Majalah Suara Saking Bali edisi XLV

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

daging majalah Pamahbah dénpasar mangkin (I Ketut Aryawan Kenceng) 2 Lawat-lawat ilmu kedék (IGA Darma Putra) 4 Krimik Pulitik juru kopi di rumah jabatan bupati (Madé Adnyana Olé) 10 Satua Cutet pan demi (IBW Widiasa Kenitén) 15 magenti masa (Ni Komang Ari Pébriyani) 40 tuara buung (I Kadék Krishna Dwimartopaz Kory) 72 sikut suara (Agus Sutrarama) 86 Satua Terjemahan paksi putih (M. Fudoli Zaini) 50 Satua Bali satua radén jajarpikatan 30 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore 37 Puisi Bali puisi-puisi mas ruscitadéwi 20 puisi-puisi arya darsana 45 puisi-puisi i nyoman manda 65 puisi-puisi i nyoman sutarjana 81 Artikel ‘jatuh di aspal tak seindah jatuh cinta’(IDG Trinandita) 34 Satua Masambung sang boma (12) 59 mawa madui (11)-- Ketut Sugiartha 103 Geguritan bongkling 26 Gegonjakan krisdayanti vs aurel, ngudiang i déwék nguél? (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Pangawi i putu gedé suata 100 Kitut ngipiang kawéntenan sastra bali modérn sausan pandemi covid-19 (I Putu Supartika) 113 Kamus kamus 116

1


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Pamahbah

dénpasar mangkin I Ketut Aryawan Kenceng

Mlegpek nganangning Matan ai galak nyicing Margi ngangsan cupet Dini ditu macet Buk masepuk Aspal makupuk Bél montor ngempengan kuping Démpét pasliwer selang seling Griyang magriyung dadi buyung Lemah peteng atep gerang gerung Tegal carik asah kaplasah Makudang kudang cutak pucah Dados toko lan umah Dados hotél lan villa méwah Sarwa makenyah Para jana sami ulap ring rupiah Mucukang basang begah

2


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Tanah tetamian kaadol telah Anggén ngulurin manah Manah rajah gamah Dénpasar riin Dayuh srining srining Dénpasar mangkin Kebus nguyang aying

Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan Dénpasar lan Don Pasar

I Ketut Aryawan Kenceng Tamat SD, SMP, SMA ring Klungkung, naanin makarya ring widang pariwisata hotél travel agent, cargo ekspor impor, restaurant, garment/handicraft production. Sampun ngamedalang limang cakepan puisi sané mamurda Beruk, Bikul, Bubu, Rwa Bhinéda, miwah Bali Melah Bali Benyah.

3


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Lawat-lawat

ilmu kedék IGA Darma Putra

Di gumi ané lebian sengsara ené, luung asané iraga malajah ilmu kedék. Kéwala sing dadi kedék guyu-guyu. Musti sekenang malu kedéké apang teka uli rasa hasya. Nak kéweh jani ngalih kedék ané seken-seken. Suba liunan anaké cara pamain drama. Mapi-mapi kedék, sujatiné di tengah kenehné sedih kingking ulian baat mondong sengsara.

4


Suara Saking Bali

M

Édisi XLV | Juli 2020

alajah kedék patuh tekén malajah bagia. Sing luung yén bagia mapi-mapi. Ané madan bagia, sing perlu iraga uyeng-uyengan ngenehang isin basang. Sing buduh ngitungang kasugian anak

lén. Sing kéweh ngenehang idup anak. Kadén suba orahina, apanga iraga bisa ngaba keneh. Kenehé ané ngempu iraga apang tusing ngawag. Iraga masih dadi pangempun keneh apang tusing singsal. Awak ajak keneh apang ngidang saling empuin. Seken sajan pitutur para lingsiré ngundukang keneh. Uli di keneh iraga apang bisa ngaba luung. Keneh luung ento wantah keneh hening. Keneh hening ngidang bakat yén suba biasa negdegang keneh ané ngaléncok cara sagara. Sing aluh, sing kéweh yén iraga dot negdegang keneh. Sagét kenehé buut ulian ngenehang utang, di utangé ento masih tongos ubad buuté. Énggalin bayah, dasarin baan utsaha. Sagét buut kenehé teka uli gegaén, énggalang pragatang gegaéné ento. Eda buin misi bin mani bin puan. Suba ketah, buuté lekad ulian awak padidi. Malajahin ilmu kedék, apang bisa masih ngejang dikénkéné dadi kedék, dikénkéné dadi ngeling. Sing beneh masan anaké kedék, iraga ngeling sengisengi. Masan anaké ngeling, iraga kedék ingkel-ingkel. Apa buin ngedékin timpal ané sedeng ngeling ulian kena sengkala, ento sing dadi orahang beneh. Jani apa buin liu anaké marebutin kedék. Ada ngedékin agaman anak. Ada masih ngedékin sang ratu nyakra warti. Sing bedik anaké ngedékin para Pandita ané maraga putus. Kadénanga patuh paragan idané ajak lelampahan bebanyolan. Lén anaké kedék, lén buin anaké bes serius. Sing kuangan anak bes kaliwat duegné kanti makejang ané tepukina kadéna harus pragatang aji serius. Alisné pragat mapecukan. Bibih pragat ngumik. Sebengné pragat nges tekek. Anaké ané kéto, sing bisa ngedékin awakné padidi. Yén suba iraga pragat serius dogén, sing bisa ningehang anak ngemang panyadcad. Sing ngidang ngayasang

5


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

layahe apanga nyak mendep. Pikolihné cara I Kakua di satua Tantriné. Ulung maglebug dadi tetedaan cicing. Yén iraga mabakti masih pinunasé apanga nyak kedék. ‘Ratu Bhatara, titiang nunas ica’, keto abeté ngregepang saa mantra. Uleng kenehé mapinunas apang nyak kedek. Kudang banten bebangkit, guling bawi, manca sato kadén suba bakat aturang apanga iraga maan paica kedék. Tegarang kenehang, ulian iraga dot kedék, angkihan beburoné bakat aturang. Sing to madan ngedékin angkihan? Bisa lantas iraga ngalih-ngalihin pabeneh di lontar-lontar salinan ané gaéna tekén nyén kadén. Pragat mamisuh dogén gaéné suud maca lontar salinan. Pisuhé bisa masih dadi pisuna. Né madan buduh amah sastra. Sing nyak cara tetujoné makatang sarin-sarin sastra. Justru awaké anyud, punyahin sastra. Sing ngelah panyaringan anggon nyaring ané kén dadi anggo, ané kén sing dadi. Jeg makejang aud kélorang dadi jlema belog. Iraga ané maca sastra mara madan dueg. Suba suud kéto lantas, makejang anaké temah. Orahang tusing beneh pajalané imaluan, wiréh tusing kadasarin baan sastra. Kéto iraga ngumik padidian di karang suung. Terus iraga kedék, nepukin pelih-pelih anak. Punduhang pelihé ento kanti cara gunung paling gedéna. Adanin gunungé ento gunung tegeh pelih-pelih. Terus bakat punduhang, nyansan tegeh gunungé. Pragat suba gunungé negeh-negehang. Sabilang negehang, terus kedék marasa bagia ngidang munduhang pelih-pelih anak. Apaké kedék buka kéto ané alih? Sing nyen ento ciri iraga punyahin panugrahan kedék? Bes terus kedék bisa masih dadi ling. IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Gegonjakan

krisdayanti vs aurel, ngudiang i déwék nguél? I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Tidakkah ada tontonan, atau berita lain yang lebih berkelas, lebih berbobot, lebih menarik, lebih mendidik, selain tentang masalah Krisdayanti dan Aurel? Piiiih.... Nyai ai kyu jongkok! Bagaikan katak

dalam tempurung! Gaok nepukin urusan anak lénan!” Piiih... Yan Saplag sagét bermatbat, brangti tan kadi-kadi dugasé nepukin kurenané nuléngék acara infotainment di tiviné. Rémot tiviné perengkahina, lantas ngalih chanel lénan. Kurenané sing nawang unduk, bingung kisap kisap matakon. “Nak kénkén né? Ngujang Bli ber sagét matbat? Apa masalahné?” Nyangetang buin Yan Saplag matbat, “Ento, masalah Krisdayanti!” “Kenapa Krisdayanti?” Kurenané nyansan bingung. Yan Saplag nyedot angkihan lantang pesaja, lantas ngaraos.

7


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Kéné kawitné ento. I malu, Anang Hermansyah makurenan ngajak Krisdayanti. Ngelah pianak dadua, Aurél tekén Azriél. Lantas Krisdayanti mamitra ngajak Raul Lémos...” “Mimih... Mimih....” kurenané klemah klemih dogénan. “Pamragatné Krisdayanti cerai ngajak Anang Hermansyah. Laut ngantén ajaka mitrané I Raul Lémos.” “Terus?” “Piiih... Pedalem Anang Hermansyah nyakit ati kalahin kurenan sayang. Ia dahat kelara-lara, frustrasi berat!” Mbééé... Yan Saplag ngawirasayang pesaja nutur, kanti misi nekep tangkah yéh paningalané ngembeng-ngembeng. Pang gondong buka ia ané dadi Anang Hermansyah. “Terus?” kurenané ber begbeg ma”terus” dogénan. Yén isinin ngupin empringan apang berek buka tukang parkiré di peken. Buin Yan Saplag nutur. “Lantas Anang Hermansyah matemu Ashanty. Ditu mara presida uas tatu kenehné, wiréh Ashanty ané nyidang dadi kurenan sujati, dadi mémé buat Aurél lan Azriél.” Jani Yan Saplag nutur sambil makenyem. “Terus?” “Dugasé nénénan, Aurél nga chat Krisdayanti, nagih apang sida matemu, tusing walesa. Lantas pianak kalawan mémé matungkas di médsos. Ento ngeranayang dadi biuta buka jani. Nyén pelihang? Bes pianak buah basang, pastika kangen tekén mémé. Celekotokané I Raul Lémos, ber brangti. Sahasa matbat pianak kualoné. Piiih...pang gondong Bli gedeg nepukin anak muani buka kéto. Suba mémén anaké juang, jani misi matbat! Makita Bli ngalawan mapuntel I Raul Lémos!” Kadirasa ngendih paningalané Yan Saplag kabatek gedeg basangné ngorta. Mirib ia buka wirang tekén I Aurél! Kurenané nuléngék....pabaliha muan muaniné ané baag nangges gedeg basang. “Kéto ceritané, Bli?”

8


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Ae!” “Piih... lengkap panawang Bliné. Icang sing nawang apa-apa. Nyén ngorahin?” “Mabalih di tiviné, mamaca berita di pisbuk, portal beritané makejang nuturang unduk ento. Masa Nyai sing nawang? Ish.. Ish...katrok Nyai!” Sing ada ujan sing ada angin, sagét kurenané brangti ngapi! Mabalik jani ia ané marebutin rémot tiviné sada pantiganga! “Tidakkah ada tontonan, atau berita lain yang lebih berkelas, lebih berbobot, lebih menarik, lebih mendidik, selain tentang masalah Krisdayanti dan Aurel? Piiiih.... Bli mula ai kyu jongkok! Bagaikan katak dalam tempurung! Gaok nepukin urusan anak lénan! Cuiiih... Celekotokan bané!” Yan Saplag makesiab, kamemegan ia masaut pegat-pegat, “Sing ja kéto Luh... anu... a... a... anu... nak... anu...” Kenyanya-kenyunyu raosné tuara maunduk, kabilbil laut nyaru ngenjit roko... Béh potokané i puan buin lipetina!

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

9


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Krimik Pulitik

juru kopi di rumah jabatan bupati Madé Adnyana Olé

Satondén dadi anggota Déwan, I Déngkék makelo maan dadi juru seduh kopi di rumah jabatan bupati. Sabenehné ia nak melalilali dogén ka rumah jabatan bupati, tetujonné tusing ja dadi juru seduh kopi. Tetujoné ané utama, apang sawai-wai ia nyidang paek ajak bupati, tur paek ajak tamiu-tamiu bupati. Tamiu bupati ento orang-orang penting di partai.

10


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Y

én suba paek ajak orang penting, sinah aluh maan jalan pang bisa nyalon dadi anggota Déwan!” Kéto kenehné I Déngkék. Sabilang wai, yén sing ada tajén, ia melali di rumah jabatan

bupati. Milu ia krabak-krubuk ajak pegawé-pegawé kontrak di rumah jabatan bupati; juru masak, tukang kebun, sopir, satpol PP, lan ajudan. Apang tepuka jemet ajak bupatiné, kapah-kapah milu ia nyemak gaé. Apabuin yén ada bupati. Milu ia nyutsut mobil dinas lan milu ngerapiang taneman hias di natah rumah jabatan. Yén ada tamiu, apabuin tamiu penting uli partai, I Déngkék prajani jemet nyeduh kopi. Pembantu di rumah jabatan ané biasa nyeduh kopi undéna ngoyong. “Ngoyong gén, Luh. Cang nyeduhang kopi. Cang kal ngabaang tamiuné kopi! Ento tamiu terhormat, cang gén ngabaang!” munyin I Déngkék alus tur ajum sajan ajak pembantuné. Tusing ja ngelah keneh lek, I Déngkék padidina ngabaang tamiuné kopi. Neked di méjan tamiuné, milu lantas ia negak di samping tamiu. Yén tamiuné serius ngomongan pulitik utawi ngomongan pemerintahan lan ngomongan negara, I Déngkék masang mua seken. Matané sing makijapan. Yéning tamiuné ngelucu lan mabaudan, I Déngkék milu kedék-kedék. Yén tamiuné ngomongang pipis, lan ngomongan dum-duman, I Déngkek kijap-kijap sing maan duman. Ané ngaé I Déngkék kenal, bapan bupati jeg nyak adung ajaka I Déngkék. Bapan bupati ané biasa kaukina Gurun Gedé mula sai-sai melali ka rumah jabatan bupati. Gurun Gedé nongosné di désa, di umah palekadan bupati, joh uli kota, di bongkol gunung. Sukat panakné dadi bupati sai-sai Gurun Gedé melali ka kota, sai-sai singgah ka rumah jabatan bupati. Gurun Gedé sing taén makelo-kelo singgah di rumah jabatan bupati. Biasané negak kejep di jineng, di natah rumah jabatan, suud kéto nagih kopi, suud ngopi mapamit lantas mulih ka désa. Matemu utawi sing matemu ajak

11


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

panakné ané dadi bupati, pokokné Gurun Gedé negak akejep di jineng, ngopi, lantas mulih. Nah, sasukat I Déngkék nyaru-nyaru dadi juru seduh kopi di rumah jabatan, sai-sai Gurun Gedé singgah ka rumah jabatan. Tusing cara biasané akejepkejep, bapan bupatiné ento prajani demen makelo di rumah jabatan, negak jam-jaman, slalag-slélég di adegan jineng. Apabuin maan ngorta ajak I Déngkék, jeg uli semengan neked tengai, uli tengai neked sanja, Gurun Gedé nutur kangin-kauh ajaka I Déngkék. Jumun-mumuné sing ada nak ngerti, apa ngeranang Gurun Gedé sai-sai ka rumah jabatan. Makelo-kelo katarka, Gurun Gedé katagihan ajak seduhan kopiné I Déngkék. “Jeg, jaen sajan kopiné I Déngkék. Yén sing maan kopi seduhan I Déngkék, prajani puruh!” Gurun Gedé nyumbungang kopiné I Déngkék. I Déngkék kenyem-kenyem. “Kénkén carané nyampur kopi pang nyak jaen kéto, Déngkék?” Matakon Gurun Gedé. “Biasa gén, Guru. Patuh ajak ané lénan!” saut I Déngkék. “Ah, pasti misi guna-guna kopiné né, hahahahaha!” Gurun Gedé, ané umurné suba 70 tiban ento, kedék ngélkél. Gurun Gedé mula demen mecanda. I Déngkék kituk-kituk. Ia nawang keneh Gurun Gedé tuah macanda. I Déngkék milu macanda. “Tusing misi guna-guna, Guru! Nanging pang nyak jaen, ada mantrané, Guru. Hahahaha!” “Dija maan mantra pang nyak kopiné jaen?” “Di pasar wénten nak ngadol!” Gurun Gedé jeg adung macanda ajaka I Déngkék. Kaduané lantas kedék ngélkél-ngélkél. Bupati biasané kenyem-kenyem yén kabenengan nepukin bapané kedékkedék ajaka I Déngkék. Makelo-kelo sayanganga I Déngkék ajak bupati. Tuah

12


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

I Déngkék ané bisa ngempu bapané ané kasepian padidi di désa. Tuah I Déngkék ané bisa ngaé bapané kedék ngélkél-ngélkél kanti dekah-dekah. Bedik-bedikang nyatua, saget I Déngkék suba dadi pengabih Bupati. Pengabih ané ngateh-ngateh bupati ka tongos ané sing resmi. I Déngkék ngangsan paek ajak tokoh-tokoh pulitik ané aéng-aéng. I Déngkék baanga mobil hardtop. Masan kampanya abana kampanya, masan tajén mobil ento abana ka tajén. Nah, uli ditu lantas meampakan jalan I Déngkék dadi pulitikus. Limang tiban suba liwatin, bedik-bedikang nyatua, sagét suba kapilih I Déngkék dadi anggota Déwan. Sedek dina anu, ia maan tugas nimpalin Bupati meresmikan balé gong di désa. Désané ento kabenengan désa palekadan bupati, di bongkol gunung. Di désané ento, Bupati lan I Déngkék kasambut meriah aji gamelan balaganjur. I Déngkék kenyem-kenyem. Sedek Bupati masimakrama ajak krama satondén meresmikan balé gong, sagét I Déngkék ada ané ngauk-ngaukin. Kaukané sajan-sajan keras. Makejang kramané makipekan. “Déngkék! Wih, Déngkék!” I Déngkék klingang-klingeng. Suudan kéto ia lantas makenyem. Ané ngaukin ento tuah Gurun Gedé, bapané Bupati. “Mih, Guru!” “Yih, Déngkék. Makelo sing tepuk. Mai malu!” Gurun Gedé ngedeng liman I Déngkék. I Dengkek tengkejut. Makejang kramané nolih. “Nggih, tiang driki dumun, Guru! Binjep tiang singgah ka jeroan!” saut I Déngkék. “Beh, ajum I Déngkék jani! Mai seduhang Guru kopi!” I Dengkek nengil. Kénkén carané masaut. Krama désa makejang nolih. Bupati lantas nolih I Déngkék. “Nah, gaénang Guru kopi!” Sing bisa ngomong apa, I Déngkék lantas bangun uli tegakané, nugtug Gurun Gedé ané macelep ka dapur umum di durin balé gong. Ditu I Déngkék

13


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

nyeduh kopi. Makejang ibu-ibu PKK nolih, ada ané kenyem-kenyem banggi, ada masi ané masebeng madalem. Padalem, anggota Déwan nyeduh kopi.

Madé Adnyana Olé embas ring Tabanan, mangkin meneng ring Singaraja. Kakawiannyané marupa puisi miwah cerpén. Sampun ngamedalang makudang-kudang cakepan luiré Padi Dumadi (cerpén, 2007), Dongéng dari Utara (puisi, 2014), Gadis Suci Melukis Tanda Suci di Tempat Suci (cerpén, 2018), miwah Lolohin Malu (esai). Cerpénnyané taler sareng ring antologi Cerpen Pilihan Kompas 2014, 2016, 2017, miwah 2019.

14


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Cutet

pan demi IBW Widiasa Kenitén

“Mai mulih Beli. Mai muliiiiiiiiiiiiiih! Ngujang kétoang awak Beliné pragat mabalih matan ai. I Korona tusing lakar ngepung idup Beliné. Apabuin iraga suba tawanga tinut tekén pawarahwarah ané kapesuang olih guru wisésa sinah iraga lakar selamet Beli. Mai mulih, Beli! Maiiiiiiiiiiiiiii!” Busan-busan somahné Pan Demi ngaukin apang suud mabalih matan ai engseb.

