Majalah Suara Saking Bali edisi XLVI

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

I Nyoman Buda Arimbawa

ii


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

daging majalah Pamahbah

puputan badung (Gdé Dharna) 2 Lawat-lawat

gending karang suwung(IGA Darma Putra) 12 Satua Cutet

madé yasa padidi dadi petani di désa (IGB Wéda Sanjaya) 17 pan jinar (JM Pandé Putu Alit Antara) 40 jomblo (I Komang Alit Juliartha) 53 mén bekung (IW Wikana-Seraya) 72 makarantina uling peken kota (Désak Madé Yunda Ariésta) 90 Satua Bali

i congeh kacunduk ratun segara 33 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 80 Puisi Bali

puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi

i nyoman buda arimbawa 30 ni luh putu puspita agustini 59 ni wayan adnyani 47 i gdé nyana kesuma 80

Artikel

‘jatuh di aspal tak seindah jatuh cinta’(IDG Trinandita) 37 pésta kesenian bali satmaka bulakan pamikukuh seni budaya (Ida Bagus Manuaba) 94 Satua Masambung sang boma (13) 64 mawa madui (12) -- Ketut Sugiartha 85 Geguritan bongkling 26 Gegonjakan

jodoh (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 15 Pangawi

i gusti ayu putu mahindu déwi purbarini 100 Kamus kamus 103

1


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Pamahbah

puputan badung Gdé Dharna

I Damuh semengé mademang damar Sanuré Langité sampun masawang barak Daweg kulkulé katepak nyigit kiapé Wadwané digelis ngungkab lawangan Matakén ring kayun – tan wénten paruman Suaran kulkul – suaran kayun karama Suaran kayun kang diri Sampun masikian dados urip

2


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Nika mawinang sami medal Saling takénin sareng sameton Taler tan wénten sujati uning Ring pasisir ombaké makidung Nyanggra wadwané ngaksi sakunar Dibi sandé kapastu batara Baruna Ngengsut ring pasisir mabendéra Welandi Sri Kumala druwén sodagar Cina Kwéé Ték Tjiang sané kasambat Wadwané sami uning Tawan karang sampun kaanyut Napi malih patut margiang Yan tan nglaksanayang tatwam asi Ngenjuhang asih ring sang sodagar Kaicalan bawa kagebug ombaké magulung Kadi bisbis kamudiné ombaké mabalik Punggawa Sanur ngalebar baos Mangdén wadwané nyadia mangebag Dosa yan malaksana corah Maling barang ring tengah kapal Sami sayaga nampi pangandika Ngebag perahu wangkang semeng lan dalu Ombak Sanuré tan sida kauduh Nyarengin asihé ring pasisir Ombaké sayan magunung-gunung Ngebug sakunaré masibak-sibak Bangkén nyané kagampilang Ka Désa Béaung tan doh ring Sanur

3


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

II Kwéé Ték Tjiang luas ka Buléléng Nangkilin Residén Bali lan Lombok J. Éschbach ring Singaraja Saking iriki satwané kaulat Kasekarin kembang lading Kasiratang ring tanah Badung Ambuné pengit manusuk manah Aturé banban ngawelas asih Nayané kagantung ring matané kupit Ngaturang kapalé kampih ring Sanur Barangé kajarah ring pasisir Wadwa Badungé mapatuh daya Tan sujati nyadia mangebag Résidén nampi aturé pangus Dané uning kijapané tuh Nyimpen naya ring bongkol kemikan Karasa tan yukti raja Badung megat subaya Napi malih mapatuh daya sareng wadwa Ngaruruh kasujatian atur Kontrolir Schwartz dados utusan Raja Badung tan kapanggih Punggawa Sanur kanampekin Nyaratang parindikané jati Ombak Sanuré pinaka saksi Sinah sampun selangé mabukti Atur Cinané wantah kakawian Tatujoné mapikolih bati Mangdén Raja Badung manyangkol pocol

4


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Akuwéh ajin kapal lan gaji para kelasi

III Sampun suwé kanjantos indiké puniki Gubernur Jénderal Van Heutz girang ring manah Polih jalaran ngalepit janji Sané kasurat 13 Juli 1849 Daging nyané sampun sinah Gubernur patut nyungkemin awig Baliné Ngamanggehang kawibawan para agungé Punika kocap tan patut lanturang Duaning lémpas ring daging awigé Sané kamargiang sajebag nusantara Sri Kumala kaanggén anjan Kwéé Ték Tjiang kasadekin Ngésgés Badungé naur kapocolan Nyerahang jinah sodagaré kupit Pitung tali limang atus rupiah tan dados kirang Gusti Gdé Ngurah Dénpasar Agung Badungé mawibawa Benduné kasimpen ring méru sarira Kadi borbor kayuné miragi Pinunas juragan Sri Kumalané Kapatutang malih Résidén Baliné Premangkin sida ngandapang iketan sawitra Tan sida panjang ngandika Pinunasé tan mantuk ring kayun Rarisang lanturang ring tuan résidén Badung tan pacang nagingin

5


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Yadiastun akéténg bolong Aputih kuku tan marasa salit Napi malih corah ring gubernemén Utusan mawali ka Dén Bukit Ngandong puyung ring duur kapal Unteng manahé sampun macihna Raja Badung tan pacang nagingin Larapané sané katunas

IV Van Heutz nuncapang ngalebar naya Agungé ring Bali sami katangkilin Mangdén kayun maing Badungé Rurung dagangé patut empetin Pasar Badungé mangdénnya mungmung Klungkung, Tabanan méweh kabelat Saud pangandika sampun janten Salulung sabayantakané dados unteng Duk panglingsiré kantun ajeg Rurung dagangé tan sida kabendung Lawat batiné ngicalang takut Nyilib manguak pagehané pingit Ngawinang i welandi dukané nadi Kapal-kapal sami kagelar Miyak sagara Badung, Tabanan Manahé kaanggén patakut Badung, Tabanan tan magejiran Sayan maleging corah Welandiné Laksanané ngukir dadalan

6


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Tingkahé léak némblék Ngulik jalaran ngentungan wéci Tatujoné wantah nunggil Awig gubernur jénderal mangdén mamargi Sajebag nusantara Agung Baliné wenang nginutin Pocol perahu wangkangé kapayasin Kaoncérin béa kapalé matakut Patut kataur tan dados kelidin Yan yukti Badungé ngamenggahang sawitra Gusti Gdé Ngurah Dénpasar manyungklit keris Swabawané bag kadi langité ring wates soré Bayu premanané ombak kaulu pasisir Sanur Baudanda lan punggawa sami sayaga Nyangga sadripuné pacang rauh

V Van Heutz nyaliksik galah sané anut Nglaksanayang brangtiné sampun mabukit Negen kimud kalih warsa lintang Tan sida ngendukang jagat Badungé Tangkeng, kulit banténg alas Baliné Pamuntat utsahané managih pocol Sampun katanem ring dasar sétra Kaurug bungkalan gunung agung Tabuh gendér sampun bebatélan Damar gantungé kaminyakin Raksasané ngelur mamegat ombak Roras Septémber 1906

7


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Suryané kantun mengkeb ring bukit nusané Kapal-kapal welandiné majajar Magehin ombaké ka bibih pasisiré Duang tali telung atus roras serdaduné seregep Pitung atus petang dasa siki mandor lan kuli Nyantos perintah pangliman perangé Mayor jéndral Rost Van Tonningen ring kapal both Mapaiguman sareng pangabih Ngétang dauhé pacang nedunang balané Ombak Sanuré saling maluin nyujuh pasir Masuryak kawedar anginé nyirsir Ngawangun semangat para prajurité Mabéla pati ring nagari Bakti ring pertiwi Suryané sampun sondoh ngauhang Panasé sayan ngendukang Utusan tedun nangkil ka puri Daging aturé mabantang asiki Mangdén i ratu naur kapocolan Cinané Kaimbuhin béa sané sampun kawedar Mawates wantah kalih raina Yan tan kayun bedil pacang mabaos Akidik tan goyah ngagem swadarma Pageh ngajegang kaagungan jati Wibawané kasungsung ring muncuk gunung Citané kagantung ring garis langit Durhakané kajantos ring muncuk keris

8


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

VI Empat belas Septémber 1906 Wates geraké sampun ulung Serdaduné katedunang Sanuré kaanggén pangancan Ngembat yudané ka nagari Mabaris balané ngebag désa Semengé kantun matekes damuh Ngundap serdaduné ngalébang damang Wenginé mategul takut Prajurit Kuta lan Badung nagari Nganyudin musuh kadi balabar Kapapas bedil keplugané ngawag Siat dadakan serdaduné cengag Mimis meriyemé kasambehang Nambakin prajurité masuryak lantang Satian wadwané kasandegang Mawali ka tepi nagari Hujan mimisé kakelidin Saking kapal meriyemé kautahang Puri nagari kapipitang Dénpasar, Pemecutan kapucukang Ngayomin serdaduné ngentungang tindak Mirig Kesiman ping ajeng kauwak Kanggén titi nungkangin kota Saking abian prajurité nyerit Nibakang keris ngentungang takut Serdaduné yatna manyangkil uyah Ring tanah Jawi sampun kaemban

9


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Élah mamedil makebat angob Kaperwiran wadwané satia sujati Tulus bakti ring ibu pertiwi Tan suwé Kesimané runtuh Puyung puriné taluh tan pasari Sami magingsir ka Dénpasar Ninggal sawané magetih-getih Madugdug ring abian-abian

VII Duang dasa Septémber 1906 Bola apiné maunda-unda miyakang angin Nyujur puriné sinah puun Langit Badungé kaliput andus Ucem swabawané ngukirang wangsit Serdaduné sayan nalesek wates kotané Keplugan bedilé saling sautin Meriyem lilané tan sida nambakin Tungkangan welandiné ngiterin puri Sarat manahé pacang manangkep Agung Badungé panceré kukuh Sepin puriné nyimpen subaya Satiané karoncé mabenang tulus Lawangan agungé kicalan lait Kakilit wastra putih-putih Lanang istri, lingsir anom mapayung keris Medal tan pasuryak manyujur musuh Tabuh kayuné pulung pastika Ngukuhang satiané sujati

10


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Puputan… puputan… Aji langit ibu bumi magejeran Nampi pawalin okané sami Makangpuh baktiné ring nagari Ngarajegang wibawan Baliné jati Ring pretisentanané mangkin Taler sané pacang rauh Sampunang lali ring Badungé nguni Muputang aji antuk puputan Mangkin Badungé nyantosang Indayang takénin ragané Napi sané pacang kaaturang?!

Catetan: puisi puniki kaambil saking pupulan puisi Ang Ah lan Ah Ang kakawian I Madé Suarsa

11


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Lawat-lawat

gending karang suwung IGA Darma Putra

Awak iragané cara karang suwung. Tegarang geluin, suba pasti tusing ada nyautin apa buin nekain. Kéwala dikéngkéné, bisa iraga ningeh anak masuryak uli dija kadén. Kanti paling ngalih uli dija tekan suryaké ento, tusing masih bakat baan ngarambang.

12


Suara Saking Bali

T

Édisi XLVI | Agustus 2020

egarang masih kisi-kisi di kuping padidi. Cara ada anak lén asané bareng mamunyi. Munyiné iraga tusing ngerti. Pét ngerti, bisa iraga sing inget. Pét inget, bisa sing gugu. Rasané ada anak lén bareng

ngoyong di karang suwungé. Kéwala kapah ia nyak nyautin yén geluin. Ada katuturan pustaka Tutur Agama Hindu. Pustakané ené pakardin Ida Anak Agung Gdé Pameregan. Di pustakané ento, iraga icéna makudangkudang wimba munyi ané malingsé di awak padidi. Ada ané adanina Wongkara, Sodasa, kanti Récadana. Makejang ento sorohan munyi ané maumah di awaké. Yadiastun bareng-bareng ajak medem bangun, makejang munyiné ento tusing pati dingeh seken. Munyin awak patuh ajak Shastra. Munyin shastrané ento mawak damar. Ia ané ngatehang iraga pesu mulih. Pesu uli umah, mulihné masih ka jumah. Baos buka kéto, sing munyi tawah. Mula saja ada munyin Shastra ané pesu mulih uli awak iragané. Munyiné ento paek sajan, sakéwala kapah bakat rambang. Saumpami awak iragané karang suwung, ané pesu mulih madan angkihan. Angkihané ento pesu mulih yadiastun sing morahan. Angkihané ento ané ngaénang iraga seken-seken enu idup. Sakéwala lacur, angkihan ané ngaénang idup ento tuah baan nyilih. Bin pidan lakar uliang? Sing ada lacuran tekén idup. Mara lekad ka gumi, suba iraga tegul piutang. Utangé ento sing telah-telah baan mayah. Bayah aji banten panebus, tusing pragat. Bayah aji bhakti pangayah masih tusing pegat. Terus-terusan iraga tegula tekén piutang aidupan. Disubané mati, masih iraga enu lakar ngrépotin anak. Jeg bareng ajak anaké maduka-dukan. Yadiastun kondén karoan ia seken-seken duka nekéng tuas. Liunan anak teka bareng repotin, nak ulian lek. Yén sing ulian lek, pasti ulian jejeh. Lek ulian sing patuh cara ané lénan, jejeh lakar kasepékang. Anak ané kasepékang, cara cicing berung. Kemu mai ngalih jalan pules, makejang ngesékang. Padahal, nak bisa ané nyepékang ajak ané sepekanga ipidan sai pules bareng, madaar bareng, maplalianan bareng. Awanan, eda

13


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

ngon ningeh anak geluanga dueg kawot. Eda masih sebet orahanga belog tiwas tigtig. Ento makejang bekel idup, anggon ngalih pajalan mati. Suba liu conto anak lebian ngayahin liang, kanti engsap ngusuin sebet. Liang-sebet ngidang saruang aji gegendingan. Magending sebet kanti ngeling, magending liang kanti pesu yéh paningalan. Sebet ajak liangé patuhpatuh pragat aji yéh mata. Akéto malu iraga ngundukang gending karang suwung. Sambilang suir-suir iraga marerambangan gegendingan, bisa sagét ada anak ngawangsitin. Melahang koné ngayahin munyi, apang seken munyiné ngamertanin. Munyi ané kéto-kéto biasané katungkul pragat uber alih milehan ka sisi. Padahal, liunan ento munyi uli karang awak padidi.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

14


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Gegonjakan

jodoh I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Bli, kénkén ya sangkan iraga majodoh, o? Padahal pidan iraga pada ngelah tunangan. Icang suba majanji sehidup semati ajak mantané, kéto masi Bli suba cinta mati ajak mantané ento. Kan? Kan? Kan ?”

Mimih... beber soléh-soléh patakoné I Luh, nundunin kenangan masa lalu.

Disubané panaké akélan, mara nakonang unduk jodoh. Celekotokané.... “Nu inget Bli ajak Ibu'é ento? Cié..cié..cié...” Ndas bedag... I Luh sayan wanén nyerémpét. Tiang mendep. Wiréh suba tawang pamragatné yén nemin nuturang mantan, bisa mamanes makerig buka danyuhé ancungin api. “Kénkén Bli? Ngujang tusing sautin patakon tiangé?” “Patakoné ané engkén? Yéning unduk mantan, Bli no komén!” “Ento unduk jodoh! Kénkén sangkan iraga bisa majodoh?” “Ooo... ento... kéné kandané ento...” Boé... prajani I Luh ngamelahang tegak mara tiang nyautin patakoné. Nuléngék paningalané cara I Dogi ngantiang tulang!

