neked di suungé lantas ia

43


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

nglingkung nglénin ambah, bedah di luanan umahné. Ditu koné ia mengkeb, ngintip anaké malali kema. Suba koné kéto, buin akejepné teka lantas tamiuné mara adiri. Kendel pesan ules anaké ento, mara dapetanga tuara ada anak lénan, sajawaning ané luh. ”Mara teka Bli Ketut? Mai ja menékan. Kanggoang icang dogén ngenemin bli. Kurenan icanngé tusing jumah, anak ia luas ka alasé ngorahang ngalih lubak jénggot.” Kéto abet ané ngelah umahé, menékan lantas tamiuné sada kenyir-kenyir. Suba pada negak, jeg omongina koné luh, nagih jelékanga. Masaut I Luh, ”Da bli kéto, semengan bli suba ngomongan ané kéto-kéto. Awak bli sai-sai té mai, mani puan sing ada jalan. Né anaké malu daar!” Bekbeka koné tamiuné ajak arak nganti punyah. Buin kejepné ngongkong koné cicingné. Ngomong lantas I Luh, ”Bih kurenan icangé teka, engkebang ibané betén umah!” Mengkeb koné tamiuné betén umah. Suba koné kéto, nelép koné kancané. Bau rauh mekelé? Rarisang ja munggah!” ”Nah.” Suba pada negak, petaina koné I Luh tekén mancané. Bek-beka masi kancané

aji

arak

nganti

punyah.

Suba

punyah ngongkong

buin

cicingé. ”Kurenan tiangé teka, kurenan tiangé teka, engkebang ragané batan umah!” Suba koné kéto rauh lantas jaksané; masi makeneh nyelekang I Luh. Punyahanga lantas teken I Luh, engkebanga beten umah. Tanggu duri rauh kone Pedanda Kerta, masi keto pakayunanidane, patuh buka pakenehan tamiune ane teka maluan. Punyahanga masi Pedanda Kerta nganti lemet. Suba kone keto, teka lantas kurenan I Luhe ngaba adeng pangorengan. Contrengcontrengina rain Ida Pedandane, lantas wadahina kranjang abana ka peken anggona pabalih-balihan.”Lubak jenggot Iero, lubak jenggot Jero!” Serab laut anake menekan mara orahanga ada lubak jenggot mawadah kranjang.

44


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Asing nengok anaké pada kedék, ningalin Pedanda Kerta macontréngcontréng aji adeng, turing jénggot dané ané kamulan putih dadi selem. Jani amiug koné ortané neked ka gria. Kacrita Ida Istri makayunan uning tekén lubak jénggot, lantas Ida ngénggalang ka peken, laut dapetanga Ida rakanidané mawadah kranjang macontréng-contréng orahanga lubak jénggot. Ida istri laut ngadésem, jengah kayunidané baan rakanidané kéto. Ngandika lantas Ida Pedanda, ”Ida Istri, Ida Istri, titiang kénéanga.” Kéto pangandikan Ida Pedanda sada garo, mabriug lantas kedéké mawuwuh-wuwuh kimud Ida Istri, lantas ngénggalang ngajak Ida Pedanda mantuk.

Catetan: Kaambil saking cakepan Satua-satua Bali (VII) sané kapupulang olih I Nengah Tinggen

45


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Satua Cutet

perang léak IGB Wéda Sanjaya

Tiang mula demen pesan mabalih perang léak. Dija ja dingeh tiang lakar ada perang léak, tiang ngénggalang ngajakin timpal tiangé ané madan Wayan Buda mabalih. Tiang ajak dadua demen mabalih perang léak tuah sangkaning tusing perlu mayah tikét. Lén cara mabalih konsér, musti mayah tikét bisa nganti séket tali rupiah. Liangé ané bakat patuh, ané pabalih masi patuh, soroh anak magambahan, ancog-ancog, dangklang-dengkléng, giakgiak, gelar-gelur.

46


Suara Saking Bali

L

Édisi XLIII | Méi 2020

énan kén sing perlu mayah tikét, tiang masi demen mabalih perang léak ajak Wayan Buda sangkaning sabilang ajak mabalih perang léak, ia pasti mabekel roko bisa nganti duang bongkos. Yén suba kéto,

tiang bisa klebusan dogén ngroko nganti puas, sakéwala rokoné jumah tileh, tusing musti mesuang pipis meli roko. Yéning ketékin nganti dugasé ené, suba ping telu tiang mabalih perang léak. Sakéwala nganti ping telu ento, tusing taén tiang nepukin léak maperang. Dugas ané simaluné, tiang ngajak Wayan Buda ka Désa Kanciana, kaja kauh Désa Kawiswarané, sawiréh ningeh lakar ada perang léak. Dingeh orta, petengé ento Dadong Sugati lakar maperang ngajak Kak Mangku Pugeh uli Désa Bungkeran. Sakéwala suba makelo antiang, perangé tusing masi ngawit. Mara ada né ngaba orta uli désa, Dadong Sugati tusing nyidang maperang sawiréh rématikné kumat. Kramané ané suba ngaet mabalih pada masuryak lantas mulih ka umahné soang-soang. Ané pang dua, buin tiang nyajang pocol sawiréh suba joh-joh ka Désa Sumatiga lakar mabalih perang léak. Désa Sumatiga ento ada sawatara 30 kilo johné uli Désa Kawiswara. Jalané masi patuh jeléné. Dija-dija jalan awewidangan Tabanan mula makejang jelé, makejang maukir. Tiang negakin motor nganti setiman menit ngalih sétra Désa Sumatigané. Jit tiangé kebus. Neked di tongos ané alih, tiang tuun uli motoré. Wayan Buda markir motor. Suba biasa yén luas kija pasti motor Wayan Budané ané manggo, buina apang ia ané negakin, tiang magandéng dogén. Biasa, Wayan Buda mara telung bulan nyicil motor Énmeks, sedeng demena negakin. Yéning suba kéto, kanggoang apang tusing bes kimud sawiréh magandéng, paénggalin dogén mayah parkir. Duang tali rupiah apa ya artiné? Apang mesuang dogén pipis. Di gumi Tabanan, parkiré makejang paling mael. Motor aji duang tali, mobil aji telung tali, sakéwala di kénkéné tusing man karcis parkir. Pipisé dogén tilepa. Disubané maan tongos negak ané melah, tiang nlektekang anak-anak di sampingé. Ramé masi anaké teka mabalih. Buina aken-aken pesan. Ada ngaba

47


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ténda, misi mabekel amik-amikan. Di sampingné ada truna-truna negak ajak papat. Mabekel bir akerat, ada masi ané ngaba arak Bali, kadung jani suba légal, tusing perlu takut-takut ngaba arak. Truna-trunané ngontakang lagu dugem di hapéné. Tiang makeneh, né lakar mabalih perang léak apa lakar nyambut taun baru? Aget tusing ada né ngaba kembang api anggo nyambut léakné. Jani anak jamané kembang api. Apa-apa ja, jeg misi kembang api. Taun baru, pangrupukan, ulang tahun, jeg pasti nunjel kembang api ané jedérané ngalahang bom Kuta taun 2002. Ajin kembang apiné bisa nganti satak tali. Kenehang tiang, yén di taun baruné pipis anggo meli kembang api ento anggo madana punia di pura, mirib makejang pura di Bali megah-megah pesan. Tusing kalah tekén mesjid agung ané ada di Kediri. Ah, nguda to bakat kenehang. Paksi bina paksa. Keneh anak pada malianan. Tiang konséntrasi buin tekén perang léaké ané lakar pabalih. Ané lakar maperang ené, Mén Sugi lan Dayu Biang Alit koné adané. Mén Sugi koné bisa ngléak ulian meli pekakas. Ajin pakakasné nganti limolas juta. Mih, jeg adénan meli Vario bekas asana yén ngelah pipis amonto. Yén Dayu Biang Alit, pangléakané mula ulian katurunan. Ratu Niang di gria, koné imalunan mula inan léak di Désa Sumatiga. Kasaktiané suba kasub, nganti awidangan Tabanan. Dingeh orta, Ratu Niang seangkatan ngajak Dayu Sanur. Suba ngaet pesan tiang mabalih perangé, makeneh mastiang kén ya saktian pangléakan alami jak pangléakan beblanjaan. Sagét buin tiang pocol. Ada orta perang léaké buung, sawiréh Dayu Biang Alit nu ngatehin putuné ané mara mayusa 3 tiban ka UGD, sawiréh kena gejala demam berdarah. Makebris keneh tiangé kedék. Ratun léak koné, cucuné kalahang legu. Ané pang teluné, di Désa Pangkung Tuh. Pocol masi tiang kemu, sawiréh perang léaké buung, ulian ané lakar maperang sedeng mabui krana katara dadi bandar togél. Gedé Sulastra adané. Iya mara-mara malajah ngléak. Kenehné, lakar dadi balian sawiréh nepukin prospék baliané ka depan melah pesan. Iya nawang, jaman jani kramané ngancan tertarik tekén unduk-unduk niskala. Apa

48


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

buin pengobatan alternatif lakar diperhatikan ajak pameréntahé jani apang setara ajak pengobatan médis. Lénan tekén unduk maubad-ubadan, anak nyalon dadi caleg masi ngandelang jasa balian. Mawinan ento, iya makeneh di pemilu ané lakar teka lakar promosi besar-besaran nerima caleg ané dot mapilih. Sakéwala, marasa penghasilané jani dadi balian tondén ambul apa, iya nyemak gaé sampingan, dadi bandar togél. Sengkala, mara madagang akejep, mirib tusing ngelah prakanti di kepolisian, iya lantas majuk tur mabui. Suba pang telu tiang gagal mabalih perang léak, ibi sanja buin Wayan Buda ngajakin tiang mabalih. Tongosné di Désa Bunut Empet. Tiang suba keda-keda. Takut buin pocol. Sakéwala ada masih keneh tiangé mabalih kemu, sawiréh désa Bunut Empet suba kasub désa tenget. Tiang inget satuan kakiang tiangé, imaluan di Désa Bunut Empet liu pesan ada inan léak. Yén ada anak uli désa lénan kundangan ka Désa Bunut Empet sing mabekel apa-apa, jeg suba pasti katelun nyakitang basang. Yén kundangan kemu mabekel magenep, buin ngancan mancingin inan léaké ngetés babekelané. Taén koné ipidan, ada dalang uli Gianyar kundangan ka Bunut Empet. Mara macelep ka umah anak ngelah gaé, jeg maklieb gulemé peteng dedet. Ngénggalang masila dalangé di balé daja. Kemak-kemik bibih dalangé makeneh nglawan anaké ané ngaé ujan. Maan masriak galang langité akejep. Sakéwala buin akejepné buin peteng dedet. Ngénggalang dalangé mesuang puja mantra. Peluhné telah nyrétcét. Buin akejepané maglebug bah dalangé. Mati.Uwug gaén anaké dugasé ento. Liu buin satua-satua tenget dingeh tiang uli kakiang tiangé unduk inan léak di Bunut Empet. Ento makrana gedé keneh tiangé lakar mabalih perang léak kemu. Ngénggalang tiang ngorahang nyak tekén Wayan Buda. Sakéwala sekadi biasa, motorné Wayan Buda ané aba kemu. Wrespati Kliwon Warigadéan, nemonin purwani tilem Jiésta. Uli jam solas petengné tiang negak betén punyan cengkéh di luanan sétra Bunut Empet. Sambil ngantiang, Wayan Buda ngenjut rokoné, tiang ngidih akatih. Ajak dua

49


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

iteh ngroko sambilang ngorta kangin kauh. Uli orta né ingan-ingan sekadi masalah krupuk rambak asli Bali né gaéna ajak nak Jawa, nganti orta né baatbaat sakadi orta indik beton jembatan né kabangun di tiga titik sortcut Mengwi-Singaraja. Makejang suba bakat ortaang.