15


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

K

anti mrasa kebes cadikné Mémé Santika ngaukin somahné apang marérén malu mabalih matan ai ngeséng kauh. Pan Demi inget tekén pabesen anaké tua-tua ipidan yén suba ngeséng kauh

macihna lakar énggal engseb. Buka pajalan idupé, yén suba watesan lakar engseb lakar ngalih tongos galang ané kaptiang nganutin pajalan karma. Uli sasukat koronané ngrubéda Pan Demi demen pesan malaksana buka kéto. Sabilang sanja ia ka mungiran ané paak ajak umahné. Ditu ia ngrimik buka anaké buduh, “Jeg ngendih jani I Korona. Dokter, perawat, kanti balian paling baana. Makejang mautsaha ngalahang I Korona. Ada ané seger, ada ané maluan ka gumi wayah. Kéto masi ané ngubadin ada masi ané kadilah baan I Korona. Kénkén ya mawisésané I Korona? Kanti Presidén, gubernur, bupati, bendésa, kelihaan banjar, pecalang mautsaha apang tusing sayan nglimbak pangrubédanné I Korona. Tusing di Nusantara dogén I Korona ngéndah. Di duranagara masi, Italia, Jerman, Australia, Prancis, Amérika masi slikslika tekén I Korona. Matan ainé buka nolih keneh iané. Dugasé ento Pan Demi negak ngamelahang krana tumbén rasaang melah pejalan matan ainé. Tepukina kedisé mulihné ngalaih tongosné nyebun. “Sabilang ané ada di mrecepada lakar mulih masi. Di umahé ento buin masi makarma. Yén luung karmané maan umah melah. Ah, ngujang ento bakat sangetang. Ané joh-joh bakat rambang.” Kanti sabilang ilehan matan ai tawanga. Di kénkéné matan ainé ucem buka nandang sedih. Di kénkéné, matan ainé tepukina ngencorong buka lakar ngeseng awakné. Ada ping roras ilehan tepukina pajalan suryané. “Beli, eda matan ai dogén pabaliha. Mai mulih! Idupé suba ada ané ngwasaang. Iraga tuah mautsaha apang tusing krana iraga teléman ngranayang. Yén suba tinut lantas bayané ngenain ento pajalan karma adana. Mai mulih ditu tongos nutur. Tiang anak demen ningehang tutur Beliné. Yadiastun, tusing

16


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

karesep. Sakéwala, tiang mautsaha ngresepang.” Mémé Santika ngrumrum somahné apang suud buka anaké paling. Pan Demi ngrasaang awakné gelem krana sabilang toliha pasliwer orta utawi pidio ngindikang anaké mati ulian I Korona ené. Sabilang dingeha satua ngorahang korona, rasaanga awakné buka anak gelem. Kokohanné prajani ngentah, buina mula misi asma abedik. Bangkes-bangkesné alah nuldulin pesuné. Bawang magoréng bangkes-bangkes apabuin sera tabia magoréng kanti ngetel cunguhné. Somahné énggal-énggal ngorahin mersihin apang tusing kanti uyaka tekén bangkes-bangkesé. Jatiné ia anak seger. Dugasé ené maan ia ka bang nyemak pipis lakar anggona prabia idupné. Teked ditu orahina mersihin limané baan sabun. Suud kéto tésa panes awakné. Ia suba jejeh pesan, yén lebihan tekén wulung dasa kutus sinah lakar dadi kopid. Agét pesan tusing buka kéto. Awakné nyak seger. Sekéwala, ia tetep mrasa awakné buka anak gelem. Kolonganné prajani pecik-pecikina. Jejeh nyanan ada I Korona nyangket ditu. “Beli tusing gelem. Keneh Beliné dogén gelem. Ené yéh jahéné malu siup apang nyak angetan awaké. Bes kaliunan mabalih orta kopid kakéné suba dadiné.” Mémé Santika misi ngwélang abedik. Pan Demi klingas-klingus buka méyongé tampiasin yéh pindang. Sing masi melihang tusing dadi tunaan tekén orta kopid. Suba ya luung kanti pules abana. Anak taén ipit ulian kopid. Ia misi nembangang, kéné tembangné: grubug agung, ngawinang guminé mangmung, idup matiné twah asah, né takutin lawat singid, tusing tepuk, apa anggon ngejuk ngisiang? “Beli! Beli banguuuuuuuuuuuun!” “Kenapa?” “Beli ipit baan kopid.” Pan Demi ngamelahang awakné. Ia ngunjal angkihan. Sigita kulitné. “Enu mrasa buung mati.”

17


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Manik Sudra

“Dadi matiné apti, Beli. Pedalem apa tiang. Sing demen kénkén Beli makurenan ajak tiang dadi nagih mati?” “Sing kéto méméné. Ibi keneh beliné aliha tekén I Korona. Ia ngrubéda. Ngéndah pesan ia. Gobané suba sayan aéng. Nagih cota angkihan beliné aget méméné énggalan ngentenin. Yén sing kéto....” “Tusing dadi. Tiang tusing nyak dadi jamu (janda muda). Pokokné tusing nyak. Urip tiangé suba kaserahang tekén Beli. Kadén Beli masemaya lakar nyaga awak tiangé dugas Beli ngidih tiang. Alus banban munyin reraman

18


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Beliné ngidih tiang. Jani, beli lakar ngalahin tiang baan I Korona, endén malu. Lakar lawan tiang I Korona. Ngujang ia takutin. Lawan ia baan pajalan ané ngranayang seger. Patutné nganggo masker anggo maskeré. Eda pengkung. Eda maboya, misi ngéndah pélag. Yén orahina mersihin lima. Bersihin limané. Yén orahina manjus uli luas joh, manjus. Eda liunan bikas. Tuutang dogén. Sakancan sakit sinah ada ubadné.” Mémé Santika nuturin somahné sambilanga ngelapin peluhné Pan Demi ulian jejeh. Nyejehin ané tusing ngenah. Yadiastun kéto baana nuturin tekén somahné, kenehné Pan Demi masi tusing nyak enteg. Tetep sabilang sanja mabalih matan ai engseb. Pabaliha pajalan i kedis di ambarané katutugin baan panyamaané. Ia bengong mabalih kedisé. Di kenehné mamunyi kéné, “Yén anak mati tuah karma ané nutugin. Iraga tondén maan makarma melah di guminé lakar ngujang énggal-énggal nagih mati.” Sagét malaib Pan Demi. Somahné paling, “Ngujang malaib? Kanti noos kéto angkihanné?” “Beli tusing nyak mati Méménééééééé! I Korona lakar lawan beli.”

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

19


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

puisi -puisi mas ruscitadéwi

20


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Toya Bungkah

Ring pasiraman Toya Bungkah Tresnasih mlekuk jengah Sajeroning ceti ngahngah Ring song kaang bungah

Sayong-sayong dingin Nyisayang rasa pakeh Sané sampun gratahin Nyusup, neteh keneh

Wengi sampun nyirepin matanai ring sisinné Ngisi-ngisiang carita tantri, sané nayuhan ati

Gunung negehang Danuné nyimbarang

Arkaja lan Induja Puja lan wibawa Surya klawan candra Ngumbara salantang masa

Toya Bungkah, toya sané ngengkebang cahya kahuripanné lintang

21


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Anak Lanang Sané Ical ring Payudan

Sajeroning sayong Kintamani Angkihannyané nebek ati Anak lanang sané ical ring payudan Kasédayang kruna-kruna mapedang

Manados tangis, mawastu danu Ring Toya Bungkah rasa meled macumpu Ngembangang padma-padma pelung beru Rasa tresna idané ring pianak lan putu

Rereh titiang ratu ring goa suksma Anak alit jail sané ngengkebang mata Nekepin matanai majalaran mantra-mantra Majalanan nepas samudra akasa Pakaeng dané, “Tampurhyang wantah lawat, tandingan pangaptian marupa canang.” Toris-toris magirang Ngitung jinah, ngrereh embang

22


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Pajalan Sandyakala (Majeng Ayuningati)

Serahinan iraga wantah maplalian Nanem ipian-ipian Raris manggiang ipun kakeberang angin

Saking duur bukit katon negari alit i ragané Makrubung andus selem lan baha sisan tatunjelan

Mawinang Ayuningati nanaktitiang simpen toyan panonné Ring caratan-caratan leluhur sané karatengin baa

Duaning Ayuningati nanaktitiang, pamargin sandyakala negarin iraga Wantah gulem selem sané nyisayang cahya

Duaning wantah ring petengé, katon cahya

23


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Pajalan Peteng (majeng ayuningati)

Sajeroning alas wayah, tan pacahya Iraga saling gabag, genah lan dauh tuara Wantah suara, lan kruna Sané seringan paling kadi lelipi Nuba manah, lan ngamanakang sangsaya Tan leleh ngrereh song lan selah

Lan, I raga mengkeb ring petengé dalem Sané tan prasida nanem masané lintang

Mawinan, Ayuningati nanaktitiang, banggiang puseran-puseran punika Setata mapiteh dados margi budal tan pawilang Duaning semeng pastika nangiang

(Sanglah, Fébruari 2020)

24


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Pajalan Ipian (Majeng Ayuninghati)

Sué galahé nyantosang Malahang ubuna saking kutu Ngrasayang keni kuku Sakit, genit lan ngilu Wantah kabuduhan matemu

Katonin ja Ayuningati nanaktitiang Ipian-ipiang punika tan majlanan Genteng-gentengnyané langit pelung Ring jendélané magantung bintang-bintang Mabentuk kampid ngajakin ratu makeber

Raris, Ring meténan dija ratu simpen patakén Riantukan cakepan sané mabukak nunas kabaca Kasatwayang majeng alit-alité lan lelana Kéwanten, Matulis aksara-aksara sané tan prasida wacak titiang

Yakti ipianné tan mawarna lan tan pasuara Mawinang, Ayuningati nanaktitiang, picayang tanda Ring samur mata lan angkihan ngangsur ring dada Mangda lingsiré tan ngaduang

(Anggara, 24 Maret 2020)

25


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/129/ I Gusti Agung ka jaba, pra punggawa pepek nangkil, horthané sampun karawos, makadi parandha sami, sama prawatek ririh, Prandha Wayahan Kukub, Parandha Ganggasura, Parandha Wayan Réwati, sami putus, tekaning naya upaya.

/130/ I Gusti Agung matura, prandha rawosang-mangkin, tahén tityang lintang habot, antuk kawulané kidik, kaakéhan harepin,

26


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

tan wénten wénten manyundul, gelisan kahidheran, manawi gelisan ajrih, yadin purun, bas kakwéhan pacang lawan.

/131/ Nah maman padha kenehang, mangdé mabahan manyapih, I Gusti Wayahan Gedot, sareng Gusti Ketut Kenjing, aglis dané nyahurin, manah tityang wengi ngamuk, mancangin bilang dangka, manawi nyak ipun lilih, tityang mburu, mangraris rawuh ka Mekah.

/132/ Pelih to kenehang bapa, yén twah mangamuk né jani, sinya té mapwaran habot, panjak tong kena hingetin, sinya liyu ngalengit, sing jalan-jalan manyingkrung, kudyang ko manyalahang, hidhep nyané tekén cahi,

27


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

déning saru, di petengé ya makahad.

/133/ Yan saking pangrasan bapa, melah gelaré kukuhin, eda ja pati kalongsok, sok pepekang hobat mimis, hento anggon ngujanin, di tekan nyané magebug, lawut lawan mawaswas, sinya hénak nglawut jerih, déning luyu, makelo mapondokan.

/134/ Tunggal ya ngebug kuciwa, twara mbahan mamintulin, apan ya mamedil témbok, awaké mangwales medil, tangkahné kena bedil, kenehang bapa manundun, tong dadi ya balikang, yadyapin iya mabalik, suba luyu, kenehanga twara siddha.

28


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

/135/ Pareng Gusti Wayan Hambwak, ring parandha mangrawosin, dabdab mangwijilang rawos, ndan Gusti Kancanasari, raris dané nyahurin, sareng dané Padhang Gambuh, iwang manahang tityang, manah tityang ngamedalin, pacang ngamuk, manglawan siyatjambaran.

/136/ Yan mangkin mataku gelar, manggawé i panjak sakit, becikan i turus jabon, punika anggén nggelarin, yadyapin gelar becik, kahulané lintang luyu, naler nora gawénya, kéwanten parimbit-rimbit, tan paangkuh, manawi ya mati berag. (pacang kalanturang…)

29


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Bali

satua radén jajarpikatan Wénten pranata mabiséka Prabu Pajajaran, maputra mabiséka Radén Jajarpikatan. Pakaryan Ida tan wénten séos sajaba maboros rauhing mapikat. Ri kala wengi mengpeng Ida kasirep ring pamereman polih nyumpéna, guungan pepikat Ida kranjingin antuk ula

sané

matanipun

tan

kuningin

waluya

gedah,

Ida

wastannya,

nanging

kabinawa

pepikat

Ida

rupanipun, tan

wénten

sapunapi-sapunapi. Saking kagiat angen ida, raris Ida ngilir, semeng-semeng sampun Ida medal saking pamereman, ngraris nauhin tukang tenung, pacang ngetangang indik panyumpénanidané. Kadi ucapanipun tukang tenung, yan wantah Ida Radén Jajarpikatan lunga maboros nadian mapikat janten molih laba mageng.

30


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

W

iréh asapunika Ida Radén Jajarpikatan raris makinkin lunga maboros muatan tulup. Sampun doh pamargin Ida sah saking puri wénten paksi akuéh kanten ring ngumbara sami makeber

ngungsi mangalérang, punika tinut Ida ngantos rauh ring alasé, kapanggih wit wandira nedeng nasak wohipun, irika paksiné mapupul ngawilang teda. Wénten paksi siung paling andap neda, punika tulup Ida, keni kibulipun, sambiah kari tumanceb kabeberang antuk paksi katinutin antuk Radén Jajarpikatan. Sué-sué paksi punika ical tan wénten kanten, Radén Jajarpikatan raris kemper tan uning ring kalér kelod makulilingan maideran saget wénten tlaga ngrawit kapanggih, toyanipun ning magrinding, tepinipun kajderin antuk sawarnaning wit sekar. Irika wantah Ida mararian soring wit taru mageng kadi nyangklib solahé malinggih. Sawatara wénten adauh suénné, wénten Widiadari saking kayangan tedun ring tlagané punika sami ngelus busana pada masiram. Wénten adiri Widiadari Nilotama pepasihidané, ngenahang busana nampek ring ungguhan Radén Jajarpikatan malinggih, punika raris kambil kuacanida tur kakadut. Di sampunné Ida molih bukti punika, ban Ida meling ring kangin kauh, miwah kota Pajajaran kanten antuk Ida, bongglot Ida budal muatan olih-olihida, tur saruhé raris munggah ring glebeg ngengkebang buktiné punika kateteh antuk pantun. Di sampuné puput gegison Ida malih mawali ngungsi tlagané, kapanggih Widiadari Nilotama kantun ngraga tan wénten uning makeber. Radén Jajarpikatan mecekohan ping tiga, mapi-mapi tan wénten uning. Widiadari punika kagiat tur nolih raris matakén, ”Éh, jeroné ngambil kulambin tiangé dini?” ”Ngawang jeroné, tiang mara neked dini. Né jeroné nyén? Sangkan dini ngudiang?” ”Titiang Widiadari Nilotama, sangkan dini tiang kayeh. Né jeroné ngudiang mariki?”

31


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

32

Manik Sudra


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

”Tiang perlu mréksa tetamanan tiangé, apa ané ada dini tiang ngelah. Jeroné dini tiang masi ngelah.” Widiadari Nilotama tan panjang pangandikanné déning sampun tuduh Sanghiang Wisésa, cendek pangandikanidané, ”Inggih, upaminipun kebo saking baneh, ngranjing ring pabianan anak, wenang jeroné nahan, sakéwanten pinunas titiangé, mangda sakayang-kayang jeroné sampunang tulak ring pituduh tiangé sané patut.” Puput asapunika Widiadari Nilotama raris kaajak budal kanggén rabi, madué putra asiki mabiséka Radén Bang Paguyangan. Gelising satua ri kala Widiadari Nilotama sedeng maratengan ring paratengan tan wénten Ida madué ulam, Ida jaga lunga ka pasar, raris ngandika ring rabiné, ”Beli, niki ajak dumun okan beliné titiang ka pasar ajebos, sambilang cingakin geniné ring paratengan, mangda sampunang ngantos padem, maliha kekebé sampunang ungkabanga.” Wus punika raris mamargi ka pasar. Radén Jajarpikatan kagaok miragi pawekas rabiné raris kapawaregan ngungkab kekebé, kanten antuk Ida pantun Wantah abulih karateng antuk Widiadari Nilotama. Kekebé malih katekepang. Malih ajebosné rauh rabinida saking pasar ngraris ngranjing ring paratengan. Kacingak jakan Ida durung rateng kanten marupa pantun. Widiadari Nilotama uning ring pracihna, rabinida katakénin tan wénten mari ngangken. Widiadari Nilotama umeneng raris ngambil beras ring pulu, telas berasé ring puluné, raris Ida nedunang pantun saking glebeg Jagi katebuk. Asapunika karyanida, sué-sué pantuné telas ring glebeg, kapanggih kuacanidané irika kengkebang raris kaambil tur ngandika tekén rabiné, ”Beli déning beli tan tinut, tekan ubayan tiangé duk ring alasé, mangkin wantah amunikaan puput tiangé marabi ring beli, tiang pamit, ajak okan beliné mangda becik-becik!” Widiadari Nilotama raris makeber. Radén Jajarpikatan nangis katinggal antuk rabiné Catetan: Satua Bali puniki kaambil saking Satua-satua Bali (VII) sané kapupulang olih I Nengah Tinggen.

33


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Artikel

‘jatuh di aspal tak seindah jatuh cinta’ IDG Trinandita

M

inabang sami sampun uning. Ring parikrama warginé pastika satata ngawigunayang margi serahina-rahina. Marginé sekadi tan surud surud kajekjek kalindes tur kauyak olih makudang-kudang

jatma, motor, mobil, lan satiosnyané. Majanten ring margi warginé mapupul ritepengan jagi malelungan. Ngawit margi sané cupit marupa gang ngantos margi agung sané kasengguh baypass pastika sampun kawigunayang. Mawinan marginé sané wénten satata kauratiang lan kabecikang yening wenten sané sampun usak. Usak sangkaning polih beban sarat sadina-dina. Ring Bali wénten kasengguh margi agung, perempatan agung, catus pata, peteluan, lan sané tiosan. Sami punika dahat utama kasengguh mawinan ngawarsa pastika kawéntenang upacara pecaruan ring genah-genah sané pingit punika. Pingit mapan ring genah punika akéh réncangan Ida Betara sané malinggih. Punika awinan jatmané patut yatna-yatna ring genah punika. Yéning ngentasin patut munyiang bél nyelang margi mangdané selamat rahayu. Margi punika genah jatma lan gumatat-gumitit memargi. Taler wong sané tan

34


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ana réncangan sané maduwé marginé punika. Napi malih margi ring sisin sétra. Sinah patut waspada yéning ngelintang ring genah punika ri kala dina tenget sekadi kajeng kliwon lan rahinan tiosan. Indik puniki wantah pidabdab jatma Bali saking nguni. Anak wikan maosang yéning sampun nyelang margi ring sané tan ana sinah jagi nemu rahayu. Riantuk margi punika boya ja druwén i manusa kémanten taler druwén wong samar, memedi, gamang, tonya lan tiosan sané kasengguh isin gumi. Yadiastun sami punika arang pisan prasida kacingak. Wantah jatma sané melik sané prasida ngaksi sami punika. Yéning lipia nyelang margi minabang jatma sané ngalintang irika jagi keni panca baya kapetengan laut labuh tan pa krana. Punika sané naenin kapireng saking panglingsir nyaritayang. Wénten taler kabaosang rurung agung wantah rurung sane marupa bet sakemawon tan dados katutup. Irika kocap genah margi rencangan-rencangan Ida Betara awinan wénten genah sané nénten dados empetin yadiastun irika nénten wénten jatma memargi. Margi punika kaucap rurung tan ana. Yéning sekalané baosang pastika pisan ring genah pempatan peteluan lan genah sané tiosan jatmané sané ngaliwatin patut yatna lan pratyaksa ring angga. Ring peteluan lan pempatan sané mangkin baosang ring margi agung sinah irika sampun wénten utawi lampu stopan. Ngendih lampu warna mérah artosné marérén. Lampu mawarna kuning artosné siap-siap mamargi utawi hati-hati. Lampu ijo artiné sampun dados ngalintang ring genah inucap. Yadiastun pakantenané sepi duk punika taler patut yatna ring angga. Punika wantah aturan lalu lintas ring margi. Niki wantah pidadab saking angga kapolisian. Puniki patut pisan. Sakémawon ring marginé baosang kantun wénten jatma sané tan urati lan nganggoang kita ipun nénten ngajiang angga ipun taler kaselametan jatma tiosan. Dumogi ja doh saking kaduhkitan nibénin ring margi agung. Yéning sampun ati-ati tur nanutin tata-titi sané wénten pastika rahayu kapanggih.