15


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

“Bli nami tutur uli anak lingsir. Koné atmané ané numadi ka mrecapada ngentasin marga masepak sia, cara sabang kekawa. Ento koné madan Marga Sanga. Sang numadi bingung milih marga ané patut entasin. Nah, risedek kéto, ada atma lénan ané olas ngentasang. Atmané ané olas ento koné pajatukarmané di lemah. Kéto!” Wayah tutur tiangé, misi nuturang atma ané tuara taén tepukin. I Luh anggut-anggut. “Artiné, Bli ané ngentasang tiang di Marga Sanga, kéto?” “Mirib kéto!” Sagét I Luh nyureng, cara hansip nelektek maling. Laut ngaraos bangras, “Ndén té malu, sujatiné akuda ipidan Bli ngentasang atma?” Naaa... né patakon kéweh nyautin. Akuda laut orahang? Nak sing tawang, sada sing inget dugasé mapawakan atma! Nyansan soléh patakoné! Yén tawang dugasé ento, lakar pilihin ngentasang atma ané jegég nang akélan! “Nyai kumat gelemé? Dadi tawah-tawah kéto patakoné? Nyén nawang...” Tondén pragat raos tiangé suba beber salipa ngaraos. “Men.. ibu'é mantané pidan, sing entasang Bli? Awas ento entasang Bli masi nah! Icang sing iklas... icang sing ridho.” Mbééé... over dosis mabalih sinétron azab nénénan. Misi iklas, misi ridho... tanpetemahé! Ulian gerimutan basangé, bawak saut tiangé, “Dugasé ento Bli ngojék!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

16


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Cutet

madé yasa padidi dadi petani di désa IGB Wéda Sanjaya

“Nyén kar ngadén kéné idupé. ” Madé Yasa ngangsegang raosné. Limané

nyeluk

roko

di

kantong

keméjané.

Jemaka

akatih,

lepitanga di bibihné, lima tengawanné ngenyitang korék gas, ané tengébot nekepin angin. Yadiapin dugasé ento tuara ada angin nang abedik. Ujané mara marérén. Don-don jepuné enu belus baan yéh ujan. Besik dadua ulung ngetél di natahé.

17


Suara Saking Bali

“S

Édisi XLVI | Agustus 2020

iup kopiné, Dé,” kéto tiang nimpalin. “To sambilang jagungé. Kanggoang ba dingin, busan meli di Bedugul sambilang léwat.” Mula abah tiangé, sabilang mulih ka désa pasti marérén di

Bedugul meli jagung anggo gagapan wiadin rarapan. Sawiréh kapah pesan tiang mulih, nem bulan acepok tondén karoan. Di mulihé, tusing luung asana yén tusing magapgapan. Madé Yasa ngerosang kopiné. Jagung manis ané di arepné jemaka, peluta kulitné, tur tugela. Atugel pejanga, atugel daara. “Sing ada selah pindah mantuk, Gus? Sepi sajan di désa. Makejang ngalahin merantau.” Ia ngawitin ortané. Dalem kenehné, nyinahang raosné seken. Tiang tusing masaut. Tiang nawang ia suba nawang pasautné. Dugasé mulih nem bulan ané liwat, tiang maan katemu di balé banjar, ia nakonang patako ané patuh. Ia ngerosang kopiné lantas nyiup roko sambilanga nuléngék. Buka metékin iga-iga balé gedé tongos tiang ajak dadua ngorta, paliatné sawat ngumbara. Cepok-péndo ia nyiup rokoné. Latuné kapunduhang di asbaké ané dampingin tiang. “Inget dugas tiang ngidih timbangan dugasé mara tamat SMP? Dini suba iraga negak ajak dadua.” Mara tiang ngeh, ané kenehanga uli tuni tuah pajalan idupné uli dugasé tamat SMP. Suud pengumuman kelulusan, ia ngojog di jeron tiangé. Negak di balé gedé. Makelo mamegeng tuara pesu munyi. Tiang nganti maan masalin panganggo, mara negak di sampingné. Ditu ia mara nakonang, tiang dija lakar nglanjutang. Tiang nyambatang lakar masuk di Tabanan. Ngekos di samping sekolahé. Tiang dot apang ngidaang nglanjutang kuliah di Bléléng, tur magaé dadi guru. Ia nguntul. Makelo tiang ngantiang, ia lantas nyambatang yéning ia tusing lakar nglanjutang ka SMA. Ia dot ngarap carikné jumah. Tiang makesiab. Asana makejang timpalé di sekolah lakar nglanjutang ka SMA. To nguda Madé Yasa bawak papinehné lakar tuara nglanturang masuk? Tiang ngepungin

18


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

pajalan pinehné. Ia kukuh ngorahang meled ngarap carik Bapané. Ia meled nongos di désa. Nongosin désané apang tuara suung. Désan tiangé tongosné di bongkol Batukaruné sisi kelod. Désané madan Désa Kawiswara. Désa paling kaja mawatesan ajak alas tutupan bongkol Batukaruné. Désan tiangé cerik. Kramané tuah ulung dasa kuren. Iaban tuatuané makejang dadi petani, pada ngelah paduman carik miwah tegal bantes padum séket are. Tuara linggah pesan. Sakéwala tuara cupit masi yan garap. Yadiapin iaban tua-tuané makejang dadi petani, iaban tiangé, ané suba nawang masuk, makejang ajak merantau ka kota. Ané masuk SMA patut ngalih kos, sawiréh SMA ané paling paeka johné limolas kilo uli désa. Ané tamat SMA makejang ngalih gaé di kota. Makejang masi madunungan di tongosé ngalih gaé. Jalan di désan tiangé tuara melah. Enu magladag, mawinan makejang sukeh anaké pesu ka kota. Buina dugasé ento enu langah anak ngelah motor di désan tiangé. Baan enu cerik papineh tiangé dugasé ento, tiang tuara cumpu pesan yéning Madé Yasa tuara nglanturang masekolah. Inget pesan tiang dugasé ento kenyat nuturin Madé Yasa apang milu masekolah di kota. “Apa lakar anggo idup yén tuah mabekel ijazah SMP? Tusing inget pabesen guruné di sekolah, tuah pendidikan ané ngidaang ningtingang iraga uli ané madan lacur buka jani?” buka kéto tutur tiangé dugasé ento. Madé Yasa nguntul. Tan pasaut, ia lantas mulih. Dingeh tiang, jumahné Madé Yasa tigtiga baan Bapané sawiréh tuara nyak nglanturang masekolah. Madé Yasa sambata ngelek-ngelekin kluwargané dogén. Bapané nyaratang apang ia bisa cara mbokné, ané merantau di kota dadi penjaga toko di peken Tabanan. Misan-misanané masi makejang magaé di kota. Ada magaé di béngkél, ada nyaga toko baju, ada masi dadi pangempu di Dénpasar. Madé Yasa tusing pesan nyak. Kukuh ia lakar ngarap carik Bapané. “Yén Bapa ngelah pipis anggo nyekolah icang, adénan sampi belinang icang.” Kéto rasoné Madé Yasa dugasé ento, ané dadi kakedékan krama

19


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

désané bulan-bulanan. Buina solahné Madé Yasa dadi sesenggakan di désa. “Selegang cening masuk. Apang tusing cara Madé Yasa, mara tamat SMP suba nagih dadi petani,” kéto krama désané nuturin pianak. Madé Yasa kukuh kenehné dadi petani. Nganti pamuput pendaftaran di SMA ia tusing naftarang déwék. Guruné di sekolah ada ngalih ia mulihné apang nyak naftar di SMA. Sekolahé masih ngelah kepentingan apang makejang tamatané nglanturang masuk. Yén ada ané tusing nglanturang, sekolahé kasengguh jelék. Bapané Madé Yasa ngidih pelih tekén guruné, sawiréh tuara bisa nuturin pianak. Bapané ngraosang suba gagal ngedénang pianak. Buka kaklepedin tangkahné Madé Yasa ningehang raos Bapané di arep guruné ané teka. Ia nguntul tuara pesu munyi. Ngawit ento Madé Yasa satata nututin Bapané ka carik. Sakancan pagaén Bapané tuutina. Bapané enu tuara las pianakné dadi petani. Pepes ia tundunga mulih. Di kénkéné, oraina milu di béngkél anaké di désa badauh, apang bisa menahang motor. Madé Yasa tuara ngrungu. Ia itep nyemakin gegaéné mamacul. Nganti Bapané nyerahang carikné acutak di sréngséngan kauh garapa padidian baan Madé Yasa. Tuara pesan karunguang olih Bapané. Ditu Madé Yasa nyekenang pagaéné. Uli numbegin carikné, ngurit, malasah, nganti nandur ia nglaksanaang padidiané. Nyak melah mentik padiné. Ditu ia nyukutin tur nglemekin carikné ané acutak. Di libur Galungané, tiang mulih uli kos di kota. Ditu tiang maan selah nglalinin Madé Yasa. Alih tiang ia di carikné. Padiné suba abangkyang tegehné. Samah pesan entikané. Tusing marasa telung bulan suba tiang masuk SMA. Telung bulan masi suba Madé Yasa dadi petani. Ia tepukin tiang sedek ngajangin kayu lan tiing lakar anggona ngaé rangoan di munduk carikné. Tiang girang milu nulungin. Madé Yasa suba cacep pesan magarapan. Nyalanang blakas nyepeg tiing, nyujukang kayu cengkéh anggona adegan, tur negul klangsah aji tali tiing, paklis pesan limané. Tiang ngon nyingakin. Liman tiangé nu giging magarapan.

20


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Manik Sudra

21


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

“Inget Dé dugasé iraga ngaé rangoan? Uli di rangoané iraga ngulah kedis. Dé ngaé kapuakan tur lelakut. Batek-batek iraga taliné uli di rangoané. Liang kenehé nepukin kedisé pabriuk makeber ulian lelakuté magejeran,” kéto tiang matakon. Madé Yasa nu itep metékin iga-iga balé gedéné. Ia nyiup roko, tur masaut. “Dugasé ento tiang mara marasa ada ané nerima pilihan tiangé dadi petani. Mirib yén sing Gus maekin tiang di cariké dugasé ento, suba ada akletegan keneh tiangé nyeselang pajalan. Bas abanjaran asana makejang melihang pajalan tiangé dadi petani.” Madé Yasa menahang sesilané, ngisidang arep ka samping. Jani dadi masadu arep tekén tiang ané uli tuni negak di sampingné. “Nguda krama désané makejang mapineh dadi petani ento pelih? Nganti ka jani tiang tusing maan pasautné. Nguda makejang ngelidin geginané dadi petani?” kéto ia masekenan ngraos sambilanga meleng paningalan tiangé. “Anak jaman adané, Dé. Makejang anaké makeneh maju.” “Émangné dadi petani to cirin idupé mundur?” “Kéto pepineh kramané dugasé ento.” “Men Gus kéto masi?” “Ipidan, ae.” “Men jani?” Patakoné Madé Yasa tuara ngidaang tiang nyautin. Aklesit nu ada masi di bucun keneh tiangé, geginané dadi petani, memacul bilang wai ento tuah geginan ané tuara nganutin jaman. Tusing pesan ngangobin yén sambatang. Nyén jani bisa makenalan ajak anak lén, sambil masalaman nyambatang déwék dadi petani? Nyak pangus sebengé? Palingan yén nyambatang déwék dadi petani, sambilang raosé nguredang, nyiriang déwék lek. Buina, yan nyambatang dadi petani, pastika misi kruna ‘tuah’, tiang tuah dadi petani. Nyén ané bangga dadi petani?

22


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Patakon Madé Yasa tuara sautin tiang. Guminé suba sayan peteng. Tiang bangun, ngidupang suluh di balé gedé tur di banjah balé daja. Buin tiang nyumunin negak di arepné Madé Yasa, sambilang tiang nyemak jagungé buin atugel ané pejanga tunian. “Mai énggalang pindah mulih, Gus! Kanggoang di sekolah ané paek désané dadi guru. Masi gajih guru dija-dija patuh amonto?” Madé Yasa buin nutugang. “Mani yén ba makiré pénsiun, pasti tiang lakar mulih, Dé.” “Yén makejang ajak disubané tua mara inget mulih ka désa, nyén ajak tiang ngwangun désané?” Negehang munyiné Madé Yasa, cara ada rasa tusing terima tekén pasaut tiangé. “Ané iaban iraga, tiang gén jani jumah. Sisané makejang iaban bapa-bapan iragané dogén. Makejang lingsir-lingsir. Kudiang ngwangun désa yan makejang ajak ngalahin? Nganti kayang-kayang désan iragané lakar buka kéné dogén.” Buin nyambung raosné. “Nah, apang kelihan malu pianak-panaké, Dé. Tiang lakar pindah mulih.” Paling buin tiang ngalih alesan tusing nyak pindah mulih. Sujatiné tiang mula geen ngenyetang idup di désa. Tuara ada apa. Apa-apa joh alih. Kurenan tiangé masi pasti tusing nyak yén ajak idup di désa. Depang suba reraman tiangé dogén ané nongos di désa. “Sing padalem ajik lan ibun Gusé di jero?” “Ada masih keneh medalem. Sakéwala tondén ngidaang tiang ngajak milu ka Bléléng. Tegak umahé ditu cupit pesan.” “Nah, kéné Gus. Né tiang mai ka jero, sujatiné ada ané lakar seken raosang tiang. Dugasé né Ajik Gusé maan ngorta lakar maserah cariké ngajak tiang. Tiang lakar ngarap cariké mabagi hasil. Apah telu ajiké nyuang asilné, dua pah teluné tiang ané nyuang.” Tiang kaplengek, tuara pesu saut.

23


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

“Ajiké suba tusing ngidaang ka carik Gus. Kéwala ragané tuara nyak nyambatang kén Gus, apang Gus itep geleng magaé di Bléléng koné.” “Men, adi Madé aliha?” “Tiang dogén nu dadi petani di désané.” “Ané lénan?” “Makejang suba tuara ngidaang ngarap carikné. Selaé tiban suba sesukat tiang dadi petani. Tuara ada buin sabetén tiang nyak dadi petani. Makejang kramané merantau ka kota. Carik kramané adésa padalan suba makejang tiang ané ngarap jani. Lebihan matanduan, ada masi ané suba beli tiang, sawiréh ia kapentingan pipis. To carik duuran pura pusehé, tiang suba nyértipikatang makejang dugasé Pekak Murni kena sakit maopname di Tabanan. Ané di munduké badauh masi suba adepa kén tiang tekén Pan Gati anggona nyekolahang cucuné di Jawa.” “Ngidaang Dé ngarap padidian?” “Tiang tusing nu milu tuun ka carik. Tiang tuah ngurusang tur ngonékang dogén. Pianak tiangé ané kelihan tamat SMA ajak tiang ngurusang cariké adésa dini. Ané ngarap, alihang tiang buruh uli dauh pasih.” Tiang kaplengek. Tusing taén tiang rungu tekén timpal tiangé, Madé Yasa. Selaé tiban tiang merantau. Tusing ngeh tiang tekén umahné ané suba magenyés masetil Bali. Tuara ngeh masih tiang tekén tanah kramané adésa suba ia makejang ané ngarap. Asibak cariké di désa suba ia ané ngelahang. Tiang tiban-tibanan dadi guru mara ngidaang bantes nyicil tanah duang are di Bléléng. “Dé, buka kéto suba Madé ngidaang ngédéngang tekén krama désané ané ipidan nglémékin pajalan Madéné. Men jani suba nyak mabading paliatné tekén Madé?” “Yan suba amonto baan tiang nindihin tanah cariké adésa dini, suba tuara ada ané sebetang tiang tekén pajalan idup tiangé. Nyén kar ngadén kéné idupé.

24


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Tuara ada adakin kuku keneh tiangé maselselan dadi petani. Sakéwala ada abesik ané selselin tiang.” “Apa Dé?” “Amoné suba baan ngemaang conto truna-trunané, tusing ada pagaé ané tuara ngasilang yéning suba sekenang nyemakin, kéwala nganti jani tusing ada masi anaké di désa ané las ngemaang pianakné dadi petani. Makejang tundéna merantau ka kota. Désané suung mamung. Tiang nu padidi dadi petani di désa.”

I Gusti Bagus Wéda Sanjaya guru Basa Bali ring SMA Negeri Bali Mandara. Kakawian dané naanin kawedar ring Bali Post miwah Suara Saking Bali

25


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/137/ Para putra mamatutang, yan manah tityangé né mangkin, banggayang yan mati mokoh, nguda sangsarané alih, manawya mawuh jrih, Parandha Wayahan Kukub, macreng ida ngandika, mendep ndén ja malu cahi, da ndén muhug, adéngang malu makruna.