Manik Sudra

50


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Jam roras kuang dasa menit, jeg masrieng bulun kalong tiangé majujuk. Nadak sara tiang ngasanin jejeh. Mirib, ngliwat nganti bulun sipahé masi milu majujuk. Tiang nolih Wayan Buda, patuh masi marasa jejeh nadak sara. Kipak-kipek tiang nolih di sampingé. Sepi mamung. Anaké ané pada ajak mabalih masi tusing ada ané pesu raos. Makejang siep. Mirib makejang ngrasaang patuh ngajak tiang. Jam roras tepet, mekrepyak lampu di jaba pura Mrajapatiné mejedar. Suud majedar lantas peteng dedet. Tusing ada sunaran nang abedik. Langité masih peteng dedet, sawiréh buin maniné tilem. Pajlehjeh awak tiangé takut. Dinginé tusing nu rasaang tiang. Saling gisi tiang ngajak Wayan Buda, apang tusing saling plaibin di sagét léaké seken teka. Beténan kangin dingeh tiang munyin katak saling sautin. Ngancan makelo ngancan gedé munyin kataké, jeg cara munyin bangkung dingeh tiang. Nyajang tiang jejeh. Sing makelo jeg teka endih uli kelod kauh. Tumbén angen tiang nepukin endih léak. Buka apin prakpak, sakéwala tusing masunar galang. Endihné cara endih roko, sakéwala gedé. Endihé maider ngalih pangluwang. Di pengluwangé endih ento ngedénang ambul guwungan siapé. Peluh matahmatah pesu uli awak tiangé. Endihé ngedénang-nyerikang, cara anak angkih-angkih. Tiang mara inget nyeluk kantong lakar nyemak HP. Kenehé lakar moto léak, upload tiang di pésbuk. Jeg mara jemak HP-né telah batréne. Mih, gedeg keneh tiangé. Tiang nagih HP-né Wayan Buda, ngénggalang iya nyeluk kantong. Mara mesuang HP, tondén ngalih kaméra, jeg endihé énggalan makeber. Macuet mabalik ngelod kauhang. Mara masrieng ilang jejehé. Anak-anak di sampingé masih mara pesu raosné ngorta. Tiang matakon tekén Wayan Buda, adi amonto dogén perang léake? Wayan Buda ngorahang tusing nawang, sawiréh ia masi pada-pada tumbén nepukin léak. Tumbén mabalih perang léak ané tusing buung. Sakéwala anak di samping-sampingé tusing ada né bangun lakar mulih. Tiang ajak Wayan Buda masi tusing bangun. Keneh tiangé, mirib léaké ané busan

51


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

tuah utusan ané maan tugas cék lokasi. Binjep bos-bosné mara lakar teka. Ento ngawinang tiang sabar ngantiang. Jam majalan tusing karasa. Itep tiang ngorta ngajak Wayan Buda. Sabilang wayan Buda nyemak roko, iya matanjénan. Tiang ngénggalang ngidih. Nganti abongkos nanggu tenga telah rokoné. Sing karasa suba jam satu. Tusing ada léak buin teka. Tiang suba dot mulih. Ngenyetang buin mani lakar magaé semengan. Biasa, buruh ngalap nyuh, setata magaé shift pagi. Tusing cara timpal né magaé di hotél, ada shift malam. Mara ukana tiang ningtingang jit, sagét uyut anaké di samping sambil matujuhang kauh. Tiang makipekan kauh, tepukin ada lawat putih nrawang ngamaekang. Ngancan paek ngancan tinglas cingakin tiang cara anak luh madaster putih. Bokné magambahan. Pajalané alus, batisné ngambang. Mirib pesan cara kuntilanak di pilem-pilem hororé. Neked di sétrané, ia kedék ngikik. Kedékané ngaé jejeh. Ada pang telu ia kedék ngikik, lantas kipak-kipek. Kedék ngikik buin acepok lantas iya mabalik buin majalan ngauhang, lantas ilang. Makelo antiang, tusing ada buin léak teka. Tiang lantas majalan mulih. Di jalan, tiang mara mapineh. Mirib perang léaké ané mara tuah perang léak Bali nglawan léak Jawa. Majanji maperang jam roras tengah lemeng. Sawiréh léak Jawané nganggo patokan waktu WIB, mawinan lambat teka buin ajam. Jam satu mara teked di tongosé majanji. Léak Baliné suba kadung mulih malunan. Ah, uli jani tiang tusing buin lakar mabalih perang léak. Ngadénan download pilem horor Indonésia ané bajakan. Mabalih di jumah, tusing garang legu. Lénan kén maan mabalih né serem-serem, masi man bonus mabalih né jaruh-jaruh. Film horor Indonésia jaman jani kan makejang misi artis né séxyséxy. I Gusti Bagus Wéda Sanjaya guru Basa Bali ring SMA Negeri Bali Mandara. Kakawian dané naanin kawedar ring Bali Post miwah Suara Saking Bali

52


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Puisi Bali

puisi-puisi i kadek darsika aryanta

53


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Ngoyong Jumah

duang bulan ngoyong jumah kemula sing taén ngoyong jumah jani mekejang ajak ngoyong jumah peragat tundéna ngoyong jumah

ngoyong jumah ngelimurang manah ngonyong jumah kéweh ngalih amah ngoyong jumah mekejang bakat temah ngoyong jumah selangkangané ngah-ngah

jani ngoyong jumah dadi aturan yang sing ngoyong jumah kena jarah gulak gulik ngoyong jumah di pesaréan magaé sambilang ngiyong jumah mekelemah

nulis puisi ngoyong jumah maca puisi ngiying jumah maca satua cutet ngoyong jumah nyatua bali masi ngoyong jumah

nanging, kenehé tusing ngidang ngoyong jumah

Dénpasar, masan corona 2020

54


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Luh Corona éngkén kabaré di cina luh? ba nyak seger? énggal iluh nyuti rupa jani luh? ba maan jodoh luh?

paras iluhé bunter lan moleh jemet magaé kenyem manis tresnan i luhé tusing ada nak nawang

luh ni luh korona

kawéntenan iluh ngaé bajang-bajangé nyakit hati, nyakit keneh, lan nyakitang bangkiang jegég goban iluhé, nganggo penganggé ané ngarényéb yan i luh teka, samian pada mengkeb ngelidin iluh

luh sebet yan kenehang luh makejang pada raya luh wisésa inguh balian tandruh kurenan jaruh kating raja milu buduh

luh...pidan mati luh? Dénpasar, masan corona 2020

55


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Grubug Wuhan

tusing medaya kéné idupé lekad nemu sengkala kéné setiap hari ningalin byuta asal pesu nepukin baya

gerubug gering uling wuhan nyebarang angkian ka dura negara ulihan gerubug tusing ngidang maulehan ampurayang luh éngkénang beli jani madaya

samian pada bungker di kamar samian pada nyepi di kamar samian pada melajah di kamar samian pada megaé di kamar

gerubug wuhan ring sasih kasanga ngaé gumi mawali rupa enyah samian jadma sané momo angkara mulat sarira nika sané utama

Dénpasar, masan corona 2020

I Kadék Darsika Aryanta, embas warsa 1987 saking guru rupaka sané magenah ring Karangasem. Seneng magegonjakan, maliang-liangan lan malelanguan. Seneng melajah fisika lan komputer sareng sisya ring Kubutambahan, Buléléng.

56


Satua Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Masam bung

sang boma (10) Kacingak Sang Samba rauh, gelis Déwi Tilotama manyapa. Déwi Yadnyawati girang kayunidané tur digelis kaplaibang ngungsi jagat Dwarawati kairing antuk Wangsa Yaduné. Para widiadari sané dados panyeroan irika sami budal ka Kéndran. Sang Samba kairing antuk watek Yaduné ngamarginin samping gunungé ring panegara Magada. Marginé punika daat sengka, saantukan ratuné irika mapeséngan Sang Prabu Jarasanda meseh Ida Sang Prabu Kresna saking riin. Punika mawinan watek Yaduné mamargi gegéson saha sayaga pisan. Sasampuné nyaluk wengi mabebaos watek Yaduné pacang mararian. Samaliha kuda miwah waduané sami marasa kenyel saantukan sampun doh masusupan. Punika mawinan wau mabahan di gelis

pules leplep.

57


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

K

acrita mangkin Sang Prabu Jarasanda daat duka ring watek Yaduné punika mawinan ida nabdabang waduanidané pacang nyengkalén watek Yaduné tatkala wengi. Gelis ida ngutus waduanidané pacang

nilikin kawéntenan watek Yaduné. Sang kautus gelis mapamit negakin kuda pamarginnya becat pisan. Sasampuné sami tatas katuréksa utusan punika malih mawali nguningang ring sang Prabu Jarasanda mungguing panemayané jagi nyengkalén watek Yaduné becik pisan. Sang Prabu Jarasanda mamarga kairing antuk bala waduanidané sané sampun kapiandel. Sarauhé ring genah watek Yaduné raris sahasa waduan Sang Prabu Jarasandané numbakin, nebekin tur munggal watek Yaduné sané sedek pules leplep. Pagrudug, mabiayuhan, kapupungan bala Yaduné nénten nyidayang ngedatang paningalan gelisan katebek, katumbak sami pajerit tumuli padem. Érang kayun Sang Samba nyingak panjakidané katah sané kapademang tatkala pules. Gelis Sang Datuki bangun, kantun kijap-kijap ngambil kudannyané pacang kapasang ring krétané nanging gelisan kasepeg sakéwanten polih makecos tumuli nylibsib ring beté. Sang Samba sareng Déwi Yadnyawati nylibsib masang kuda ring krétané tumuli kalinggihin sareng kalih. Sang Samba kemengan nénten mrasidayang niwakang panah saantukan tanganidané ngamel lis kudané samaliha kagelut antuk Déwi Yadnyawati. Sang Jarasanda gelis nguber nglinggihin gajah kairing antuk waduanidané tur sahasa ngembulin mamanah Sang Samba, nanging Sang Samba nénten ajerih. Saking akéhnyané ngembulin mawastu keni tangan Ida Sang Samba nrebes rahidané medal. Tangan kiwa kaanggén nekep kaniné, tangané tengen ngamel lis kudané. Saantukan tangané tengen sampun kanin nénten mrasidayang ngetakang kudané punika mawinan palaib kudané ngulah laku. Sang Samba nempong margi, ngamarginin Désa Utara Sala mapakayun mangdené prasida kapanggih ring watek Yaduné, nanging sané kaapti nénten kapanggih. Palaib kretanidané kantun becat pisan. Sungkan tanganidané maweweh-weweh samaliha rodan krétanidané kelés anéh Ida

58


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

sareng kalih runtuh raris Sang Samba kantu. Déwi Yadnyawati nangis masesambatan ring tengah alasé ngaksi Sang Samba nénten éling ring raga. Tatkala Déwi Yadnyawati kasungsutan wénten pranda rauh raris maaksian ring Sang Samba sané sedek kantu. Ida pranda kapariangen nyingak tumuli nakenin. Déwi Yadnyawati matur, ”Inggih Ratu Pranda, pangawitipun titiang tulak ring yayah rena raris titiang mrangkat. Mailehan titiang mengkeb mangdené nénten katangehang. Ring tengah marginé, titiang kasengkalén antuk dustané, kurenan titiangé kapademang. Punika mawinan sedih manah titiangé sakadi mangkin saantukan pangantungan urip titiangé ical.” Miarsa atur Déwi Yadnyawatiné

asapunika

raris

Ida

Pranda

ngandika,

”Uduh,

sujati

ngapiwelasin pésan buka Cening katinggalin kurenan.” Ida Pranda ngandikayang nyiramin layon Ida Sang Samba. Sasampuné bresih gelis Ida Pranda nguncarang japa mantra niwakang merta sanjiwani pangraksa jiwa. Sang Samba raris nglilir sayan éling ring raga tumuli ngarsayang toya saantukan kasatan. Gelis karerehang toya kawadahin daun temu raris toyané punika karayunang mawastu sayan becik Ida Sang Samba. Déwi Yadnyawati daat lédang ri kala ngaksi Sang Samba sampun kénak, tumuli matur, ”Ratu Sang Mahayati, tumusang suécan Pranda ring titiang, saantukan titiang nénten pakadang wargi iriki ring alasé.” Mireng atur Déwi Yadnyawati asapunika Sang Samba nglawanin naanang sungkané raris ida matangi sinambi maaksian ring Ida Sang Mahayati raris matur, ”Ratu Pranda angob wiakti titiang ring kautaman Singgih Pranda sujati paragayan déwata daat sidi. Tumusang paswécan Pranda ring titiang jadmané kalaran, titiang misadia pacang ngiring Singgih Pranda ring pasraman gumanti pacang ngadpada nunas panugrahan.”