35


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Yéning sami sané ngawigunayang margi sida mapidadab kadi punika ninabang tan akéh orti kawéntenan kacelakaan utawi kaduhkitan ring parikrama warginé. Ring aab jagaté kadi mangkin napi ja wénten pakibeh pastika sampun pascat pisan kajantenang ring médsos. Awinan

dados

informasi ring kaluwarga sané katibén kaduhkitan ring margi. Pinih untat sané patut dados gendu wirasa lan nundunin pangerasa jatmané minab kawéntenan Iklan Layanan Masyarakat sané kamedalan olih kepolisan saking polisi lalu lintas. Ring margi ageng sané matulis “Jatuh di aspal tak seindah jatuh cinta”. Patut kayunin.

Buda, 19 Juni 2019

I Déwa Gedé Trinandita urati lan seneng ring parikrama Bali.

36


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Prosa Liris

gitanjali Rabindranath Tagoré

/69/ Pateh luahan uripé sané ngeloh ring wengi miwah rainan titiangé, sané ngelohin jagaté, earis pelapan tur lemuh ngigel. Luahan uripé sane pateh punika sampun sané gargita mekudus ngelintang ring tanahé sané ngebuk, ring katih-katihan padangé sane nénten keni antuk ngewilangin, taler megrudugan ngeranjing ring élog-élogan sekar miwah daun taruné sané sekadi nénten medué guru lagu. Luahan uripé sané pateh punika taler sané mombakan ring anyunan-segara lekad miwah pademé ring aad miwah kebeké. Keni antuk ngerasaang mekukud ning antuka déwék titiangé sangkaning keni embanan pejagatan uripé. Raris gargitan manah titiangé rauh saking kelebuhan uripé sané kenjekan itep ngigel ring rah titiangé sané mangkin.

/70/ Kelintang kobet minab kepikayun antuk I Ratu jagi sareng melédang kayun ring gargitan sekalané? Melengketik, ical, taler tékol ring belabar gargitané sané kebinawa tur nyejepin?

37


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Sarwa praniné mesépan-sépan melaib, nénten polih mejadengan, nénten polih mekipekan ka pungkur, nénten wénten sané sida nambakin ipun, ipun babar mesépan-sépan melaib. Sinarengan ring sarin kidungé sané pati kepug meléngkas nénten rarianan punika, tedun mesolah catur masané, raris ngelintang - warna, sarin kidung, alub-alubané ngeloh ring sekancan gargitané sané nénten metanggu miwah nénten mejadengan. Sambeh, mebiok, rarus padem belat akijapan.

/71/ Puniki sampun lawat I Ratuné: titiang ugi renga tur urati ngemit sikian titiangé, raris ngindeng-indengang nyatur désa, mangda sida keseledi antuk lawaté sané mewarna ring sunar l Ratuné. I Ratu mekarya seleng ring anggan l Ratuné, raria anggan I Ratuné sané seleng l Ratu, dauhin l Ratu malih antuk sarin kidung sané nénten kewilangan akéh ipuné. Seleng ring anggan l Ratuné, nyeledi ring sikuan titiangé. Sarin kidungé sané ngeresresin manah ngererengih nepud ambarané mekabungkul, metegepan soroh kenyem miwah toyan matan ipuné, jejep manah miwah acep-acepan ipuné; ombaké medungkunan raris meserod malih, ipit-ipitané benyah raris kepinda malih. Ring sikian titiangé manggéh keciwan anggan l Ratuné. Selengé sané karyanin I Ratu, medaging gegambaran sane nénten keni antuk ngewilangin akéh ipuné, kepuputang antuk sepet raina miwah sepet wenginé. Ring pungkur ipuné genah l Ratuné melinggih kulat antuk taksun pelengkungané sane soléh tur kebinawa. Sekancan guété sané beneng tur kenyat. nénten kanggé. Wubuh I Ratuné sareng kepepekan titiangé sané ageng ngebekin ambarané. Mekabungkul ambarané ngetor antuk sarin kidung l Ratuné miwah sarin

38


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

kidung titiangé. Galahé sané sampun ngelintang miwah galahé sané jagi rauh, tedun ngengkebang miwah ngerereh-rerehin I Ratu kalih titiang

/72/ Ida sampun sané mengkeb, sané nundun sikian titiangé antuk emban-embanan silib Idané sané kobet jagi kemanah antuk. Ida sampun sané ngenahang taksun Idané ring matan titiangé, taler embanembanan bungah ring talin manah titiangé merupa sarin kidung sané sela gentos tedun gargita miwah sedih. Ida sampun sané ngulat kabang sekalané puniki antuk warna sané ngulangunin, emas miwah selaka, pelung miwah gadang, raris ngelugrain kepit seka kidik ring selag-selagan cokor Idané, sané pét kembanan ngawinang titiang lali ring sikian. Pungkuran, taler duké sané dumun, setata Ida sampun sané ngawinang sedih manah titiangé sangkaning Ida medué peséngan sané akéh, éka dayané sané metegepan soroh ipuné, miwah kelebuhan gargita miwah sedihé sané metegepan soroh ipuné. (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

39


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Cutet

magenti masa Ni Komang Ari Pébriyani

Anginné nyirsir dingin, sahasa nyusup ka tengah kulit, otot, ngantos ka tulang. Yén keneh-kenehang guminé ngangsan wayah, ngangsan tusing sida baan minehang. Sasihé tusing anut ajak masanné, manusané tusing anut adung ajak palemahanné. Yéning ring parhyanganné? Tusing sida baan maosang. Tri Hita Karanané suba lumbrah kabaosang, kasobiahang, nanging napiké sampun kalaksanayang? Kawéntenané sekadi puniki, miribang dikenehé sampun, nanging ring sarahinané tusing sida baan ngundukang. Dugasé ento ainé suba lingsir kauh, guminé masawang peteng masawang lemah, para butané memargi nglaksanayang swaginané soang-soang. Lantas

Kala Pisaca napetang ada timpalné dadua

bengong mapangenan di sisin margané.

40


Suara Saking Bali

“W

Édisi XLV | Juli 2020

é… Bregala, Bregali, to nguda dini nongos?” petakon Kala Pisacané tekén sawitrané sané bengong mapangenan. “Yéah… Kala Pisaca. Kenjel suba tiang ngencanin

manusané,” pasaut Kala Bregala. “Saja to! Suba ngindeng uli sasih kapituné, neked jani tusing maan sasaran. Apabuin jani, miriban suba tahu tekén unduk magenti masa,” Kala Bregali manimpalin. “Iseng-isengan gén, pasti ada dogén manusa bengkung sing nuutang araharahan para ratunné,” pasaut Kala Pisacané. “Manut lontar Widhi Sastra Rogha Sanghara Gumi, saking Niti Bhagawan Dharmaloka, ritatkala ganti masa kaliyugané akéh gering sané katibén manusané. Geringé makadi ngetor, kebus, telah rebah manusané ngantos mati.” “Buih… yan kéto kesempatan iraga para butané ngisi gumi,” pasaut Kala Bregala. “Saja ento! Guminé pastika mabiayutan. Sakéwala jani manusané suba pada dueg, ngambel saisin sastrané,” Kala Bregali manimpalin. “Ahh!! Nyén ngorahang? Diapin liu né maca, liu né nelitikkin, apa ada né nglaksanayang? Ento tusing ngidang baan maca dogén, baan rupa dogén, cara satua Pedanda Bakané,” pasaut Kala Pisacané malecat mekeber mabusana sekadi déwa. Kala Bregala lan Bregali pada matulihan makenyung tekén parilaksanan Kala Pisacané. Nglantur jani Kala Bregala mabusana kadi pengusaha miwah Kala Bregali dadi anak jegég sekadi artis Koréa cara janiné. “Saja buka munyin Kala Pisacané. Ngetor, kebus, rebah, lan akéh mati. Kéné suba para déwatané nedeng mawali ka swargan. Para ratuné ngamargiang arah-arah apanga manusané nongos jumah. Buina magenep upakara lan upacarané kamargiang. Né jani sahananing idepné alih,” Kala Bregala ngadésem.

41


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Manik Sudra

42


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Saja to Beli! Nyénné sing bisa nulak pipis? Nyén né sing bisa nulak anak jegég buka tiang?” saut Kala Bregali sambilanga kedék ngrikik. “Lan jani pada laksanayang swaginané uli Dunia Maya, Maya Pada,” Kala Bregala kedék ngakak. Kekalih buta kalané punika pada majalan ring soang-soang pakaryannyané. Liang karasayang santukan sampun kaicén pemargi tekén Kala Pisacané, tusing bengong mapangenan cara imalunanné. Né jani kala Bregala inget tekén unduk sané ngawinang ia bengong ngajak Bregali. *** Saking sasih kapituné Kala Bregala lan Bregali nglaksanayang swaginané dados kala. Mamargi di sandikalané ngimpasin manusané pada liwat. Lebian manusané ngelah idep, akal, daya, yéning saihang ring mahluk hidup né lianan. Ento miribang suba pada tahu tusing dadi pasliwer di sandikalané. Nanging yan ring Buta Kala, sira né uning napi ké madué idép? Sakéwala sami pada ngamargiang swadharma manut titah Ida Bhatari Durgha. Suung gati di marginé, bedik né pasliwer, liu masih ané ngamargiang upacara ngawinang méweh yéning jaga ngusak-asik ring paumahan. Ditu lantas Kala Bregala kacunduk ngajak Kala Bregali. “Yéah, Kala Bregali éngkén né nguda guminé suung sajan?” petakon Kala Bregala dugas ento. “Beli tusing nawang? To di TV-né liu ada berita nak manusané liu kena virus corona,” sahur kala Bregali. “Pantesan liu Beli nepukin raksasa, kala ané baru-baru, miribang ento né ngaba virusé,” Kala Bregala nyautin. Nedeng demenna ngortaang virus corona, jeg makesiab Kala Bregala lan Kala Bregali ada manusa makraik uli tengah paumahané. Ditu lantas ngintip, miribang apa né ngrauhin manusané ento. Laut cingakina ada manusa sané mabusana sarwa putih turmaning masenteng poléng buina bokné makrucut, miriban balian apa jero mangku. Di kamar suciné ento cingakina wénten sané

43


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ngadeg mabusana sekadi Déwa. Ditu lantas manusa sané karauhan ento mabaos sambilanga makraik, “Aduuuhhhh….. aduuuhhhhh….. punapi niki Ratu Bhatara, panjak Iratuné pada uyak gering puniki, punapi Ratu? Aruuuhhhhhhhhhhhhhhh..” Nglantur cingakina sané mabusana sakadi Déwa punika mabaos alon ring kuping Jeroné ento. Laut Buin jeroné ento ngetor ngajap-ajap, sané mangkin sakadi anak mawibawa baosnyané. “Wé.. Permaaassss… tusing kena baan ngingetang? Dugasé pidan ngaryanang palinggih ditu di marginé agung. Kadén suba orahin, tusing pesan dadi ngaturang sumping waluh, jaja bantal, semaga, dong nguda enu masih ngaturang né kéto ditu?” Kala Bregala lan Bregali saling tolih mecukang alisnyané. “Nguda ada Déwa maidih-idihan buka kéto? Sing nganggoang jaja lan buah lokal, mirib buah import tagiha,” Kala Bregala makenyung jelé. “Éhh, Beli ada dogén orahanga, pirenga tekén Ida Déwa mara ja. Miribang jeroné ento ngubadin manusa né di sampingné Beli. Nunas baos, kéto nak ngorahang. Sakéwala tegarang cingakin déwané ento Beli. Dadi tusing ada téjan para déwa biasanné?” Kala Bregali nakonin Kala Bregala. “Yéah saja to Luh! Miribang Kalané magenti rupa dadi déwa. Eda suba ento pabaliha buin. Liu jani Kalané anyar-anyar, né tusing tawang.” Laut Kala Bregala lan Bregali mawali ring tongosné busan, pada nyongkok bengong mangeneh-ngenehang. Lantas teka Kala Pisacané ngesiabin Kala Bregala lan Bregaliné.

Dénpasar, 8 Juni 2020

44


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

puisi -puisi arya darsana

45


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Enuké Inget

Ditu, di tongos ané sesai entasin Ditu, di tongos ané sesai kasinggahin Ditu masih tongos ané nyak ngadungang rasa Ngadungang tresna ané maimbuh misi masemaya

Punyan waru ané setata manimpalin masurya girang Punyan waru ané setata bungah yéning kalalinin Punyan waruné pinaka saksi ngucapang rasa Rasa ané tusing buin kapercaya

Enu ké inget tekén jukung bendégané dugas ento Ané setata dadi témbok, sesai kaselélégin Masambilan meliat kelod ningalin ombak ané ening Ningalin bintang ané maberarakan di langité

Ditu suba tongos iraga masadu ajeng Nanging, ané jani buka kedékin desiran angin Makeber ngindang kanti tusing katingalin Enuké adi inget ?

Singaraja, 2 Juli 2020

46


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Nuléngék Menék

Mula tusing ngidaang kanti nuléngék Nuléngék, tuah baong né ané lemuh Kadirasa tusing bani nolih ané di betén Tusing ja lén, ento ulian nuléngék menék

Menék baduur kanti tusing ada nyujuh Ané nyujuh tuah ané nawang tuyuh Tuyuh né énto mula saja masuang peluh Peluh ané makada landuh

Da pati nguberin ané tusing pantes uberin Apanga tusing katanjung ulian becat malaib Baang ia malain kanti tusing ada ngimpasin Ngimpasin ané tusing pantes impasin

Indriané tusing dadi palebihin Apanga tusing cara ulungan durén Pamuputné payu magelebug Demen ké yén suba kéto ?

Singaraja, 8 Méi 2020

47


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Bungah Kaliwat Ngéndah

Guminé suba mayusa wayah Mabikas melah sasimbingné ngéndah Pada uyut magarangin ané tusing ngenah Kanti engsap tekén wates umah

Sabilang tolih ngansan tawah Maimbuh panganggo sarwa méwah Mula saja makejang ia ngelah Napi ené kaorahang bungah

Bungah dimuncuk, kanti tusing ada nunggah Ulian meled ngisinin keneh jengah Jengah ané tusing ngansan telah Kanti engsap tekén kawitan sanggah

Duuh, kewéh yén setata ngaba keneh corah Corah ané ngaé keneh bungah Napi ené kaorahang tulah Sajaké ento ah ?

Singaraja, 22 Fébruari 2020

48


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Dharmaning Dharma

Bekel idup wantah karma Patut iraga ngamargiang swadharma Swadharma tekén rerama Ngantos swadharma tekén pisaga Marcapada genah ngarastiti Mulat sarira anggén sutrepti Majalaran antuk manah suci Sampunang engsap tekén mabakti Solah manusa kadi raksasa Keneh corah lebihan daya Tuah ngitungang ané madan indria Kanti engsap tekén sesana Pageh déwék patut kagisi Agama wantah anggen tati titi Sira ané mabéla pati Nika manusa sané sujati

Singaraja, 9 Novémber 2019

Ary Darsana mahasiswa STAHN Mpu Kuturan Singaraja

49


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Cutet Terjemahan

paksi putih M. Fudoli Zaini

Usan wiridan, risampuné salat subuh, dané mapamit ring sang nuénang umahé. Sedéréng nglanturang pamarga sané sampun tigang tindakan, dané nyadengang cokorné. Sané ngawinang dané kanikain nyemeng. Dané ten purun ten nagingin pinunasé punika. Usan nyemeng malih dané mapamit tumuli nyalamin sang nuénang umah miwah pianakné sané dibi ring genahé puniki menikah. Sadurung mamargi sami anaké sané wénten ring langgaré magilihan nyalamin dané.

50


Suara Saking Bali

S

Édisi XLV | Juli 2020

arwi ngucapang assalam mualaikum dané matilar sakéng derika. Alhamdulillah, dané mabaos ring manah, makejang suba peragat. Santriné suba menikah dibi. Perayaané kalaksanayang dibi petengé.

Dané makenyem Riantukan sida ngrauhin undangan. Undangan sakéng reraman santrin duénné. Undangan sané karauhang antuk ngidih olas sumangdéna dané rauh ja. Ten purun dané piwal ring pinunas reraman santrinné punika. Pamarginné sampun nglintangin natar langgaré. Anaké sané ngatehang nyarengin kantos ring sisin marginé. Rahinané dibi, duk meriki, dané kapagpagin antuk dokar. Dané ten nulakang anaké sané mapagin. Sakéwanten, rahinané mangkin, dané dot pisan mamargi. Ten kayun dané atehanga antuk dokar. Jagaté sampun galang. Matanainé sampun kanten ngentér ring ambarané badangin. Anginé aris ngusirsir. Paksiné nguci ring carang tetaruané. Saling tembungin. Saling candetin. Alhamdulillah, dané nganika ring manah, puji syukur titiang ring Gusti Allah, sané ngardinin jagaté antuk rasa tresna asih kalintang asih. I Ratu sané ngardinin: suriané sané sampun endag tur ngentérang sunar. I Ratu sané ngardinin anginé sané ngusirsir, taler sasab lan damuhé miwah paksiné, sapunika taler sarwa praniné lianan. Dané mamargi nganginang. Pamarginé éncol. Yusané sané sampun nem dasa warsa lintang nénten ngirangin gangsar tindakan cokorné. Sampun biasa nyabran rahina dané mamargi doh. Alhamdulillah, dané nguncar zikir tur kalanturang tan pararian. Lambénné kemik-kemik, sakéwanten ring manahné suaran zikir sambung-sinambung tan papegatan. Zikir gumanti uncaranga sarahina, tur ngutsahayang mangda tetep tur santep prasida sapunika. Riantukan, napkala nguncarang zikir, dané marasa matunggalan sareng tanahé, sareng anginé, sareng suriané, sareng akasané, sareng sakancan padangé, sareng dauné sinamian, sareng soroh sané wenten ring jagaté miwah sareng sang ngardi jagaté puniki. Sangkaning punika dané ngrasaang uripné sayan

51


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

urip; sapunika taler ketugan pupusahané, pranané miwah papinceran rah duenné, sayan urip rasaanga. *** Sampun doh dané mamargi. Tur sampun rauh ring marginé ageng. Rauh ring tanggunné, dané malékok ngalerang. Ring ajengné, ring kenébot marginé, pasar Saronggi kanten nyeleg. Santukan suryané sampun tegeh pakantenané, jagaté kanten galang malilang. Punika awanan, sakancan sané wénten ring pasar Saronggi sami cingakina. Ring pasaré punika dané masesanjan ajebos. Usan numbas pisang aijas, dané ngalanturang pamargi. Yén petékin, sapunika lambén duénné ngumik, buin dasa kilo majalan mara teked jumah. Matilar sakéng pasar Saronggi, dané sayan gangsar mamargi. Marginé sané piriga nyrosodang. Ring sampuné sué mamargi, dané nyadengang cokorné. Sané wénten ring kiwa miwah tengen ragané alas ngrembun. Dané makenyung sarwi ngémpok pisang sané tumbasa inuni. Wawu jagi melut, wénten bojog nganampekin ragané sakéng sisin marginé. Dané ngentungin ibojog pisang sané sampun peluta, ibojog tan dumade nakep. “Maimun, suba makelo iang sing teka mai, aa?” Usan mabaos sapunika dané malih makenyem. Riantukan éling, yén napi manawi ngawinang, nyabran kacunduk dané ngadanin Maimun bojog ring alasé punika. Ah, mirib idéwék ngadanin kaketo ibojog, dané mabaos ring manah, mituutin timpal-timpalé di Arab. Raris marawat ring panyingakané indik makudang-kudang warsa sané lintang. Duk dané malajah ngaji ring Masjidil Haram. Duk kantun anom, duk nedeng senenga ngecapin pait-manis sakancan paplajahan miwah pangweruhan. “Jani, sing buin nyidaang ngipeng buka kéto. Jani Répoté tan kadi ngajahin santriné makejang.” Ten marasa dane ngamedalang baos. Wénten bojog malih nekain ragané. Malih dané ngentungin pisang.