/138/ Bapa henu manunasang, pakayunan ring I Gusti, yadyan dangan yadyan habot, yan bapa suba mangiring, déning ucapan haji, dingeh bapa uling malu,

26


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

twara nyandang kendelang, né liyu lawan né kikit, yadin liyu, yén kena daya upaya.

/139/ Anak pepes suba kalah, né liyu baan né kikit, né bawu dong da pangrawos, énggalan saléng geréngin, Gusti Agung nyahurin, durusang Parandha Agung, mangkin wijilang rawos, tan wénten nyandang pisinggih, hatur ipun, antuk kari bajang-bajang.

/140/ Parandha malih ngandhika, yan sapunika né mangkin, kayun mamahbahang rawos, wénten kajar sastra lewih, sakaring raja niti, yan sang mabuddhi rahayu, punika ya marggiyang, sampun pisan mangiwangin, boya hurung,

27


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

pacang manggihin pamenang.

/141/ Niki Ida Ganggasura, ririhé twara nandingin, ida tunasin pangrawos, keni manarthayang sami, ucapan raja nithi, raris dané Gusti Agung, mahatur manunasang, ring Parandha Ganggasuri, yan sumahur, Parandha niki piréngang.

/142/ Sampun ndén teka ngidhepang, pasahur bapané sami, déning bapa mula belog, kakawonang ban Pan Bongkling, becik pilih-pilihin, hengkén ja mantuk ring kayun, Gusti Agung matura, durusang medalang sami, tityang ratu, né mangkin ngiringang pisan.

28


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

/143/ Niki Gusti piyarsayang, dayané saka ring haji, sad gunané paling kawot, manimbal sapta prakretti, nika mula piranti, manggawé suka tan surud, hengkén madan sad guna, sapunika to l Gusti, inggih ratu, né mangkin mbalikin satwa.

/144/ Sandi wigraha sasana, dwi wibhaga manyarengin, ayana punika reko, asraya malih nggentosin, yén munyi cara Bali, puniki piteket ipun, sandi madan pasawitran, wigraha matukar gusti, yén magebug, punika madan ayana. (pacang kalanturang…)

29


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

puisi-puisi i nyoman buda arimbawa

30


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Entikan Padang ring Titiné Alit...

Embok, ento nguda kedetin raosé nguda kelidin rurung tanggun pasaré kangin tusingké genah iragané sampun asiki, deriki ring ulu campuhan tukad pakerisané...

Indik napi sané kabipraya duk tunjungé kembang minab tios sareng cacedek laras ring angen...

Embok, tong manahin malih, pacang sasué napi galah jaga malasang, patemon paningalan pongah puniki sareng panyingakan sané nyolahang sekar sandat, panyingakan sané nembang semara, panyingakan sané nyurat gaguritan, panyingakan sané minab sampun tios, tios saking pangaksine dumun sané kaiket kulina...

Dados wawu mangkin pangaksin imbok nedunang parab, risampuné makudang-kudang warsa nglintang tan pagurit...

Embok, sampunang lali sareng titiné alit betén kauh, derika mapaat tatindak batis wong tambet puniki, entikan padang jaga nyaurin pitakén imbok wekasan...

31


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Kaon

Minab kaon saking manah I Déwa Napiké kaon utawi ten wénten Ah, puput sampun… Titiang waneh nyliksikin déwék Ipiané déréng telas kawilangin Siapé sagét sampun pakruyuk Sajeroning kruna sané surat I Déwa Ngandikayang yéning i raga tios Napiké iwang yéning pasemetonané tunggalang? Tur sané tios punika banggayang ngulayang Pacang sasué napi malih? I Déwa lémpas ring linggih rasa angen Wantah ngunggahang sajeroning kenyung tur rindu Diastun tan kaaksi panyingakan I Déwa Minab wantah titiang… Boya ja I Déwa,

I Nyoman Buda Arimbawa embas ring Selat Peken, Susut-Bangli, 21 Oktober 1998. Tamat saking SMA Negeri Bali Mandara warsa 2017.

32


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Bali

i congeh kacunduk ratun segara

33


Suara Saking Bali

R

Édisi XLVI | Agustus 2020

i sedek dina semengan para bendégané ring Désa Nyalyan pada sebet nyiageyang sakancan paaban tur bekel sané lakar kabakta nempuhin segarané. Kagiat yukti manahnyané ngamolihang ulam

saakéh-akehnyané. Sami sampun pada siaga minakadi umpan, sau, pancing, pencar, lan sané lianan. Kacarita né mangkin wénten asiki bendéga sané maparab I Congeh. I Congeh uli mara kepit paningalané semengané ento nadak sara tindakannyané setata paling, turin setata apa ané jemaka nadaksara ulung. I Congeh ngenehang padidi apa ané lakar katiba tekéning déwék ipuné. Lan dibi sanja i déwék mangipiang ulungin bulan. Ah...... anggon gena nyangetin ipian, paling melah né jani iraga énggal-éngal luas, kéto kenehnyané I Congeh. Laut ia ngedeng jukungné lan nyalanang jukungné ka tengahin segara. Adéng-adéng jukungné ningalin pasisi nuju katengahin segara. I Congeh mulang pancing sané sampun medaging umpan, akéh ulamé pada gasék menampekin pancingnyané. Sané mangkin dungki-dungkiné sampun akéh medaging ulam kanti dungkiné ten muat raris kagenahin drika ring jukungé. Sanghyang Surya sayan ngendukang meciri sanjané ngawitin. I Congeh digelis nyalanang jukungné jagi mulihan sinah kurenan Ian pianak ipuné sampun ngantiang, perahuné terus mejalan, dadi getihné I Congeh kadirasa ngoyong, ketugan tangkahnyané becat, peningalanné tusing mekedipan ningalin apa ané ada di arepan ipuné. Toyané melincer, didih toyané akéh, ring tengahin toyané punika mijil ulam mewarna selem denges, panyingakan ulamé punika barak ngendih sekadi api sané lakar sida muuin jukungné ya I Congeh. Duh........ napi sané katibén ring déwék tiangé mangkin, kéto kenehné l Congeh. Sinah né jani i déwék tusing lakar malipetan mulih, ceg prajani ia inget tekén pianak Ian somah ipuné jumah. Miribang ené suba artin ipian i déwék dibi sanja. Ulamé sané ageng punika menampekin perahuné I Congeh, prajani I Congeh ngejer ngetor babuyutan sing kodag bana naanang jejeh atin ipuné.

34


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Manik Sudra 35


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Ulamé punika nénten ja nyengkalén nangin ulamé punika masuara sekadi manusa. Ih cai Congeh dibi sanja amonto gelah suba maang cai piteket, nanging cai tusing masih ngerti apa isin piteketé totonang. Nah apang cai pedas nawang ené gelah mula sané nongosin segarané ené yan cai edot ngalih merta dini lakar misadia baang gelah, sakéwala ingetang eda pati Ioba. Ebéné sisan daar bang pisagen ngidih abedik tur yén enu sisané dadi adep. l Congeh nyakupang limannyané matur suksemaning manah ipuné. Nah né jani kema suba cai mulih nanging ingetang eda nyen unduké ené sambatanga tekén anak elénan. Disubané I Congeh mepamit, laut ia éncol mulihan di sisin segarané kurenanné I Congeh sampun mengantosang. Di subané jukungé ngerapet di pasisin segarené lantas kurenanné nyemak ulam-ulamé sané kapolihang. Sesampuné puput I Congeh lan kurenanné mejalan mulihan. Di selantang jalan I Congeh ngenehang unduké sané katiba marep déwéknyané, tur ten engsap ia lakar nyimpen unduké ento ring keneh ipuné nénten lakar orahanga tekén anaké lianan.

Kaketus saking cakepan Satua Bali Ni Lampit Kene Cetik sané kapupulang olih Dharma Dewi

36


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Artikel

‘jatuh di aspal tak seindah jatuh cinta’ IDG Trinandita

M

inabang sami sampun uning. Ring parikrama warginé pastika satata ngawigunayang margi serahina-rahina. Marginé sekadi tan surud-surud kajekjek kalindes tur kauyak olih makudang-kudang

jatma, motor, mobil, lan satiosnyané. Majanten ring margi warginé mapupul ritepengan jagi malelungan. Ngawit margi sané cupit marupa gang ngantos margi agung sané kasengguh bay pass pastika sampun kawigunayang. Mawinan marginé sané wénten satata kauratiang lan kabecikang yéning wénten sané sampun usak. Usak sangkaning polih beban sarat sadina-dina. Ring Bali wénten kasengguh margi agung, perempatan agung, catus pata, peteluan, lan sané tiosan. Sami punika dahat utama kasengguh mawinan

37


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

ngawarsa pastika kawéntenang upacara pecaruan ring genah-genah sané pingit punika. Pingit mapan ring genah punika akéh réncangan Ida Betara sané malinggih. Punika awinan jatmané patut yatna-yatna ring genah punika. Yéning ngentasin patut munyiang bél nyelang margi mangdané selamet rahayu. Margi punika genah jatma lan gumatat-gumitit mamargi. Taler wong sané tan ana réncangan sané maduwé marginé punika. Napi malih margi ring sisin sétra. Sinah patut waspada yéning ngelintang ring genah punika ri kala dina tenget sekadi kajeng kliwon lan rahinan tiosan. Indik puniki wantah pidabdab jatma Bali saking nguni. Anak wikan maosang yéning sampun nyelang margi ring sané tan ana sinah jagi nemu rahayu. Riantuk margi punika boya ja druwén i manusa kémanten taler druwén wong samar, memedi, gamang, tonya lan tiosan sané kasengguh isin gumi. Yadiastun sami punika arang pisan prasida kacingak. Wantah jatma sane melik sané prasida ngaksi sami punika. Yéning lipia nyelang margi minabang jatma sané ngalintang irika jagi keni panca baya kapetengan laut labuh tan pakrana. Punika sané naenin kapireng saking panglingsir nyaritayang. Wénten taler kabaosang rurung agung wantah rurung sané marupa bet sakémawon tan dados katutup. Irika kocap genah margi réncangan-réncangan Ida Betara awinan wénten genah sané nénten dados empetin yadiastun irika nénten wénten jatma mamargi. Margi punika kaucap rurung tan ana. Yéning sekalané baosang pastika pisan ring genah pempatan pateluan lan genah sané tiosan jatmané sané ngaliwatin patut yatna lan pratyaksa ring angga. Ring peteluan lan pempatan sané mangkin baosang ring margi agung sinah irika sampun wénten utawi lampu stopan. Ngendih lampu warna mérah artosné marérén. Lampu mawarna kuning artosné siap-siap mamargi utawi hati-hati. Lampu ijo artine sampun dados ngalintang ring genah inucap. Yadiastun pekantenané sepi duk punika taler patut yatna ring angga. Punika wantah aturan lalu lintas ring margi. Niki wantah pidadab saking angga kapolisian. Puniki patut pisan.

38


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Sakémawon ring marginé baosang kantun wénten jatma sané tan urati lan nganggoang kita ipun nénten ngajiang angga ipun taler kaselametan jatma tiosan. Dumogi ja doh saking kaduhkitan nibénin ring margi agung. Yéning sampun ati-ati tur nanutin tata-titi sané wénten pastika rahayu kapanggih. Yéning sami sané ngawigunayang margi sida mapidadab kadi punika minabang tan akéh orti kawéntenan kacelakaan utawi kaduhkitan ring parikrama warginé. Ring aab jagaté kadi mangkin napi ja wénten pakibeh pastika sampun pascat pisan kajantenang ring médsos. Awinan

dados

informasi ring kaluwarga sané katibén kaduhkitan ring margi. Pinih untat sané patut dados gendu wirasa lan nundunin pangerasa jatmané minab kawéntenan iklan layanan masyarakat sané kamedalan olih kepolisan saking polisi lalulintas. Ring margi ageng sané matulis “Jatuh di aspal tak seindah jatuh cinta”. Patut kayunin.

Buda, 19 Juni 2019

I Déwa Gedé Trinandita urati lan seneng ring parikrama Bali

39


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Cutet

pan jinar JM Pandé Putu Alit Antara

Dinané ento terasa panésé nyentak, sakéwala tusing nyurutang bayuné Pan Jinar lakar luas ngarit, ngalih padang kesisin tukad Banyumalané. Tengainé ento sawetara ada jam solas. Iteh ia ngarit padang ané gadang tur lumbung-lumbung apang énggal maan akeranjang. Ia ngubuh jaran aukud, ané setata ajaka ngalih pengupa jiwa sadina-dina di marginé. Geginan Pan Jinaré wantah dadi kusir dokar. Ia setata mangkal di terminal Banyumalané, ngatuang penumpang ané nyéwa dokarné. Penumpangé ané nyéwa liunang uling seputaran kota Singaraja.

40


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

“H

é… Pan Jinar ngujang adi ditu bengong, nyén ané kaingetan?” akéto ada anak tua ngelurin ia. Pan Jinar makesiab sambil nekekang ngisi patin aritné, ia lantas

mesaut, “tiang sedeng ngarit, dadi bapa dini ada disisin tukadé?, bapa ngalih napi?” Kacawis olih anaké lingsir, “bapa sedek melali-lali nyelimurang manah, jeg tepuk bapa cening bengong dini!” Akéto reraosan Pan Jinaré ajaka anaké lingsir ané mara tepukina. Buin Pan Jinar metakon kakéné, “Dadi tiang nawang adan bapané? Sujatiné bapa nyén? Dija umah bapané?” Kacawis olih anaké lingsir, “adan bapané Yandé Gambrong, bapa anak demen nulungin anak sakit-sakitan, umah bapané ento dajané.” Buin timbalina tekén Pan Jinar, “dadi tiang ngidih yéh abedik, kéné bedak tiangé krana panésé bes keliwat,” sambilanga ia nyagjagin Yandé Gambrong. “Dadi, apang liu baang bapa ngidih, mai jani melali ke umah bapané?” akéto sautné Yandé Gambrong lantas ngisiang limané Pan Jinar ka ajak melali ka umahné. Kondén ada amenit limané gisina tekén Yandé Gambrong, sagét ia suba nepukin rurung gedé, pesliwer ada montor kiwa tengen, bek ada toko-toko medérét selantang jalan. Ia merasa mara pesan ada disisin tukadé ngarit. Jani sagétan ia suba ada di kompléks perkotaan. Sakéwala bayu lan kenehné gedé tur wanén, tuutina dogén ija lakar ajaka tekén Yandé Gambrong. Disubané makelo majalan ditu tepukina ada penggak warung kopi. Ditu lantas Yandé Gambrong ngajak Pan Jinar marérén, sambilanga mesen kopi dadua. “Nah Pan Jinar, ento jemak jaja apa demenin! Nyanan bapa nraktir!” akéto raosné Yandé Gambrong. Kacawis olih Pan Jinar, “suksma bapa, tiang demen ajak jaja bantal miwah jaja kaliadrem,” lantas Pan Jinar nyemak jaja bantal, peluta terus ajenga, sambilanga ngerosin kopi anget-anget. Disubané basangné wareg tur bedaké suba ilang, ditu lantas Yandé Gambrong ngajakin Pan Jinar mulih. “Nah Pan Jinar jani mulih malu!” Yandé Gambrong bangun laut ngisiang limané Pan Jinar ngelantas mejalan ngelodang. “Ento suba warungé umah bapané! Kurenan bapané ia mula demen medagang,”