59


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Manik Sudra

Ida pranda daat lédang nyingak Sang Samba kenak, raris ngandikayang mangda digelis lunga ka pasraman. Yan amunapi suénné ring margi kacrita sampun, rauh ring ajeng pasramané. Sang Samba raris mararian ring batuné ageng saantukan kaninidané malih medal rah. Sasampuné usan medal rahidané malih Sang Samba mamargi ngungsi pasraman Ida Sang Pandita. Rauh ring

60


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

pasraman raris kaninidané katambanin mawastu mrasidayang makolem. Sampun sué Sang Samba miwah Déwi Yadnyawati wénten ring pasraman yan akudang tamba sampun kaanggén nambanin nanging sungkanidané nénten taler ical. Kacrita

ri

kala

semeng

Sang

Samba

nyritayang

daging

sumpénanidané, ”Adi, Déwi Yadnyawati! I Déwa marasa kantenang Beli nglarang brata nganggé wastra sutera petak. Beli negak di samping Adiné, tur ida sang pandita ngaturang yadnya. Ida Sang Hyang Wisnu micayang atma ring Beli, tur kanikain atmané punika mangda jenek malinggih ring awak Beliné. Sasampuné matinggal Ida Sang Hyang Wisnu, Beli ngendusin tur marasa seger. Ditu laut Beli masesangi lakar ngaturang rayunan ring para yogiané sami. Kéto masih tekén para panjaké kaajengin antuk Ida Sang Prabu Kresna.” Déwi Yadnyawati lédang kayunidané napi malih nyingak ida sang pandita ngrauhin misadia micayang tirta. Ida pranda lédang kayunidané nyingak Sang Samba sampun kenak. Sia rahina suén Ida Sang Samba ring pasraman. Kalapunika rauh waduan Ida Sang Samba sareng Sang Daruki, Sang Prawala miwah Sang Sahaja. Sang Samba matakén, ”Uduh, Beli Sang Daruki! Dija Sang Nisata, Sang Ulmuka, Sang Satiaki muah Sang Sarana? Kénkén ento makejang buina kénkén awanan Beli idupanga baan musuhé ané ngamuk petengé ento.” Sang Daruki matur, ”Inggih, Ratu! Ida sami rahajeng, Sadaweg punika ida sareng patpat nglinggihin krétanidané, raris nangkepin mesehé. Sami kacakra magulungan sakadi blabur pakirigipun, pakrak munyinipuné sané purusa nanging sané kanin sami maduuhan nandang sakit. Madukan balané masiat sami nénten keni antuka ngelingin timpalipuné. Waduan Sang Prabu Magada kasoran, kalilih ngungsi alas. Sang Prabu Magada érang gelis niwakang cakra raris kawales, kapanah mawastu keni, punika mawinan gajahidané kagetakang tur matilar. Wénten putranidané mapeséngan Sang Pratiwa keni kaejuk raris kategul. Usan punika ida sareng patpat ngrereh Cokor I Déwa nanging nénten

61


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

kapanggih. Tatkala ida sareng patpat ngrereh Cokor I Déwa, titiang aksinida, punika mawinan lipur kayunidané. Rauh raris utusanidané nguningang Palungguh I Déwa sampun malinggih ring pasraman. Sané mangkin kaulan Cokor I Déwa sampun mamendak ring jaba, gumanti pacang ngiring Cokor I Déwa budal. Cokor I Déwa patut sayaga saantukan Sang Prabu Magada kalintang duka putranidané keni katawan.” Asapunika aturnya Sang Daruki, Sang Samba raris mapamit ring ida sang pandita tur nunas panugrahan mangda prasida molih ring payudan pungkuran. Sarauhé ring Dwarawati sami lédang nagingin manah ipuné antuk pangankinum. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

62


Satua Terjemahan

Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

palajahan ngawi Séno Gumirang Aji Darma

Palajahan ngawi kakawitin.

63


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“A

lit-alité icén ibu galah nem dasa menit,” Ibu guru Tati nganika. Murid-murid kelas limané makejang nulis, sirahné das ngenteg di méjané. Satondén nganikain ngawi ibu guru

Tati nyurat murda kakawian di papané. Liunné tetelu. Murda pengawit “Kulawargan Tiangé Ané Bagia”. Murda salanturnyané “Malali ka Umahné I Nini.” Murda panguntat “Mémé”. Ibu guru Tati marna murid-muridné. Cingakina, sarwi nulis, makejang mecuk alis lan gidat. Dugas pirenga munyi serat-serét pulpén di kertasé. Ibu guru Tati mabaos di ati. Cenik-ceniké sedek uleng kenehné makejang. Uleng kapining kakawian ané tulisa. Aji panyingakané ané tabengin kaca mata tebel, Ibu guru Tati buin marna muridé ané liunné petang dasa diri. Murid jegég bagus, ané galah idup di guminé ténénan nu lantang. Ané sing nawang lakar dadi apa riwekas. Dasa menit suba liwat. Sandra, murid ané matuuh dasa tiban, akorékan tondén nulis di kertasé ané makebat di arepné. Ia makipekan ka jendélané ané mampakan. Tingalina carang punyan-punyanan di natah sekolahné magejeran ampehang angin baret. Ditu ia ngrasaang anginé malaib becat tan kadi. Ngrasaang kéto, meled pesan ia malaib, apang ilang sakancan ané makalukan di kenehné. Ané metu ulian Ibu Guru Tati ngorahin aji tulisan di papané ngenehang Kulawargan Tiangé Ané Bagia, Malali Ka umahné I Nini miwah Mémé. Sandra nlektekang Ibu Guru Tati. Ia gedeg gati. Nyabran teka dina ané ngawetuang palajahan ngawi, setata ia ngrasaang kéweh tan kadi. Sawiréh ia musti nyeritaang amul sajaané. Ia sing pesan bisa kakéto. Ia sing pesan bisa nyeritaang buka cerita ané tulisa baan ané ada di jumah utawi di pakraman. Cerita ané kaceritaang amul sajaané. Sandra buin nlektekang Ibu Guru Tati. Gedeg ané metu di kenehné malingsé dadi inguh. Dugas ngenehang Kulawargan Tiangé Ané Bagia, marawat di kenehné umah ané isinné sambeh sing karuan. Botol lan kodang lad misi ineman

64


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

mabrarakan di duur batarané, di duur méjané kanti di duur baléné. Balé, ané embatin kasur pacrétcét di duurné bir. Kasur di duur baléné ento kebatin seprai sakéwala malulunan kemu-mai. Galeng di duur kasuré sing masarung paglintik dini-ditu. Marawat buin di kenehné jelanan kamar tongosné masaré ajak méménné maampakan setata. Marawat masi anak muani masaré ngerok. Kanti ia suba mulih uli sekolahan nu dapetanga ngerok. “Uli dori macelep panak bebinjat, da ngulgul tamiun méméné,” meménné nemprat déwékné dugas nepukin Sandra nyerogjog ka kamaré ento. Dempratané ento kéweh ia ngengsapang. Kapin suba pang kuda ia ngutsahayang apang sing inget. *** Galahé suba limolas menit majalan. Sandra sing nawang apa ané madan kulawarga ané bagia. “Mémé, Sandra ngelah bapa?” Taén ia matakon kapining méménné. Méménné nyautin aji: “Ngelah. Sakéwala sing tawang nyén nanang nyainé ané seken. Pét pradé tawang tondén karuan ia bapan nyainé! Malajah té idup tan pa bapa. Sumasatang tain méong ané madan bapa!” Kala ento, maklebeh patakon di kenehné, tulis kadi kakawian unduké ténénan? Sakéwala nadaksara ia mutusang lakar ngawi-awi nulis kakawian. Mara lakar nulis makaplegan ia. Ané makada, sukeh ia ngrawatang ané madan kulawarga ané bagia. Duang dasa menit suba liwat. Ibu Guru Tati glindang-glindeng di kelasé. Sandra ngindayangin ngenehang unduk malali ka umahné I Nini.” Ané marawat di kenehné anak luh sedek mapayas di malun mekané. Anak luh ané muané suba kisut urab warna barak sig pipinné. Tur, deket warna selem madempel alisné. Ada ané ngranaang Sandra uyeng-uyengan, bon miik malepug uli awak anake luh ento. Santondén pesu bareng-bareng, anaké luh ento ngrorahin Sandra.

65


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Manik Sudra

66


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“Ingetang da beler, panak léak. Buin kesep lakar ajak cang nyai ka tongos cangé magaé. Ingetang, da pesan ngorta, tekén nyén ja, sakancan ané not nyai ditu. Awas yén bani ngorta.” Anaké luh ento suba tua. Sabilang kacunduk mauntaban isin basangné Sandra. Ané makrana baan gedegné kaliwat. Sandra sing nawang nyén sujatinné anaké luh totonan. Méménné ngaukin Mami. Di tongosné ngoyong tur di tongos anaké luh ento magaé, makejang anaké ngaukin mami. Patakon sesai pesu uli kenehné Sandra: dadi pianak anaké luh ténénan liu gati? patakon buka kéto sing pegat-pegat mlesbes uli kenehné ritatkala déwékné papétanga tekéñ anaké luh ento nuju magaé ka jaba kota. Sig tongos magaé anaké luh totonan, diastun peteng, Sandra ngilis ningalin anak luh ajak anak muani magelut kanti awakné démpét. Sandra masih ningeh munyin musik sanget gati, sakéwala anaké luh totonan nombaang ia mabalih. Di tongos anaké luh ento magaé ada dogén nakonang déwékné. “Nyén ngelah pianak anaké cerik ento?” “I Marti.” Anaké luh ento masaut. “Nyen bapané?” “Cang sing nawang.” Kanti teked jani Sandra sing ngerti. Ngudiang ada anak luh ajak telu utawi ajak patpat negak di kamaré ané malakar aji kaca. Anaké luh ané di kamaré ento pabalih anak muani ané tan mari nujuang aji tujuh. Kanti teked jani masi, Sandra sing ngerti, dadi di tongos magaé anaké luh ento dingeha grémonan tur pasaut ané kéweh ngartiang. “Béh, ngudiang anak cerik ajaka mai. “I Marti mapétang. Sing bani ngalahin pedidiana jumah. Yén ada anak marikosa, berat cang.” Sandra inget tekén déwékné. Ia nolih jendéla kelasé ané maampakan. Tingalina langité pelung ikung. Tingalina masih kedis makeber, ontélan kampidné ngangobin gati.

67


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

* ** Telung dasa menit suba liwat. Sandra ngindayangin ngenehang “Mémé” pinaka murda bakalan kakawian ané surata kapining Ibu Guru Tati di Papan tulis. Ditu, makulekan kruna mabesikan dadi lengkara di kenehné, tulis apa sing murda meme tur lanturang dadi kakawian? Nadaksara, marawat anak luh jegeg di kenehné. Anak luh ané setata ngroko, ané setata bangun uli pasaréané di subané guminé tengai, ané nyabran nganggon lima sarwi ngenjekang batis kenawan di kursi ané tegakina. Anaké luh totonan méménné. Yadiastun kéto mlesbes lengkara uli kenehné: Mémén tiangé ya ané marawat ténénan? Dugas lengkara ané maruba patakon totonan ilang uli kenehné nadak sara inget ia tekén unduk napkala ia bangun dugasé tengah lemeng. Ditu, dapetanga méménné ngeling. Napetang méménné kakéto, Sandra matakon. “Mémé, meme ngudiang ngeling, Mé?” Méménné sing masaut. Laut ngeling sigsigan sarwi ngelut déwékné. Kanto jani Sandra nu inget tekén unduké totonan. Kanto buin pidan ja, ia sing buin matakon yén nepukin méménné ngeling. Sing pasaut ané bakatanga, dengkikan ané bakatanga, “Mendep nyai panak leak!” Taén ia dengkikina dugasé matakon, aji: “Sing nyai ngelah urusané panah bebinjat!” Ané pinih nyakitin atinné, pasaut marupa dengkikan, “Nu aget ngai bang cang mantet. Nu aget nyai sekolahang cang. Da nyényé iba panak memedi ané ngranaang idup cangé leteh!” Nuju peteng, dina apa kadén dugasé ento, méménné mulih magaang. Ané makada kéto, punyahné sanget pesan. Teked di kamar tamiu, ngutah-utah lantas nglétak di batarané tur sing bangun buin. Kala ento, Sandra ngepél utah, sonder matakon tekén méménné. Kapin kéto, makulekan dikenehné patakon: “Magaé dadi apa ya sujatinné I Mémé?”