52


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Manik Sudra

53


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Ten marasa, malih dané ngamedalang baos, “Iang mara pesan teka, Maimun. Teka uli tongos santrin iangé menikah. Idiholasina gati apang nekain ja.” I bojog ten ngrunguang baos danéné. Duaning ipun itep melut biu sané sampun jangkuara raris nyamblong tur makpak. “Wé, suba idéwa nyambat bismillah satondén neda biuné ento Maimun?” Dané matakén sinambi mekenyung. I bojog mendep. Itep ipun makpak biu. Malih dané mabaos kapining I Bojog. “Kadén Gusti Allah ané mapica kamelahan di guminé, kéto masi ané ngawinang jaan biu ané teda idéwa totonan?” Malih wénten bojog, sareng kalih, ngojog ragan danéné sarwi matakén dané ngentungin pisang kalih bulih. “Hm, idéwa ajak dua tondén nyemeng mirib? Wé, kija pianak idéwané ané baud. Kija ia Maimun?” Wénten bojog malih, sareng kalih, ngojog ragan danéné sakéng marginé derikaan. Ring pungkurné ngintil saréng kalih bojog cerik. “Wé melahang té megat rurung, awas ada sepeda utawi dokar ngliwat.” Ka sisin marginé punika entunganga pisang malih tigang bulih. Bojogé sané sareng patpat punika sami malaib nyujur genah pisangé ulung. “Ané ajaka dadua totonan, pianak idéwané apa cucun idéwané?” Patakén danéné punika ten kasaurin antuk bojogé sami. “Oo aa,” dané ngrenggeng, “cucun tiangé jani suba kelih. Tur suba malajah ngaji di pasantrén Guluk-Guluk.” Bojogé sayan ngakéhang ngojog anggané. Pisangé entunganga kantos telas. Sarwi makenyem, gagéson dané mamargi. Dané mirig kreteg mangkin. Lintang sakéng kretegé sadoh-doh dané macingakan kanten genah makarya tasik. Genah makarya tasik kantun madaging toya, durung tuh. Yén sampun

54


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

tuh sami kanten putih. Tasiké raris kadug-dugang kadi bukit alit, antuk sang nuénang raris baktana ka pabrik. Derika mabersihang sadéréng madol. Sayan gagéson pamarginné. Sarungné sané putih makotak-kotak selem, kwacané sané putih miwah sentengé sané masangsotang ring baunné, pakebirbir tempuh angin ngusirsir. Kadi paksi putih makebur gelis pisan dané mamargi ring marginé dangsah punika. Suriané sayan negehang. Dané sayan ngégasang tindakan cokorné. Margi sané piriga sepi jampi. Ring sampuné sué mamargi, tepi siring kotané, ngilis kanten ring ajengné. Napkala cokorné wawu ngentegin margi panepi siring kotané, nadaksara dokar makeblés sakéng kalér. Dokar becik palaibang jaran sané nongklang plaibné. Supir dokaré gumanti nyelap manggayang kawéntenan dokaré sapunika. Sarwi ngetakang tali, paninggalané ten usan-usan nyaréré anak sané masadah ring durin ipuné. Nadaksara anaké punika bangras nengkik. Tabuhné nyihnayang bendu tan kadi. “Merérén kusir! Marérén! Marérén!” Diastun nadaksara kanikain, kusiré sébet ngedeng tali. Tur jarané ngrarianang palaib. “Kusir, nyén anaké totonan?” Anaké matakén. Tabuh pitakéné kantun ngantenang bendu tan kadi. “Ten uning titiang gusti,” kusiré nyautin antuk pasaut banban. “Bangsat, tendas keléng jelemané totonan! Sing ngagah sandal dugasé cang liwat di arepné. Sing nyak marérén tur sing nyak nguntul!” Anaké punika tedun sakéng dokaré. Sakéng panganggenné kanten, anaké punika anak ménak sugih tur dados prakanggé. “Kaukin jelemané totonan. Orahin mai. Enggalin!” Anaké punika nitah kusiré sarwi tujuh tengené nuding. Kusiré macebur sakéng dokaré raris mageluran. “Pak Haji! Pak Haji!”

55


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Dané ngrarianang pamargi. “Gelisin meriki! Gustin titiangé jagi mabaos!” Dané mamargi ka genah supiré mageluran. Raris ka genah anaké punika. “Napi jagi baosang ring titiang,” alon dané ngamedalang baos. “Sing notin cang liwat diarep matan cainé?!” Anaké punika bangras nganika. “Titiang uning.” “Ngudiang cai sing ngagah sandal. Buina sing ngeedang awak. Tendas Keléng cai!” “Ampura. Napi mawinan titiang mangda sapunika majeng ring jeroné?” “Mapeta buin! Lénan tekén ento mustinné cai marérén di sisin rurungé sarwi nguntulang tendas. Sing tawang cang, haa?” “Hm. Titiang ten uning.” “Bangsa! Bebedag! Kusir, jemak pecut jarané, aba mai!” Ring sampune ngambil pecut, anaké punika nyebérin anggané tan pararian. Bongkol pecuté anggéna nglempang duurné. Dané nyréndéng raris runtuh. Lambénné ngamedalang rah akidik. Dané nyingakin, usan ngademiang cangkem anaké punika munggah ka dokaré tur nitah kusiré. “Jalanang dokaré!” Sarwi matangi, dané mabaos “Duh Gusti Allah. Dados kantun wénten jatma adigang adigung adiguna tur sombong tan kadi. Samaliha, marasa déwék tegehan ring anak siosan”. Sinambi nindakang cokor ngojog kota, malih dané mabaos, “Parilaksana anaké wawu, manawi antuk néntén uning ring kasujatian dados jatma ring jagaté.” Rauh ring kota, dané malékok, gagéson nyujur panepi kauh kotané. Irika jeronné nyeleg. Jero dampingin langgar miwah pasantrén.

56


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Rauh ring jeronné, usan maraup dané mamargi ka pasantrén. Sonder majadengan malih, dané ngajahin santriné sané sampun pada malinggih. Antuk senengné ngajahin, dané lali ring anaké sané mecut anggané. *** Sakéwanten, malih tigang rahiné, dané tengkejut nyingakin dokar macelep ka pasantrén. Sané numpangin sareng tiga. Kusiré, anaké punika, anak lanang sané nénten uningina. Makatiga sinarengan nyakupang lima ring tangkahné raris tuun sakéng dokaré sinambi ngeedang awak. “Ampurayang pisan Pak Kiai,” Kusiré matur sarwi nyakupang lima di tangkahné. “Mangkin dumun, bapak nunas ampura ring tiang, antuk napi?” Dané nyaurin antuk partaken. “Puniki, Radén Panji Braja sakéng tigang rahina nénten mresidayang mabaos. Cangkemné caket.” “Dados sapunika? Napi ngawinang? “Eee, sapuniki, sané ngranayang sesampuné mecut anggan Pak Kiai ida meneng. Ten prasida ngamedalang baos.” “Inggih, Pak Kiai, titiang, miwah kulawargan titiangé, nunas ampura ring pak Kikai,” anak lanang sané nenten uningina matur, nyelag baos sané jagi medalanga. “Nenten sapunapi titiang sampun ngengsapang indiké punika. Titiang ngampurayang ida. Sané mangkin iringang ida ke langgar.” Rauh ring langgar, Radén Panji Braja ngelut dané, toya panoné ngrébés. Ring kusiré dané nganikain ngambil toya sembahyang raris salat sunat kalih rakaat. Usan salat dané ngusap duurné Radén Panji Braja pang tiga. Nadaksara Radén Panji Braja ngenggangang cangkemné tumuli matur. “Nunas ampura titiang Pak Kiai. Nunas ampura pang banget.”

57


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Sampunang bangetanga. Sané sampun lintang banggayang lintang. Titiang ngampurayang Radén. Sakéng mangkin sampunang lali nunas ampura ring Gusti Allah”. “Ageng pisan iwang titiangé ring Pak Kiai,” Radén Panji Braja mabaos sarwi nangis, tur ngambil tangan danéné. Dané ngelidang tangané raris ngusap-usap baunné Radén Panji Braja sinambi ngamedalang baos. “Sané mangkin rarisang mantuk. Radén sampun nénten kenapi-kenapi malih. “Inggih. Wantah kangkat, icén titiang sareng ngaji iriki,” Radén Panji Braja matur sesampuné ngadeg. “Genahé deriki nampi sira ja tur malih pidan ja.” “Titiang nyesel pisan ring parisolah titiangé sané kaon punika. Yukti, titiang ten uning, sané sungkanin titiang Pak Kiai.” “Iraga sami, naen kémanten ten uning.” “Sadurung meriki, titiang setata sombong.” “Iraga sami kaulan Gusti Allah.” “Kayun Ida ngampurayang titiang?” “Ida Sang Maha Pangampura.” *** Rahinané punika Radén Panji Braja mantuk. Kayuné liang bagia. Ngawit rahinané punika, nyabran sore, Radén Panji Braja sareng salat. Dané liang bagia taler, riantukan polih santri malih.

Terjemahan sakéng cerpén mamurda Burung Putih antuk IDK Raka Kusuma. Kaketus sakéng kumpulan cerpén Rindu Ladang Padang Ilalang. Penerbit Yayasan Bentang Budaya. Cetakan pertama, Juli 2002.

58


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Masambung

sang boma (12) Sang Boma kalintang duka wau mireng atur piuning panjakidané sané ngaturang purinidané rusak tur sami puun. Pikayuné wiakti kebus saantukan Déwi Yadnyawati kajarah, punika mawinan Sang Boma budal saking Kéndran. Sarauhé ring puri kapanggih puriné geseng dados abu tumuli ida ngandika ring I Detia Mahodara, ” Ih, Mahodara! Iwasin ento umahé telah puunanga baan watek Yaduné. Nista pesan panglaksananné ngebug nyingsé. Panjak I Kresna corah pesan tusing nganutin sesanan kesatria. Ia pianak Basudéwa kelih di Gobraja. Yén sujati bani tekén gelah melahan matangtang masiat, eda ngepet singsé sawiréh cemer tingkahé buka kéto, tusing nganutin darmaning yuda. Panglaksanannyané patuh tekén cara ngarepin I Kalayawana. Prabu Druma tusing nyak nungkul tekén gelah. Ia jani makanti tekén I Kresna. Keneh manirané lakar ngebug I Kresna guminné uugang. Para ratu ané pinaka kantinnyané, yan nglawan tandingin tangkepin di payudan.”

59


Suara Saking Bali

M

Édisi XLV | Juli 2020

atur Sang Mahodara, ”Patut asapunika. Sané mangkin titiang pacang nauhin sakatah para ratuné miwah panjak Cokor I Déwané mangda ngiring ka payudan.”

Critayang watek ratuné sami sampun ebek jejel raris mamargi. Sang Prabu

Boma nglinggihin Wimana Puspaka, kairing antuk para ratu miwah bala yudané sami. Pangajeng para ratuné kantin Sang Bomané inggih punika Sang Supala, Sang Kama, Sang Jarasanda miwah Sang Satruntapa. Tan ucapan ring margi sampun rauh ring Gobraja. Sang Prabu Cedi raris matur, ”Ngiring wenginé mangkin mesehé gebug mangda mesehé tengkejut bilih ipun malaib, sarwa manik ratnané jarah tur negarannyané tunjel. Yéning I Kresna malaib, Cokor I Déwa mangda ngepung. Yadiastu I Arjuna nyarengin pademang punika makakalih sapisanan. Sasampuné Kresna, Arjuna padem makakalih rarisang telasang sakancan waduannyané, sakéwanten I Druma krangkéng.” Sang Jarasanda gelis nimbal, ”Yan prasida kadi pikayuné becik pisan. Sakadi mangkin waduané maka sami kantun kenyel miwah layah basangipuné. Becikan mararian mangda i panjak polih mategtegan tur nunas. Usan punika ngiring baosang tingkahé pacang magagebug saantukan mesehé akéhan daya. Bilih musuhé tambet janten dangan ngasorang ipun. Kamanah antuk titiang sampunang ampah, iwang kengin wirosané. Patut tatasang punika manah Yadu wangsané, samalihnya tatasang katah kedik waduannyane. Yéning mesehé misadia pacang subakti sampunang wirosa ring ipun, nanging yéning manahipun wiakti purusa rarisang margiang darma yudané!” Sang Kama matur, ”Kamanah antuk titiang wantah yudané pinih becik kinkinang. Kaakasan miwah kalanyingan kerisé wantah andel-andel sang prawira ring payudan. Mangda macihna mapikolih sakala niskala, saluir pakaryané patut kalaksanayang antuk manah lila legawa. Nirgawé nitiné ring sang daat mawisésa saantukan kadarman sang luihing purusa wantah parikosa

60


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ring meseh. Kadi Sang Prabu waluya ratuning jagat tigané sapasira sida pacang matanding kawisésan ring jagaté. Para Déwata sampun kasor.” Sang Boma ngandika, ”Uduh Prabu Awangga! Patut baos I Déwané, sandang pesan kapireng olih para kesatriané. Anaké suba luih mawisésa, yan kuangan naya tatkala malaksana, sujatinné ia enu belog tur kaceda olih jagaté. Cara jadmané ngalih bé di tongosé sengka, patut sregep ngaba pangejukan, béné apanga prasida bakatang. Pitui tingkahé marep tekén musuh patut rincikang, upayané apanga prasida menang, eda malaksana madasar baan bedos. Saluir gagaéné tusing prasida melah pragatné yan gegarapanné sangkaning gegison. Anaké wicaksana ngutsahayang pesan ngalahang musuh saking majalaran siat. Yaning musuhé nungkul mangubakti ento patut kalédangin antuk sang jumeneng ratu di jagaté. Buka jani kenehné I Kresna sujatinné tondén tawang, pinih malu melahan adaang utusan kema, tundén I Kresna apanga subakti. Pét tusing nyak, kala ento mara Dwarawatiné tunjelin. Déwa Sang Satruntapa, Sang Mahodara kema takonin I Kresna nyak ia subakti apa tusing. Yan nyak subakti atehang ia mai bareng ajak I Druma, yan tusing nyak nungkul énggalang I Déwa malipetan. Dabdabang waduané, énggalang gebug panegarannyané. Buin mani semengan I Déwa majalan.” Usan parum, umung raksasané sami suarannyané ngulun kabinawa. Ri kala wengi srantaban pajalanipuné asing kapanggih karusak sami. Watek Yadu wangsané ring panepi siring sami kaamuk, arta brananipun kajarah kaanggén gapgapan kaaturang ring mekelipuné. Sané nénten polih majarah marasa ring padéwékan tambet. Sakancan Yaduné ring panepi siring punika sami rarud tangkil ring Sang Prabu Kresna nguningayang indikipuné karusak olih raksasa panjak Sang Boma. Magebras watek Yaduné kalih para ratuné minakadi Ida Sang Prabu Basudéwa, Sang Prabu Druma, Sang Prabu Ugraséna, Sang Prabu Baladéwa miwah Ida Sang Prabu Kresna.

61


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Manik Sudra 62


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Ri kala watek Yaduné nabdab senjata rauh Sang Satruntapa miwah Sang Mahodara kairing antuk bala raksasané. Sang Satruntapa daat angob ngantenang gelung koriné kalintang tegeh tur ngulangunin, mungguing kabecikané tan péndah Indra Buana. Sapangrauh utusané punika sami katamiu antuk pangan kinum sané sarwa luih sad rasannyané. Ida Sang Prabu Kresna wantah maraga luihing purusa, punika mawinan patut namiu sapangrauh tamiuné. Samaliha sané ngayahin tamiuné punika wantah Sang Wabru, punika mawinan tamiuné nénten sumandéa saantukan Sang Wabru pernah kaanggén mantu antuk Sang Satruntapa. Panjak Ida Sang Wabru magentos-gentos makta rayunan awinan gegaok raksasané. Suaran gegambelan daat becik punika ngawinang bebaosané nglédangin, jantos sampun tengah wengi sang pinaka utusan kantun mabebaosan nénten pisan madué kayun sumandéa. Kacrita bénjang semeng utusané sampun ngrangsuk busana raris ngrauhin peparumané sareng Sang Prabu Ugraséna. Wau kacingak watek Yaduné sami yatna nabdabang gelar, mawastu kemengan utusan Sang Bomané. Ida Sang Prabu Basudéwa kantun ring puri. Sang Prabu Druma érang kayunidané ngaksi waduan Sang Bomané. Para ratuné sané parum sampun malinggih ring genahé soang-soang, pinaka pangajeng Ida Sang Prabu Kresna miwah Ida Sang Prabu Baladéwa. Sang Arjuna tinglis ring panangkilan, warnine acreng waluya geni murub. Ring samping Sang Prabu Kretawarma malinggih Sang Wabru. Sang Satruntapa uning nyeta pikayun, sebeng wiadin solah sang parum sami sampun prayatna gelis matur daat pranamia, ”Inggih Ratu Sang Prabu Baladéwa, pinih ajeng Ratu Sang Prabu Kresna. Sapangrauh titiang puniki gumanti kapangandikayang antuk Ida Sang Prabu Boma. Ida kakantinin antuk watek para ratu, sami ngwengku jagat, minakadi Prabu Magada, Cedi miwah Awangga. Ida punika sami masikian mawit sangkaning pitresna, mikayunin tur ngutsahayang mangdené Sang Prabu manggihin karahayuan. Punika mawinan titiang puniki rauh mriki pinaka utusan, ngaturang pakéling mangda prakantiné kaulati. Ida Sang Prabu Baladéwa daat mawisésa masaih ring Sang Prabu Cedi.