41


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

akéto raosné Yandé Gambrong. “Ené suba teked di tanggun rurungé kelod! Nah lautang mulih, apang tusing makelo antianga tekén kurenané,” akéto buin Yandé Gambrong ngeraos tekén Pan Jinar sambilanga ngelésang gisian limané. Mara kakelésang limané Yandé Gambrong, jeg prejani makesiab, dapetanga dewékné ada di bet-beté disisin tukad Banyumalané. Dugas ento guminé suba sanja sawetara ada jam lima sore. Ditu ia ngalih-alihin tongos keranjang padangné. Disubané tepukina ditu lantas ia ngénggalang mulih apang guminé tusing énggal peteng. Sujatiné Yandé Gambrong mula soroh jin ané nongos disisin tukad Banyumalané, sakéwala Pan Jinar tusing nawang tekén unduké totonan. Ento makerana ia tusing merasa takut nang abedik tekén Yandé Gambrong. Akéto sadina-dina pejalan idupné Pan Jinar, setata ia ajaka melali-lai tekén Yandé Gambrong yéning ia maan luas ngarit padang disisin tukad Banyumalané. Sakéwala jani, suba dasa lemeng ia tusing taén katemu tekén Yandé Gambrong sawitrané ané nongos di tukad Banyumalané. Ento makerana ia kangen tur sahasa ngaukin Yande Gambrong uling di sisin tukadé. “Bapa Yande Gambrong…. Bapa Yande Gambrong…, tiang né Pan Jinar suba teka! Jani dija bapa ngoyong…” akéto geluran Pan Jinaré sambilanga ia mejalan ngajanang ngelodang di sisin tukadé. Miribang kaukan Pan Jinaré dingeha tekén Yandé Gambrong, ento mekada ia teka nyagjagin Pan Jinar. “Ha..Ha…Ha…bapa dini ning, disampingé!” akéto raosné Yandé Gambrong sambilanga nundikin tundun Pan Jinaré. Pan Jinar kendel pesan sawiréh sawitrané suba teka. Ditu ia metuturtuturan makelo baan kangen uling dasa lemeng tusing katemu. “Nah Pan Jinar, jani bapa ngorahin, yén dot apang bapa énggal teka, ditu di pekarangan umahé tanemin tulang kebo bilang bucu, sinah bapa lakar énggal teka yén Pan Jinar ngaukin!” akéto raosné Yandé Gambrong, lantas limané nyeluk kantong, ngemaang Pan Jinar gegemet. “Né ada batu barak bebed, né aba, buin pidan

42


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

dadi anggon Pan Jinar nulungin anak gelem,” akéto buin raosné lantas Yandé Gambrong mejalan ngajanang, lantas ilang tan pesangkan. Kendel pesan kenehné Pan Jinar sawiréh ia baanga gegemet batu barak bebed. Ditu lantas ia nyemak keranjangé ané suba bek misi padang laut mejalan muliha. Mula ia aluh ngalih tulang kebo ané orahina tekén Yandé Gambrong, sawiréh disamping gegaén pokokné dadi tukang dokar, ada buin gegaén sambilané, marengin jagal ane nampah sampi miwah kebo, ditu di wewidangan Desa Panjaron, dauh kota Singarajane. Disubané umahné sabilang bucu ketanemin baan tulang-tulang kebo, dadi aluh pesan yén ia dot matemu ngajak Yandé Gambrong sawitrané. Ia uling jumahné ngaukin ping telu adan Yande Gambrong tur lantas ngetebang batisné ka tanahé ping telu, sagét suba teka jin Yandé Gambrong disampingné. Pan Jinar orahina metetulung tekén wargi désané ané ketibén gering miwah kakobetan. Jin Yandé Gambrong, suba sanggup matetulung ngorahin Pan Jinar indik maubadubadan nulungin anak gelem. Taén ada pisagané dauh umahné, gelur-gelur petengné naanang sakit basang ané keraksa, ditu ia maan petunjuk tekén jin Yandé Gambrong apang nulungin pisagané. Lantas Pan Jinar nyagjagin pisagané ané gelur-gelur ento, ngemaang simbuh kakap di basangné, terus keineman yéh wangsuhan batu barak bebed. Prajani pisagané lemet sing inget, suud ia gelur-gelur, buin jebosné ia suba inget, tan dumadé sakitné suba ilang. Ditu pisagané ngaturang suksma tekén Pan Jinar. Orti indik Pan Jinar bisa ngubadin anak gelem, suba nglimbak di désa pekramané. Liu anaké ané gelem nunas tamba tekén Pan Jinar. Ada gelem kepék limané, ia kaurut tur kebaang ramuan don-donan ané suba kabisikin olih Jin Yandé Gambrong. Jeg sing kanti buin teluné anaké gelem ento suba seger. Ada masi uling dura désa teka ka umahné, ia ngeraksa gelem buh miwah batisné lemet tusing nyidayang mejalan. Ditu ia baanga wangsuhan batu barak bebedé, batisné uruta nganggo serana lengis bé céléng, sawiréh ia maan

43


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

pewisik tekén jin Yandé Gambrong, anaké ané gelem ento kéné gelem ulian gegaén jatma uling Jawa. Anaké ané sakit ento nginep atelun dijumahné Pan Jinar. Sesubané liwat atelun, seananing gering ané karaksa suba ilang, ia seger oger sekadi jati mula. Dugasé anaké ento gelem, ia maan mesesangi tekén Pan Jinar, yén nyidayang seger sekadi jati mula, anaké ento sanggup meliang Pan Jinar sepéda montor. Ia bani akéto sawiréh mula ia anak sugih tusing kuangan apa. Prajani nasibné Pan Jinar luung pesan, sawiréh ada melihang sepéda motor baru, ada anggona kema mai yéning ia ngalih lakar ubad.

Manik Sudra 44


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

“Suksma tiang majeng ring Pan Jinar, sané sampun presida nyegerang ragan tiangé!, niki tiang meriki naur sesangi sepéda montor anyar”, mangda nénten tiang lémpas ring semaya,” asapunika raos anaké ané mayah sesangi, laut ia nuunang montoré uling mobil doplangé, ditu kajemakin baan Pan Jinar. “Suksma tiang ring jeroné, antuk sesangi sané kalintang utama puniki, wénten anggén tiang jagi ngerereh serana ngusadanin,” akéto panyawisné Pan Jinar, laut ia nyelepang sepéda montoré ento. Minab suba tulis gidatné Pan Jinar, jani ia dadi balian sidi. Akéh krama desane miwah saking kota, dura desa ane nunas tamba teken Pan Jinar. Liu anake segerana, ento mekrana jani idupné suba metingtingan, lén ajak ané suba liwat. Prajani ia nyidayang menain umahné ané uug, tur ngaénang kurenané warung dagangan ngadep kopi. Ada tamiu jatma turunan Cina saking kota Dénpasar teka ka umahné Pan Jinar, ia ngidih tulung tekén Pan Jinar, sawiréh ia katibén kemalingan di jumahné. Makejang isin umahné telah juanga tekén malingé. Minakadi brankas ané misi pipis satus yuta, tivi, barang-barang keramik miwah sané lianan. Ané jani apang ia nyidayang nawang nyén ento malingé tur apang nyidayang barang-barangné makejang bakatanga. Yéning Pan Jinar nyidayang makatang malingé ento ia, suba mejanji lakar ngemahang Pan Jinar pipis molas yuta rupiah. Ditu Pan Jinar metanggeh, nagih alamat tamiuné, nomer hpné tur ngorain ngantiang jumahné kanti buin atelun. Merasa tekén jengah, ditu lantas Pan Jinar ngaukin Jin Yandé Gambrong, ngoraang indik ia kakobetan, sawiréh ada jatma uling kota Dénpasar ngidih tulung apang presida makatang malingé. “Pan Jinar, eda sanget sebet, jani bapa lakar ngalih malingé!” akéto raosné jin Yandé Gambrong. Kacawis olih Pan Jinar, “inggih suksma, antuk pitulung bapané.” Ditu lantas Pan Jinar nélpon tamiuné ané uling di kota Dénpasar apanga sabar ngantosang. Pamuputné buin petang dinané teka tamiuné uling kota Denpasar ngaba pipis molas yuta rupiah, mayah janji tekén Pan Jinar sawiréh barang-barangne ané ilang suba ulianga tekén malingé, turmaning malingé suba serahanga ka kantor polisi. “Suksma Pan Jinar, antuk

45


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

pitulungnyané, niki tiang makta jinah molas yuta tupiah, pinaka panaur sumayan tiangé,” akéto raos tamiuné, lantas nyerahang jinah tekén Pan Jinar. Petengné lantas Pan Jinar ngaukin jin Yandé Gambrong apang teka kaumahné. “Kénkénang bapa, dadi malingé nyak nguliang barang ané palinga!” kéto petakon Pan Jinar. Sautina tekén Yandé Gambrong, “ento gegaén cenik Pan Jinar! Alih bapa malingé kaumahné, prabotan umahné entungang bapa, buina bapa misi ngancam yén tusing nguliang barang ané palinga, lakar ngematiang kurenan miwah pianakné!” Ditu malingé ngejer tur ngidih pelih, ia sanggup buin maniné lakar nguliang barang-barangé ané palinga. Bapa masi tusing percaya tekén malingé, tetep bapa nututin pejalané sambilang bapa ngeraos nakut-nakutin. “Inggih suksma bapa, sampun presida nulungin pikobet tiangé, nyidayang ngejuk malingé,” akéto panyawisne Pan Jinar. Ada masi krama saking dura désa ngidih tulung tekén Pan Jinar, sawiréh pianakné luh ané bajang, ilang uling itelun. Ditu lantas Pan Jinar buin ngidih tulung tekén jin Yandé Gambrong apanga nyidayang nepukin ija anaké luh bajang ento ngoyong. Jin Yandé Gambrong ngorain Pan Jinar anaké bajang ento ada di kapalé di Gilimanuk, lakar nyebrang ka pulo Jawa. Ditu lantas Pan Jinar ngorain reraman anaké bajang ento paundukan pianakné. Cacep tur sigep pesan reramané nelpon bapak polisi ané ada di Pos Gilimanuk, sawiréh pianakné kepalaibang truna uling Jawa. Pamuputné saking utsaha pak polisi, anaké truna ané melaibang anak luh bajang ento bakat kaejuk tur kainterogasi ring kantor polisi. Saking manah suci reraman anaké bajang ento ngaturang suksma kema kaumah né Pan Jinar, sambilanga makta canang sari miwah rarapan woh-wohan asil saking tegal ring désan ipun.

JM Pandé Putu Alit Antara Pelestari dan penggiat sastra dan budaya Bali, Guru SMAN 1 Semarapura.

46


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

puisi -puisi ni wayan adnyani

47


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Matangi

Minab niki galahé matangi, Yadiastun sungsut manahé manggihin surya makalangan Nanging Ida Guru sampun nyantos Jantos titiyang guru, tityang jagi matangi tityang jagi mawali Nuduk ulungan sari saking tengahing aksara Ngupapira manah ritatkala lawaté malawat Ida guru nawegang sayaga Tityang jagi ngaturang carita

#29 Maret 2019, katur ring IDK Raka Kusuma

48


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Ogoh-ogoh

Sasih kesanga sampun matangi ngimbang ring telenging surya Mataki-taki sang bhuta sang kala ngiring pikayunan Sasuluh napi mangkin jagi kasolahang?

Sang bhuta ngerereh pangiring Sang kala dados lalampahan Nanging nénten uning, Manut napi? Ngerereh napi? Pamarginé kangin kauh, masuryak Nyuryakang puyung sambil mapalu

Sasampuné telas satuané maider Aas prakpaké masambehang, caruné kedas kalabain Dabdabang ngiring dabdabang Sang Bhuta Kala nyanan nyumingkin maguyang

Mangkin jantos malih ajebos Cingakin pikayunin sareng-sareng Napi ké bénjang Sang Icaka ring Sasih Kadasa prasida kedas ning suci megalang bulan?

49


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Ciwa Ratri Ring wengi panglong ping pat belas sasih kapitu Jagaté mawasta peteng dedet Nanging manahé makalangan bulan Sakadi I Lubdaka nandan papakarma

Iriki Ida Siwa mamurti ring brata i manusa Sakadi panugrah ring bhatari Uma Muceh mralina sarwa karma Sira sareng? Sira Ugi?

15 Januari 2018

50


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Pinunas

Yén dados tityang nunas Icen tityang sakancan sekar Sekar-sekar gunung Sekar-segar segara Sekar-sekar akasa

Yén dados tityang nunas Icén tityang dados sekar Sekar jero Sekar manusa Sekar pertiwi Icen tityang miik sakadi sekar

Yén dados tityang nunas Icén tityang sekar, icén tityang dados sekar Tyang miik sakadi sekar

Méi 2019

51


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Grubug

Sampun telung sasih masawang kala Wénten sang yama kantun mayoga Metékin matan ai ngawai ngabas gumi Kari cening maboya?

Yatnain ajebos, Kidemang manahé nandan pitutur Angkihané mangkin masilih asibak Tan dados tambanin aji mamunyi Tan dados tamtamin ulian yéh mata Guminé tandruh Mangkin grubug Kari cening mameteng?

April 2020

Ni Wayan Adnyani, guru Fisika ring SMAN 1 Bebandem ngawit warsa 2003. Seneng ring sastra lan ngawitin nyurat puisi rikala SMP, alumnus Pasca Sarjana Undiksha Singaraja. Naanin sué vakum nénten ngawedar kakawiannyané, tur mangkin dados pembina nyastra ring acara PKB, Utsawa miwah Porseni.

52


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Cutet

jomblo I Komang Alit Juliartha

Yén mula tusing ada buin ané patut raosang, lakar puputang tiang neked driki. Tong ngudiang ngantosang ulungan munyi ané tondén karuan kasumekenannyané. Rumasat ngantosang ujan rikala masan endang. Depang suba tiang magedi. Depang dingin angin peteng ngelut ukudan nyusup kanti ka sumsum tulang. Depang tiang padidian mabalih langité dedet wiréh bintang tusing bani ngenahang muncuk cunguhné nang akidik. Dija lakunanga mengkeb? Mirib ipun tusing peduli kénkén sujati keneh tiangé, nyag.

53


Suara Saking Bali

S

Édisi XLVI | Agustus 2020

akéwala tusing dadi nyerah. Matan ai diastun padidi enu masunar nyunarin gumi. Gumanti dados tetuladan jroning urip. Apang nyidang cara kéto. Nyidangké?

Tiang tusing nawang. Ané tawang tiang tuah abesik, nganti kayang jani

tiang enu padidi. Nak luh ané suba abulan paekin tiang tusing guan ngemang jawaban. Mirib tusing seken, apa marasa sengsaya tiang lakar nyidang ngaénang ipun bagia. “Apa ané tagih Wayan, apang seken Wayan percaya tekén kasujatian keneh Bliné ené?” ping kuda kadén tiang matakon buka kéto, Wayan Serati tusing ngemang jawaban pasti. Begbeg masaut kangin kauh nanging tusing misi untengne. Cara politikus, dueg sajan makelid. Belig. Pamuput tiang suba tusing sanggup lakar ngantiang. Mirib mula Wayan Serati tusing ada keneh ajak tiang. Yén mula sing ada keneh, to ngudiang ipun nyak ajak melali ka Plaza Renon? Apaké ipun tuah nganggon tiang pacadang kuang? Apaké tiang tuah anggona plalianan? Tiang magedi. Ngutang makejang rasa sayang tiangé kapining ipun. Ngamatiang rasa tresna ané suba kadung makilit di ukudané. Abut tiang neked di akahné apang tusing buin dadi entikan. Kutang tiang di TPA ané paling doh. Tabug aji luu plastik apang tusing buin nyidang mentik. Nganti kéto tiang mautsaha ngengsapang makejang. Tuuh tiangé suba liwat tekén daha truna. Sapatutné suba makrama di désa. Suba bareng ngamargiang sahananing parikrama inggihan pamargi upacara kalih upakara ring adat taler ring dadia. Sakéwala neked mangkin tiang enu padidi. Sujatiné pidan tiang maan ngelah gegélan, doh satondén tiang kenal sareng Wayan Serati.