68


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Buin puané Sandra nakonang tekén méménné patakon ané makulekan dikenehné inucap. Kala ento, Sandra sing nyidaang ngetékin, pang kuda kadéñ ia pisuha kapining méménné. Kapin kéto, Sandra sing taén gedeg tekén méménné. Sawiréh ia nawang, méménné sayang kapining déwékné. Nyabran Redité, méménné ngajak malali ka plazané en élan ke plazané ento. Ditu Sandra belianga kemplongkemplongan, baju, es krim, kentang magoréng miwah be siap magoréng. Nyabran madaar, méménné nlektekang Sandra, sonder makijepan. Méménné setata ngedasin bibihné ané misi sisa és krim aji lap sarwa ngraos adéng, “Sandra, Sandra...” Di kénkéné, satondén masaré, méménné maca satua mabasa Inggris ané bek misi gambaran mawarna. Suud macaang satua, méménné mapangidih. Kéñé pangidihné. “Majanji tekén meme, kanti sakayang Sandra dadi anak luh luih.” “Cara ragan méméné?” “Sing, sing cara mémé. Da, da cara meme.” Sandra sasidan-sidan ngutsahayang sing piwal tekén janji lan dadi anak cerik suputra. Nanging, méménné sing setata malaksana melah. Pepesan tingalina méménné melaksana sing luung. Lantas marawat di kenehné, bibih méménné ané buka madu juruh tan mari nglepusang andus roko miwah bon ineman ané ngranaang punyah. Napkala kéto, tingalina paningalan méménné kuyu, muan méménné seming, tingalina masi tulisan di pageré ané gamela tekéñ méménné... Pastika pesan, Sandra sing taén engsap teken tulisan sig pager méménné. Mapan, nyabran pageré totonan mamunyi, yén sedek mapayas di arep mekané, méménné setata ngorahin Sandra macaang apa ané matulis. Sandra sing bani ngorahang sing nyak. Lantas ia macaang. ANTIANGA DI MANDARIN KAMAR: 505 JAM 8 PETENG

69


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Sandra nawang, nyabran di pageré ento matulis adan hotél, nomor kamar, miwah jam kuda kacunduk, méménné pastika telat mulih. Di kénkené sing mulih kanti buin puan utawi makatelun. Yén suba kéto, dot gati Sandra kacunduk ajak méménné. Sakéwala, unduké ento sing taén sambata kapining méménné. *** Petang dasa menit suba liwat. “Sané sampun puput, bakta kakawianné meriki,” Ibu guru Tati nganikain muridé sami. Tondén masi Sandra nyidaang nulis dikertasé, yadiastun akruna. Kertas di arepné nu putih sentak. Aketulan sing misi tampak tulisan. Sandra bengong nlektekang timpal-timpalné ané tondén pragat ngawi gasir nulis. Sayan bengong ia

nlektekang timpal-timpalné ané suba suud ngawi nyerahang

kakawian laut matilar uli kelasé. Sandra sayan-sayan bengong. Ia sing nawang apa murdan kakawian ané lakar kawina. “Kertas duéné dérémh matulisin Sandra?” Ibu Guru Tati matakon sarwi ngadeg di sampingné. Sandra sing masaut. Maksaang awak ia nulis murdan kekawian: Mémé. Sapatilar Ibu Guru Tati, ia buin bengong, mémé, mémé adéng bibihné ngrimik. Suba biasa ia kakéto yén inget tekéñ méménné. Ia masi ngrimikang bibih nyambat mémé, dugas méménné ngisidang awakné ka kolong balené. Méménné ngadén ia suba leplep masaré. Méménné ngadén, wiréh suba leplep masaré, Sandra sing ningeh raos aah-uuh ané pesu uli bibihné. Méménné sing ngadéñ Sandra tonden masaré, dugas awakné nyaleméh tur anak muani ané mlekor awakné geris-geris pules. Méménné sing ningeh adéng Sandra mesuang raos, “Mémé, mémé.” Sarwi ngetélang yéh paningalan.

70


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“Galahé ngawi sampun telas. Bakta kakawian duéné meriki,” Ibu guru Tati nganikain muridé sami. Muridé ané kondéñ suud ngawi makejang bangun tur mabecat sépan ka malun kelasé mupulang kakawian di duur meja guruné. Sandra nyelipang kakawiané di tengah tumpukan kakawian timpal-timpalné. *** Di jeronné, sinambi nonton RCTI, Ibu guru Tati ané nu anom nuréksain kakawian muridné. Yadin tondén pragat nuréksain, Ibu Guru Tati ngrasaang, murid-muridné makejang bagia. Ibu guru Tati tondén nuréksain kakawian ané kawina tekén Sandra, ané misi lengkara: Mémén tiangé sundel.

Catetan; Terjemahan sakéng cerpén mamurda Pelajaran Mengarang kakawian Séno Gumira Ajidarma antuk IDK Raka Kusuma. Kaketus sakéng kumpulan cerpéñ Atas Nama Malam. Penerbit PT. Gramedia Pustaka Utama, 1999

71


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Puisi Bali

puisi-puisi i wayan ésa bhaskara

72


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Duh Covid-19

Mangkin tancebin dupané ujané magending ring keneh

manusané ngancan koh demen tuah ring keneh sakadi ngipi, likad ngubek ati

galahé ngancan doh sakadi enjekan batis ngutang lawat nanging buin marawat

manusané eling, sugihé nenten aba mati parejani eling tekén Widhi langité galang kedisé makeber girang kenyung luhé, sakadi bianglala sané sampun ilang

(2020)

73


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Luh

Luh, sekat ento makelo kenehé makeber ring ambara marawat unduké pidan

Luh, gesité puniki ngaput ragan titiang nyantos walesan suraté makelo tusing teka

Luh, sapunapi tiang sane sampun suwé ngantosang peluhé melusang atin titianggé ragan iluh bajang putih gading kuning langsat pawakannyané ragan iluh maduwé kenyung ngelangunin, rarikné madon intaran ragan iluh sané tresnain yakti sujati kanti anginé ngedékin ditu ring bet-betanné ané bek duiné uyang maguyang

(2017)

74


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Terminal Ubung

Mangkin, jaum jam sampun nutug pajalan suryané kema ngauhang ngancan nuutang sledétan angin pamarginé ngumbara akéh nemu gagodan

sai tan meriki ngresin manah rahina wengi wenginé mangkin makenyung ngeranayang damuhé akéh magantung ring ipian sané suung

ring Terminal Ubung saka besik ketélan sabehé ngebekin gumi irib kanti buin mani ri kala tiang matangi

(2018)

75


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Nyiup Kopi

Ring Renon tiang ningeh gending ujan sané ulung sakabesik tik, tik, tik, tik gesité ngeranayang kelangen

Ring Renon tongos tiang ngetuhin toya penyingakan sané ngelantur maembah

mangkin, ring manah rasayang mamesik ngwarnin tangkah

(2020)

76


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Ngipi

Langité sepi nimpalin suwé pedidi kanti petengé suba gisi nanging kenehé ondén misi

dini setata ngipi sirahé karasa lilit lelipi sira niki numadi? irib tiang tuah jatma ngipi

(2010)

77


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Ngwacén Jurnal SSB

titiang kendel akéh mangkin anaké mabasa Bali titiang lega liu anaké ngwacén satua Bali sakadi mewali ka Bali

Paling maluné Cingak titiang satua cutetné Djelantik Santha, wenten masih pakaryan Made Sugianto, lan IDK Raka Kusuma, kéto masih satua-satua melah olih Ketut Sugiartha lan Putu Supartika

sinah suba pastika sinah sami uning ipun sami pangawi sané sampun majalan di langité linggah

pinih ungkur malih akéh pangawi aksara marupa puisi, satua, lan ésai sané buat basa Baliné ngalub (2017)

78


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Pertiwi

melah-melahang ngeraos pelih acepok dados kerana

apa buin sampun kanti nusuk rasa nunas sinampura tetujon napi apang tusing salah tampi raos sakadi api cenik-cenik ngangetin ngantos ageng dados muunang

(2015)

I Wayan Ésa Bhaskara, kakawian ipuné marupa puisi, cerpen, miwah esai sané sampun kamuat ring Bali Post, Denpost, Tribun Bali, Pos Bali, Majalah Wartam, tatkala.co, lan Suara Saking Bali.

79


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Prosa Liris

Gitanjali Rabindranath Tagore

/61/ Kiapé sané tedun ring peningalan alit-alité sapa sira sané wikan ring dija wed ipuné? Wénten sané ngenikaang, wed ipuné ring hnggih widiadariné, ring lawat alasé, ring saru geremeng genahé kesunaran kunang-kunang, ring genah sekar sedahé pegelanting kémad. Saking i rika sampun tedun kiapé, tedun ngaraS peningalan alit-alité. Kenyungé sané kembang ring lambén alit-alité, pét ipun mesaré. sapa sira sané wikan ring genah kepit ipuné? Wénten sané ngenikaang, sunar kecud sasih penanggalé, ngasab tanggun sasab masan panesé, nipisang raris ical, kenyungé punika sampun kepitan jumundana ring pengipian semengé, belusang damuh punika sampun kenyungé sané kembang ring lambén alit-alité pét ipun mesaré. Bungah tur gargitané ngeliput alit-alité, sapa sira sané wikan ring dija ipun mengkeb kantos sekadi asapunika suén ipuné? Inggih, duk mémén ipuné kantun bajang, bungahé punika megenah ring manah ipuné, ring saru tur piit silib sih ipuné bungah tur gargitané kepit ring sikian alit-alité.

80


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

/62/ Yéning mémé ngabaang cening pelalian ané megenepan, cening, dadinné nawang baana mémé ngujang wénten pelalian ané megenepan; laut di duur yéhé, ngujang bungané méndahan yéning mémé maang cening pelalian ané megenepan, Cening. Yéning mémé megending lakar nundénang cening ngigel, dadinné seken tawang mémé baana ngujang wénten gendingan di don kayuné tur ngujang ombaké mekidihang munyinné subarengan, kanti teked ka keneh guminé mirengang yéning mémé megending lakar nundénang cening ngigel. Yéning mémé ngenjuhang kemanisan sig liman ceningé ané lengut natak, dadinné nawang baana mémé, ngujang wénten madu sig kelupakan bungané, tur ngujang woh-wohané misi yéh ané manis kecapné yéning mémé ngenjuhang kemanisan sig liman ceningé ané lengut natak. Yéning diman mémé muan cemngé apang mekada cening kedék, buah basang méméné, dadinné seken tepukin mémé, kéngkén bagiané nika, ané membah uli di langité teked di galang semengané, tur kéngkén luung tis masan panesé ané ngesirin awak méméné yéning mémé niman muan ceningé apang mekada cening mekenyem.

81


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

/63/ I Ratu miuningang titiang ring ipun sané nénten uningin titiang. I Ratu ngicén tiang genah negak ring genah ipuné. Sané doh tampekang I Ratu, taler I Ratu sané ngawinang ipun dados nyaman titiangé. Paling antuka manah titiangé, pét ugi titiang ngaonin genah titiangé sané leket ring manah; lali titiang, sané kepit pungkuran taler medaging sané kepit riinan, turi rika linggih I Ratuné taler. Mejalaran antuk lekad miwah pademé, ring kederikian utawi ring kederikaan, kija ugi I Ratu nadtad titiang, I Ratu sampun, nénten wénten malih sané siosan, sewitra nunggil titiangé sané nerus, sané setata ngimpus manah titiangé antuk belagbag nyud ring sané durung kuningan antuk. Sapa sira sané uning ring I Ratu, nénten wénten malih sané nénten kuningin antuk ipun, tur nénten wénten malih jelanan sané muneban. Inggih, swécanin pengelungsur titiangé dumogi titiang nénten naan kicalan bagiané sané mewed saking embanané sané tunggil ring pekencanné sané metegepan.

/64/ Ring abing tukadé sané tieb, ring selag-selagan gelagahé sané tegeh, takénang titiang ring ipun, “Gég, lakar luas kija cening, mejalan nyambil ningdingin sundih aji kelambi? Kubun bapané kepetengan buina suung, baang bapa nyilih sundih ceningé!” Raris nyeledét peningalan ipuné sané selem tur ketonin muan titiangé ring saru geremeng sandi kaoné. “Titiang jagi ka tukadé,” ipun mesaur, “jagi nganyudang suar titiangé ring tukadé, pét terang rainané sampun ical bedauh.” Pedéwékan titiang mejujuk ring selag-selagan gelagahé sané tegeh, ngetonin kenyit-kenyit suar ipuné, anyud jamak ring tukadé. Duk sampun sepi singid wenginé, ipun takénin titiang. “Gég, sundih ceningé suba enjit cening lakar luas kija cening ngaba sundih ceningé? Kubun bapané

82


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

kepetengan buina suung, baang bapa nyilih sundih ceningé.” Nyeledét peningalan ipuné sané selem raris ngetonin titiang, metu paling manah ipuné. Raris ipun mesaur, “Titiang jagi ngaturang suar titiangé ring ambarané.” Titiang mejujuk raris ton titiang suar ipuné marma kenyit-kenyit ring ambarané. Ring dedet wenginé sané kicalan sasih, ipun takénin titiang. “Gég, apa ané alih cening bané buka kéto paak sundihé sig keneh ceningé? Kubun bapané kepetengan buina suung, baang bapa nyilih sundih ceningé.” Mendep ipun ajahan, melengok raris ngetonin muan titiangé sané kelawatan. “Baktan titiang suar atiangé,” Ipun mesaur, “jagi sarengang ring bebarungan suaré.” Titiang mejujuk raris ton titiang suar ipuné kelem ring gejenan suaré. (masambung…)

Catetan: Prosa liris puniki kabasabaliang antuk Komang Berata lan kawedar olih Sanggar Buratwangi warsa 2002

83


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Satua Cutet

buung pesu, payu seger Putu Ardana Bukian

Teka ling diwangan jeg.. sagét

mantigang udeng, misi ngentungan sandal.