63


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Sang Kama daat purusa tur mawisésa pateh ring Sang Arjuna. Ratu Sang Prabu Kresna, Palungguh I Ratu sawawa ring Sang Prabu Boma. Yaning mayuda janten nénten wénten sané pacang kasoran. (masambung…)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

64


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

puisi -puisi i nyoman manda

65


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

kéné jani

Di Bali suba kéweh ngalih gaé, tanah suba telah kajuang pasisi batu kaang suba hilang anggona sarana wisata liang pasisi masi suba benyah kena abrasi, guminé ngancan sing karuan anak liu teka pada magarang ngalih gaé. Jani Bali suba sing cara nguni santi nayuhin hati, jani suba sing nyidaang ngudiang tuah ngantiang bakal mati ngandang. Apa buin jani jeg tan panehen ada gering Gering Gering Gering uli Wuhan Tanah Cina Pondok Tebawutu 1 April 2020

66


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua uli Wuhan

Jaman jani Jaman gumi sing ada wates Uli tanah Kanti langit Kanti pasih Sing ada wates Jeg prejani Ngabyur Ngambur angin Angalayang Ngumandang Ngumandang Ngumandang Ngumandang

Cara kelép cebér tengai nepet Sepet

Ada gering madan Copid 19 Copid 19 Copid 19 Copid 19 Tan panehen jeg ngumandang Ngumandang Mati nyelempang

67


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Gumi biyur Mati ngandang,

Pondok Tebawutu 2 April 2020

eda masesek

Liu ngandang nyelĂŠmpang kena Copid 19 sangkalan eda mapalianan ajak virus Corona eda paak eda masesek apang sing kadengkek,

Pondok Tebawutu 3 April 2020

68


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Corona

Makejang guminĂŠ kena Angin uli wuhan Cina

Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana Ngambara ngaba bencana

Pandemic Corona Padem i

69


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Padem pantaraning jagat pegat Pegat Padem Pondok Tebawutu 4 April 2020

Gerubug

Ada sasih beseg cara jani Cicing ngongkong ngulun Angalun-ngalun Peteng remeng Peteng sipeng

Celuluk ngeluluk Desti néngkléng Céléng néngkléng Desti néngkléng Céléng néngkléng Celuluk ngeluluk Desti néngkléng Céléng néngkléng Desti néngkléng Céléng néngkléng

70


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Tan panehen ĂŠling Sambung sinambung watangan semut sedulur Kulkul banjar ngulun tan pegat SemanĂŠ makesiab Liu atma teka ngumandang Masadu nglalu sendu Kena copid 19

Pondok Tebawutu 5 April 2020

71


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Cutet

tuara buung I Kadék Krishna Dwimartopaz Kory

“Cutet, Bli ngomong, né harus payu!”

72


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“N

gudiyang to, Bli? Orta beline puyung, sing ada apa.” “Ngudiyang kéto I Luh mesaut? Cutetné harus payu Luh!” “Malajah matilesang déwék, Bli. Da buka dongkangé

gedénan keneh!”

“Yén sing kenehé gedénang, apa men buin patut ajumang di guminé?” “Suluhin déwéké kapah-kapah, Bli, misi mabet nagih tangkil ka pura ngiderin jagat Bali. Awak tuara ngisiang kécér.” “Yén suba madasar bhakti pasti ada jalan Luh!” kéto Pan Odon magerengan ngajak Mén Rindi sambilanga ngarit padang lakar ngamaang ngamah sampi kadasanné. Pan Odon tusing ngelah apa-apa, tuah dadi pengangon sampi ané kadasa uli pisagané. Umahné tuah mabedég, maraab cukcukan, pedemané tuara misi kasur, tuah galar matangkeb tikeh pandan dogén. Sawai-wai ia lan kurenané tuah naar nasi cah-cah matimpal uyah sera tabia. Idupné tuah amontoan dogén. “Apang kénkén misi muspa joh-joh, Bli? Kadirasa kayangan tiga di désané tondén rata baan maktinin.” “Sing ja kéto, Luh. Anaké uli joh-joh gumi teka ka Bali angob nepukin pura-purané. Masak iraga ané nongos di Bali tuara ngelah keneh tangkil?” “Nah, Bli, tiang ngerti. Nanging tolih ja pisagané, Bli, ia anakné sugih sakéwala sing taén ngelah keneh cara beli nagih tangkil ka pura ngiderin jagat Bali.” “I Luh sing taén ngerti, kenehang bhaktiné Luh, eda kenehanga sugih pisagané.” “Yan bli payu nangkil, lakar nyéwa mobil? Ngelah pipis tusing? Gegaéné tuah dadi pengangon sampi, maan gaji tuah anggo meli nasi. Cobak to kenehang, Bli! Iraga jengkrut, Bli.” “Ngudiang nyéwa mobil? To di jumah iraga suba ngelah sepéda.”

73


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Manik Sudra 74


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Atahhhh, Bli, Bli, adi tusing pesan bisa matilesang déwék? Sepédan bliné cara cekutruk pelaibné kradat-krudut. Nyanan mara neked di Manggis suba ngadat, sing kodag tiang norong sepédan bliné!” “I Luh sing inget, sepédané ento ané ngeranayang I Luh jak bli matemu dadi aiketan tur makurenan. Adi kéné I Luh ngomong?” Pegat lantas ortané. Jani Pan Odon ngamaang ngamah sampi pisagané. Mén Rindi negak di betén punyan pohé tur makeneh apa ané orahanga tekén kurenané. Ngelantur Mén Rindi ngaukin Pan Odon tur ajaka ngorta. “Men bli ngujang aluh kéto ngomong, maturan to apaké sing misi banten? Dija meli buah? Dadi baan jaja uli doén kar aturang?” “To nguda kéweh pesan I Luh ngenehang buah anggo maaturan? Di teba kadén ada punyan manggis apuun sedeng mabuah, ento dogén aturang. Salak ané duang lingseh masih sedeng pupu buahné. ” “Mih, juari maaturan ngider gumi Bali maraka buah kakéto dogén? Anak cara jani, aturané pang misi buah apel lan pir, bli.” “Eda bes nuutin jaman, Luh. Apa gelahang, kéto aturang. Bhakti anggo dasarné!” kéto sarat kenehné Pan Odon ngidaang tangkil ngider jagat Bali, sawiréh suba kadung saud bibihné ngomong, ngoraang masesangi lakar muspa ngiderin jagat Bali yéning pianakné materima masekolah di bucu kaja pulo Baliné. Mapan swéca Hyang Widhi, suba jani matrima pianakné ditu, nampi wantuan pendidikan uli pamréntah Provinsi Baliné. Suba panumaya Pan Odon lakar ngawales sasanginé ento ané raosanga dugasé ia muspa makiré ngatehin pianakné tés ka sekolah. “Luh, keneh bliné tuah abesik. Bli makeneh lakar nawurin sesangi maturan ngiderin jagat Bali, sing ada lén, inget sing? Ané madan sesangi ento semaya. Anak muani buka bli tusing taén lémpas tekén semaya. Kadirasa tekén manusa Beli tusing bani lémpas tekén janji, salingan tekén batara.”

75


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Sangkalanga di masesanginé kenehang masi déwéké, bli! Eda mulah gedé kenehé masesangi sakéwala tuara ngidaang naur. Jani maksaang déwék lakar naur, tusing matilesang awak lacur!” “Hahaha, santai Luh! Yan bli suba ngorahang nyidang, pasti lakar ada jalan.” Magedi lantas Pan Odon ka cariké ngalih amah-amahan sampi. Enem bulan suba majalan, pianakné ané paling Kadék masekolah di Kubutambahan. Sekolahé ento nerima sisia ané sing ngelah apa utawi lacur. Sekolahné gratis, biayaina ajak pamréntah Baliné, sing tuyuh mayah apa-apa. Pangaptiné, pianakné sekolahanga dini, reramané nyidaang anteng maburuh tur ngasilang, apang saka bedik nyidang matingtingan. Sekolah ne nerima sisia uli sajebag jagat Bali, sing ada ané malianan, makejangné patuh. Malianan agama nanging tetep menyama braya. Kacrita dugasé ento, pianakné kangen tekén mémé ngajak bapané, dot ningeh munyin reramané. Lantas pianakné ngalih guruné makeneh nyilih télpun, lakar nélpun mémé bapané. “Om Swastyastu, ampura sira niki?” kéto raos anak luh di selat télpun. “Niki Kadék, mé, panaké ané masuk di Kubutambahan.” “Ohhhh Kadék, éngkén tumbén nélpun, Dék? Seger ditu? Patuh panes guminé? Dini di jumah kebus gati jani. To i bapa ngangsehang ngarit di cariké nganti puun tunduné. Men Kadék kénkén? Nyak luung madaar? Begehin nginem yéh, Dék, apang tusing nganti bedakan…..” Tusing pegat-pegat raos méméné sawiréh kaliwat kangen tekén pianak muaniné aukud ento. “Bahhh né mémé lantang pesan patakoné. Baang malu tiang matakon, mé. I Bapa seger di jumah?” “Atahhhhh adi ngomong ajak mémé kéwala ané takonanga i bapa? Sing san Kadék kangen jak mémé?” “Kéné mé, tiang tusing taén leplep sirepé. Sabilang peteng kadirasa ada anak ngentenin. Tiang tusing nawang apa ané kuangan. Mara ibi buin tiang

76


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

inget, i bapa taén masesangi yéning tiang matrima masuk dini. Men, suba maan naur sesangi mémé ajak bapa?” “Mémé sing nyidayang ngomong apa, né bapané ajak ngomong.” “Adi kéto mé?” “Né bapa Dék, kenapa né Dék?” “Éngkén bapa suba naur sesangi?” *Dreetttttt* nadak pegat télpuné. “Ataaahhhh telah pulsa guruné.” Ningeh télpun pianakné buka kéto, ngancan inguh keneh Pan Odoné. “Luh, kénkén ja carané jani harus payu!” *** Nemu dina Buda Umanis Prangbakat, Pan Odon kekeh tur ngedénang bayu lakar maturan ngiderin jagat Bali. Mén Rindi tuah nyiapang canang raka ané lakar anggon maturan. Yadian tuah maraka salak lan manggis, rasa bhaktiné tuara gigis. “Bli, tiang nyiapang canang sari doén.” “Nah Luh, sing kenapa. Canang sari to ané sebenehné paling utama yén ngaé banten, canang ento dadi cihna iraga nyalanang bhakti.” “Nah, bli, beliang lengis malu cekutruk gelah bliné. Ditu di langgatané pipisé, bli.” Lantas Pan Odon majalan nyemak pis di langgatané. “Luhhhh…. Luhhhh… mai Luhh” “Kenapa, bli? Adi gedeg kéto sebeng bliné?” ”Di langgatané ada limang tali doén Luh, kénkén né Luh? Apa bakat limang tali Luh? Kénkén maksud I Luhé?” “Ento suba, bli. Limang tali doén kanggoang malu bli, irit. Kanggoang aprapat meli bli, pang misi keneh motor bliné.” “Atahhhhh, nah nah Luh. Yadian mabekel tuah limang tali, bli tuara buung.” Jani kacrita mekejang suba suud nyiapang ané lakar anggo maturan. Lantas Pan Odon nyalanang motor ngajak Mén Rindi pesu uli umahné.

77


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Kija jani bli?” “Ka bongkol Gunung Agungé Luh.” Disubané neked di bongkol Gunung Agungé, menék I Pan Odon ngajak Mén Rindi ka tongos purané. Ditu lantas di tengah jalan cegata I Pan Odon tekén anak uli ditu. “Om Swastyastu, bli. Bli saking dija?” “Tiang saking Karangasem, deriki beténan.” “Ohhh saking beténan, rarisang dumun muspa, Bli.” Mén Rindi ngalih kurenané lantas ngomong kéné, “Bli adi alus-alus kéné anak Karangasemé, ning atiné ningehang yén ngomong. Apa raga doén ané uli dini ngomong kakéné bli? Ngaur sajan.” “Mula Luh, ento suba cihna anak Karangasem, alus yén ngomong.” “Sajan to, bli, jani kija né bli?” “Jani lakar ka pura umah lelawah, ané paek ajak Pesinggahan, tongos makan-makan to Luh.” “Jalan, bli.” Pan Odon markirang sepédané, nglantur menék ka pura. Di tanggané ia cegata masih ajak anak ngadep serombotan, kéné laut ia ngomong, “Mbéééé meriki malu mbok, ampura dumun niki, kadi mangkiné niki nak, yén driki ané ketah kéntené, serombotan Klungkungé nika. Mbéééé jeg jaen san sambelné, niki tumbas malu?” “Ampura niki mbok, tiang lakar sembahyang malu,” kéto lantas masaut tur Mén Rindi nyerengseng menék ka pura. “Bli adi kéné basa Klungkungé, lén san ngajak Karangasem, bli?” “Mula kéto Luh, I Luh harus malajah jani. Mai Luh maturan malu.” Suud maturan Pan Odon nyetater sepéda ngelantur ngauhang. Neked di wates wewidangan Klungkung tekén Gianyar, ngomong Mén Rindi ngajak Pan Odon. “Bli, adi uli jumah iraga mejalan ngantos dini, begeh tiang nepukin aksara Bali di toko, sekolah, kantor, pokokné begeh, bli. Adi bisa kéto, bli?”

78


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Nak mula kéto jani Luh, né suba macihna gumi Bali, pamréntah nyak buka adané ngajegang sastra Bali, apa buin jani Gubernur Baliné Pak Koster, jeg ajeg gumi Baliné jani Luh.” “Oh kéto bli, demen sajan I Luh nepukin bli, to… to…. to… bli ditu ada aksara tulisané kakéné s) l m t¾Ñ t*¾ di eKÿ t ednæ s(. bacaané to “Selamat datang di Kota Dénpasar” ento artiné iraga suba neked di Kota Dénpasar, bli.” “Sajan to Luh, begeh sajan sepéda ajak montoré jani Luh, jeg makalukan. Buina melah-melah Luh. Pidan lakara iraga ngelahang kakéto Luh?” “Sabar bli, idup mula kéto, nu ada prosés.” “Astungkara ada jalan Luh.” “Lega sajan atin tiangé, Bli. Lakar kija jani, Bli?” “Jani ka kawitan Luh.” “Bli, uli tuni awaian iraga ngider jagat Bali adi malegéndah basané tepukin? Ada ané alus, ada ané jabag, ada ané kasar.” “Ento suba kasugihan basa Baliné Luh. Yadian iraga ngelah sor singgih basa, sakéwala désa kala patrané ané ngadanin. Ento ngawinang iraga patut sesai pesu, apang nawang gumi di sisi. Apang tusing buka katak betén kauné. Melah di jumah, tondén karoan melah di pisaga.” Suud maturan ngelantur jani Pan Odon nyalanang sepédané lakar ngider buin. Jani kacritayang dina suba peteng dedet. Pan Odon suba kiap maleplep, matané sing nyidayang ngedat. Disubané ento, klepetan gati nasibné Pan Odon, ban sepédané bedah. Krana suba peteng tusing ada béngkél paek ditu, ia ajak dadua ngangsehang déwék norong sepédané nganti leleh sajan. Pan Odon norong sepédané sambilanga angkih-angkih. Mén Rindi nututin uli duri sambilanga nyuun sokasi. Jalané suung mamung. Kadirasa kunang-kunang tuara ada ngliwat. Jangkriké buka ketebin. Sepi jampi. Sawatara tengan jam suba majalan, Pan Odon nolih pos kamling ané dadi anggo mararéan tur tongos pules. Nanging tongosné bengang peteng sajan, asané tusing ada sunar ané ngalangang tongosé ento. Bulané suba ilang. Buin limang dina lakar tilem.

79


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Tusing buin matakon tekén somahné, Pan Odon ngénggalang mabahan di pos kamlingé. Nyriep. Sirep. Leplep. *** Siapé makruyuk. “Bli bangun, bangun bli. Né kopiné siup malu, suba lemah né bli, bangunang ibané, bli. Eda beg-beg ngipi maturan ngiderin jagat Bali.” Pan Odon bangun uli pasaréané. Tikeh pandané anget pesan. Di sampingné suba ada kopi agelas, lan séla kukus atebih.

Kubutambahan, 28 Oktober 2019

I Kadék Krishna Dwimartopaz Kory, sisia ring SMAN Bali Mandara

80


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

puisi -puisi i nyoman sutarjana

81


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Narcissus

Orti lami saking Yunani Kawéntenan anak muani Madan Narcissus Bagus makudus Demen memeka Ngajum lawatan Ngenah melah Ngenah bungah Bungah muduhin Muduh nglalahin Kayang jani Narcissus tusing padidi Suba liu anaké kalebu Kelem ring kolamé biru

82


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Sisifus

Endag matan ai Sisifus magatra saking yunani Indik pamargi ngawit matangi Wantah nyalanang peduman numadi Sakadi maid batu ka muncak giri Risampun neked batunĂŠ kaentungin malih Sisipus tan wangdĂŠ brangti Makinkin saking ngawit pamargi Pageh nyalanang dharma kerti Sakadi patapan bhaskara dipati

83


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

David vs Goliath

Nénten saihan Yén bungkulan dadi ukuran Nanging nigtig tangkah makada kalah Sumbungé makada limbung Diastun cenik ukudan Celihé makada ririh Wiwéka ngaran wisésa Yén suba selah Batu atebih bisa ngebahin

84


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Putu Ghnéya

Sunaran uripé Nyenter uli kelod kangin Putu Ghnéya wastané Buda manis wuku tambir Dados tamba ngetisin tangkahé

Ghnéya maarti kelod kangin Genah hyang mahésora mamurti Ngamedalang tresna asih jagaté sami Wit cening mangda satata uning Tanah leluhuré sampunang lali Nusa penida ring kelod kangin Nyundihin pajalan cening

Wiréh hidupé ngambel suka duka Dini bareng natakin panes kauripan Saking alit cening ngalintangin segara Kelapu-lapu ngrereh genah madunungan Sih sangkaning pasuécan kawitan Mawastu nemu sang kapiwelasan Tumbuh cening rahayu kawekasan

I Nyoman Sutarjana, guru ring SMAN Bali Mandara, nulis puisi anggén sarana ngubadin tatu-tatu tangkah

85


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Cutet

sikut suara Agus Sutrarama

Sekolah, apaké ané ada di keneh yén iraga nyambatang sekolah. Sinah, ditu ada guru, ada murid. Guru, ada Bapak Guru ganteng, bagus, ada Ibu Guru jegég nyelolét. Ada guru galak demen ngopak, ada masih ané lucu, jeg cara pelawak. Murid, mirib patuh ngajak guru-guruné. Ané bisa malénan buin bedik, ada murid né demen jail, ané kual, ané kieng, ada masih ané suba jail, kual, masih misi kieng. Kéto masih ada murid ané rajin, epeh, barés, mimbuh dueg turin jegég.

86


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“A

sri Ginanti, kénkén ya kabarné jani..” Kénkén kadén, nguda bisa pepinehné Bagus Sujana dadi nyantél ka adanné ento, nyak adung ngajak pejalan

montorné semengé ento dadi bisa makipekan, macelep ka gang cenik, né mengkeb di tengahing raméné kota. Marérén ia ditu di warung tua sisin gangé, di malun warungé tuah SD No. 6, SD tongos ia maan ajah-ajah ipidan, suba sia tiban, jani tumbén buin matepuk, mara nyidang kacunduk, kéwala kabarné Asri Ginanti, timpal SD-né ento, tondén masih tawanga. Mula uli cenik Bagus Sujana kaajahin idup marantau tekéning reraman ipun. Lekad di Jawa, SD ipun di Dénpasar, naik ka SMP ipun rarud matulak ka tanah palekadan reramané ka Karangasem. Tusing melénan ngajak Asri Ginanti, ané lekad turin masekolah kanti SD dogén di Dénpasar, lantas ngelanjutang sekolahné di Buléléng, koné musti nuutin Bapané ané kaangkat dadi PNS ditu. “Alit-alit Ibu ané jegég-jegég lan ané bagus-bagus jak makejang, pasti ngelah cita-cita, di subané kelih lakar dadi napi. Napiké dadi guru cara ibu, dadi Bapak Polisi, dadi dokter ngubad-ngubadin anak sakit. Mangkin, sira kayun dumunan nyaritayang cita-cita né..? Durus menékang lima..!” Bagus Sujana prejani inget dugas ipidan kelas 6 SD. Dugas ento Guru Basa Baliné, Ibu Guru Swandéwi, ané enu bajang turin jegég, nakonin ipun jak timpaltimpalné makejang unduk cita-citané. “Tiang Ibu Guru! Kayangé kelih tiang medué cita-cita dadi dokter, dadi penari, mm .. lan dadi penyanyi Bali..!” Anak cerik jegég, bokné lantang kaképang dadua, gigi kelinciné lan sujénan di pipiné ngimbuhin kenyemné manis. Asri Ginanti, munyiné nylengking, bungah nyatuaang cita-citané, makedadua peningalanné, ngendih, mesunar. Suba kéto mekejang sisiané matepuk tangan, Ibu Guru Swandéwi milu matepuk tangan saha makenyem. Mirib unduk ento ané paling mabekas, ulian ané simalu kaingetang baan Bagus Sujana.