54


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Manik Sudra

55


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Kuang lebih ada limang tiban tiang makabakan ngajak Luh Tika. Suka duka suba bareng ngasanin. Kéto masi gaé anak makurenan suba bakat jalanin. Kumpul kebo di kost. Sabilang peteng geginané tuah nyicipin suarga di sekala. Yén pas pulang kampung, ajak tiang masi ipun. Nginep awai jumah. Buin maniné balik ka Denpasar. Di jumah masi tiang pules bareng. Di désa kamulan dingin ané makada bayuné dot ngalih ané anget-anget. Tan buungan sing di kost sing di jumah, tetep kerisé ngalih saungné. Ada besik dua pakrimik uling pisagané, tiang tusing peduli. Guminé tuah tiang ané ngelahang ajak dua. Ané lénan numpang. Nanging bagiané ento tusing ja makelo bakat rasaang. Tusing nganti tua nyidang bareng ajak dadua. Semaya ané kaucap kalaning purnama kadasa tusing maarti. Makejang ilang. Luh Tika ngalahin tiang ngalih anak muani ané ngelah geginan luungan tekén tiang. Nyansan duur tuuh ipuné, nyansan ipun makeneh déwasa. Mirib ipun ngenehang masa depan. Ipun tusing percaya tiang lakar nyidang ngaénang ipun bagia. Apabuin tiang tusing maan ngentungang munyi lakar ngajakin ipun makurenan, sah alaki rabi. Mirib ento ané ngawinang, ipun tandruh tekén kasumekenan keneh tiangé. “Kangguang neked driki, Bli. Tiang suba tusing nyidang lakar ngalanturang.” “Dadi Luh ngomong buka kéto? Apa ané makada? Apa masalahné nganti Luh makeneh lakar ngalahin Bli Putu?” tiang matakon, cucud. “Sinampura, Bli Tu. Tiang suba ngelah nak muani lénan.” Makesiab suba pasti. Ningehang pasautné Luh Tika gumanti suba ngelah anak muani lénan. Artinné, Luh Tika selingkuh. “Dadi ati Luh malaksana buka kéto? Apa pelih Bliné, Luh? Tegarang orahang!” tiang nyesed matakon dot nawang apa sujatiné ané makada Luh Tika nyelingkuhin déwék tiangé. Luh Tika nguntul. Tusing ada ulung munyinné nang abuku lakar nyautin patakon tiangé. “Luh, dadi tusing masaut?”

56


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Ping telu ping pat tiang matakon, Luh Tika enu mendep. Diapin ipun tusing masaut, nanging tiang nawang apa ane makada ipun megatin tresnané. Tiang tuah nyekenang. Ngantos pamuputné ipun malaib sambilanga ngeling. Mirib sebet kenehné suba nyakitin atin tiangé. Sebet kenehné ngalahin kost ané dadi saksi kénkén tiang sareng ipun magulet magiet cara babuang sabilang peteng. Ngeling ulian keweh lakar ngutang makudang-kudang kenangan selami limang tiban ajak tiang. Tiang masi kéto. Neked jani, diapin tiang mautsaha ngalih Wayan Serati sakéwala kenangan ajak Luh Tika tondén nyidang ilang. Tiang tusing nawang dija ipun jani magenah. Sué sampun galahé matilar, acepok tiang tusing maan kabar uling ipun. Mirib masi ipun tusing nyak makabar tekén tiang. Ngudiang misi makabar? Nyén tiang? Tiang suba tusing ada buin di keneh ipuné. Suba ada anak muani lénan ané malingga ditu di tengahing atinné. Men kénkén kabar tiangé jani? Tusing ada anak luh nakonang unduk kabar tiangé. Tusing ada ané rungu tur urati sajabaning timpal-timpal tiangé ané sabilang wai konsistén ngemang koméntar ané boya-boya tatkala tiang update status ring média sosial. “Kenken kabaré, Tu? Bindan ngantén?” “Énggalin ngantén, Tu! Apang tusing énggalan aas bulu ané di duur ajak ané di beténan,” sambilang kedék ngakak. “Wkwkkwkwkwkwkkwkwkwkwk....” “Sedeng melaha jani ngantén, Tu. Jeg gasss. Mumpung masan Corona, bedik ngonyang biaya. Tusing misi ngadaang resepsi. Ené kesempatan bagus, Tu.” “Semangat, Tu. Padalem limané nganti képék ulian pepes anggo nganti oli.” Liu pesan. Ngemasin sakit ati tiang maca. Tiang nawang ento macanda, nanging tiang anak sensitif ajak munyi ané kéto-kéto. Dot pesan tiang tusing maplalianan média sosial. Nanging tusing nyidang. Wiréh makejang berita ada ditu. Pamekas berita sepakbola ané banget demenin tiang.

57


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Langité enu ngemu gulem. Petengé dedet tanpa bintang pakenyitnyit manyunarin. Biasané bulan sabit milu makenyem. Nanging makejang tusing ada ngenah. Ané ada tuah anak masliweran yadiastun tusing ramé cara ipidan. Mirib iseng. Med ngoyong jumah kadi himbauan pemerintah. Adané jelema, pastika ngelah rasa med. Yen nengil jumah, apa lakar amah? Kéto biasané anaké ngorahang. Wiréh buruh ané maan pipis harian tusing lakar nyidang ngoyong dogénan. Lén tekén anaké ané dadi PNS kamulan suba maan gaji tiap bulan. Diapin jumah ngoyong gaji enu tetep majalan. Majalan? Tiang majujuk laut majalan. Adéng-adéng mancan neked di tongos parkiran. Kenjel suba negak. Kenjel suba ngingetang ané suba liwat. Malah ngaénang keneh nyansan sakit. Nyag. Di bucu lapangané tolih tiang ada anak luh, sedeng ngeling. Mirib suud miegan. Ané muani magedi, kutanga tunangané padidi. Padidi? Tiang masi padidi. Apaké anak luh ento jodoh tiangé? Paturu ngasanin pait tresna. Mirib lakar nyidang saling ngubadin keneh ané suba kadung matatu. Tiang makenyem. Prajani pesu semangat tiang lakar mautsaha maekin anak luh ento. Ngéncolang tiang ngubah haluan. Buung ka tongos parkiran. Langité ané ngemu gulem uling tuni, nadak ngulungang yéhné. Bales. Tiang tusing peduli. Kenehé suba kadung gedé lakar nyagjagin anak luh ané negak di bucun lapangane ento. Tekek pesan tiang ngaba pangapti ané uling pidan tondén kadagingin. Dumadak saja niki jatukarman tiangé. Apang nyidang tiang ngantén. Nyidang anak luh ento nimpalin tiang nganti sakayang-kayang. Suud idup padidi. Suud dadi walékan timpal-timpal sabilang wai. Suud manual aji lima ganti oli. Dumogi. Kacang Apit, Mei 2020 I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016. Warsa 2016 dané ngamedalang cakepan marupa novél sané mamurda "Satyaning Ati" lan 2019 satua cutet mamurda "Antologi Ling".

58


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

puisi -puisi ni luh putu puspita agustini

59


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Isin Hati

Krik… krik…. Krik… Jangih munyin jangkriké Suir… suir… suir… Suaran angin di petengé jani Katak dongkangé saling sautin Bintang di langité pakenyitnyit Sahasa nyinahang rasa gargita Nanging…. Titiang dini bengong pedidi matimpal sepi Padidi ring tengahing anaké ramé Ngeling ring tengahing anak kedék Sungsut… sebet…. Sakité tuara ada né nawang

Tuahé ya jadma belog Belogé magandong mailehan Sahasa tusing ada tongos mesadu Sahasa tusing ada ané ningehin

Tuara ada timpal utawi sameton Tuah sedihé katampi Tuah bisa subakti ring linggih Hyang Widhi sinambi manyantos

Layahé tanpa tulang Sakancan munyi suba katampi Kupingé tipis…

60


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Hatiné remuk…

Edoté anak suba kaliwat Paesé ngetél tan parérénan Nanging, tuah during kapica

Apaké dadi tagih? Tusing…!!! Ento tuah titah Hyang Widhi Buah karmané nak tuah Ida sané nguripin

Iki jadma tuna tuah bisa nagih Tuah bisa mautsaha Tuah bisa stata ngaturang bakti Nyukserahang napi sané patut kasukserahang Jani… Tuah bisa matimpuh ngetélang yéh mata Ngarepang mangdané gelis kapica ya I Cening

Saniscara Umanis Medangkungan 6/1/2018 Semara Ratih P.A

61


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Sedih

Liang… Sebet…. Nyén ané tau? Ada ké ané rungu? Sabilang wai ngedengang kenyem dini ditu Tur makejang anaké pada ngugu

Apa ké stata kenyemé china liang? Tusing…. Tusing… Kenyemé tuah iraga ané nawang Kenyemé boya ja stata nyihnayang isin kenehé

Tiang dini, kemu mai ngaba kenyem manis Makejang anaké pada ngugu Sujatiné nawang ké isin kenehé? Sedih…. Nak tuah sedih… Sekadi matatu kéwala tusing ja magetih Tuah ja layahé tan patulang Saja aluh pesan ban ngitungang Kupingé tipis ningehang Nanging, tuah makenyem dogén déwéké ngidang

Apa? Apa buin yén tusing makenyem? Jani kija laku lakar pelih Ento ané makrana sanget sedih Di kenehé edot pesan pedih Dikéngkéné edot pesan mulih

62


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Sedih…. Sedih… yan tuturang Apa ké anaké nawang? Dini ditu stata nuturang Taén ké ngrasayang dadi tiang? Jeg stata pisagane nagih menang Jani… Depang suba tiang né nawang Tiang né ngrasayang Tiang né makatang Makejang dadi orang Nanging tuah kenyemé ané lakar bakatang

Budha Uyé 5/5/2020 Semara Ratih P.A

Ni Luh Putu Puspita Agustini, S.Pd., embas ring Dénpasar tanggal 16 Agustus 1991. Makarya dados Penyuluh Basa Bali sané polih amongan ring Kelurahan Panjer. Puisi sané kakawi puniki kangkat saking pengalaman pribadinnyané.

63


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Masambung

sang boma (13) Punika mawinan patut maprakanti, sampunang mameseh ring watek danawa miwah watek Cediné. Yaning Sang Prabu kayun masikian puri Kimpurusané pacang kapiaca malih ring Sang Prabu Druma. Lianan ring punika jagaté pacang rahajeng nénten wénten sané marupa panyengkala. Boya sangkaning ajerih mawinan masuitra. Kadegdegan pikayuné margiang janten punika ngwetuang pitresna. Kabrahmantian

pikayuné

kasengguh

sudira.

manahipun

setata

kabasmi

sapunika

Bilih

jadmané

kaliput

brangti.

Jadmané

asapunika

parisolah antuk janten

sang

angkara, pacang

mamanggih kaon. Sapunika kakaonan sang katunan kanti. Yadiastu mawisésa yan nénten uning ngwilangin sané encén kawastanin iwang miwah patut janten parilaksanannya wirosa. Sang sané asapunika kawastanin awamana tan uning ring pajagatan setata mamati-mati.

64


Suara Saking Bali

P

Édisi XLVI | Agustus 2020

rakantiné rumaket nyidayang ngicalang kaduhkitan, suka legawa kayuné ngetohang jiwa mélanin sawitrannyané. Sapunika kautaman pasawitrané napi malih sang masawitra puniki ida sang widagda. Ratu

Sang Prabu titiang nguningayang indik putran Sang Prabu Magada sané sedek manglila cita katawan antuk putran Sang Prabu. Punika taler Puri Prajotiné katunjel antuk ida i anak sané kaliput antuk pikayunan bingung. Parilaksananida, asapunika sangkaning yusanidané kantun anom, punika sané ngawinang nyasar tan manut ring sesana. Lianan ring punika saantukan Sang Prabu nénten naen miteketin antuk indik sesana miwah agama. Sang wicaksana yan ngaksi jadma matingkah corah raris kamenengang, sang wicaksana punika kacemerin antuk tingkah corah punika. Putran Sang Prabu kalangkung rusit ring jagaté, kakaonané punika janten rauh ring Sang Prabu, punika mawinan Sang Prabu patut nunas pangampura ring watek para ratuné sané masikian ring Sang Boma. Sakéwanten yéning wantah kapatut punika Ida Sang Boma anggén kanti sané kalangkung purusa ring jagat tigané.”

Manik Sudra

65


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Sang Gada gelis nimbal matur, ”Dewa Sang Satruntapa, baos déwané wiakti patut, yaning kamanah antuk jadmané tambet, bilih baos Idéwané kapireng antuk Ida Sang Widagda, I Déwa kaucap tambet. Yan sang pradnyan uning nyeta semita sang manangkil, bebaosidané manut ring sapasira sané kairing mabebaosan mangda becik kapiarsa, nénten segul nénten nangtang baya. Macihna pisan upayan I Déwané corah, droaka, samaliha nénten patut nongsokang mangdené tiang ngadpada mamarekan ring Sang Boma. Titiang puniki watek Yadu nénten ajerih yéning karauhin antuk meseh mawisésa. I Déwa maosang Prabu Magada miwah Prabu Cedi duka pisan ring Yadu wangsané nanging sujatinnya punika sangkaning kaliwat jejeh. Yaning makanti sareng jadma asapunika janten pacang kalalahin manah corah tur droaka, punika awinan anaké tan kayun makanti sareng ring i corah. I Déwa maosang Sang Prabu Magada darma, sujati purusa mawisésa tan paingan, punika

ngranayang

titiang

daat

kemengan

sawiréh

Prabu

Magada

laksananidané corah kadi bojog alas. Laksananidané corah, setata nagih nyingsé tan manut ring darman Sang Prabu. Sané mangkin pikantenannyané kalintang subakti mamanjak ring Prabu Boma. Asing baosidané kairingang, angganing kadi ayam galaknyané sangkaning kakelegin. Samaliha kasornya Prabu Magada sané riin antuk Ida Sang Prabu Baladéwa saantukan baongnyané keni senjata tenggala nyantos tan nyidayang makipekan. Rambutnya kajambak bauné kapilegang tumuli kaoros. Kala punika wénten sabda saking ambarané kapireng antuk Ida Sang Prabu Kresna digelis ida mapiungu ring Ida Sang Prabu Baladéwa mangda Sang Prabu Magada nénten kasédayang. Sané mangkin Prabu Magada pacang ngwales antuk daya corah. Malih punika pianak Prabu Magadané baosang I Déwa kajarah risedekan maboros. Bogbog pisan atur I Déwané, kasujatiannya ipun ngamuk nyengkalén Yadu wangsané ri kala wengi sareng Sang Prabu Magada nanging wau kuciwa, Prabu Magada malaib okané kakutang raris kaejuk tumuli kategul. Laksanan Prabu Magada punika nénten manut ring sesananing rerama, ngutang oka ring

66


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

payudan. Yéning sané mangkin makanti ring anak sané nista droaka janten pacang kalalahin tur pacang ngandapang wangsa. Yéning Sang Satruntapa patut pisan maprakanti ring Sang Prabu Magada saantukan laksanan I Déwané pateh paturu corah, yan upamiang sakadi toya daat cemer dikapan pantes anggén masehin cokor. Malih uningang titiang kacorahan laksanan I Déwané ngambil jagat Sang Wabruné taler panegaran Sang Kretawarmané rauh ring jagat titiangé. Maka sami punika baktan I Déwa mamanjak ring Sang Boma. Ring panegara Prajotis I Déwa nunas ica mangda kaadegang patih, panglaksanan I Déwané wiakti kapariceda antuk jagaté sawiréh tan patut I Déwa mamanjak ring Sang Boma, napimalih rupan I Déwané banget mabinayan.” Miragi baos Ida Sang Gada, brangti manahnya Sang Mahodara sinambi magiseh matur, ”Uduh Sang Prabu Gada, baos I Déwané bogbog tan manut ring ujar sang sadu. Makadi I Déwa durung lingsir nénten manut ring sesana, sujati ratu corah, kayun I Déwané daat nista. Sang Prabu Satruntapa darma, pikayun miwah baosidané becik ring watek Yaduné wiadin watek Wresniné pamuput mangkin cacad I Déwa sawiréh I Déwa marasa agung mawisésa. Idep I Déwané angkara, tan marasa pacang kakasorang antuk anak lian. Sang katunasin dados kanti patut wikan ring sang nunas makanti. Aturnyané patut pirengang, mangdené sami katuturang mawinan ipun mamanah manyuita yadiastu nénten pacang kalingganin pinunasipuné. Wantah anaké tambet nénten lédang makanti, mangdoh pacang manggih kasukan ring jagaté. Sané mangkin Sang Prabu tan kayun makanti ring para ratuné sané masikian ring Ida Sang Prabu Boma, janten kaprabon I Bewané nénten pacang rahayu saantukan I Déwa nénten kayun kantinin titiang. Mungguing Ida Sang Prabu Boma daat prawira tur mawisésa sampun macihna ngasorang Ida Sang Hyang Indra. Mangda maciri subaktin I Déwané, punika purin Ida Sang Prabu Kasi sané ambil I Déwa gelis aturang. Punika malih Sang Pratipa putran Sang Prabu Jarasanda taler para isteriné sané kajarah sami aturang mangdené I Déwa