84


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“N

das bedagg…. Aturan bangkéé.. kéné-kéné pesu aturané. Masak ngerayaang Nyepi koné sing dadi! Pocol peteng lemah ngumpul ngaé ogoh-ogoh, latian magambel, ngigel,

jani sing dadi, aturan kléééé… né kéné.” Péhh… Tu Galang jeg sengitan pedidiana di balé bengongné. Misuh-misuh didiana. Putu Warni nepukin pianakné ngamél -mél didiana, maakin ka balé bengongé. “Ngéngkén né tu, mara teka ba sengitan.. magerengan né?” Sebengné Galang memangut nyeledétin méméné. “Ape magerengan… méméné. Jeg négatif dogén pikirané.” Putu Warni mekenyem panakné mesaut kakéto. “Men.. kenape né, adi jelék sebengé mara teka ling diwangan. Mémé kenehang kadén megerengan nyan.” “Gedeg ti basangé mé, mara ba kumpul di banjar.. klian terunané ngorain, buung ngalaksanaang pawai ogoh-ogoh. Sing dadi koné mesuang kéto. Yén kumpul ngajak nak ramé-ramé, bisa kena virus oranga. Gubernur koné mesuang aturan kéto. Ngénkén kadén gubernur né… cara sing magama Hindu, cara sing nak Bali. Masak ogoh-ogoh ilangang nak nyambut Nyepi. Yén trus kéné dogén, bisa ilang tradisi ragané di Bali. Nak tradisi ba ling pidan kéto, jani gara-gara corona koné sing dadi mesuang ogoh-ogoh. Aturan barang bangka kéto… gedeg basangé tuni mé. Protes ajak kelian terunané, masi sing banga mesuang. Klian banjar bin sada nengkik-nengkik ngorain sing dadi mesuang ogoh-ogoh. Yén sing tua jeg.. slimpung terasné.” Jengat yé mamedih Galang nyatuaian méméné. Méméné ngusudin lengen pianakné. “Tu sing dadi kéto… ngajak pak klian nak lingsiran tulah nyan. Sing dadi kéto. Ragané nak nyalanang tugas, ling guru wisésa sing bani masi piwal. Raga dadi masyarakat patutné ngerti.. nak…”

85


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Manik Sudra

86


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Kondén suud méméné nyatue sagét be mesaut Tu Galang, “Ah.. méméné milu-milu dogén, apa tawanga wak jumah dogén. Mé.. tawang? Liu biaya ngaé ogoh-ogoh to Mé, kanti puluhan juta, misi latian magamel, misi ngigel, ténaga, waktu, makejang rugi mé. Jani sing laksanaanga to mekejang pocol. Ilang ba korban waktu, jak pipis liu telah.” Keras nengkik Tu Galang, ngaé méméné milu pedih. Nyeleg di arepné Tu Galang mejujuk nyengking.. “Wééé… to mara korban pipis, korban waktu, korban ténaga, yén keluarga cainé dadi korban éngkén…? Demen atin cainé? Né mare nak cenik nyalanang basang pedidi né. Sing ngitungang keselamatan nak lén. Yén cai kena kosod timpal anaké kena virus nto, aba mulih cai virusé nto, jumah ada mémé, ada guruné, ada nininé, ada wayahé né ba metuuh pitungdasa tiban lebih yén nto kena lakar sing ngidang nulungin tawang cai. Cai saja nu seger ulian bayu cainé gedé, né naké lingsir-lingsir.. to cara wayahé ba kena diabétés, nininé gering dekah… sing kekenehang cai..!!” Liu ba pesu munyiné Putu Warni matbat pianakné. Ling jumah metén Ketut Jaya sedeng mebalih berita di TV, ningeh ada nak galak-galak diwangan. Laut bangun nyagjagin ka balé bengongé. “Om Swastyastu mék Tuu.. héhéhéé..” Tut Jaya nyandaain kurenané “Men.. adi jal-jal keléwarang panaké? Kenapa téh néé? Kondén disné nak pangrupukan ba jani nyéngcéng..” Tut Jaya sambilanga kedék. Tu Warni nolih kurenané, sebengné sing dadi tawah.. jeg maell gati kenyemné. “Né.. panaké ajain, ya orain nak saja virus coronané to berbahaya, sing dadi ngelawan aturan. Jeg méméné bat-bata oranga sing nawang apa lah, sing ngerti lah.., semutan bana basangé.. “Né kalingan, guruné, mebalih TV dogén sing tawanga panakné kéné..” Tu Warni ngembros masi tekén kurenané. Tut Jaya kedék nepukin kurnané nyeroscos cara kembang api taun baru, keplag-keplug…

87


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“Buikkkk…. Kok bli maan sasaran. Aruhh… kena takilan puyung né.. hahahhaaa.” Tut Jaya laut negak di samping panakné. Ngelut palané Tu Galang. “Tu.. saja buka raos méméné to, guru ba dingeh ling jumaan, putu jak timpal-timpalé buung koné mesuang ogoh-ogoh ulian virus corona nu sedeng ngamuk dini di Indonésia, kéto masi di Bali. Jani ndén malu milu ka raméramé, pang selamat jak mekejang.” “Tapi Ru.. né di Bali kadén kondén ada kena koné, korban kondén ada, ortané di TV mara di Jakarta anaké kena virus, dini kadén kondén. Buina dini di désa joh gati asané ling kota mai virusé Ru.. Yén ilangan tradisi ogoh-ogohé né ilang tradisi Baliné seka besik lakara.” Mamengkung Tu Galang tekén Guruné. Tut Jaya makenyem buin nerangang tekén pianakné. “Yén dadi apang sing mai virusé ento. Ngéngkén ngantiang apang ada korban mara magrésoan ngelidin penyakit? Tuu.. virus nto sing ngitungan tongos muah waktu. Japin di kota, nyak di désa, japing peteng, lemah, tengai, selid, sanja nak sing ada batesné. Sing cara toko, semengan buka peteng tutup. Virus nto nak terus menyebar yéning maan tongos utawi jalan ya menyebar. Saja jani di désa ngajak banjaran dini dogén sing kena, sakéwala Putu pasti sing nawang, ada nyama pisaga raga di banjar mara teka ling magaé luar désa, magaé di tongos-tongos anaké sing bersih, metepuk ajak anaké kena virus, Putu kan sing nawang. Jani anaké pisagané kena nto, milu lantas magabung negen ogoh-ogoh, milu ngerumun di anaké mebalih ogoh-ogoh laut cekohcekoh, misi mekecuh… naaa… ditu suba virusé nto lakar menyebar. Anaké kena abesik, dadiné jak liu kena. Yén kena di tongos ditu sing kenapa jani. Binsep mulih, né di jumah ngelah keluarga lingsir cara nini jak wayah Putuné jumah jani, salaman Putu jak wayah, ajak nininé, bisa kena wayah ajak nininé. Yén suba kena virus kéto, yén anak lingsir matuuh séket tiban ngamenékang sinah lakar kéweh ngubadin. Da.. ja nak lingsir, anak muda ngelah penyakit

88


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

keras, kena virus bisa sing ngidang ngubadin yén kena virusé ento Tu… Ento sangkalanga mara méméné beneh memedih, yén tundéna mamilih, adénan milih selamat keluarga di jumah mekejang. Korban pipis puluhan juta, tenaga, waktu sing kenapa, né utama apang makejang selamat. Mara guru mabalih di TV, saja gubernur mesuang surat keputusan apanga krama Baliné ngejohin malu sehananing karya-karya sané ngajakin krama liu utawi ramé rikala nyanggra Nyepi, minakadi melasti lan negen ogoh-ogoh. Tatujoné apanga sing ada virus coronané ngangsan ngelimbak utawi nyebar ring krama Bali.” “Men.. menurut guru, sing lakara ngilangan tradisi nto Ru…? Makejang sing dadi..” Tu Galang Metakon tekén guruné. “Benehné… melaang malu Putu maca surat keputusané ento, boya ja ngilangang melasti lan ogoh-ogoh, kéwala tunda utawi janggelang malu margianga jani, sawiréh guminé cara jani uyak penyakit. Artiné melasti lan ogoh-ogoh nto nak, jani dogén sing laksanaanga. Yén suba teg-teg jagaté, mekejang aman, virus ba sing ada, mara buin jalanang makejang tradisiné sakadi ané suba-suba. Sing ja ulian buung acepok trus ilang tradisiné, sing kéto Tu..” Tu Galang anggut-anggut ningehang raos Guruné. Minab ngerti tekén raos guruné. Tut Jaya makenyem nepuk pianakné. Laut ipun ngelanturang masatua. “Nah.. yén menurut guruné Tu, tradisi raga sing lakar ilang. Kenapa Guru bani ngoraang kéto. Dugas ipuan, guru maan mebalih vidéo di internet unduk Bali warsa 1900. Di vidéoné ento, krama Baliné suba ngelaksanang melasti, Nyepi lan ngalinderang ogoh-ogoh. Artiné suba uli pidan ada tradisi ento. Suba kéto, guru inget tekén sejarah Baliné taén perang ngalawan penjajah. Dugasné jaman perang penjajahan, pasti suba anaké ngelinderang ogoh-ogoh cara biasané sing ngidaang, kerana tungkul iraga uber musuh, awasina tekén penjajahé. Apa buin dugas penjajahan Jepang cara tutur wayahé, asal anak makumpul bedik dogén suba lantigina. Sing banga kumpul-kumpul kadéna

89


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

lakar ngumpulang laskar pejuang. Yén cara kéto guminé jelas suba sing lakar ngidaang cara nyet Putuné kumpul negen ogoh-ogoh. Kalingan negen, ngaé misi ngumpul dogén bisa témbakina raga tekén tentara Jepangé. Asananga jamané ento liu tradisi Baliné tusing kejalanang krana takut ajak makejang. Nah… suba lantas jaman merdéka kanti jani, mara buin nyalanang tradisi cara ané oraang putu ento ngidaang ngelanus. Artiné yén suba guminé aman buin mejalan tradisiné. Tusing ilang tradisiné jani kan? Jani, ngelawan virus né patuh cara dugas jaman perang pidan. Né jani bin kéwehan.. ngalawan musuh naké cenik bin sing ngenah. Nyén kaden lakar ngaba sing lakar tawang. Sangkala jani endén malu ngelaksanaang karya anaké perlu krama ramé-ramé. Nyanan yén suba tenang guminé pasti suba ngidang mejalan. Jani luungné da mamengkung, lan bareng-bareng ngerastiti bakti ring Ida Hyang Widhi Wasa apanga iraga selamat sing kenén pancabaya tur sekancan gering né jani ada apanga énggal kalebur. Nah.. amonto guru nyatua asané Putu ngerti kan?” “Nggih Ru, tiang ngerti Ru..” makenyem Tu Galang madingehang satua guruné. Tu Galang laut nyagjagin méméné laut nyalamin ngidih pelih ulian mamedih itunian. Sedeng nyatua ajak méméné, sagét mamunyi télpunné Tu Galang. “Hallo, Swastyastu Bli, saja sing dadi pesu jani? Buung koné ngalinderang ogoh-ogoh?” munyi nak luh ling tepuné Tu Galang. “Aee.. gék, saja buung. Men éngkén payu lakar ka banjar?” “Ihh,, sing banga tiang jak aji, sing banga ka ramé-raméné bli, suud Nyepi gén nggih? Nyan tiang kabarin.” Telpon mati.. “Tapi.. gék… halloo. Halloo, gék..” Tu Galang ngentungan HP-né di balé balé bengongé. “Arahhh… mekejang buung dadiné…” laut Tu Galang magebiug di baléné. Tu Warni nundikin kurnané. Tut Jaya makenyem nolih kurnané. Ajaka dadua pada makenyem nolih pianakné. Tut Jaya maakin kuping kurnané, tur

90


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

makisi-kisi, “Tong… sing ogoh-ogohé sebenehné ngeranaang inguh, ulian buung matepuk jak Gék Ayu ngeranaang inguhhh… néé.” “Mai bli… kalian ba Putu dini, ajaka ngaé kopi jahé pang anget…” Tu Galang kakalahin nyelémpang padidiana di balé bengongé ané kakeribisin ujan tipis-tipis.

Corona/26032020 – Toe Dane Bukian Nyepi-Sipeng kaping kalih

Putu Ardana Bukian embas ring Bungkulan, 1982 lan magenah ring jalan Pulau Obi, Singaraja. Mangkin kantun makarya dados guru ring SMKN 1 Kubutambahan.

91


Satua Masam bung

Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

mawa madui (9) I Ketut Sugiartha

Mabahan di duur pasaréané papineh Putu kema-mai, kecas-kecos cara bojog. Osah. Maluné ka désa inget tekén timpal-timpal leketné, buin jahané nglindeng mabalik ka Jakarta ka jalan ané sai entasina, ané ramé, macet tur bekin andus montor, ané ngaé song cunguhné badeng cara deket mangsi disubané teked jumah.