87


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Manik Sudra 88


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Putu Asri Ginanti, mula sisya jempolané SD 6. Ipun dadi juara kelas uli kelas satu kanti ka kelas telu seméster satu, tuara ada né nyidaang ngantinin. Ipun masih ngelah kabisan matembang, yén ipun matembang, jeg prejani dayuh, tis rasa guminé. Unduk ento sing ja tuah kaangkenin baan kaluarga SD 6 é dogén, kéwala pemerintah kotané suba masih ngapresiasi, mara ja ngenjek kelas dua ipun suba nerima piagam lan piala ulian maan juara satu lomba megending Bali nuju ulang tahun kotané. “Men, yén Bagus napi cita-citané..?” Makesiab Bagus Sujana dugas ento, dikala ka ketaraang baan Ibu Guru Swandéwi mengongin Asri Ginanti. “Éh, tiang.. medué cita-cita ngisi piala nika Bu Guru...!” Sautné polos. “Oo.. cita-cita luih pisan, setata mautsaha sané terbaik, sinah lakar ngemolihang prestasi turin polih piala pinaka hadiahné..!” Ditu mara lantas sisya-sisyané makejang matepuk tangan, kéto masih Asri Ginanti saha makenyem kapining Bagus Sujana, manis pesan. Bagus Sujana milu makenyem. “Gus, minumné napi??” “Éh, téh botol dingin Bu ngih.” Saut Bagus Sujana, nyautin Ibu dagangé né ngentenin Ia mara. Mirib suba makelo Ia melengok, inget-inget ngajak masan né SD. Saingetné, ipidan dugasé SD warunge ento tondén ja ada, miribang setamatné ia mara lantas ada, ulian mara jani sekat tamat tumbén buin ngentasin gangé ené. Ané jani buin paliatné nerawang ka malu, tusing liu ada né melénan, tuah asa-asané warnan cétné gén kaubah, turin ngenah nganyarang. Kéto masih papan nama sekolah SD 6 é tileh tongosné ditu, ia inget sajan di malun papan namané ada telaga, misi tunjung. Ané jani tingalina telagané enu ditu lan tunjungé mekar mewarni. Inget pidan ditu ia lan Asri Ginanti mefoto ngaba piala juara matembangné, kadampingin baan Wali Kelas kesayanganné, Bapak Putu Sudana. Bapak Putu Sudana dugas ento masih dadi guru favorit sisya-sisyané, salénan tekéning Ibu Guru Swandéwi. Makedadua sajan enu truna lan bajang, né besik bagus ané besikan jegég, jeg mula adung pesan, lan

89


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

nak seken-seken dueg ngemaang papelajahan. Bapak Putu Sudana ngisiang matematika, tumben bisa para sisya ne nyambatang matematika ne tuara ruet lan sabilang wai setata kaantiang. Dugas ento ada orta ne nyambatang yen Bapak Putu Sudana lan Ibu Guru Swandéwi sujatiné saling sayang, kéwala enu lek-lekan lan pada ngengkebang. “Bagus, tetep semanget melajah nah, Bapak yakin.. Gus lakar dadi anak suksés!” Pabesen Bapak Putu Sudana kapining déwékné ento enu tetep keingetang baan Bagus Sujana. Pabesen lan rasa kapercayaan uli Bapak Guru paporitne ento mesuang rasa jengah melajahné Bagus Sujana. Di kelas telu seméster dua ia nyidaang nyalip Asri Ginanti, né musti tuun ka peringkat dua. Ditu ia taén ngadén yén Asri Ginanti lakar dadi keciwa, sedih, tur ngejohin déwékné ulian merasa kesaingin lan kekalahang, sing! “Gus, selamat ngih ..!” Alus limanné cenik enu kaingetang, kala Asri Ginanti makenyem ngenjuhang lima, nyelametin Sang Juara baru, Bagus Sujana. Sajan SD 6 e dugas ento ngelah juara baruné madan Bagus Sujana, kéwala Sang Juara ané malunan tetep sing nyak terus kekalahang. Kala kelas pat kanti kelas enem Bagus Sujana lan Asri Ginanti madum-duman juara satu lan juara dua, saling salip saling intip né ngaénang persainganné ngansan sengit. Sing ja di sekolah dogénan, nuju lomba-lomba di luar sekolah ipun jaka dadua setata dadi pilihan. Yén Asri Ginanti mejaya di lomba tembang, Bagus Sujana metaksu kala macaang puisi. Unduk ane paling kaingetang baan Bagus Sujana, dikala ento Porseni, ipun ngajak Asri Ginanti enu negak di kelas lima, padapada malomba di tingkat kecamatan. Asri ngemilunin lomba matembang Bali, Bagus di lomba maca puisi. “Gus, kamu sing jejeh?” Petakonné Asri Ginanti kapining Bagus Sujana kala ento. Sujatiné Bagus Sujana masih sing kuangan kebus dinginné, apa buin maan undian tampil nomor né gedé, né pasti lakaran ningalin peserta lenan

90


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

tampil malunan, yén di pet ada pesertané tampil luung turin maan sambutan ramé, sinah lakar ngaenang macepol méntalé, kéwala ia laut mesaut, “Yén ada Asri dini yang dadi sing jejeh. Yang yakin Asri kel dadiné terbaik. Semangat nah!” Bagus Sujana ngejengit. “Ngih, suksma Gus..” Asri nyidaang dadi juara satu turin lakar ngewakilin kecamatan malomba di tingkat kota madya. Bagus Sujana, tuara nyidang ngemilunin, ipun ada di peringkat tiga, diapi keto rasa bagia, rasa bangga tetep ada di tangkahné, apabuin kala nepukin Asri Ginanti mesuryak gilang, peningalané ngendih girang, ngisiang tekek limané Bagus Sujana, ancog-ancog, suryak-suryak. Kala ento sing ada lén ané kauratiang baan Bagus Sujana, tuah peningalanné Asri Ginanti, dadua peningalanné jegég pesan, maceling, kadengan cenik di betén bibihné tipis, kala ning makenyir, duh! “Gus, adi makelo jemputanné tondén teka?” Petakonné Asri Ginanti tekéning Bagus Sujana. “Mm.. ao né..” Kebus dingin mirib awakné Bagus Sujana kala ento, tumbén Asri negak di sampingné paek sajan. Di kénkéné tingalina Asri né ngemelahang bokné ané nekepin peningalané ulian kampehang angin. “Asri..” “Yang, Gus..” “Yang yakin masa depan Asri ne lakar cerah, Asri pasti lakar makatang cita-cita Asri ne..” “Kéto Gus ae ..?” Asri ningalin Bagus Sujana buka ngidih dukungan, ngidih keyakinan, apange mebukti makejang ne ke arepang. “Niki Gus, tipaté..” Buin acepok ibu dagangé ngentenin, bes kaliwat baanné Bagus Sujana ngingetang unduké pidan ento, dikala SD ngajak Asri Ginanti ngamarengin lomba, ngaenang engsap awakné mesen tipat. Sambilanga naar tipatné tingalina murid-murid bedauh pada masuryak, malaib, mirib suba jamné istirahat, ditu saget tingaline anak luh maseragam PNS

91


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

pesuan uli angkul-angkulé, ia merasa-rasa, rasa ne Ia kenal ajak Ibu guruné ento, sajan! Ento tuah Ibu guru Swandewi, Ibu guru jegeg ané kesayangang baan murid-muridé pidan. Ané jani Ibu guru Swandewi ngansan ngepekang, nyebrang, sinah lakar ka warungé mebelanja. Bagus Sujana ngelekang sisan tipatné, diapi saja yakin yén ibu guru ento tuah Ibu guru Swandewi, prejani pesu kimudné, pedalem né masi yén nyanan ibu guruné ento tuara enu inget tekéning déwékné, lad muridné. “Bu Déwi ten wénten jinah alit ngih..? Niki tiang ten medué susuk.” Munyin Ibu dagangé uli tengah. “Mih, tiang ten wénten Bu..” “Bu, bangiang, tiang malih jebos mayah..!” Jeg maclempung pesu munyinné Bagus Sujana. “Yéh! Bagus kan..? Bagus Sujana..!!” Tusing ja lakar kadenna tekén Bagus Sujana, yén sia tiban tuara katemu, ibu guru Swandéwi tuara abedik ngengsapin déwékné. “Ibu...” Ngajengit Bagus Sujana. Bagus Sujana ngerasaang yen Ibu guruné ento tuah ngansan nyegegang, ane jani ada kaca mata di peningalanné, mirib anggona bantuan ulian ibu guruné ento tawanga demen memaca. Bagus Sujana majujuk tur ngisi liman guru ne ento, nyalamin nyihnaang baktiné. “Bu, ampura nak mara tyang takut-takut nyapatin, jejeh né ibu nyanan mekelo nginget-ngingetin tiang, ulian bas makeloné, héhé..” “Kel kudiang Ibu ngengsapang, Bagus Sujana lan Asri Ginanti, bagus jegég kesayangan ibuné, jempolanné SD 6. Kéwala pedalem Asri, Gus..” Nungkak tuturné Ibu guru Swandewi. Mara ja Bagus Sujana merasa kendel ulian kaingetin tur kaajumang baan guruné ento, tur ada kenehné masih iseng nakonang kénkén ya gatra ne guru kesayanganné buin abesik, Bapak Putu Sudana, ento katungkakang ulian Ibu

92


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Guru Swandéwi nyambatang unduk Asri Ginanti, kabar timpal aneémula dot sajan tawanga. “Kenapi Asri, Bu?” Ditu lantas Ibu Guru Swandéwi macerita. Uli simalu manjekan di SD 6, dadi guru honor Basa Bali tur enu katugasin ngisiang kelas 1, ipun suba kacantol ngajak sisya jegeg centilné madan Asri Ginanti. Tusing sanget liu munyiné, nanging ipun seleg, ningehang guruné kala ngajahin, kéto masih jak timpal-timpalné, seleg Ia ningehang timpal-timpalné nyatua, alep ayu tuturné alus, kerana ento aluh liu anaké nyayangang, guru-guruné lan timpal-timpalné. Kéwala yén suba maan giliran nyawab pertanyaan di kelas, maan giliran maju magending di muka kelas, prajani paningalané ngendih, wanén, nantang matan ainé galang. Apa buin di kalané Asri Ginanti nyuaraang lantang di kelasé unduk cita-citané, tusing ngenah ada ragu di kenehné Ibu Guru Swandewi yen masa depan sisya ane kone suba patuhange buka adiné pedidi ento lakar masunar galang. “Gus, makejang ané ngenah di sekolah ento mula sajan madasar baan ané ada sawai di jumah.” Ibu Guru Swandéwi nyambatang yén ipidan maan singgah ka umahné Asri di Dénpasar, kala ento ibuné Asri sedek gelem panes, mula taén ia nyambatang yén ibuné ento ngraksa gelem-geleman. Ibu Guru Swandewi ningalin Asri nanding canang lan segehan marengin ibuné. Tahu tekén sapetekan Ibu Guruné, Asri marérén akejep, lantas ka paon, nyemakang Ibu Guruné ento yéh lan jaja, diapi suba katembahang baan Ibu Guruné ento. Ibu Guru Swandéwi ningalin Asri masegeh padidian ne. Ibu Guru Swandéwi kaorahin baan Ibuné Asri yén suba uli cenik Asri kaajahin mabanten. Di atiné Ibu Guru Swandewi dot sajan ngorahang teken guru rupakané Asri ento yén sujatiné ipun aget sajan kapicanin ukudanné Asri. Pianak jegég dueg turin subakti, ané lakar dadi penyanyi Bali ternama riwekasan, kéwala apaké ipun makedadua suba seken nawang ento?

93


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Ah, makejang jejeh, pada ngadén suba beneh, sujatiné tuah ngisinin keneh, pedidi.” Ibu Guru Swandéwi suarané negehang, Bagus Sujana ngansan seken ningehang. Rasa ragu ane ipidan abedik tusing ada, payu sakabedik pesu, di kala ento Ibuné Asri Ginanti maan nyambat, “Keneh tiang kéto masih Bapakné Asri lakar ngalih sentanaan, cara jani kéweh san ngalih anak muani nyak nyentana, madak ja énggal maan. Miriban karma, ipidan tiang keras ngetohin tresna, ngalahin mémé lan bapa, kanti makelo mapuikan. Hah, né jani tiang dadi nepuk undukné patuh, kapicanin pianak tuah abesik dogen, mimbuh luh, mara jani makeneh-keneh, kenken ye ipidan mbah lan pekak ne Asri sedih, turin sepi ne kakalahin baan pianak. Tyang merasa jejeh kaketo Gék..” Kablengek, Ibu Guru Swandewi nuturang teken Bagus Sujana yén kala ento ipun merasa tusing nyidang nerima. Ipun percaya yen mula Guru Rupaka ne Asri tuah anak dueg, ento tusing nyidang kaengkebang baan pianakné ané sajan dueg, keto masih unduk wawasan, sinah tusing enu kolot. Unduk rasa sayang lan tahu teken kasujatian pianak, tusingké mémé bapané ané simalu nawang? Apaké jejehé ento sajan, né lakar ngediang, nyapuhang makejang. “Mangkin, punapi gatrané Asri?” Bagus Sujana megat satua Ibu Guruné. “Asri tuara tamat SMA, makiré menék kelas telu, Ia maan muani ané sanggup nyentana. Sentana ane koné makelo kaalih, makelo kaantiang, ané koné jaman jani kéweh, sukeh ngalih. Ah, yen suba jejeh, makejang kekeh ngisi beneh, kone apang tusing léb sentanaanné!” Ningehang ento Bagus Sujana siep, Ibu Guru Swandéwi masih mareren akejep. Ngenah ada rasa kaciwa di peningalanné ajaka dadua ento, buka arepan ne sing matepuk, tohtohanné tuara maukupan. Bagus Sujana dalem angkihanné negarang natakin satuan Ibu Guruné mara, “Kéwala, Bu .. mirib iraga sing dadi masih bas sanget melihang. Mirib Asri suba merasa menang, ulian suba nyidang dadi suputra, kenehné misi ulian nyidang ngisinin keneh, reramané..”

94


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Ento sajan Gus, kéwala ané pedalem Ibu, Asri centil Ibuné, ané suarané lantang, peningalanné ngendih galang dikala ngaikang cita-citané ipidan ento, buka pegat tajek tembangné, sunaré sakabedik remrem, elek, mengkeb, ngereres ilang Gus. Ibu nak nekain undangan ngantenné Gus, lan Ibu nyidaang ningalin ento!!” Satua tengainé ento kasuudang ulian munyin bél sekolah. “Nah, Gus, eda ento sangetanga, Ibu demen san nyidang ketemu jak Bagus, mekelo sajan sing katemu ngajak pianak kesayangan Ibuné ené. Gus, hari Mingguné Pémkoté ngadaang lomba magending Bali di alun-alun kotané, lamun Gus ada waktu kemu nyan nah, adin-adin Gusé nak ada ané milu, jak ditu lepas kangen biin, Bapak Sudana ngorahang kemu masih.” Keto abetné Ibu Guru Swandéwi. “Nggih Bu, Bapak Putu Sudana, punapi ya kabarné Bu?” “Bapak Sudana mangkin di SD 3, bareng-bareng ngajak kurenanné, suba telu ada nak cerik, kalahanga Ibu, mara abesik, héhé.” “Oo..” Bagus Sujana masaut bawak. “Gus, makasi banyak traktirane..” “Ngih, Bu..” Bagus Sujana ningalin Ibu Guruné ento mebalik ka sekolahan, sujatiné ada buin abesik ané dot takonanga, ané sia tiban ipidan masi dot takonanga. “Gus..!” Munyin Ibu dagange uli tengah warung. “Bu Déwi ngajak Pak Sudana, guru SD 6 ane jegeg lan bagus, pada-pada manyama padidi lan pada-pada sing égois. Diapi makelo matunangan lan saling sanget sayangang, pada-pada mutusang ngalih jalan suud. Ane muani nawang yén ané luh mesti nengil jumah, keto masih déwékné sing kel sampe ati ngalin reramané tua padidi.” Ningeh tutur uling Ibu Dagang ento, Bagus Sujana simalu kendel ulian merasa beneh yén saja ipidan kadadua guru kesayanganné ento taen saling demen lan matunangan, kéwala sebetné ipun jak dadua sing payu nyidang

95


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

kanti makurenan. Mimbuh ipun makleteg, apa mirib ulian ento Ibu Swandéwi sanget urati ngajak Asri kerana masa senasib, pada-pada dadi pianak luh padidi? Ah. *** Redité semeng, alun-alun kotané ané mula biasa ramé nuju libur sekolah buin ngansan rame, umbul-umbul mileh mepasang, sepanduk gedé matulisan Rahajeng Wanti Warsa mabentang di malun candiné. Suryak! Gilak arék-arék ané ngadukung sekolahné pada maadu, matanding ngajak taeb jedur suaran sound system ne ngiterin panggungé tongos lomba magending Baliné buin kejep lakar kalaksanaang. Tuara ja nik-nik maseragam sekolah dogénan, lombané ené masih kamilunin baan kategori umum, ngaenang beké né buin ngansan majeljel, Bagus Sujana nyulsul di duri di tongos panitiané, mirib keweh ngalihin tongos SD 6 né mapunduh. Duh! Enyénké ento, anak luh mebaju barak, rengkyang bokné lantang, mesawang muanné jegég putih, bibihné tipis, paningalanné maceling, ening, tis. Ada bapak-bapak, ibu-ibu nempet, nyulsul di sampingné, memalu-maluan nuju stand panitia pendaftaran, buka ngrebutin duman sembako. Anak luh jegeg ento paliatné nguntul cara ada ané sedek alihina. “Gék, ngerereh niki?” “Ngihh.. Yéh, Bagus! Bagus Sujana, kan??” Ada kesiab tan pasangkan, lebih kén sia tiban, Asri Ginanti lan Bagus Sujana, lad sisya SD 6 ento katemuang buin, tan perencana. “Ené seken Bagus Sujana kan? Timpal yang gas SD ipidan?” Anak luh jegég mabaju barak, ané ngelahang kadengan cenik di beten bibih tipisné, manis. Ané sing ada len tuah Asri Ginanti ento sing nyidang ngengkebang girang rasa sing percaya ne buin katemu ngajak timpal SD-né.

96


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Seken Asri .. Yang masi tunian sing percaya yén ené Asri, yen sing ulian ningalin di formulir pendaftaranné ené.” Ditu Bagus ngemaang Asri formulir pendaftaran lomba magending ane tuah paling alihine tuni ngajak Asri. “Jegég san kamu As.., tileh jegég.” Papojolanné Bagus Sujana ngaenang Asri makenyir. “Béh, kamu masih Gus.. kéwala jani suba ngamokohang tur jani ngebekang munyiné, héhé...” “Asri masih, ipidan nak endep, centil, jani jeg tegeh kakéné, néh tegehan ken yang dadiné, héhé.” Gumilak rasa prajani nyurat engsap, engsap kén galah jani, inget kén galah ipidan, dugasé enu SD, enu cerik, diapi tindakan akricik bedik, kéwala kerasa bebas. Bebas macarita tanpa ungkulin takut. Ditu Asri lan Bagus ngalepas kangen, pada nyatwaang dewek. Nanging, diapi sunar galang bagiané taén mabekas di atiné Bagus Sujana dikala ningalin Asri ipidan dugas cerik, tonden nyidang bakatang ipun di kadadua peningalan Asriné ané jani ada di sampingné, Bagus sing bani nuding, tuah arepan ring Hyang Widhi dumogi timpal ne ento enggal nemu bagiané, rasa bungahné, bangga, sekadi pidan kala ipun enu nyidang, magending! “Asri! Kamu lakaran medaptar lomba, sing?” Bagus Sujana makesiab, merasa pelih suba ngajakin timpalné ento ngorta, kanti Asri engsap teken déwékné lakar milu lomba magending. Tongos pendaptaranné suba ngenah sepi, ngenggalang Asri nyerahang formulirné, di duri Bagus Sujana nyapnyap. “Gék, ampura sajan, kategori déwasa perorangan sampun tutup tyang pendaftaranné,

sampun

melebihi pesertané.”