67


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

nénten karejek. Lianan ring punika para rabin I Déwané sami aturang pinaka panebus mangdené I Déwa nénten kasédayang. Wénten kecaping sastra ring jagaté maosang saluiring aturan saha pranamia punika anggén panayuh. Pradé I Déwa nénten ngaturang janten Ida Sang Prabu Boma pacang nyédayang I Déwa.” Sang Prabu Wabru gelis nyawis, ”Ih nista! Daat corah tusing pantes raos utusan, lantang buin nyényé pati jlamut. Joh para I Boma nyidayang lakar ngasorang Ida Sang Prabu Kresna ané daat mawisésa. Pradé bani Sang Boma nolih pedas remuk muannyané katinjak. Yadiastu umah muah panegarannyané teked alas gunungnyané ento makejang élah katampa antuk Ida Sang Prabu Kresna. Saliun cainé watek danuja makejang katelahang antuk senjatan Ida Sang Prabu Baladéwa, bangkén cainé nyag dekdek, remuk tur buyar cara tomplok blabar tukad Yamuna. Uduh, nista dama, cai utusan waluya boset, tusing tolih cai liman kainé buka kala mretiu, pedas cai mati yan jagur kai yaning dadi ké ngamatiang utusan cemer.” Masaut malih Sang Mahodara, ”Uduh, luih pradnyan Sang Wabru mamunyi! Cai tusing nawang kawisésan I Mahodarané. Nah tegarang amuk yaning sujati cai purusa. Pradé sujati cai wanén lautang rebut, kai tusing jejeh!” (masambung…)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

68


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Prosa Liris

gitanjali Rabindranath Tagore

/73/ Mardikané kemanah antuk titiangé boya ja pét sampun sida antuk ngicalang indriané. Keni antuk titiang ngerasaang mardikané ring penyiuan belagbag indriané. I Ratu setata nuruhang berem I Ratuné sané becik, alub, tur metegepan warnan ipuné, kepica ring titiang, nagingin sibuh titiangé kantos bek. Titiang jagi ngenjit suar titiangé, penyatusan soroh ipuné, sané mesiosan ring endihan suar I Ratuné, raris unggahang titiang ring pelinggih I Ratuné. Nénten, titiang nénten jagi ngunebang korin panca indrian titiangé. Buduh titiangé ngetonin, miragiang, ngembanin, nyuun lédang kayun I Ratuné taler. Inggih, acep-acepan titiangé mekasami jagi bungah ring indriané sané kewibuhan, taler sekancan sané manahang titiang jagi tasak ring woh sihé.

69


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

/74/ Suryané sampun engseb, lawaté ngebekin jagat. Sané mangkin sampun pingenan titiangé ka tukadé tur nyaludang jun titiangé. Angsengan wenginé bekin iseng ring lengut sarin kidung toyané sané ngererengih. Béh, ipun ngajakin titiang ka genahé sané, dedet. Ring marginé sampun suung, nénten wénten malih ida danéné sané ngelintang, sayongé baret, ombak-ombakané megaang ring duur toyané. Nénten uning titiang, mantuk malih punapi nénten titiang. Nénten uning titiang sapa sira sané jagi tangkilin titiang. I rika, ring jukungé, wénten jatma sané durung uningin titiang, lengut nyuling.

/75/ Pican I Ratuné ring titiang sané nista, tegep antuk titiang nganggén, yadin asapunika mekasami katur malih ring I Ratu nénten pisan kirangin titiang. Tukadé ugi setata ngambil geginan ipuné, membah ka tegal miwah pegubugané, yadin asapunika embahan ipuné sané nénten guan nyat punika, mesekeh dados toya sané kanggén ngewajikin cokor I Ratuné. Sekaré ngalubin ambarané antuk ambun ipuné, yadin asapunika sukseman alub ipuné katur ring I Ratu. Nyokor ring I Ratu, nénten niwasang jagat. Kawiané ngaturang penyumbung ring lda danéné, sekéwanten sukseman panyumbungé katur ring I Ratu.

70


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

/76/ Belat akijapan, Ratu Sesuhunan titiangé, punapi ugi tangkil titiang ngiring I Ratu? Buntut cakep, Ratuning bhuana kabéh, punapi ugi tangkil titiang jagi ngiring I Ratu? Kungkulan jimbar ambaran I Ratuné, bongok tur pedéwékan, ngeed raris, punapi ugi tangkil titiang jagi ngiring I Ratu? Ring pejagatan I Ratuné sané setata bincuh, puguh tur utun, ring linggih ida danéné sané kéncak, punapi ugi tangkil titiang jagi ngiring I Ratu? Raris pét geginan titiangé ring merca pada sampun puput, inggih Ratuning sekancan Ratu, pedéwékan tur bongok titiang, punapi ugi tangkil titiang jagi ngiring I Ratu? (masambung....)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

71


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Cutet

mén bekung IW Wikana-Seraya

Mirib tusing lakar blabar yéh mata, yén tiang nyak nuutin keneh reramané. Nasiné suba dadi bubuh. Jani tuah makamben di sunduk, sabilang wai maselselan. Mirib saja ulian piwal tekén munyin rerama, pakéwehé teka mapunya. Dadiné mababaan pakéweh ngendon ka pisaga. Nanging, dugasé satondén matanjung taluh, demen tiangé ané ngalahang makejang ento. Kéweh baan masahang.

72


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

“L

uh, yén dadi idih, kenehang buin pajalan ané lakar jalanin. Rasané I Luh tusing pantes lakar masanding ngajak Putu Réndi. Saja ragané nika kasub baan kasugihané. Unduk

dadaaran lan papayasan, minabang Luh saja tusing ja lakar kuangan. Nanging, tolih bapa ajak mémé, bikas naké truna ento tusing ja beneh.” Di betén punyan binginé bapa nuturin déwék tiangé, dugasé suud matekap. “Nanging, pa, keneh tiangé suba tusing nyidang buin nambakin. Demen tiangé suba kaliwat. Buinpidan, yén tiang suba jangkep mapakurenan ngajak ragané, suba dadi somah tiang, suba pantes tiang lakar nambakin Beli Putu, apang tusing buin demen nginum-inuman keras. Mirib ulian ragané déréng wénten ané ngatur, ngaénang tusing bisa nambakin indria,” kéto tiang masaut, apang reramané saja cumpu tekén Beli Putu Réndi, anggona mantu. “Mémé tusing ja lakar nombang, Luh ngantén ngajak Putu Réndi. Yén ento suba pada adung ajak dadua, kujang men.” Bagia rasané ningeh mémé mabéla, tekén tiang. “Méméné, tusingké méméné jengah ningeh munyiné Bli Sukada, ngajak Mbok Suderi? Tiang lek. Mara pirenga pianaké lakar anggona mantu, raos boya-boya kakéto umbara di jalané. Macihna ragané tusing ja setuju lakar nganggon pianak iraga mantu.” Reramané Bli Putu Rendi mula saja maan tusing ja setuju, yén pianakné ngantén ngajak déwék tiangé. Alih saihang, mula buka tanah kalawan langit. Sanding kasugihan lan tiwas kaluargan tiangé, ngajak Bli Putu Rendi. Nanging, Bli Putu Rendi patuh kekeh buka tiang. Mabéla tekén tresna. Ento ané ngaénang reramané ipidan makelo-makelo, nyidang nerima tiang anggoan mantu. Yén tiang dong, tusing ulian ngalih kasugihan. Mula dasar tresnan tiangé ngajak, Bli Putu Rendi. “Céwék matré, kudiang men. Tusing ja nyak lakar ajak idup melarat.” Wayan Kocongan nandelang gedeg basangné, dugas tiang megatang tresna ngajak ia, nguberin Bli Putu Réndi.

73


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Nyoman Buda Arimbawa

74


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Ipidan sasukat tiang mara matunangan ngajak Bli Putu Rendi, tiang kasambat dadi nak luh matré. Nak luh ané ulap arta brana. Nak luh ané tusing nyak lakar idup melarat. Liu bajang trunané iri, tiang lakar ngelah kurenan sugih. Nanging, tuturé ento kalahanga baan demen tiangé ngajak Bli Putu Rendi. Tusing runguang tiang, raos-raos anaké di jalan. Jani tiang ngrasaang sakitné. Diapin dikapahé nyidang engkebang tiang, yén Beli Putu ngemaang tiang kenyem. Apabuin yén Beli Putu nyambatang lakar tetep idup semati ngajak tiang. Sujatiné, sakité kaliwat. Kudiang men. Pabaan anak makurenan, tusing ja makejang lakar nepuk bagia. Batu panyantul pasti lakar liu ada. “Dot ngelah mantu apang nyidang ngaénang cucu, nanging mantu bekung teka mai. Nyén kal baang ngawaris kasugihané dini?” munyin matuané pepes kadingehan, masasimbing di arep tiangé. Nyakit-nyakitin ipun mesuang raos. Sanget sakit kenehé, yén raos matuané kadingehan buka kéto. “Luh, da ento sangetanga. Beli né ngidih pelih. Beli ané pelih.” Sasai tiang rumruma tekén Bli Putu Rendi, yén matuané suba mesuang raos buka kéto. “To nguda beli ané ngidih pelih? Beli tusing pelih. Reramané ngomong kéto, masi tusing ja pelih ragané. Rerama nyén ané lakar tusing ngantiang cucu, yén suba namping mantu. Mula nasib iraga mapakurenan, nepuk buka kéné, Bli. Bli sing dadi melihang awak. Nak mula suba madan pajalan. Acepé tuah majeng ring Hyang Kompiang. Sira uning, wénten pamargi sane beciki rauh.” Diastun sabilang wai raos pedih-pedih dingehang tiang, tiang tusing ja lakar taén engsap ngayahin kurenan, ngayahin matua. Diapin sasimbingané ngancan wai ngancan natunin keneh tiangé. Diastun sasimbingané ngancan wai, ngancan ngalipuk kanti ka marginé agung. Diastun kanti abanjar, adesa, mirib kanti aisinin gumi oraina di sisi, tiang tetep tegteg. Tiang tusing ja lakar obah. Wireh mirib suba dadi paduman idup tiangé, majatu karma ngajak Bli Putu Rendi, ané jani tusing nyidang ngentikang sentana. Tatujon tiangé ngalahin sanggah, ngutang rerama, tuah sangkaning tresnané ngajak Bli Putu

75


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Rendi. Diastun gedegé bisa tusing bakat katanggehang. Apabuin sandinganga ngajak Luh Putri, laad tunangané Bli Putu Rendi dugasé nu truna. “Mih, gantengné? Yén sing ipidan Putu ngalahin ragané nguberin Mén Bekung, cucun méméné suba amun né kelihné.” Buka kéto raos matuané, dugasé Luh Putri ngaliwat di malun umahé, nyangkol pianakné. Yén suba buka kéto, tuah yén mata ané ngembeng ngrésbés ulung masaut. Bibih tiangé caket, tusing nyidang masaut. Dadi nak luh sarasa tan paaji, yén suba sandinganga ulian kajelékan awakné. Ortané di sisi masi sayan wanén. Sayan joh liwat galahé matanjung taluh, sayan ramé anaké ngadanin déwék tiangé. Mén Bekung. Mén Bekung. Mén Bekung tusing ngelah panak. Tusing ja nak lingsir, utawi matuan tiangé dogén ngadanin tiang Mén Bekung. Nak bajang, nak truna, kanti nak cenik, jani makejang macapatan tur ngaukin tiang, Mén Bekung. Panyamané padidi suba patuh, tusing bisa ngajinin keneh tiangé, dadi nak luh. Yén tusing mula titah Widi, nyén lakar nyak dadi pakurenan tusing ngelah pianak? “Kung, kal kija luas? Suud malu magaé. Masih sing ngelah sentana. Nyén lakar baang kasugihané?” Bli Latra, timpal dugasné masekolah di SMA nyapatin Bli Putu, kala lakar majalan luas makuli. “Pelih pajalan adané. Belog ngaba awak. Belingin malu, mara juang. Yén sing beling, kutang. Sing bekung ukananga Cai.” Bli Parti nyambungin, mararaosan nak luh buka tuah dadi palalian pacadang kuang. Ngalih asil ané ngaba untung dogén. Bli Putu Rendi tuah makenyem, lantas megedi. Buka barang rongsokan, ajin tiangé dadi nak luh ningeh munyiné buka kéto. Tusing ngajinin ajin nak luh. Rasané tusing ja manusa toliha. Aluh ulah mamunyi, sarasa nyampahang barang tusing maaji. Pipis maliah, umah mewah, ané gelahang, mula saja tusing lakar ngaba bagia. Tusing ada ajiné, yén pianak tusing ngelah. Kija-kija mula tusing kasugihané ané takonanga. Nanging akuda suba ngelah pianak? Suba kelih apa kondén? Mula ento, tuah kasugihan ané sujati. Nanging, tusing dadi masi bes

76


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

nyampahang nak luh. Nak luh patuh ngelah rasa. Bilih-bilih liunan nak luh ané ngelah rasa tekén nak muani. “Tu, kénkén? Buinpidan lakar ngemaang mémé cucu? Suba dot sajan mémé ngempu. Suba dot ada plalian anggon mémé baban tua. Ka balian, ka dokter suba. Masi tondén ada asil. Yén suba mula Mén Bekung tusing nyidang ngemaang mémé cucu, alihang suba ragané kurenan ané lakar nyidang ngemaan cai sentana.” Uli selagan jelanané pireng tiang raosé buka ento. Rasa kajekjek, rasa sakit di kenehé matumpuk. Dadi nak luh, tuah ngoyong dipelihé. “Apa Putu kenehang buin? Putu manyama ajak padidi. Kanti suba kutus tiban, Putu ngantén ngajak Mén Bekung, kondén masi nyidang ngemaang mémé bapa cucu. Apa lakar ngantiang mémé mati, mara gaénang cucu?” Putu Rendi tusing masaut nang abuku. Miribang marasa tekén déwékné mula saja pelih. Pelih tusing nyidang ngaénang reramané cucu. Tiang malaib. Malaib mababaan yén mata. Tuah yéh mata ané satia nimpalin, yén suba tutur Mén Bekung mangieng di kopingé. “Luh, da buin iluh ngeling. Né tuah pelih, bliné. Bli ané sujatiné pelih, tusing ja iluh. Bli tusing ja lakar ngutang iluh. Apabuin ngalihang iluh pengganti. Né bli ané pelih. Né penting iraga tetep maatepan. Diapin sasai iluh ningeh raosné mémé buka kéto, bli ngidih luh tetep satia tekén semayané iraga makurenan. Mirib né karma dugasé ipidan. Lan alap bareng, luh.” Bli Putu teka ngusap usap bok tiangé. Yén suba buka kéto, sakit atin tiangé dadi Mén Bekung, rasané sayan ilang. Degdeg. Diastun ja mani puan pasti buin lakar teka raosné mémé matuané. Lénan tekén tresna di wacana, tusing ada buin ané baanga tekén Bli Putu. Yéh anggon ngubadin bedak awak tiangé dadi nak makurenan ané suba patut ngilangang kasatan, tusing nyidang baanga ajak Bli Putu. Dadi mantu tusing nyidang ngisinin keneh matua, mula stata lakar dadi pelih pajalan. Kéné pelih. Kéto lakar pelih. Apa jemak panekedné pelih. Suba pituduh tiangé. Yén tiang tusing ipidan ngalahin Bli Kocongan, mirib sakitné