92


Suara Saking Bali

S

Édisi XLIII | Méi 2020

awat madingehan ada anak nogdog jelanan. Keda-keda kenehné Putu mukak jelanan. Disubané madengokan tepukina Herman negak di betén punyan belimbingé. Cara biasané ia mapanganggo rapi,

nganggon sepatu. “Tiang sing ngelah sandal, Bli,” kéto abetné dugas Putu nakonin ngudiang sepatuné tusing taén kelés uli batisné. “Ngudiang sing meli gén?” “Mael, Bli. Ketimbang meli sandal adénan suba meli sepatu. Luungan ngenah padahal ajiné sing ja sanget maelan.” “Bisa gén, Mas. Apa-apa jeg timbanga aji prinsip ekonomi.” Herman kedék ningehang munyin Putu. Mapan Putu nawang Herman lakar ngroko, ia negak ngejoh apang tusing kena andus rokoné. “Apa jani bligbagang, Bli?” Putu makenyem. Ulesné ngrembug ajak Herman sabilang peteng tusing ja tuah ngorta iseng-iseng sakéwala gumanti arepanga seken mapikenoh. “Béh, jeg tumbén seken sajan, Mas?” “Eda kéto, Bli. Diapin raos iraga kangin-kauh, madak ada masi ané dadi anggon papelajahan.” Pas nyarik satuané Herman sagét Darsana, misané Putu, nengok. “Beli Putu, Mas Herman, kaukina jak Mbak Evi,” Darsana mapitau. “Ada apa?” “Ajakina makumpul di bale bengong. Makan-makan.” “Mih, mara inget. Jani ulang tahuné Mbak Evi,” Putu masaut. “Béh, lamun kéto sing payu makan pesu,” Herman nimpalin. Balé bengong atawa gazébo ané masaka patpat, ané biasané anggona ngetis nuju ainé panes ngentak, petengé ené ramé kaiter tekén ané nyéwa kamar di kos-kosan paman Tanggu. Makejang pada majujuk. Lénan tekén Evi ada masih paman ajak kurenané majujuk di malu. Lusi, Ririn, Euis lan Rina masi ada ditu. Ané tusing ngenah pastika tusing ada jumah, sedeng maan tugas

93


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ulesné. Indra masih tusing ngenah cunguhné. Ia mula kapah sajan jumah nuju peteng. Mirib nu nglembur di proyék. Paman Tanggu lantas ngajak cerik-ceriké makejang ngrastiti anut tekén agamané soang-soang. Suud kéto makejang pada égar nembangang Happy Birthday. Disubané Evi nampeh lilin ané matinggah di angka 21 duur kué ulang tahuné, makejang pada ngandupang lima lantas sakabesik nyalaman Evi tur niman pipiné.

Manik Sudra 94


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Sebeng Evi égar sajan. Kenyem ané tusing suud-suud ngiasin bibihné ngaé ia ngenah jegégan tekén biasané. Angob Putu nepukin. “Mbak Evi kok nadak ngadaang acara ulang tahun?” Herman nyeletuk disubané maan duman nasi tumpeng magoh bé siap magoréng misi saur lan lalapan. “Men kénkén benehné?” Evi nyautin. “Nadak buka kéné tiang kan sing maan galah meli kado.” “Aa, Om masé héran. Evi jani kok lén sajan?” “Dadi lén kapah-kapah,” somah paman nimpalin. “Ulesné Evi makita ngrasaang ané lén di ulang tahuné jani.” “O, kéto?” “Sing perlu makado-kadoan, Mas. Nyidaang mapupul cara jani suba melah, ngaé tiang lega.” Ngaé lega orahanga, sakéwala Putu mendep-mendep nguratiang yéning sujatiné Evi tusing ja marasa buka kéto. Kenyem ané édenganga di bibihné tusing ja seken pesu uli dasar atiné. Mapan Putu nawang, Freddy, anak muani ané biasané nganggurin Evi suba makelo tusing taén nengok. Putu sangsaya eda-eda Evi ajak Freddy suba tusing nu matunangan. Putu nadaksara bareng marasa sedih mapan nasib Evi patuh tekén nasib ané nepén paukudané. “Cara ada ané engkebanga,” kéto Herman ngomong sambilanga nyeluk kantong nyemak roko disubané bareng-bareng negak ajak Putu di betén punyan belimbingé. “Aa, tiang masi marasa kéto,” Putu masaut. “Bli kadén leket matimpal, pasti nawang apa ané ngaé ia buka kéto?” Putu kituk-kituk. “Leket di sisi dogén, Mas. Tiang ajak ia tusing taén nyambat urusan pribadi yén sedeng ngrembug.” Sedek makadua ngrembug buka kéto anak ané raosanga sagét nengok.

95


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“Béh, luung sajan ené ngrembug di betén bulan ané masunar galang,” kéto Evi ngaraos sambilanga negak di duur tegakan ané malakar aji beton. “Luungan ketimbang meték langit-langit,” Herman nyautin. “Péh, bisa gén Mas Herman. Nyindir tiang ento?” “Yéning marasa kasindir artiné…” “Tiang tuah sekel, sing nyidaang sirep.” “Adi kéto? Apa krana ulang tahuné kuangan meriah?” Evi kituk-kituk. “Tiang inguh ngenehang sepatu.” “Béh, sepatu kenehang kanti sing nyak sirep? Kénkén sepatuné?” Putu kenyem-kenyem ningehang. Jani Herman pasti marasa lega mapan suba nyidaang seken ngarasos ajak Evi. “Sepatun tiangé usak, Mas. Sepatu jatahé ngaé sakit batisé, kelet, padahal buin puan lakar terbang.” “Meli naké sik. Mani kan nu prai?” “Soalné, yén meli sing ada paek dini, perlu ka Blok M.” “Sing bani padidi ka Blok M?” “Sing bani megat jalan, Mas. Gara-gara taén sénggol bajaj ipidan.” “Kéto gén inguh. Ngudiang sing ja ané ngaba Taft ento orahin ngatehang?” Herman maan selah nyelehin. “Péh, sing kodag baan tiang. Suud ngomongang ia. Ento suba anggap tiang masa lalu.” “O, kéto? Men kénkén jani?” Herman kenyem-kenyem mancingin. “Ukana ngidih tulung ajak Bli Putu.” Evi nolih Putu ané mendep dogén uli tunian. “Sing ja kén tiang?” Herman nyandain. “Mas kadén ka kantor buin mani? Jelék asané ngulgul.” “Sing kénken, tiang demen yén Evi ané ngulgul.” “Bisa gén Mas Herman ené. Kénkén Bli Putu, nyidaang ngatehang Evi mani?”

96


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“Kabenengan ada perlu nyemak sertipikat ka Blok M.” “Asyiiik!” Evi masuryak girang. “Kéwala eda baas semengan majalan nah. Yén sawatara jam sia atawa jam dasa, kénkén miribné?” “Kanggo Mbak Evi, jam kuda dogén kal atehang.” “Cié, cié….,” Herman ngonjakin. Disubané Evi mabalik ka kamarné Herman macempléng ngorahang tingkah Evi nu cara anak cenik. “Kéto ja gigis,” Putu nyautin. “Nanging yén makeneh paek ajak ia iraga perlu nuutin solahné.” “Suba tawang jani. Ngomong-ngomong, sujatiné gobané sedeng masi. Yén tiang dadi Bli sinah suba bakat anggon tunangan.” “Jeg aluh baan Mas ngomong.” Herman ngenyit roko. “Ada kalebihan di paukudan Bli. Yén mula ada keneh, ngudiang sing ja tegarang maekin ia. Aksamaang, sing ada nyén keneh tiang apang Bli ngengsapang ané ada di Bali. Tiang tuah makita nepukin Bli bagia nyalanin idup.” Putu makenyung. Mara jani ia marasa ngelah timpal ané sanget rungu tekén paukudané. “Tiang mula sada lén, Mas,” Putu nerangang. “Dugas nu masekolah liu timpalé ngorahang tiang soléh. Pinehin tiang Mas mirib ngelah keneh patuh buka kéto.” “Terus terang tiang gregetan, Bli.” Putu buin makenyem. “Tiang tangeh tekén déwék bas teleb. Tiang sing sajan bisa nyemak gaé maénggal-énggalan. Apabuin nglemesin nak luh. Mirib ento ané ngaé tiang sing nyidaang énggal engsap tekén ané suba kajalanin.” Herman masaut, “Luung masih to, Bli. Ané sing luung yén Bli kanti sing nyidaang ngengsapang ané suba liwat. Ané suba sing dadi lipetin.”

97


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Putu mendep, sakéwala di kenehné ia cumpu tekén ané mara sajan sambata tekén Herman. “Iraga kelih nak ulian pengalaman masi, Bli. Buka anaké ngorahang, bisa milihin cén ané melah cén ané sing nyiriang amunkén suba kelihné iraga. Ampura, sing ada nyén keneh tiang ngajahin Bli. Tiang ngomong buka kéné apang ada masih anggon tiang sasuluh padidi.” Putu nelebang raos Herman. Raos anak muani ané suba malunan nyolék uyah kaidupan. Nanging tusing ja makejang piteket ané dingeha uluha matahmatah. Pinaka anak suba kelih, cara orahanga ibusan, ia perlu milihan ané cén cocok sorohang ka paukudané. Yén nirgamaang cara nganggon panganggo perlu nganggon ané sikutné pas ajak awak padidi. Bulané ngancan negehang di langité ané kedas. Bintangé pakejapjap cara kunang-kunang. Petengé ngancan sepi. Montor ané ngliwat di jalan di malun umahé sayan ngamedikan. Mapan marasa suba kiap, Putu ngelépin Herman apang marérén ngorta. Yén tusing kéto bisa kanti ka semengan masepug ortané buka galahé ané suba liwat. (masambung….)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

98


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Puisi Bali

puisipuisi i wayan kuntara

99


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Kaduhkitan

Minab saja suba wayah, Jagaté ané kaloktah, Jani suba nyansan bah, Nyansan tusing ada ané nyembah.

Tuara ada ané rungu, Tuara ada ané tau, Tungkulan majogjag ngalih kalegan ati, Nanjung tanah nguber matéri.

Tusing ada ané sanget, Apa buin ané nyet, Bobabé setata kasingal, Taru-taruné kagalgal, Tusing peduli diastun angkihané sengal-sengal.

Entikané dadi bulan-bulanan, Jagaté kasakitan, Buroné kilangan, Pertiwiné dadi korban.

Suudé ento? Mentik kasedihan, Embas yéh paningalan, Mupu kaduhkitan, Ngamuk I Grubug,

100


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Ulian I Manusa begug.

Nengil, nengil !!! Kondén suud, Ngoyong ndén!, Eda melihang nyén-nyén!!!.

Disubané makejang mulih dadi Déwa Hyang, Nyén ané lakar pelihang???

Maliang-liang

Tri Hitta Karana, Pinaka dasar utama, Tiga dasar ngripta bagia, Ring kauripan I Manusa.

Tri Hitta Karana, Aab kaliyuga, Tiga dasar agama ilang, Ngutamayang rasa liang, Saling ngamatiang.

Ané paak engsapin, ané joh alih, Ané lacur puikin, timpalin ané sugih,

101


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Ané suba luung benahin, Ané usak tuah katolih, Yadnya tulus, urati lan upapira, rasa asah tur asih, Suba makelo joh anyud ka tengah pasih.

Déwané diap mata tengilin, Déwané joh gumi uberin, Nyama Ané lacur sebengin, Anak ané sugih ajak-ajakin, Tetamian panglingsir nyagin, Wewangunan anyar jujukin.

Ané joh alih, ané paak kakutang, Anak lén jangkutin, tugelan padidi aniang, Ané kondén karoan luung gaénang, Ané suba majujuk cager benyahang, Makejang ulian nguber ané madan liang.

Liang... Liang... Maliang-liang... Kamulan padidi sing ingetang, Nyama padidi matiang, Kakawian panglingsir asahang.

Mirib buka kéto Tri Hitta Karanané mangkin, Empeng kupingé mirengin, Paling kenehé nelebin, Inguh paningalané nyingakin, Sebet tiang ngenehin, Meed tiang ngaksinin.

102


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

I Cupak Mabuk

Aduh gedé gaé é né, Sengkala gedé né adané, I Cupak Mabuk, Ngeling misi ngamuk-ngamuk.

Awakné gedé ganggas, Sebengné rengas, Setata nyapa kadi aku, Sujatiné apa ia tuara tau.

Paliatné dengang, Setata nagih menang, Nyamané tusing buungan kauluh, Mapas kangin, mapisuna kauh, Ngorta kelod, mamunyi kaja jeg patuh, Kadi anak tusing taén masuluh.

Di nuju pisagané rahayu, Ia masebeng munju-munju, Ngaé pawarah apang ibané kagugu, Satmaka ibané paling luwih saking tuhu.

Aduh I Cupak Mabuk. Makejang kaamuk. Makejang benyah, Tusing terima ibané kalah.

103


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Suba dadi orta, Mabusana bungah tugas di kota, Munyine ngaé-ngaé, Sujatiné tusing bisa magaé.

Semuné tolih, Jeg blengih!, Suud ngaé benyah, Nyaruang ngeling aji punyah.

Duh, padalem pesan I Cupak, Idupné setata ngurusang pisaga, Tusing taén ngelah nyet nyelehin raga.

I Wayan Kuntara Magenah ring Desa Bedulu, Kecamatan Blahbatuh, Kabupaten Gianyar. Alumnus Himasaba Undiksha '2011. Sane mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali.

104


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Artikel

gumi grubug ulian corona I Gedé Kariasa

Y

éning maosang orti ring galahé sané mangkin pastika tusing lali tékéning orti sané kari kaloktah inggih punika orti virus Corona utawi Covid-19. Virus Corona inggih punika virus sané ngawinang

méweh maangkihan ring preragan sang sané keni virus punika. Virus Corona punika pinih ajeng katemu ring Kota Wuhan, Cina galah Désember 2019. Akéh sampun jatma sané padem krana virus Corona punika. Ring Indonésia mangkin sampun wéntén 959 jatma sané sampun padem (data 9 Méi 2020), sayan sué sayan akéh sané keni virus punika ngantos mangkin kari nglimbak ring gumi puniki.