Ada

rawat

sungsut

di

peningalanné Asri ningeh munyin panitiané ento. “Lamun nyak, Gek jak Gus, ené ada peluang di kategori déwasa berpasangan, enu nyidang bin sik sajan niki. Ampura sajan, tiang masi sing ngaden antusias pesertané lakaran buka niki. Punapi?”

97


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Ngih, Pak!” Asri sepanan nyaup petakon Bapak panitiané ento, ngaénang Bagus makesiab. Kadi ciri yén Asri Ginanti siya tiban ipidan, mewali. Sunar peningalanné jegeg nampiasin ketug tangkahné Bagus Sujana. Inget teken ipidan ngajak Asri milu lomba dugas SD, nyaru-nyaru wanén, ngengkebang rasa jejeh pang sing kanti tawanga baan Asri, pang sing ento dadi ngendukang semangetné Asri, ané jani unduké ento buka maulang. Lakaran tampil magending di aep panyiuan anak tanpa maan latian, Bagus Sujana seken-seken makeneh apang ja hobiné magegendingan di kamar mandiné nyidang dadi modal, jiahh! Asri lan Bagus milih abesik gending ané pada-pada tawanga. Galah akijapan kaanggo latian. Detik ka detik Bagus sing wadih-wadih kelangen baan sunar peningalanné Asri né kaselagin baan kenyung tur kedék. Kanti suba galahé tampil, nuutin undag menekin panggung raksasa ne, Bagus Sujana ngerasa ane jani ada di maluné tuara ja Asri Ginanti ané itunian tepukina, tuara ja ia ané lek ulian tusing tamat SMA, tuara ia ané kimud ulian cita-citané ané taén kekaikang ipidan, tusing nyidang ia buktiang. “Gus, Asri yakin Gus pasti bisa!!” Asri lan Bagus jani suba ada di duur panggung. Sang sunari ngidungang lampah, tis. Suarané Asri ane nyumunin tembangé ngedautin ati makejang penontone ane sujatine suba sing sanget ngarunguang panggungé. Tembangé ngemaang selah Asri mesuang impropisasi ane malenan tekén penyanyi asliné. Andup panontoné tak kakomando. “Hidup Asri lan Bagus!! Hidup SD enam!!” Suryak abesik panontone ngimbuhin. Tuah Ibu Guru Swandéwiné ada ditu nyaksiang, di sampingné ada Bapak Guru Sudana, lan nik-nik SD 6 é. Asri lan Bagus ané tau unduk ento ngansan bungah magending. Tatelu juriné milu anggut-anggut, nyekenang andup makesiu panontonné siangé ento. Suud suba lelampahan, Bagus Sujana ngisiang tekek limané Asri Ginanti saha nguntul ngaturang suksma ka panontonné makejang. Andupé tan suud-suud.

98


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Hyang Aji Saraswati tan ja muikin sisyané ané setata satya ring kayakinane, nulus munggahang kabisanne, ane sing ada len tuah paican Ida ne. Diapi tampil siduri kéwala Asri lan Bagus tuah dadi juara kapertama. “Selamat ngih Gék, Bapak mara nawang yen SD 6 namatang sisya-sisya ané luar biasa! Ngih, siap-siap manten wénten telpon, makejang juara-juara lomba lakar kapanggil baan Pemkot, lakar kakaryanang album.” Bapak ané masih milu dadi juri lomba ne tunian nyerahang pialané. “Gus, ené pialané Bagus gén ané ngaba, suba nyidang jani Gus ngisinin cita-cita Gusé maan piala.” “Tiang suba nyidaang muktiang yén tiang nyidang maan piala, ene pialané Asri ane ngaba. Piala ené lakar setata ngentenin Asri Ginanti, timpal tiangé ané mara suba nyidang buin muktiang teken déwékné, ia pantes dadi juara satu lomba magending Bali, apang ia setata ngembel semangat juarané.” “Sajan ento sayang, makejang nawang Asri Ginanti sing ja lakar puas teken piala tuah abesik.” “Ibu...” Asri Ginanti

kakejutin baan Ibu Guru Swandewi, Guru SD

kesayanganné, ané jani ada di sampingné. Ditu ipun jak dadua mablekuk mrarakang kangenné. Sasolahan dinané ento suba suud, suarané suba pada kasikut, kabisanné kaunggahang, akudang lantang? Enyén buin ané lakar nawang. Sanghyang Surya tusing abedik ngengkebang barak téjané, endih galang ané tuara karaguang lakar nyidaang ngidupang sarwa mentik, mabunga. Cerik-cerik sisia SD girang ngentasin tetamanan alun-alunné, kadadua peningalanné mulih mabekel, galang.

Juni 2017

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

99


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Pangawi

i putu gedé suata

100


Suara Saking Bali

P

Édisi XLV | Juli 2020

angawi sané mawasta I Putu Gedé Suata utawi Ki Dusun embas ring Sempidi, 6 Oktober 1953. Dané magenah ring Lingkungan Banjar Ubung, Kelurahan Sempidi, Kecamatan Mengwi, Kabupaten

Badung.

Warsa 1966 tamat saking Sekolah Dasar di Sempidi raris ngalanturang ring SMP Dwijéndra Dénpasar warsa 1968. Tamat SMP, dané masekolah ring PGHN Denpasar di Denpasar warsa 1972 lan kuliah ring FKIP Universitas Dwijendra, Jurusan Pendidikan Bahasa dan Seni, program Studi Pendidikan Bahasa Daerah Bali warsa 1993 miwah STAH Parama Dharma warsa 1998. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post Minggu, Majalah Canangsari, Majalah Buratwangi, Majalah Satwa, Majalah Yudistira. Polih makudang-kudang penghargaan wiadin juara inggih punika: - Juara I lomba Cipta Lagu-lagu P-4 Geguritan macapat sa-Kabupatén Daérah Tingkat II Badung warsa 1988/1989 sané kalaksanayang olih BP-7 Kabupaten Daerah Tingkat II Badung. - Pemenang harapan I Sayembara mengarang Drama warsa 1989 sané kalaksanayang Balai Penelitian Bahasa Dénpasar. - Juara I Lomba mengarang Cerpén Berbahasa Bali ring Pesta Kesenian Bali XVIII/l996. -Pemenang II Sayerhbara Panerjemahan Cerpen “Seribu Kunang-Kunang di Manhattan” kakawian Umar Kayam sané kalaksanayang The Ford Foundation warsa 1999. - Juara Harapan II lomba cerpén mabasa Bali rikala Bulan Bahasa Sastra warsa 1999. - Juara Harapan I lomba mengarang éssai mabasa Bali ring Bulan Bahasa dan Sastra 2001. Dané nerjemahang Kidung Tantri Manduka Praharana (Cempaka Dua, Denpasar, 1987) miwah Kidung rasmi Sancaya Edan Lalangon (Cempaka Dua, Denpasar, 1987). Ngamedalang cakepan Peparikan Pasuk Wetu (1991),

101


Suara Saking Bali

Peparikan

Édisi XLV | Juli 2020

Wali

Wisesa

(1991),

Kidung

Sewa

Dharma

Nyanyian

Abdi Kebenaran (1991), Basa Sangupati Salukat (1991), miwah Menebak dan Menilai Kakawen Cecimpedan Karya Ida Bagus Gedé Tegeg (1996). Ring widang Sastra Bali Modérn, dané ngamedalang cakepan Maboros (Saba Sastra Bali, 1990), Pupulan Puisi Bali Pongah, sané nganggé aran samaran (Cempaka Dua, 1999), Puisi Bali Majugjag, nganggé aran samaran (Saba Sastra Bali, 2001), Puisi Bali Magantung taler nganggé aran samaran (Buratwangi, 2001), Kulkul, (pupulan Drama lan Satua Cutet, 2001). Taler sareng ring antologi puisi Puputé Tan Sida Puput. Lianan ring makekawian dané taler aktif dados: -Tim Penerjemah kakawin, Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Dati. I Bali warsa 1998-2000. -Tim Penerjemah Geguritan, Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Dati. I warsa 1998-2000. -Tim Penyusun naskah Satua-Satua Bali, Dinas Pendidian Dasar Propinsi Dati. I Bali warsa 1998 2000 -Tim Penerjemah Babad, Kantor Dokumentasi Budaya Bali Propinsi Dati. I Bali warsa 1998-2000 -Tim Penerjemah kakawin, perpustakaan umum Kabupaten Badung warsa 2000. -Tim Penyusun buku Satua Bali, Yayasan Saba Sastra Bali warsa 2001

102


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Satua Masambung

mawa madui (11) Ketut Sugiartha

Putu madadugan ulesné Evi suba ngorta tekén Pak Dé unduk pikobetné. Ia marasa nyelsel suba nyatuang unduké totonan tekén Evi. Jani ia gelunina tekén pamanné. Sinah ia lakar takonina. Biasané tusing taén Pak Dé Tanggu ngaukin ia apang teka padidi ka balé bengong.

103


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

H

awané sada panes, ngaé ongkeb. Cara lakar ujan nanging langité kedas. Bintangé pada pakejapjap. Tusing ada gulem. Masan endang durinan ené ngaé anaké pada tusing nau. Anginé cara kélangan

bayu, don-donan tusing makrisikan buka sedeng leplep sirepné. Pak Dé negak masila, nyadahang awakné ané mokoh di silih tunggil adegan balé bengong. Nganggon kamen macorak kotak-kotak lan baju kaos selem ia ngenah tenget. Tuah andus roko ané pesu uli song cunguhné lan limané ané menek-tuun ané nyiriang ia tusing ja bedogol. Di maluné ada asbak kayu maukir pagaén nak Bali. Di sampingné ada masi gelas tegeh makatik misi yéh putih. Lantas di bucu, di samping adegan ané besikan ada ubad legu ané malepuk andusné. Putu adéng-adéng negak di malun pamanné disubané nyapa aji panganjali. Ia nguntul buka suba nawang lakar wélanga. “Kénkén péléngané to?” munyin Pak Dé mataeb ngaé Putu tusin bani matolihan. “Metatu,” ia masaut bawak. “Suud majaguran?” Putu mendep, tusing nyidaang nyautin patakon pamanné. Ada kenehné ngmauk nanging pinehina tusing ja ada gunané. Pamanné pastika suba nawang unduké ané lakar sedseda. Pamuputné ia jujur nuturang makejang. “Suba tawang jani?” Pak Dé masaut sinted. “Jakarta tusing ja patuh cara désan Putuné.” Ia ngisep rokoné lantas nglepusang andusné. “Di désa Putu mirib jejehina tekén timpal-timpalé mapan taén malajah silat. Kéwala dini, eda pesan ngéndah. Bisa adané dogén ané mulih.” Putu caket. “To aget batas metatu,” Pak Dé ngimbuhin. “Yén Putu mati di jalané, kakeneh baan Putu kénkén carané Pak Dé ngorahang teken reraman Putuné jumah?”

104


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Manik Sudra

105


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Petengé nadaksara dadi sepi jampi. Tusing ada munyin telepisi madingehan uli ruang kulawarga ané majoh tuah pitung meter padahal nu selidan. Tuah munyin jangkrik ajak balang ané ngaraménin uli entik-entikan di samping balé bengongé. “Sinah lakar pada melihang Pak Dé, ngadén Pak Dé tusing renga tekén keponakan.” “Ampura tiang Pak Dé,” Putu ngidih pelih, nyelselin paukudan. “Putu suba kelih,” Pak Dé tusing ngrunguang munyin Putu. “Pantesné Putu ngmaang conto tekén adiné. Sing ja ngédéngang solah ané tidong-tidong. Mapi-mapi ririh kéwala pamuputné ngaé rerama lek.” Panes atiné Putu ningehang munyin pamanné. Tangkahné karasa bek. Nanging ia tusing nyidaang ngudiang. Ia mamenol dogén kala pamanné terus mesuang munyi nglémékin déwékné. Tusing madaya ia yéning pamanné ané tusing pati pesu munyi lakar ngomélin déwékné buka kéto. Rasané luungan yén ia tempélénga katimbang omélina cara anak luh. Jengah sajan kenehné. Rasané tusing ada jelékan tekén sakit ati? Putu marasa tusing nyidaang naanang. Petengé magaang banban ngaé rasa sekelné matumpuk-tumpuk di tangkahné. Baat sajan rasaanga. Tusing nyidaang ia ngidemang paningalan nang aketélan. Ada kenehné magedi, makalah uli umahné Pak Dé. Sakéwala kenehné nenga-nenga. Ia bimbang, inget tekén adi misanné. Sinah ia lakar kélangan. Sasukat ia nongos di Jakarta Darsana leket sajan ajak déwékné. Cara orahanga tekén Bu Man, sasukat ada Putu solahné sanget masalin. Ia tusing nu kasil tur males. Ia jani malah jemet malajah lan tusing nu matatagihan ané tuara-tuara. Nanging Putu marasa tusing nau buin nongos di umah pamanné. Ada makudang alamat timpalné di Jakarta ané sepela di dompétné. Nanging tusing ada kenehné lakar makisid ka silih tunggil umah timpalné. Ia

106


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

tusing ja lakar meratin timpalné aji pikobet ané tegena. Ia lakar mautsaha nabdab idupné padidi. Ia percaya lakar nepukin pajalan ané aptianga. Cerik-ceriké di pelabuhan dogén nyidaang ngasilang pipis uli nglangi, kéto masi tukang ngamén ané pepes tepukina di duur bis kota ané tumpangina. Ngudiang déwéké tusing nyidaang nyalanin idup padidi? Jengah atiné ngelah awak siteng, ngelah lima ngelah batis ané paripurna yéning kanti makenta di kota ané orahanga tongos aluh ngalih pipis. Sayan peteng sayan ngedénang bayuné. Tusing baanga buin kenehné nenga-nenga. Ia nyemak kertas lan pulpén. Ia nyurat besen katuju tekén pamanné apang tusing répot ngalih paukudané mapan ia magedi ulian kenehné padidi. Suraté ento jelap pejanga di duur mejané tan paamplop, mapangapti apang lantas tepukina tekén nyén ja ané macelep simalu ka kamarné. Jam telu daslemahé ia pesu uli kamarné. Kahanané nu sepi, sinah makejang nu lelplep sirepné. Adéng-adéng ia majalan ka malu lantas mongkod pintu pagaré ané matageh duang méter. Aluh baana ngliwatin pintu pagar ané malakar aji besi ento. Ngandong tas di tunduné ia majalan di sisin margané ané nu suung. Mara majalan sawatara séket meter sagét ada bajaj liwat. Montor ané maroda telu mesib bémo ento laut marérén di samping Putu. “Lakar kija, Bang?” sopirné matakon. Putu kituk-kituk sinambi masaut, “Tiang lakar majalan gén.” Bajaj ngejohin Putu. Nu suung mangmung kahanané. Tusing ada buin tepukina anak liwat yadian suba kanti ajam makeloné ia majalan. Tuah koosan munyin trek ané liwat di jalan tol madingehan sawat. Ia terus nindakang batis nuutin kenehné padidi. Teked di jalan masepak ia majujuk akejep, minehin jalan ané cén lakar entasin. Disubané macelep ka silih tunggil gang dapetanga déwékné liwat di malun masjid. Ada makudang jalema tepukina teka lakar sembahyang subuh.

107


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Tondén joh ngalahin masjid sagét ada wihara majujuk di maluné. Tusing sanget ngrambang ia laut nutugang pajalan. Kanti lantas ia majujuk bengong di malun wangunan geréja. Nguda dadi marérod tempat suci di wewidangan ené? Kéto ia matakon di kenehné. Aslédéran Putu marasa sangsaya, sing nyén déwéké sedeng ngipi? Ia marasa sakit kala ngaplakin pipiné. Ento makaciri ia tusing ja sedeng ngipi. Sakéwala ia marasa tawah. Nyén ya nguduhang déwéké teka ka tongos buka kéné? Ida Bataraké? Yéning mula batarané swéca nguda dadi idéwék uduhanga ka tongos ané suung mangmung buka kéné? Tusing sajan ada jalema maclapatan. Eda ja jalema cicing dogén tusing ada ngenah liwat. Marasa kenyel, pamuputné ia negak di léneng keramik di sisin pintu pekarangan geréjané. Ia nyadahang tunduné ka témbok tur najuhang batisné makadua. Tusing makelo paningalané lantas rasaanga baat. Tusing ngrambang legu ané ngutgut kulitné depanga paukudané makeplek kasiam damuh daslemahé. Suba galang tanah dugas ia ngedatang mata. Anak muani majaeg éndép tur makulit sada selem dapetanga suba majujuk bengong di maluné. Tondén ja tua sajan anaké muani ento. Mirib ada sawatara séket tiban tuuhné. “Sira ragané?” matakon anaké muani totonan, munyiné medok. Putu ngadébras majujuk. “Bapak nak Jawa?” Putu mabalik matakon? “Ragané tondén nyautin patakon tiang,” anaké totonan ngingetin. “Tiang Putu, uli Bali.” “Lakar kija? Ngudiang dini sirep?” Anaké muani ento nlektekang Putu uli tanggun bokné kanti ka jerijijn batisné. “Tiang lakar ka umah timpalé, nanging ten tawang tiang tongosné,” Putu masaut tusing jujur.

108


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Marasa sangsaya anak muani di maluné buin nlektekang Putu. “Adi semengan sajan?” Putu nawang yéning tusing ada gunané ngmauk. Ia lantas ngorahang men benehné apa tatujoné luas semengan buka kéto. Buin anaké muani ento mandrengin déwékné, buka sedeng mineh-minehin apa nak teruna di maluné nyandang percayain. Putu nawang, di kota gedé buka Jakarta tusing ja aluh ngaé anak percaya. Nanging, yén apa kadén makada, anak muani ento lantas ngomong sinambi nujuhang umah di samping geréjané. “To umah tiangé.” Umah ané tujuhanga ngenah cara toko di maluné. Sakéwala mapan nu mauneb tusing nyidaang Putu mastiang apa ané adepa di tokoné ento. “Lan, jumahan ngorta sambil ngopi,” Putu ajakina singgah. Putu nampokang rasa kimudné tur nutug anak muani ané majalan di maluné. Mentas di natah di samping séméré Putu nepukin ada anak luh nlektekang gobané. “Bun, ené Putu uli Bali,” anak muani ané tutuga nerangang. Anak luhé totonan, ané tusing ja lénan tekén somahné, manggutan tur makenyem soméh ngorahin Putu negak di ruang tamu. “Ampura, tongosé cara kapal kampih,” kéto ia ngaraos. “Niki sampun becik,” Putu masaut. “Adan tiangé Johanés. Pisagané pada ngauikin tiang Anés.” Umah ané mara celepina tekén Putu ngenah saderana sakéwala tusing ja cara kapal kampih buka sambata tekén somah Pak Anés ibusan. Ruang tamuné tusing linggah nanging apik baana mreténin. Ada makudang potrékan magantung di temboké ané macét kuning. Ada potrékan Pak Anés ajak somahné. Di beténé ada potrékan anak luh bajang ajak anak muani mara menék teruna.