77


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

tusing ja buka kéné. Nanging, tiang tusing dadi nyelselin awak buin. Né penting, tresnan tiangé kalawan Bli Putu, tusing ja lakar mapasahan. Diastun tuah tresna wacana ané rasaang tiang. Ané tepukin tiang jani, tusing ja pelih tiangé. Né tuah pelih pianak matuan tiangé. Bli Putu Rendi kurenan tiangé ané pelih. Diastun ja raos matuan tiangé, stata nyakitin keneh tiangé, sabilang semengan, tiang tusing engsap ngayahin matua lan kurenan tiangé, gaénang tiang kopi. Kopi ané gaénang tiang tusing taén kutanga baan matuan tiangé, yadiastun sisané enu abedik. Miribang ulian pait manisné nyak adung rasanga. Semengané ento, gulemé ngaliput jagat. Kopi ané gaé tiang, saha buka tusing misi gula. Pait rasaang tiang. “Mén Bekung, suba dasdasan mati mémé ngantiang pabaané buka mai ngentasin umahé dini. Kayang jani, kondén masi nyidang ngemaan mémé ajak bapa matuané cucu. Miribang buka ngebekin umah, nelahang dadaaran nyai ngoyongin Putu dini. Tiang nak cucu ané alih. Tusing ja mantu ané bekung buka nyai. Ka dokter suba, ka balian suba. Nanging, tetep nyai sing nyidang ngentikang sentana. Mula saja, nyai suba bekung. Anggon apa dini ngingsanang bangké. Jani pilih, megedi uli dini, apa nyak lakar alihanga madu? Dugasé uli bajang nyai suba nawang, tiang dini tusing taén setuju lakar nganggonang nyai mantu. Nanging, mémé ajak bapa kakalahang baan raos manis ulian tresnan nyai, kalawan pianak méméné, koné.” Kéto raos mémé matuané nyakitin keneh, tiangé. Mirib suba gantiné tepuk kasujatiané. Tiang lakar nglémpasin semaya tiangé ngajak Bli Putu Rendi. Suba bek rasa yéh ané sabilang wai maketél di gelasé. Suba pantes maléléh. Tiang adanan suba magedi ngalih reramané jumah. Suba tusing kuat ajin déwéké anggona pajekjekan sawai. Diastun limané lakar kagisi baan Bli Putu Rendi. Diastun tusing ja lakar baanga magedi, ajak Bli Putu Rendi. Mirib suba gantiné tiang ngalih ubad bedak, anggon ngubadin bedaké ané suba kutus tiban tusing kaubadin.

78


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Nanging setondén tiang magedi. Ada kertas alembar ané lakar tiang pagisinin liman matuan tiangé. Kertas ané suba kutus tiban engkebang tiang, melanin pianak matuan tiangé. Kertas ané sebenehné ngaénang padalem nolih sebengne Bli Putu, ané taén tresnain tiang. Kertasé totonan lakar segsegin tiang matuané. Lakar orain tiang naar raos ané ada di kertasé totonan. Lakar orain tiang ngelekang raose ane pidan taén pesuanga, baan matuan tiangé. Lakar orain tiang, buin nyelepang ka kolongané. Disubané teked di kolongané, raosé ento lakar orain tiang nyekuk baong matuané. Disubané terimana. Kertasé totonan ngraos “Pasien I Putu Rendi menderita impotensi”

IW. Wikana-Seraya Guru basa Bali ring SMKN 1 Amlapura. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Pos Bali), Jurnal Suara Saking Bali, miwah Médiaswari (Pos Bali). Cakepan puisi sane sampun kamedalang mamurda "Gebug Ende."

79


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

puisi -puisi i gdé nyana kesuma

80


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Kéweh

Kéweh saja Kéweh pesan misi pesaja Yén sing runguang Pelihé kaliwat Yén runguang masih tusing pantes Iraga tusing ngelah ageman di duur Kéweh makita ngoraang kéweh dogén Kéné tusing dadi Nyalih ané kéto Nyangetang tusing dadi Kéwala kasujatiané tusing maarti Ané nombang sai nungkasin Ané katombang stata tinut Patut tekén piteket Mirib nungkalik suba Mirib ené saja Panglimbak guminé Kaliuga

81


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Liangé di Layangan

Kebus bara sinar matan ainé Kulité kadisara puun Uli putih kedas Jani suba ngangsan selem Tamis nuju badeng sengeh Ulian ngalih liang Liang ané utama Dipanglimbak jamané jani Ngalimurang manahé lara Ulian marérén magaé Ulian panglimbak virusé Tuah ené dogén liangé jani Ngeberang layangan Kanti belus mapeluh Kanti telah lemahé maganti peteng Kanti telah petengé maganti lemah Liangé tan kadi-kadi Yening suba maan malayangan

82


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Patinget

Uli limang dina suba Tusing ada sawat Tusing ada narawang Gadabang tusing ngidang Apa buin rasayang Ampehané kéweh ngalih Minab Ida sirep Mararaian ulian suba ngangsan telah Masané maliang-liang Suba ada patinget Ada ané edot ngusak-asik Agem-ageman agama Baliné Dong ento jani suluhin Eda nengil Cara kebo mabalih gong Tindakang batisé Jalanang paminehé Mogi sida jagat Bali Ajeg lan lestari

83


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Malayangan

Ulurang indriané Kedetang adéng-adéngin Nuju pangrauh Sang Hyang Bayu Liangé suba pasti bakat Kanti tusing kena baan ngorahang Digantiné makeber tegeh Kenyelé ngréré menék Tusing ja taén marasa Ulian liangé suba bakat Satondéné ento liu ané patutang Ngalih lakar madéwasa Meli tali madéwasa Ngakit madéwasa Kanti nukub madéwasa Apang sinah melah keberané Kéto suba tetujoné Ada tradisiné Madan malayangan

I Gdé Nyana Kesuma magenah ring Br. Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar, prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com.

84


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Masambung

mawa madui (12) Ketut Sugiartha

Putu maan timpal buin. Makadua magaé di béngkélné Pak Anés. Ané berag landung mabok sosoh adané Sarman. Kulitné sada putih, jalemané kalem tusing liu pesu munyi. Malénan ajak Gimin, timpalné. Ia soméh, mudah sajan kenyemné. Pangawakné éndép nanging kentel. Yadian kulitné selem, ia ngenah manis.

85


Suara Saking Bali

M

Édisi XLVI | Agustus 2020

akadua ngaku teka uli Jawa Tengah sakéwala désané malénan. Semengané

ento

Gimin

magaé

sambilanga

magending,

nembangang lagu dangdut ané sedeng populér. Di sisi, di bucun

tokoné Sarman iteh ngumbah mesin montor aji bénsin. “Ené madan magaé sérsan, Bli Putu,” pesu munyiné Gimin tatkala Putu nulungin mongkar mesin montor. “Apa maksudné?” Putu matakon tusing ngerti. “Sérius kéwala santai.” Putu makenyem ningehang. Lega pesan kenehné maan timpal ané enggal leket ajak déwékné. Yadiastu Putu bisa nyemak gaéné Sarman ajak Gimin, nanging ia nyelap nongosang awak dadi pangayah apang tusing kadéna mapimapi dueg. Lénan tekén ento ia masi maan tugas ngladénin anak ané teka lakar nganti oli. Awainé ento liu ada anak mapasuh ka béngkél. Petengné, suud madaaran lan ngaraos ajak André, Putu lantas macelep ka kamarné. Tulang-tulangné karasa buka kelés baan kenyelné kaliwat. Nanging ia marasa liang. Satondén sirep ia nulis surat ané lakar kirima tekén Duarsa. Di suraté ia ngorahang makejang ané suba jalanina. Lénan tekén ento ia masi ngorahang suba malajah ngengsapang Gung Ayu patuh cara Duarsa ané masih mautsaha ngengsapang Ratni. Abulan magaé di béngkél lan nongos di umah kulawargané Pak Anés, Putu suba anggapa pianak tekén Pak Anés lan somahné. Petengé ento disubané suud nulungin André ngaé PR, Pak Anés ngajak Putu maraosan di ruang tamu. Sujatiné mukak béngkél mara kakeneh baana tekén Pak Anes disubané ia taén nyemak gaginan ané lénan.

86


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Manik Sudra

“Suba makelo sajan Pak di Jakarta,” Pak Anés nuturang. “Maluné dadi sopir pribadi. Majikan tongos Pak magaé ngelah kedudukan melah di kantor pemerintah. Pak mapangapti lakar magaé di kantorné. Nanging, pamuputné pinehin tiang sukeh lakar nyidaang idup dadi pegawé negeri aji ngandelang ijazah SMP. Kéto masi yén terus-terusan dadi sopir pribadi rasané sing kuat.” Pak Anés marérén ngaraos laut ngisep rokoné. Buin kejepné ia nutugang, “Disubané ngantén, Pak dadi sopir taksi. Kurenan Pak mukak warung.” Putu anggut-anggut ningehang. Pak Anés ngutang puntung rokoné di asbak ané ada di duur méja éndép di maluné. “Kulawargan Pak pepes makisid, mautsaha ngalih umah kontrakan ané mudahan, krana sukeh sajan alih-alihané dugas ento.”

87


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Putu marasa angob tekén kaselegan Pak Anés. Mendep-mendep ia marasa elek padidi krana marasa élah-élah nyalanin idupné. “Kéto pajalan idup kulawargan Pak kanti lantas nyidaang meli tanah anggon nyujukang umah. Nyujukang umah tusing ja acepokan sakéwala adéng-adéng, nyicil sakabedik kanti marupa umah ané tongosin Pak jani.” “Bapak kari ngaba taksi?” Pak Anés kituk-kituk. “Miribang nyén dogén tusing ja nyak terus-terusan magantung tekén anak lén. Nyén dogén pasti ngelah keneh mandiri yéning ada galah.” Putu anggut-anggut marasa cumpu tekén papineh Pak Anés. “Putu makita nulad Bapak, nanging asané tusing ja lakar nyidaang.” “Nyidaang, ngudiang sing. Nyén nawang malah melahan tekén ané suba jalanin Pak. Sekolah Putu ané tegehan tekén Pak sinah lakar ngmaang pajalan ané melahan. Ané penting sekenang kenehé, eda med malajah lan ngalih pengalaman.” Putu ngancan angob tekén Pak Anés. Kapineh baana, tusing ja di sekolahan dogén tongosé malajah. Ia dadi inget tekén raos anaké dueg: “Idupé ento patuh tekén buku, misi papelajahan magenep lan tusing ja lakar telah baan malajahin.” “Aksamaang, Putu,” Pak Anés mamunyi alon disubané makelo mendep. “Yén alih benehné, tongos Putu tusing ja dini. Kéwala eda salah tampi, Pak sing ja ngorahang Putu sing dadi makelo dini. Pak tuah marasa, Putu tusing ja lakar teked ka tongos ané aptiang Putu yéning Putu terus-terusan nyemak gaé kasar cara dini.” “Nanging Putu demen magaé dini.” Pak Anés anggut-anggut. “Pak suba nawang yéning Putu demen magaé dini jani, nanging makelo-makelo nak bisa med.” “Kéto, Pak?” “Apabuin ené tuah anggon Putu pelarian.”

88


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Putu mendep, nguntul buka nlektekang lanténé ané malakar aji keramik. Pak Anés buka tukang témbak ané cepeng, ngaé Putu kélangan kruna. “Putu sinah suba nawang yéning Putu sanget katerina dini. Putu suba anggap Pak panak padidi. Pinaka nak tua, Pak marasa wajib ngaé Putu nepukin jalan ané melah.” Putu nu mendep. “Pak sing ja ngorahang Putu sing dadi buin magaé di béngkél. Pak tuah mapangapti apang Putu tusing maselselan di duri.” “Tondén kapineh baan Putu, gagaén lén apa ané lakar jemak Putu,” Putu masaut dabdab. “Pak lakar ngraos ajak paman Putu.” Putu kituk-kituk. “Putu sing ja lakar mabalik kema.” Pak Anés ngenyit roko buin akatih. “Pak nawang apa ané rasaang Putu. Nanging sing luung yén Putu terusterusan kakéto. Pak percaya yéning keneh paman Putuné melah.” “Putu suba nawang ento. Sakéwala Putu marasa tusing cocok tekén carané nglémékin Putu. Yén dadi idih Putu, depang Putu dini malu buin akejep sambilang Putu mapineh.” “Oh, dadi. Nguda sing. Kadén suba orahang Pak, kulawargan Pak demen ngajak Putu dini. Nah, jani mangaso malu, manian ajaka buin maraosan.” (masambung…)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan

89


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Satua Cutet

makarantina uling peken kota Désak Madé Yunda Ariésta

Suba duwang bulan I Baglor ngoyong jumah. Gering gumi ulian i virus corona, ngaé ia tusing ngidaang magaé. Krana villa tongosné

magaé

tusing

ada

tamu.

Jani,

anggon

pesai

tuah

ngandelang uling kurenané, Luh Murni ané gagaéné ngaé pésan pindang, lantas adep mekinsan di pisaga ané medagang. Sasukaté I Baglor ngoyong jumah, sesai Luh Murni pragat nguyut. Krana I Baglor gaginané pragat nongosin kasur, masambilang manjer HP.

90


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Bli Baglor, dong dadi ati. Gaginan bliné uling mara kedat mata, kanti ngidemang mata. Tusing kelés-kelés HP-né ento. Tiang iteh magarapan. Da ja tulungina tiang, panak bliné empu ajak meplalian.”

“Luh, adi nyai mabet gati mara bli tusing magaé. Marasa wanén ulian

ngasilang pipis pedidi jani? Pang I Luh nawang, bli nolih HP apang nawang informasi terkini virus corona. Buin pang ngibur, pang sing strés. Né suba aget bli nyak seleg jumah. Sing kemu mai, laut mulih ngaba virus.” Luh Murni tusing mesaut. Marasa ngekoh nganemin I Baglor. ** Kacrita galahé suba semengan. Luh Murni, éncol melaib uling diwangan ngalih Baglor. “Bli tiang lakar ka kota Jani metanja pésan pindang. Dini makejang tusing ada madagang. Anak suba ada koné pedagang di Peken Désa pisaga kena abesik. Ulian ento pedagangé dini makejang lakar matutup malu katelun.” “Mimih Déwa Ratu, maek-maekang suba virusé. Seken to Luh? Bli kal updaté status malu informasi penting ené. Pang makejang waspada. Nyai uling jani suud malu madagang pésan. Apabuin nagih pesu madagang ka peken kota. Ngoyong kanggoang jumah.” “Wé bli, sesai bli ningalin HP ngaku mabet nawang. Kadén bli virus corona cara léak ané bisa ngalih jelema. Ané penting bli ingetang nganggon masker, sing dadi paek jak nak lén. Ada buin besik paling ingetang tiang pabesan uling pak mekel, da pesan amen kondén ngumbah limé, bli ngusud mua. Yén iraga pesu lakar melali mara pelih. Jani gagaén tiang pedagang, tusing ngidaang ngoyong jumah, pesen pak mekel tiang anggon sasuluh.” “Éh Luh.. apa tawang nyai. Pokokné amen nyai tetep nagih madagang joh, ked jumah nyai harus karantina sing dadi ngusud cang.” “Kénkén ja bli ditu, baas suba buin abedik. Yén nu seger magaé tiang lakar magaé. Pengidih tiangé, ajak dogén I Putu Jumah.”