105


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Wéntén punika cecirén sang sané sampun keni virus Corona punika minakadi dekah sané sayan sué sayan nadi. Dekah punika kasarengin flu sané ngawinang sistem pernafasan lan paru-paru nyané usak. Duaning punika, manggala panegaran Indonésia puniki makarya awig-awig mangda iraga prasida ngelidin virus Corona malarapan antuk melajah, makarya, lan mabakti saking soang-soang umah. Program punika kalaksanayang akéh nyané 14 dina, santukan galah inkubasi virus punika wantah 14 dina. Program punika mawinang sami aktivitas kalaksanayang ring umah soang-soang. Ring Indonésia virus Corona punika ngawit macelep kapertama ring galah 2020. Sayan sué sayan akéh krama Indonesia sané keni virus Corona. Sané mawinang virus Corona punika nglimbak ring Indonésia wantah saking krama Indonésia sané kacunduk masadu ajeng sareng krama saking dura negara lan krama sané mekarya ring dura negara dados PMI (Pekerja Migran Indonésia). PMI sané rauh saking dura negara mangda nglaksayang rapid tes. Sakéwanten ring Bali akéh kasus virus Corona nglimbak antuk transmisi lokal utawi keni virus saking sang sané dados PMI. Nika mawinan sané dados PMI mangda kakarantika utawi mebrata nénten dados pesu lan mesadu ajeng sareng krama sané lianan. Manggala ring Bali sampun nyiagayang program karantina sané kalaksanayang galah nyané 14 dina. Sasampuné punika PMI mangda malih ngelaksanayang tes kesehatan ring Puskésmas utawi rumah sakit sané sampun kasiagayang. Akéh pisan pikobet krana virus Corona puniki, minakadi pikobet saking ékonomi, sosial, lan budaya. Ring Bali pikobet ékonomi saking virus Corona punika ngawinang perékonomian krama Bali sayan surut santukan akéh pariwisata sané katutup lan tamu dura negara nénten kadadosang melancaran ka Bali. Hotél lan tongos-tongos malancaran sami katutup lan nénten polih jinah. Tusing nika manten peken lan dagang-dagang nénten dados maadolan ring nyabran galah, sampun wénten awig-awig saking manggala mangda ngawatesin maadolan. Nika ngawinang perékonomian kramané sami

106


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ngandet/macet. Yéning tolih saking aspék sosial, virus Corona puniki ngawinang iraga nénten dados sai macunduk sareng nyama braya. Nénten dados mapupul sareng akéh lan manda jaga jarak utawi maejohan sareng nyama braya. Yéning tolih saking aspék budaya utamannyané ring Bali, virus punika ngawinang akéh piodalan utawi karya agung ring Bali nénten dados kalaksanayang. Nénten ja punika wénten masi acara sané nénten dados kalaksanayang minakadi Pawiwahan/ngantén lan upacara keagamaan sané lianan. Lémpas ring punika, tata cara mangda nénten keni virus Corona inggih punika wantah minakadi sesai ngumbah lima nganggén sabun mangda virus sané ring lima padem. Yéning pesu mangda nganggén masker santukan virus puniki pacang mawinang irung druéné méweh maangkihan. Kapahin mapupul masadu ajeng sareng anak akéh mangda prasida nginutin awig-awig manggala druéné inggih punika tetep jaga jarak lan ngoyong dijumah. Sai-sai nganggon hand sanitizer ring lima mangda dados mademang virus Corona. Yéning cutetang titiang kekaryan titiangé baduur inggih punika, ngiring iraga sareng-sareng nginutin awig-awig sané sampun kasobyahang olih manggala panagaran druéné mangda iraga sareng-sareng slamat nénten keni pikobet saking virus Corona. Ring tengah gumi sané genting puniki ngiring sareng sami ngacep ring Ida Sang Hyang Widhi mangda virus Corona punika dados énggal ilang saking bumi puniki.

I Gedé Kariasa, sisia ring SMA Negeri Bali Mandara

107


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Pangawi

i gusti putu bawa samar gantang

108


Suara Saking Bali

I

Édisi XLIII | Méi 2020

Gusti Putu Bawa Samar Gantang embas ring Tabanan, Tegal Belodan 27 Séptembér 1949. Ajin dané mawasta I Gusti Gedé Pegug lan biang dané Gusti Ayu Nyoman Rerep. Ajin dané wantah pregina lan ring jaman

Belanda menados tentara Gajah Merah NICA. Samar Gantang ngeranjing ring SR (Sekolah Rakyat) warsa 1955 ring Pengabetan, Dauh Pala, Tabanan lan tamat warsa 1963. Nglanturang ring SMP 1 Tabanan, lan ngawit punika dané seneng ngwacén cakepan sastra. Ngawit nyurat sastra Bali modéren lan Indonésia, warsa 1968 daweg kantun ngeranjing ring SMA Tabanan (mangkin SMAN 1 Tabanan). Warsa 1973 dané dados guru honorér ring SMP Harapan, lan dané taler dados guru ring SMP TP 45 (sampun nénten wénten), SMPN 3, SMP Pemuda, SMP Dharma Bhakti, lan SMPN 2 Tabanan. Warsa 1974, dané dados guru tetep ring SMP Negeri 2 Tabanan lan ngajahin mata pelajaran seni lukis. Kakawiannyané kawedar ring koran Bali Post, Nusa Tenggara, DenPost, Warta Minggu, Santan, Simponi, Swadesi, Suara Karya, Sinar Harapan, Media Indonesia, Karya Bhakti, Suara Nusa, Fajar, Zaman, Top, Aktuil, Sarwa Bharata Eka, Varianada, Canangsari, Buratwangi, Merdeka Minggu, Baliaga, Taksu, lan Majalah Éksprési. Dasa warsa nagingin siaran ngwacén puisi ring RRI Studio Dénpasar, Menara Studio Broadcasting, Cassanova, Kini Jani Tabanan. Mamargi saking Tabanan ka Dénpasar setata ngalinggihin sepéda ontél. Tiosan ring punika taler polih uleman saking LIA Surabaya utawi PPIA, Museum Bali, IKIP Saraswati, Balai Budaya Dénpasar, STSI Surakarta, STSI Dénpasar, ISI Yogyakarta, Taman Izmail Marzuki, Gallery Nasional Jakarta, lan Yayasan Hari Puisi. Dané taler polih uleman ngwacén puisi ring Malaysia lan Singapura warsa 1986. Ring Tabanan dané ngwangun Sanggar Pelangi warsa 1976 lan sané mangkin magentos aran manados Sanggar Sastra Remaja Indonésia

109


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

(SSRI) Bali sané nglimbakang sastra Bali modéren lan Indonésia ring para sisia SD, SMP, SMA/SMK lan anom-anomé sané oneng sastra. Ngamolihang juara I nyurat puisi sa-Bali warsa 1979, juara pacentokan nyurat puisi nasional ring Yogyakarta warsa 1982, delapan besar pagelaran sastra ring Taman Ismail Marzuki warsa 1989, juara I nyurat puisi pariwisata sané kalaksanayang olih Yayasan Komindo Jakarta warsa 1991, ring sastra Bali ngamolihang piagam tanda kehormatan Satya Lencana Karya Satya, juara I nyurat puisi; ésai; tembang macepat; sa-Bali warsa 2000 lan 2001, penghargaan “CAKEPAN” warsa 2001 saking Majalah Sarad tur ngamedalang pupulan puisi sané mamurda “Aab Jagat”, lan Penghargaan Sastera Rancagé 2003. Cakepan sané sampun kamedalang wiadin madaging kakawian dané luiré: Hujan Tengah Malam (1974), Kisah Sebuah Kota Pelangi (1976), Kabut Abadi (1979) sareng Diah Hadaning, Antologi Puisi Pendapa Taman Siswa Sebuah Episode (1982), Antologi Puisi Asean (1983), Antologi Puisi LIA (1979), Kalender Puisi (1981), Antologi Festival Puisi XI PPIA (1990), Spektrum (1988), Taksu (1991), Antologi Potret Pariwisata dalam Puisi (1991), Antologi Puisi Kebangkitan Nusantara I (1994), Antologi Puisi Kebangkitan Nusantara II (1995), Antologi Puisi Kidung Kawijayan (1995), Antologi Puisi Kebangkitan Nusantara III (1996), Antologi Puisi Pos Nusantara Lokantara (1999), Aab Jagat (2001), Perani Kanti (2002), Onyah (2002), Somya (2002), Sagung Wah (2002), Macan Radén (2002), Berkah Gusti (2002), Sang Bayu Telah Mengiringi Kepergiannya (2002), Puisi Modré Samar Gantang (2002), Antologi Puisi HP3N Nuansa Tatwarna Batin (2002), Bali sané Bali (Pupulan Durmanggala, 2004), Awengi ring Hotél Séntral (2004), Pakrabatan Puisi Tegal DIHA Tebawutu (2004), Kesaksian Tiga Kutub (puisi lan cerpén, 2004), Léak Raré (2004), Léak di Bukit Pecatu (2005), Léak Satak Dukuh (2006), Ketika Tuhan Menyapaku (2006), Dipuncakmu Aku Bertemu (2008), lan Jangkrik Maénci (2009), miwah Leak Tegal Sirah (2019).

110


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Dané kasub antuk puisi modré, sané ngawinang sang sané nonton teleb jagi nyaksiang. Kakawian dané akéhan nganggén tema-tema mistik sakadi “léak”, lan indiké puniki prasida kapanggihin ring cakepan-cakepan dané sané mabasa Bali sekadi ring cakepan Léak Kota Pala, Puisi Modré Samar Gantang, Léak Bukit Pecatu, Jangkrik Maénci, miwah sané lianan.

111


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

Kitut

mr. corona Ni Ketut Ayu Sugati

“Y

én kéné kenyat guminé, kenkenang jani baan medaya? Dini maulehan, kéweh. Kemu laku ngalih selah, nyangetang kéwéhé. Yén ngoyong dogén, cacing di tengah basangé

ngerudeg dogén sing dadi baan endénang. Punyan sotong tolih, sing mebuah. Punyan nyambu tolih, ragas sing medon. Punyan blimbing di teba, patuh ligir. Peceroét i bikul di duur abangané, ngerosak ngalihin amah-amahan,” Ki Dharma ngerumuk sambilanga kokoan nekepin bibih. (Kalingan meli masker, meli baas akobokan dogén ketekah-ketekih). Kéto pikobet jagaté jani, sing ada bani ngangken sakti, jerih makejang ulian Mr. Corona. Dadong Dharma sedek di paon ngendihang api di jalikané. “Apa kepunpunin di jalikané, Dadong Dharma?” Ki Dharma metakon groyoh-groyoh maakin Dadong Dharma. “Né, jukut arés ané ipoan,” saut Dadong Dharma sinted. “Yéé, sinted gati pesaut Dadong Dharmané. Suba takonin melah-melah,” Ki Dharma mecegig sambilanga mekalah uli di paon.

112


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

“Suba ja tawang, suba abulan naar jukut arés dogén, patuh mamaané ajak i céléng. Ento suba aget ada gedebong mentik di natahé. Enu masi ngidaang maciplakan, eda ngerengkeng dogén bisané,” Ki Dharma meselselan sing ngidaang ngetisang keneh kurnan. Ngetél yéh paningalané Ki Dharma tan kerasa ulian sebet kenehné. “Kanggoang malu..... Kanggoang malu.... Kanggoang maluuuuu” Mr. CORONA nu ngamuk!!!!!! Ki Dharma nigtig tahkah sambilanga kuuk-kuuk.

Ni Ketut Ayu Sugati, embas ring Singaraja, 19 Fébruari 1968. Ngawit warsa 1996 makarya dados guru di SD Dyatmika Denpasar. Warsa 2007 dados Kepala Sekolah National TK-SD Dyatmika kantos mangkin. Warsa 2011 makarya program Literasi Anak Indonésia ring Sekolah Dyatmika. Warsa 2014 ngwangun YLAI (Yayasan Literasi Anak Indonésia) Dénpasar. Dados pangawi miwah panerjemah buku cerita anak Indonésia.