109


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Ento pianak tiang,” Pak Anés nelatarang dugas Putu nlektekang potrékané makadua. “Ané luh kelihan, jani suba kelas satu SMA, nongos ajak dadongné di Yogya. Ané muani, adiné, mara kelas dua SMP.” Soléh rasaanga tekén Putu. Benehné ia ngenalang déwékné malunan nanging ené mabading. Putu anggut-anggut ningehang raos Pak Anés. Ia marasa demen mapan ento nyiriang Pak Anés percaya tekén paukudané. Buin jahané somahné Pak Anés sagét suba ngaba nampan misi duang cangkir kopi kebus. “Kanggoang kopi dogén,” kéto Bu Anés ngaraos sambilanga nyacarang cangkir kopiné, acangkir di maluné Putu lan acangkir di maluné Pak Anés. “Suksma, Bu. Semengan tiang suba ngrépotin.” “Ah, tuah yéh dogén.” Putu engsap yéning tasné nu magantung di tunduné. Adéng-adéng tuunanga tasné satondén nglanturang ngaraos. “Tiang té ka Jakarta ulian ada pikobet,” Putu ngawit nuturang unduk déwékné. Unduk bapané ané maksa paukudané apang nongos jumah pamanné. Sakéwala mapan tusing nyidaang natakin munyin pamanné ané sanget sajan nyakitin kenehné, ia lantas magedi uli umah pamanné kanti lantas kacunduk ajak Pak Anés. Pak Anes kéto masih Bu Anés engsek ningehang. “Inem kopiné malu,” Pak Anés ngorahin Putu. Putu nyemak cangkir di maluné, penékanga laut inema isiné agerosan. Ada rasa anget ngarayang ka tangkah lan basangné. “Di Bali, dija Putu ngoyong?” Bu Anés matakon. “Di Tabanan.” “Béh sing ja joh uli umah matuan tiang,” Pak Anés masaut. “Bu Anés uli dija?” “Jembrana.” Putu buin nginem kopiné.

110


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

“Putu,” Pak Anés ngaraos adéng-adéng. “Yén dadi idih, melahan Putu mulih ka tongos pamanné. Sinah ia jani paling mapan Putu magedi tusing matari.” Putu kituk-kituk. “Tiang suba mabesen di suraté apang ia tusing ngalih tiang, tusing ngrambang tiang ané suba ngaé ia répot. Tiang lakar ngalih pangupajiwa padidi.” Pak Anés ngunjal angkihan. Bu Anés marasa angen ningehang. “Terus gaé apa lakar jemak Putu?” “Gaé apa dogén lakar jemak tiang.” “Lamun kéto dini dogén suba ngoyong malu.” “Suksma Pak, Bu. Sinah tiang lakar ngrépotin kulawarga deriki. Yén wéntén gaé deriki depang suba tiang nyemak.” “Da ngraos kéto, Putu,” masaut Bu Anés. “Ibu demen yén Putu nyak ngoyong dini apang ada ajaka tekén André, nak cerik Ibu.” “Ada gaé ané lakar baang Pak, kéwala rasané sing pantes jemak Putu.” “Gaé napi, Pak?” “Pak ngelah béngkél.” “Béngkél montor?” semuné Putu masriak galang. Pak Anés manggutan. “Kabenengan tiang demen ngutak-atik montor.” “Béh, liman pragina lakar adokang di béngkél? Sing padalem limané?” Putu kituk-kituk. “Masi tiang suba sing ngigel buin.” “Da ngraos kéto, Putu. Pragina tusing ja lakar taén ngutang gaginané.” Putu maplengek, tusing madaya yéning ané ngaraos buka kéto Pak Anés, anak muani saderana ané sadina-dina ngundukang béngkél. “Nanging yén Putu mula demen lautang suba. Pak sing luung kenehé yén Putu magaé ulian maksa déwék.” “Ten, Pak. Tiang suba biasa nyemak gagaén kasar. Di désa, tiang biasa numbeg di carik. Pak mirib suba nawang yéning praginané di Bali liu masi ané

111


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

nyemak gaé mamacul. Semegan matekap di carik kéwala petengné sagét ngigel di duur panggungé.” (masambung….)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

112


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Kitut

ngipiang kawéntenan sastra bali modérn sausan pandemi covid19 I Putu Supartika

M

alih pidan pandemi Covid-19 puniki ical? Nénten wénten sané uning, lan kantos sang sané wikan ring saparindikan virus taler durung uning. Ring média massa iraga mireng utawi ngwacén

orti indik penelitian pacang makarya vaksin Covid-19, sakéwanten kantos mangkin vaksin punika durung usan. Iraga sareng sami kantun buta, nénten uning sapunapi panadosné bénjang pungkur. Yadiastun iraga nénten uning kantos pidan pandemi Covid-19 puniki, nanging iraga, sané seneng ring sastra Bali modérn kantun maduwé ipian. Ipian punika nénten dados ical, yadiastun saderana. Ngiring mangkin sarengsareng ngipi. Ngipi indik kawéntenan sastra Bali modérn sausan pandemi. Guru wisésana utawi pamerintahé sampun maduwé rarincikan sapunapi carané pemulihan utawi recovery ekonomi wiadin pariwisata sausan pandemi. Sapunapi sumangdané sami mawali ka jatimula, sakadi dumun sadurung pandemi. Nanging, sapunapi panadosné yéning maosang indik sastra Bali modérn, napiké perlu prosés pemulihan utawi recovery?

113


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Perlu wiadin nénten, tiang maduwé ipian, yén bénjang pungkur, sausan pandemi puniki, sastra Bali modérn pacang sayan akéh maduwé pamilet. Akéh sané makekawian, akéh cakepan sané kawedar, akéh taler sané ngwacén, miwah akéh-akéh sané lianan. Punika taler, sayan akéh sané ngamiletin, sastra Bali modérn puniki pacang sayan-sayan maduwé kualitas, nénten ja akéh ring wilangan kémanten. Taler wénten embas kritikus-kritikus sastra Bali modérn. Ipian tiangé sané lianan, pangawi sastra Bali modérn pacang maduwé masa depan. Maduwé genah pateh sakadi sastra lianan, napiké sastra Bali purwa wiadin sastra Indonésia. Rikala pandemi puniki ical, mangda sakadi i matan ai sané wau endag nyunarin jagaté, ngawi galang, ngisidang petengé. Ring sekolah, paplajahan indik sastra Bali modérné nénten ja maya-maya sakadi mangkin, sisiané wantah uning kulit-kulitné kémanten, kaajahin indik napi sané mawasta cerpén, puisi, wiadin novél, nanging nénten naanin ngwacén cakepan utawi kakawiané. Indiké puniki sané rasayang tiang rikala kantun masekolah. Tiang wantah uning murdan cérpen Ketemu ring Tampak Siring kakawian Madé Sanggra, sakéwanten daweg punika nénten uning daging cérpen punika. Punika taler tiang uning murdan novél Malancaran ka Sasak kakawian Gdé Srawana, utawi novél Tresnané Lebur Ajur Satondén Kembang kakawian IGG Djelantik Santha, sakéwanten nénten uning napi daging novél punika. Lan indiké punika pateh saking SMP kantos SMA. Rikala SMP malajahin artos novél, cerpén, wiadin puisi miwah contonyané, SMA taler pateh lan conto kakawiané taler pateh. Lan pateh taler, sisiané wantah uning murdan kakawiané kémanten. Indiké punika sangkaning ring sekolah arang utawi kantos nénten wénten cakepan sastra Bali modérn. Rikala malajah, sisiané sakadi ngawang-awang, wantah polih téori, polih kulit kémanten lan nénten mersidayang nyicipin dagingnyané. Sausan pandemi, ipian tiangé sané lianan wantah, perpustakaanperpustakaan maduwé koléksi cakepan sastra Bali modérn. Punika taler sisiané

114


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ring sekolah nénten ja wantah uning kakawian pangawi sastra Bali modérn ilu kémanten, sakéwanten uning taler kakawian saking pangawi sané pinih anyar. Sangkaning mangkin sampun akéh wénten pangawi anyar sané taler maduwé kakawian, lan sastra Bali modérn boya ja Nyoman Manda, Madé Sanggra, I Wayan Gobyah, Gdé Srawana, Putu Sedana kémanten, nanging wénten taler Madé Sugianto, Komang Adnyana, Darma Putra, Alit Juliartha, Carma Citrawari, Ari Dwijayanthi miwah sané lianan. Napimalih mangkin aab jagaté sampun nglimbak, teknologiné sampun canggih, sinah sayan dangan manggihin kakawiannyané. Mangkin, sadurung pandemi puniki ical, ngiring sareng-sareng ngipi. Dumogi, rikala pandemi puniki ical, ipian-ipiané puniki nénten ja kantun dados ipian kémanten.

Dénpasar, 1 Juli 2020

115


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

Kamus

kamus bali – indonesia angin.an a kemasukan angin; kebanyakan angin; angin-a.ngin.an a tidak tetap pendirian anging → nanging angit n bau spt bulu terbakar ang.ka n angka ang.kab, ang.kab.ang v gerakkan naikturun; ang.kab-ang.kab v bergerak naik turun; ka.ang.kab.in (kang.kab.in) v ditakuti dg gerakan (oleh); ang.kab.in v gertak dg gerak: ~ barong somi, pb ditakut-takuti oleh orang tidak berbahaya; ma.ang.kab.an (mang.kab.an) v bergerak; ngang.kab.ang v menggerakkan; ngang.kab.in v menakut-nakuti dg gerakan ang.ka.ra a angkara; loba; tamak; mementingkan diri sendiri secara berlebihan

116


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ang.kas, ang.kas-ang.kas v berusaha dg keras; ma.ang.kas (mang.kas) v berusaha dg keras 1

ang.kat, mang.kat v berangkat

2

ang.kat Bll v nikah; ang.kat.ang v nikahkan; ang.kat.anga v dinikahkannya; ngang.kat.ang v menikahkan

ang.keb n tutup: -- méja tutup meja; ang.keb.ang v tutupkan; ang.keb.anga v ditutupkannya; ang.keb.in v tutupi; ang.keb.ina v ditutupinya: panakné ~ aji kamben anaknya ditutupinya dg kain; ka.ang.keb.ang (kang.keb.ang) v ditutupkan (oleh); ka.ang.keb.in (kang.keb.in) v ditutupi (dg); ma.ang.keb (mang.keb) v tertutup: jukuté sampun ~ sayur itu sudah tertutup; ma.ang.keb.an (mang.keb.an) v tertutupkan: ngang.keb.ang v menutupkan; ngang.keb.in v menutupi: eda ~ corah, ki jangan menutupi kejahatan orang lain ang.ked, ang.ked-ang.ked v terbungkukbungkuk angkeh → angkih ang.ken Ami v akui; ang.kena v diakuinya; ang.ken.in v akui; ang.ken.ina v diakuinya; ka.ang.ken (kang.ken) v diakui (oleh);

117


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ngang.ken v mengakui: ipun sampun ~ ngambil jinah dia sudah mengakui mengambil uang; ngang.ken.in v mengakui ang.kep v rangkap; ang.kep.an n dua bagian: maan ~ dapat dua bagian; ang.kep.ang v rangkapkan; ang.kep.anga v dirangkapkannya; ang.kep.in v beri berangkap; ang.kep.ina v diberinya berangkap; ka.ang.kep (kang.kep) v dirangkap (oleh); ka.ang.kep.ang (kang.kep.ang) v dirangkapkan (oleh); ma.ang.kep (mang.kep) v terangkap; ngang.kep v merangkap: ~ nyemak gaĂŠ merangkap mengambil pekerjaan; ngang.kep.ang v merangkapkan; ngang.kep.in v memberi rangkapan 1

ang.ker a menakutkan: gobanÊ – rupanya menakutkan

2

ang.ker n 1 potongan besi bercagak atau paku besar untuk mengukuhkan

berdirinya tiang rumah; angkur; 2 jangkar ang.kid v angkat (sst yg dimasak atau yg dibenamkan); ang.kida v diangkatnya; ang.kid.ang v angkatkan; ang.kid.in v angkati; ka.ang.kid (kang.kid) v diangkat (oleh); ka.ang.kid.ang (kang.kid.ang) v diangkatkan (oleh); ma.ang.kid (mang.kid) v terangkat (msl nasi dr tungku); ma.ang.kid.an (mang.kid.an ) v bangun dr duduk; ngang.kid v 1 mengangkat: ~ bubu mengangkat lukah; 2 upacara bayi menjelang umur tiga bulan; ngang.kid.ang v mengangkatkan;

118


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ngang.kid.in v mengangkati ang.kih, ang.kih.ang v bernapaslah; ang.kih.an n 1 napas; 2 ki nyawa; ang.kih-ang.kih v terengah-engah; ma.ang.kih.an (mang.kih.an) v bernapas ang.kik, ang.kik-ang.kik a merana: berag -- kurus merana ang.klung n gamelan Bali yg dimainkan dg laras selendro; ma.ang.klung.an (mang.klung.an) v disertai dg bunyi-bunyian angklung; ngang.klung v mempermainkan gamelan angklung ang.kod, ang.kod.ang v gerakkan ke atas (spt waktu memanjat dg meloncatloncat ke atas); ang.kod-ang.kod n gerakan spt waktu memanjat; ma.ang.kod.an (mang.kod.an) v bergerak spt waktu memanjat; ngang.kod.ang v menggerakkan ke atas ang.kot adv amat: -- gedÊn basangnÊ perutnya amat besar ang.krah n sampah (ranting-ranting kayu) dl air ang.kuh n tingkah laku: lebihan – tingkah laku yg berlebihan; ngang.kuh.ang v berusaha: tusing bisa ~ awak tidak bisa berusaha sendiri ang.kuk n gerak pinggang ke muka dan ke belakang; ang.kuka v digerakkannya piggang ke muka dan ke belakang; ang.kuk.an n gerakan pinggang ke muka dan ke belakang; ang.kuk.ang v gerakkan pinggang ke muka dan ke belakang; ang.kuk.anga v digerakkannya pinggang ke muka dan ke belakang; ang.kuk-ang.kuk v menggerakkan pinggang ke muka dan ke belakang secara berulang-ulang; ma.ang.kuk.an (mang.kuk.an) v bergerak ke muka dan ke belakang secara berulang-ulang (tt pinggang); ngang.kuk v menggerakkan pinggang ke muka dan ke belakang secara berulangulang (spt dl bersetubuh);

119


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ngang.kuk.ang v menggerakkan pinggang ke muka dan ke belakang (spt dl bersetubuh) ang.kul, ang.kul-ang.kul n 1 rangka atap tembok pekarangan; 2 pintu gerbang pekarangan ang.lu v tidak laku: jlema -- orang yg tidak laku (tidak menikah) angob a heran; takjub: -- anakĂŠ makejang orang-orang heran semuanya; angob-angob.an n sst yg mengherankan; nga.ngob.in v mengherankan; membuat takjub angoh, angoh-a.ngoh v terengah-engah: malaib ~ lari terengah-engah angon n gembala; angon.ang v gembalakan; angon.anga v digembalakannya; angon.in v gembalai; angon.ina v digembalainya; ka.a.ngon.ang (ka.ngon.ang) v digembalakan (oleh); ka.a.ngon.in (ka.ngon.in) v digembalai (oleh); nga.ngon v menggembala: ~ sampi menggembala sapi; nga.ngon.ang v menggembalakan; nga.ngon.in v menggembalakan (pd); pa.nga.ngon n penggembala ang.sa n angsa ang.sa.ngan n insang ang.seg, ngang.seg v terengah; ang.seg-ang.seg v terengah-engah; ma.ang.seg.an (mang.seg.an) v 1 terengah; 2 berhenti: ia ~ di tengah marganĂŠ ia berhenti di tengah jalan ang.seh, ang.seh.ang v usahakan dg kemampuan yg ada; ang.seh.anga v diusahakannya dg kemampuan yg ada;

120


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ka.ang.seh.ang (kang.seh.ang) v diusahakan dg kemampuan yg ada (oleh); ngang.seh v berusaha dg kemampuan yg ada; ngang.seh.ang v mengusahakan dg kemampuan yg ada ang.sek v desak; ang.sek.ang v desakkan; rapatkan; ang.sek.anga v didesakkannya; dirapatkannya; ka.ang.sek.ang (kang.sek.ang) v didesakkan (oleh); ma.ang.sek.an (mang.sek.an) v berdesakan; ngang.sek v dekat sekali; rapat sekali; (upacara) itu sudah dekat sekali; ngang.sek.ang v mendesakkan; merapatkan ang.sel n 1 perhentian sebentar atau jeda pendek (dl lagu, tari, dsb) dg tibatiba; 2 tekanan: -- basa Bali tekanan dl bahasa Bali; -- kruna tekanan dl kata; -lengkara tekanan dl kalimat; ang.sel.ang v hentikan sebentar; ang.sel.anga v dihentikannya sebentar; ka.ang.sel.ang (kang.sel.ang)v dihentikan sebentar (oleh); ma.ang.sel (mang.sel) v terhenti seben tar; ngang.sel v memberi jeda pendek (lagu, tari, dsb); ngang.sel.ang v menghentikan sebentar (lagu, tari, dsb) dg tiba-tiba 1

ang.se.ngan Asi n napas

2

ang.se.ngan a imbas panas: -- kebusnĂŠ keras gati imbas panasnya keras sekali

3

ang.se.ngan n gejala; tanda: -- lakar maan ala gejala akan mendapat bahaya

ang.sog → Êngsog ang.sok, ang.sok.ang v desak (agar); ang.so.kanga v didesaknya (agar); ang.sok-ang.sok.an n desak-desakan; anjuran; ka.ang.sok.ang (kang.sok.ang) v didesak (agar) (oleh);

121


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

ngang.sok.ang v mendesak agar; mendorong; menganjurkan: ia demen ~ timpal ia senang menganjurkan teman ang.so.ka n bunga angsoka ang.son Asi n anjing peliharaan ang.suh v sentak; ang.suha v disentaknya; ang.suh.ang v sentakkan; ang.suh.anga v disentakkannya; ka.ang.suh (kang.suh) v disentak (oleh); ka.ang.suh.ang (kang.suh.ang) v disentakkan (oleh); ngang.suh v menyentak: ~ talin pancing menyentak tali pancing; ngang.suh.ang v menyentakkan 1

ang.sur, ngang.sur v terengah-engah: ~ angkihannĂŠ terengah-engah napasnya

2

ang.sur v cicil; angsur; ang.sura v dicicilnya: bajunĂŠ ~ mayah dicicilnya membayar pakaian itu; ang.sur.an n cicilan: inget masih ia mayah ~ ingat juga dia membayar cicilan; ang.sur.ang v cicilkan; ang.sur.anga v dicicilkannya; ka.ang.sur (kang.sur) v dicicil (oleh); ka.ang.sur.ang (kang.sur.ang) v dicicilkan (oleh); ngang.sur v mencicil; mengangsur: ~utang mencicil hutang; ngang.sur.ang v mencicilkan; mengangsurkan: ~ utang mencicil hutang; pa.ngang.sur n pencicil

angu n tumbuhan sj perdu angus a berbau krn terlalu matang (tt nasi, kue, dsb): nasi -- nasi berbau krn terlalu matang an.ja, an.ja-an.ja n makhluk halus yg menakutkan an.jak v berhenti sebentar (tt menari)

122


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

an.ja.li, mang.an.ja.li v memuja; menghormat; ngan.ja.li v memuja; pa.ngan.ja.li n pemujaan; ucapan salam penghormatan an.jan n kayu di atas lambang an.jang, ngan.jang v pulang pergi 1

an.jek, an.jek.ang v berikan semangat agar menang bertarung; an.jek.anga v diberikannya semangat agar menang bertarung; ka.an.jek.ang (kan.jek.ang) v diberikan semangat agar menang bertarung (oleh); ngan.jek.ang v memberi semangat agar menang bertarung

2

an.jek, an.jek-an.jek a pincang

an.jem, an.jem.ang v berdiamlah (sambil berdiri); ngan.jem v berdiam sambil berdiri; ngan.jem.in v diam menghadapi sst sambil berdiri an.jil → anyir an.jir n tonggak terpancang (di laut dsb) an.jok, ma.an.jok.an (man.jok.an) v melangkah ke tempat yg lebih tinggi; an.jok.ang v angkatkan ke atas; an.jok.anga v diangkatkannya ke atas; ka.an.jok.ang (kan.jok.ang) v diangkatkan ke atas (oleh); ka.an.jok.anga (kan.jok.anga) v diangkatkannya ke atas (oleh); ngan.jok.ang v mengangkat ke atas an.jol → ancol

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

123


Suara Saking Bali

Édisi XLV | Juli 2020

124


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.