113


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | MÊi 2020

Kamus

Kamus Bali - Indonesia an.ceh-an.ceh.an → ancih-ancih an.ceng n 1 kayu patok; patokan; 2 panjar; uang muka; -- wirama patokan guru lagu; an.ceng.in v 1 beri berpatok; 2 panjari; an.ceng.ina v 1 diberinya berpatok; 2 dipanjarinya; an.ceng-an.ceng n batas; ka.an.ceng.in (kan.ceng.in) v 1 diberi berpatok (oleh); 2 dipanjari (oleh); ma.an.ceng (man.ceng) v 1 terpatok; 2 dipanjari; ngan.ceng.in v 1 mematoki; 2 memanjari an.cer n batas: gaÊnang -- malu buatkan batas dahulu; an.cer.in v batasi; beri berbatas; an.cer.ina v dibatasinya; diberinya berbatas; an.cer-an.cer n batas; tanda untuk batas; ka.an.cer.in (kan.cer.in) v dibatasi (oleh); diberi berbatas (oleh); ma.an.cer-an.cer (man.cer-an.cer) v berbatas (dg tanda); ngan.cer-an.cer v membatasi an.ci n lipstik; pemerah bibir; an.ci.nin v beri berlipstik;

114


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | MÊi 2020

an.ci.nina v diberinya berlipstik; ka.an.ci.nin (kan.ci.nin) v diberi berlipstik (oleh); ma.an.ci (man.ci) v berlipstik; ngan.ci v memberi berlipstik; ngan.ci.nin v memberi berlipstik (pd) an.cih-an.cih.an a tidak tetap pendirian an.cit v cabut (sst yg dibenamkan); angkat; an.cita v dicabutnya; diangkatnya; an.cit.ang v cabutkan;angkatkan; an.cit.anga v dicabutkannya; diangkatkannya; an.cit.in v cabuti; angkat; an.cit.ina v dicabutinya; diangkatnya; ka.an.cit (kan.cit) v dicabut (oleh); diangkat (oleh); ka.an.cit.ang (kan.cit.ang) v dicabutkan (oleh); diangkatkan (oleh); ka.an.cit.in (kan.cit.in) v dicabuti (oleh); diangkat (oleh); ma.an.cit (man.cit) v tercabut; terangkat; ma.an.cit.an (man.cit.an) 1 a dl keadaan tercabut; dl keadaan terangkat; 2 vbangun dr duduk; ngan.cit v mencabut: ~ besi paku mencabut paku; mengangkat; ngan.cit.ang v mencabutkan; mengangkatkan; ngan.cit.in v mencabuti; mengangkat an.co n alat penangkap ikan berupa jaring yg diisi umpan; an.co.na v ditangkapnya dg jaring; ka.an.co (kan.co) v ditangkap dg jaring (oleh); ma.an.co (man.co) v tertangkap dg jaring; ngan.co v menangkap ikan dg jaring an.cog, an.cog.ang v loncatkan; an.cog.anga v diloncatkannya; an.cog.in v loncati untuk menjangkau sst;

115


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

an.cog.ina v diloncatinya; an.cog-an.cog v meloncat-loncat: katak ~ katak meloncat-loncat; ka.an.cog.ang (kan.cog.ang) v diloncatkan untuk menjangkau sst (oleh); ma.an.cog.an (man.cog.an) v meloncat; ngan.cog.ang v meloncatkan; ngan.cog.in v 1 meloncati; 2 meloncat untuk menjangkau sst an.col, ancol.ang v tonjolkan; sembulkan (tt kemaluan laki-laki); ancol.anga v ditonjolkannya; disembulkannya; an.col.in v tonjolkan (pd); sembulkan; an.col.ina v ditonjolkannya (pd); disembulkannya; an.col-an.col v menonjol-nonjolkan; ka.an.col.ang (kan.col.ang) v ditonjolkan (pd) (oleh); disembulkan (oleh); ka.an.col.in (kan.col.in) v ditonjolkan (pd) (oleh); disembulkan (oleh); ngan.col.ang v menonjolkan; menyembulkan; ngan.col.in v menonjoli (dg); menyembulkan an.crag → ancag an.crog → ancog an.cruk n ulat kumbang an.cub, an.cub-an.cub.an a acak-acakanan.cuk v jolok; tusuk: -- buah pohé jolok buah mangga itu; an.cuka v dijoloknya: pohé suba ~ mangga itu sudah dijoloknya; an.cuk.ang v jolokkan; an.cuk.anga v dijolokkannya; an.cuk.in v coba jolok; coba tusuk; an.cuk.ina v dicobanya menjolok; ka.an.cuk (kan.cuk) v dijolok (oleh); ditusuk (oleh); ka.an.cuk.ang (kan.cuk.ang) v dijolokkan (oleh); ditusukkan (oleh); ka.an.cuk.in (kan.cuk.in) v dijoloki (oleh); ditusuki (oleh); ma.an.cuk (man.cuk) v terjolok;

116


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ngan.cuk v menjolok; menusuk: ~ poh menjolok mangga; ngan.cuk.ang v menjolokkan (untuk sso); ngan.cuk.in v menjoloki; ngan.cuk-an.cuk a sakit spt ditusuktusuk 1

an.cung v sulut; bakar; an.cung.ang v sulutkan; an.cung.anga v disulutkannya; an.cung.in v suluti: ~ luuné suluti sampah-sampah itu dg api; an.cung.ina v disulutinya; ka.an.cung.in (kan.cung.in) v disulut (oleh); ma.an.cung (man.cung) v tersulut; ngan.cung v menyulut; ngan.cung.ang v menyulutkan; ngan.cung.in v menyuluti

2

an.cung, an.cung-an.cung v berjalan sendirian

an.cur n bahan perekat (untuk perada); an.cur.in v beri berperekat; an.cur.ina v diberinya berperekat; ma.an.cur (man.cur) v berperekat; ngan.cur.in v memberi berperekat an.cut n tempat terpencil; ngan.cut v terletak di tempat yg terpencil: umahné ~ rumahnya terpencil an.da n tingkat; ka.an.da (kan.da) v dibawa dg cara berantai (oleh); ma.an.da (man.da) v dibawa dg caraberantai; ngan.da v membawa dg cara berantai an.dang, ngan.dang v 1 melintang: punyan nyuhé ~ di jalanné pohon kelapa itu melintang di jalan; 2 membayar dua kali (istilah dl judi ceki); ~ nganjuh 1 malang melintang; 2 pembicaraan yg tidak menentu;

117


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | MÊi 2020

an.dang.ang v lintangkan; an.dang.anga v dilintangkannya; an.dang.in v rintangi; halangi; an.dang.ina v dirintanginya; dihalanginya; ka.an.dang.ang (kan.dang.ang) v dibuat menjadi melintang (oleh); ka.an.dang.in (kan.dang.in) v diberi rintangan (oleh); ma.an.dang (man.dang) v berisi kayu pelintang ngan.dang.ang v melintangkan: nyĂŠn ~ kayu ditu siapa yg melintangkan kayu di sana; ngan.dang.in v memberi berperintang; ngan.dang-an.dang v berbicara/bertingkah laku kurang senonoh an.dap Ami a rendah: ~ kasor menyerah dg hormat; merendahkan diri; ~ roang merendahkan kawan; ~ nyunjung satru merendahkan kawan, memujimuji lawan; an.dap.ang v rendahkan; an.dap.anga v direndahkannya; an.dap.in v lakukan dg cara merendah; an.dap.ina v dilakukannya scr merendah; ka.an.dap.an (kan.dap.an) a lebih rendah; kalah; ka.an.dap.ang (kan.dap.ang) v direndahkan (oleh); dikalahkan (oleh); ngan.dap v merendahkan diri; ngan.dap.ang v merendahkan; ngan.dap.in v melakukan sst dg cara merendah an.dar n bor kecil untuk membuat lubang pd kayu, sarung keris, dsb; gurdi; jara an.dara v dibornya; an.dar.ang v borkan; an.dar.anga v diborkannya;

118


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ka.an.dar (kan.dar) v dibor (oleh); ka.an.dar.ang (kan.dar.ang) v diborkan (oleh); ngan.dar v mengebor; ngan.dar.ang v mengeborkan an.da.ru n meteor; bintang beralih an.dé n umpama; an.dé.ang v umpamakan; an.dé.anga v diumpamakannya; an.dé-an.dé.an n perumpamaan; ka.an.dé.ang (kan.dé.ang) v diumpamakan (oleh); ma.an.dé (man.dé) v berumpama; ngan.dé.ang v mengumpamakan; pa.ngan.dé n perumpamaan an.deg v tahan;tunda; an.deg.ang v hentikan; tunda: ~ kenehné mulih tunda niatnya (untuk) pulang; an.deg.anga v dihentikannya; ditundanya; ka.an.deg (kan.deg) v dihentikan (oleh); ditunda (oleh); ka.an.deg.ang (kan.deg.ang) v dihentikan (oleh); ditunda (oleh); ma.an.deg (man.deg) v 1 berhenti; 2 tidak mendapat haid lagi (mulai hamil); ma.an.deg.an (man.deg.an) v terhenti; ngan.deg v 1 menahan; 2 menyampaikan pemberitahuan kpd orang tua gadis bahwa anaknya telah diambil oleh sso; ngan.deg.ang v menghentikan; menunda; pa.ngan.deg n isyarat supaya berhenti 1

an.del v dipercaya; diharap: tusing dadi -- tidak dapat dipercaya; an.del.an n harapan: ia tuah ~ mémé-bapané dia memang harapan orang tuanya;

119


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | MÊi 2020

an.del.ang v andalkan; harapkan; an.del.anga v diandalkannya; ka.an.del (kan.del) v diandalkan (oleh); ka.an.del.ang (kan.del.ang) v diandalkan (oleh); ka.pi.an.del v diandalkan; ngan.del.ang v mengandalkan 2

an.del, an.del-an.del n jaminan: jinah ~ sejumlah uang kepeng yg diikat,

dipergunakan dl upacara an.deng, ngan.deng v tergenang menggenang; tertahan: yĂŠh gotĂŠ ~ air got itu menggenang an.det v tahan; tidak lancar; an.deta v ditahannya; an.det.ang v tahankan; an.det.anga v ditahankannya; an.det-an.det v tertahan-tahan: munyinĂŠ ~ bicaranya terbata-bata/tergagapgagap; ka.an.det (kan.det) v ditahan (oleh): liu pangidihnĂŠ ~ banyak keinginannya ditahan; ma.an.det (man.det) v tertahan; ma.an.det.an (man.det.an) v tertahan; ngan.det v menahan: ~ enceh menahan kencing; ngan.det.ang v menahankan; ngan.det.in v menahan an.dih a 1 amis; anyir: -- pabahannĂŠ,ki masih bayi;-- alid sangat amis;-- kelen anyir sekali; amis sekali; -- kelun anyir sekali; amis sekali; 2 v berbau (tt buah akan matang); ngan.dih.in v berbau (tt buah akan matang) an.di.ka, ngan.di.ka Asi v bertitah; bersabda;

120


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ka.an.di.ka.in (kan.di.ka.in) v disuruh (oleh); dititahkan (oleh); dipanggil (oleh): ipun ~ tangkil dia disuruh menghadap; ka.pang.an.di.ka.yang v dititahkan (oleh); diperintahkan (oleh); mang.an.di.ka v bertitah; bersabda; pa.ngan.di.ka n titah; sabda an.dil n andil; saham An.dir n tari Legong Keraton yg dimainkan oleh tiga orang laki-laki an.dog a subur an.dong a tumbuhan perdu yg daunnya panjang meruncing berwarna hijau, ungu kemerahan, atau sangat merah; andong; hanjuang; Cordyline fruticosa an.du.du n sj pohon palm (enau) an.duh, ngan.duh v tergenang an.duk n handuk an.dul → camplung an.dung.an n saluran air an.dup, ngan.dup v menggalakkan dg bertepuk tangan dan sorak-sorai; an.dup.ang v galakkan (anjing); an.dup.anga v dibuatnya agar menjadi galak; an.dup.in v takut-takuti dg anjing galak; an.dup.ina v ditakut-takutinya dg anjing galak; ka.an.dup.ang (kan.dup.ang) v dibuat supaya galak (oleh); ka.an.dup.in (kan.dup.in) v ditakuti dg anjing galak (oleh); ngan.dup v bersorak: ia ~ layanganné ngambun dia bersorak layanglayangnya mengawan; ngan.dup.ang v membuat supaya galak; ngan.dup.in v menakuti-nakuti dg anjing galak an.dus n asap: kénkénang nekepin --, pb tidak mungkin menutupi kejahatan; ma.an.dus (man.dus) v berasap;

121


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

ma.an.dus-an.dus (man.dus-an.dus) v berasap-asap; menyalakan api ané p yang: -- encén duman tiangé yg mana bagian saya anéh n sebelah (tangan atau kaki); satu dari sepasang: matané buta -matanya buta sebelah; anéh.ang v sisihkan; pisahkan; anéh.in v kerjakan sst dg sebelah tangan; anéh.ina v dikerjakannya dg sebelah tangan; ka.a.néh.ang (ka.néh.ang) v disisihkan (oleh); ma.a.néh.an (ma.néh.an) v berpisahnya tempat tinggal; nga.néh v menyebelah; nga.néh.ang v menyisihkan; memisahkan; nga.néh.in v mempergunakan sebelah tangan aném → anom 1

-ang n akhiran dl bahasa Bali yg menyatakan kausatif

2

Ang n suku kata sakti pertama dr triaksara sbg lambang Brahma (pencipta)

(masambung….)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

122


Suara Saking Bali

Édisi XLIII | Méi 2020

123


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.