91


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Nyoman Buda Arimbawa 92


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Laut Luh Murni nyerutcut, ngegas nyaluk masker lan hélm, ngaba dagangan ka peken kota. ** Satekané uling peken, I Baglor tepukina klimpang-klimpeng di ampik mukak umahné. “Kénkén bli, adi kenyem-kenyem, tepuk uling sisi. I Putu dija?” “I Putu suba mandus, suba masaré jani. Bli masi suba nyampat tuni. Luh bli ada orahang bedik. Kuota bliné telah Luh. Bli tusing ngidaang nawang informasi kénkén virusé jani di sisi.” “Bli, pipisé ada ngepas. Lakar anggo meli baas, meli darang nasi. Tusing ngelah tiang, mani puan iraga seduk, tusing ngidaang madaran aji kuota. Apa sing lek gelur-gelur nagih bantuan di facebook, pipisé laut ucukang meli kuota tekénang baas,” I Baglor tusing ngidaang masaut apa. Ngénggalang majalan maekin kurenané, lakar ngelut tur ngerayu. “Ngoyong bli! Kénkén abet bliné mara, satondéné tiang ka peken kota. Kadén orain bli sing dadi ngusud-ngusud, tur orain bli makarantina tiang. Jani da malu paek-paek.” Ngalantas I Baglor tusing ngidaang mesaut, marasa lek tur misi gedeg abedik tusing ngidaang naenang. Laut nyépak sampat ané ada di arepanné. Yén kénkén kadén undukné ia meserot ulung. Gedebuag! “Luh Tulung Luh, kedetin bli ulung!” “Bli ampura pesan. Tiang tinut tekén piteked bli. Tiang sing bani ngusud bli, santondéné patblas lemeng.”

Désak Madé Yunda Ariésta magenah ring Karangasem.

93


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Artikel

pésta kesenian bali satmaka bulakan pamikukuh seni budaya Ida Bagus Manuaba

P

ésta Kesenian Bali-PKB sané pamarginipun tambengan mangkin sampun nganjek paletan warsa kaping-41, kawéntenannyané wantah sangkaning wara-nugraha, sih Ida Sanghyang Widhi Wasa. Pidabdab pemarginnyane boya wantah prasida ngicénin tatontonan

makudang ilén-ilén gagilihan, taler nyaksiang asil kerajinan seni saselikan sané méndahan, kakaryanin olih para undagi mwah sangging sané sampun kaloktah kawagedannyané, kapatontonang ring stand-stand paméran selami kamargiang Pésta Kesenian Bali. Kaluwihan sané prasida kacihnayang malarapan PKB sané kamargiang awarsa apisan puniki, pikenohipun nénten wantah ngicénin iburan majeng parajana Bali rauhing Nusantara lan turis jaba negara; nanging sané dahat

94


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

ngangobin pisan, Pésta Kesenin Bali druéné puniki kawéntenanipun yan nirgamayang titiang “satmaka bulakan”; bulakan seni sané ngawinang kawéntenan seni budaya Baliné sayan kukuh lestari saha ngawerdi. Titiang boya ngajum; nanging gumanti asapunika kapastikaannyané. Para seniman Bali akéh madrué reragragan, wantah sangkaning sutindih magehang seni budaya Baliné. Naya upaya wiadin biuha Pemerintah Provinsi Bali nabdabang seni budaya melarapan PKB puniki, wiakti sidi mandi, mawesana sakaluir kekuatan utawi poténsi seni budaya Baliné prasida kaunggahang, wiakti sekadi embahan toya tanpegatan. Rarincikan anyar para pragina, undagi wiadin para sangging druéné kantos mangkin saking ngawit kamargiang duk warsa 1978 sampun lintang, sané karincikang antuk pecak Gubernur Bali, Néwata Prof. Dr. Ida Bagus Mantra, ‘tanwinilang kéhnyané’. Sadéréng Pésta Kesenian Baliné kamargiang, rerincikan anyar sané marupa sasolahan utawi igel-igelané arang pisan kapanggihin ring Désa Pakraman. Dipradéné wénten rerincikan anyar sané kakardiang olih para dedengkot pragina ring sajebag jagat Bali, paling wénten asiki-kekalih; saha déréng janten wénten asiki selami awarsa. Punika taler ring indik kawéntenan tetabuhan, arang pisan wénten rerincikan anyar, napi malih sané marupa tabuh kréasi sané ngalimbak pungkuran puniki. Punika taler majeng kesenian tiosan. Yadian asapunika, nanging patut kaangkenin, mungguing kawéntenan sesolahan wiadin tabuh-tabuh gambelan gong, angklung, gambaran miwah sané lianan sané prasida kakaryanin antuk para maéstro seniné riin, bobotipun gumanti linuwih pisan. Napi sané kaasilang antuk para seniman duké nguni, pastika mataksu. Kamanah antuk titiang, kawéntenan taksunnyané puniki manawi patut kapratiaksayang; napi sané ngawinang kakaryan para leluhuré nguni mataksu

pisan.

Puniki patut

kaanggén catetan-patinget

iraga

sami,

utaminnyané pemerintah Provinsi Bali. Mungguing galahé sané mangkin puniki sekadi slepa polih tekep, pas pisan. Pésta Kesenian Bali sané ngunggahang unteng kayun: ”Bayu Pramana” ngiring

95


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

mangkin angsengan-Sanghyang Bayu puniki ranjingang ring angga sarira soang-soang, utaminnyané Sang Ngawa Rat Jagat Bali rikanjekan puniki Bapak Gubernur Bali sakamiwah para pangabih sami, bayu pramana puniki anggén mayunin sakaluir pidabdab-pidabdab sané karancang, mangda rancangané punika wetu becik mautama mangda wénten kaanggén sepat sikusiku lan sesuluh benjang-pungkur, pamekasnyané olih para yowana druéné sané sampun pastika pacang ngalanturang kauripan seni budaya Baliné kapungkur wekas. Pemerintah Provinsi Bali sané wewengan mangkin sampun madrué kelompok ahli, sinalih-tunggilnyané sampun janten wénten kelompok ahli makudang seniman gagilihan, sané sampun prasida nyihnayang kawagedan lan pangabdiannyané ring Désa Pakraman. Kawéntenannyané puniki wiakti dahat becik mautama pisan, pacang prasida ngabih Gubernur Bali, Bapak Dr. Wayan Koster, M.M. nabdabang seni budaya Baliné nyujurang mangda sayan maju, mataksu, kukuh-lestari, saha tan lémpas ring tata-titi sané manggeh. Sané mangkin ngiring kawéntenan kekuatan sané kadadosang unteng pidabdab pamargin Pésta Kesenian Bali

warsa 2019 puniki, yukti-yukti

kaanggén gagambelan unteng pamikayun ring sajeroning mapakinkin, sampunang dwapara saha tilingang kayuné sami nyokong, mangda Sang Hyang Bayu tan kantos “mayanin” inggian ngardi baya; nanging “mayunin”, micayang kekuatan, ngawetuang angin ngasirsir sané prasida nayuhin, ngicénin kadayuhan sajeroning ngupahayu mwang ngardi bungah pangwerdian seni budaya Baliné. Maosang indik pangwerdian seni budaya Bali, titiang boya ja nasikin segara, kémaon sangkaning tuas wantah wetu saking telenging hredaya, yadian wimuda kalintang, nanging meled manahé mapaungu sematra. Antuk kawéntenan jagaté sané awor tanpa tepi sakadi mangkin pamekas majeng ring anom-anomé sajeroning ngarincikang ortén-orténan anyar, mangda katilikin pisan antuk para dadengkot seni utaminnyané sané sampun kasudi magabung ring sajeroning kelompok ahli. Puniki buat pisan, mangda

96


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

kabungahan pangwerdian sasolahan kesenian tradisional Baliné nénten kantos lémpas ring uger-uger sané manggeh. Iwang sasuduk janten ngawinang wetu baneh utawi soléh kakantenang. Titiang meled manahé mapaungu mangda sampunan kasép-tangkis. Alit-alit wiadin anom-anomé mangkin ton titiang, makéh sané ulap ring padruén anak. Paindikan puniki wantah antes, santukan kadi sesonggané “buka bukité ejohin” pakantenanipun wiakti ngagawokin, kénten taler ring indik seni-budaya; padruén anak tiosan kapikayun setata becik, sané kasuyaktianipun deréng janten; bilih-bilih majeng ring para yowana sané tan kabekelin antuk dasar seni tradisi sané wiakti becik, mawesana durung andel pisan; napi malih sampun kadung dumunan mlajahin utawi nelebang kesenian anak lianan. Anom-anom sané kadi asapuniki janten sada goyah pikayunannyané. Niki patut tatasang pisan mangda sampunang bénjangan wetu pariselsel, sangkaning kaiwangan para panglingsiré nénten ngicénin bekel sepatutnyané. Tambengan mangkin gumanti déréng wénten ton titiang rarincikan anyar sané kantos ngranayang rumasa seletan manahé ngeton, nanging titiang jejeh, dumogi nénten kantos wetu sekadi asapunika. Sané jejehang titiang diasapunapiné para Yowana druéné, seneng ring sané soléhsoléh sangkaning ius jagat. Kémaon yanin sampun gambel tekekang, plekur, tuturin alon-alon; mungguing seni-budaya Baline karuruh olih wong Dura Negara saking doh pisan rauh ka jagat Bali, wantah sangkaning kautaman senibudaya Bali padruén iraga. Yan sampun kadi asapunika pidabdabé, janten cager tan pacang kebablasan baos kadi mangkin. Para seniman Bali saking nguni, gumanti wikan ngadungang seni-seni saking jagat lianan karanjingang utawi kaaworang sareng kesenian wed Bali druéné ngawinang wetu pangus kakantenang.

Yanin

amangkinan

kantenang

titiang

para

Yowanané

kuubanipun déréng wénten sané ngulah laku sajeroning ngarikrikang olaholahan seni. Dipradéné wénten sané nrobos kantos ngranjingang kemajuan teknologi kadi mangkin; sampun madasar pangunadika, sampun kapikayunin

97


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

becik-becik, napi malih makatah Yowanané sané sampun nelebang tuntunan kesenian kantos ring Perguruan Tinggi. Sasukat wénten Pésta Kesenian Bali puniki, makéh sesolahan ring Désa Pakraman

sané sampun ical,

punah sangkaning tan karunguang menawi

sangkaning para dedengkot pragina irika sampun lina, seda utawi padem, kadirasa sampun urugan, prasida malih kagahgah turmaning kalimbakang, wantah sangkaning wéntené pidabdab PKB-né puniki. Punika taler sané marupa reragragan seni kerajinan, maulat-ulatan, kerajinan mas, pérak, miwah kerajinan seni tiosan, panglimbaknyané wiakti ngangobin pisan, saha sampun macihna prasida nincapang kasukertan kauripan parajana ring sajebag jagat Bali. Sangkaning PKB puniki, para seniman druéné taler sayan metu aluspangrasannyané sajeroning ngardi rerincikan anyar, makwéh polih sasuluh saking wiracarita Ramayana mwah Bharatayuda, raris kasobyahang melarapan sesolahan mwang seni kerajinan sané kapamerang ring Pésta Kesenian Bali saha ngelantur setata tanpegatan. Puniki yan kamanah antuk titiang, wiakti luar biasa! Titiang mretiwimbayang pidabdab Pésta Kesenian Bali druéné puniki satmaka bulakan. Mangdané embahanipun sané marupa warna-warni asil kesenian rauhing raragragan sané magéndahan rupanipun prasida teher ngawé rasa kapingon sangkaning taksunnyané, pemerintah mangdané tan surud-surud mapica tuntunan majeng para pragina, para undagi, sangging, tukang gambar mwah seniman lianan pamekas para seniman sané kantun alit-alit wiadin para Yowana druéné sané wantah pacang pinaka panyledi kapungkur wekas. Sané mangkin galahé becik ngulik sapikamkam para panglingsiré, sapunapi pulapali pemarginnyané nabdabang kekaryan mangda asil utawi pikolihnyané mataksu. Mekadi kawikanin, taksun Bali wantah mawit saking sapidabdab para panglingsiré nguni rauhing para senimannyané sedereng ngragragang kekaryan, pastika kariinin antuk ngamargiang parikrama upacara nganutin dresta kadulurin antuk upakara sepatutnyané. Nénten puput rauh irika,

98


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

nyantenang rahina sané becik utawi suba déwasa, nwasén ngawit nabdabang kekaryan taler kautamayang pisan, riantukan

nika sané wantah kabaos

ngwetuang taksu. Paindikan puniki pungkuran sampun sayan karéméhang pisan santukan iusipun nénten langsung karasayang. Nika mawinan makéh sané maboya sangkaning kapikayun tan paguna. Pemerintah Provinsi Bali yanin gumanti tiling nyejerang taksun Baliné, patut ngedabang paindikan kadi puniki, mapaiguman lan makilitan sareng Pemerintah Kabupatén Kota, tambengan nuntun sekaa-sekaa, sanggar-sanggar wiadin kelompok-kelompok seni, sané ngalimbak kantos ring désa-désa ngancut sajebag Bali. Rikanjekan mapica tuntunan mabuat pisan ngunggahang paindikan kawéntenan alaayuning déwasa ring sajeroning pacang nabdabang sekancan kekaryan rauhing ring sajeroning mapaurukan, mauruk napi ja punika; bilih-bilih mapaiketan ring melajah nelebang kesenian. Mawinan sering kapiarsayang ring pambyaran riin, para panglingsiré maosang “jag sing mecaya dadi pagaéné”, punika taler kebaos “jag sing metaksu dadi igel-igelané”; miwah sané lianan. Bebaosan kadi puniki sampun lapah pisan ring pagubugan, santukan kaangkenin wénten déwan taksu sané melingga-melinggih saha madrué pranan irika. Mawinan wénten sané ngojarang, yanin suba katakson, kudianga ja, jag suba melah tepuk, melah pebalih. Santukan PKB-né sampun mabukti kaluwihutamannyané, ngiring kukuhang mangda lantur. Jengahang kayuné sareng sami ngabih pemerintah. Sampunan ampah, yanin ampah mapuara tan ampuh, ampihang ampahé mangda kampehang antuk i angin. Ngiring mabélapati satmaka parayoda mélanin gumi, ngruruh nindihang patuté sujati, ngardi jagaté rahayu, kramané sukerta, adat

seni-budaya Baliné teher ajeg lestari lan

ngawerdi.

Ida Bagus Manuaba, embas ring Gianyar, 14 Januari 1960, meneng ring Jalan Nuansa Hijau Timur – NHT. VI No: 9 Denpasar

99


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Pangawi

i gusti ayu putu mahindu dĂŠwi purbarini

100


Suara Saking Bali

I

Édisi XLVI | Agustus 2020

Gusti Ayu Putu Mahindu Déwi Purbarini, SS, embas ring Tabanan, 28 Oktober 1977. Ngeranjing Kuliah Sastra Indonésia ring Fakultas Sastra Universitas Udayana Dénpasar kantos puput tur polih gelar sarjana sastra

(SS) Indonésia, 8 Méi 2004. Puisin-puisinnyané kamuat ring Tabloid Wiyata Mandala, Bali Post, Majalah Buratwangi, Canang Sari. Ragané nanin dados cover majalah gumi Bali “Sarad” (édisi no.19, Juli 2001). Taler kamuat ring buku “Bali Tikam Bali” kakawian Gdé Aryanatha Soéthama ring kepik (halaman) 86 sané mamurda ‘Cuntaka’ Luwes Saja (hal.87). Mangkin dados dosén Sastra Indonésia ring IKIP PGRI Dénpasar muang FKIP Mahasaraswati Dénpasar. Risamping ngemong dados pangemban majalah sastra remaja “Akasa”, Sanggar Sastra Remaja Indonesia (SSRI) Bali ring Tabanan. “Apang ja Bisa Masekolah” satua bawak (cerpén) ragané polih juara harapan I pacentokan nyurat satwa Bali sajebag Bali (1994). “Lombok Yang Bali” satua bawak indik papelesiran pacentokan saking Bali Post, polih juara II (1995). “Dara Dalam Botol Perahu”, juara harapan I pacentokan nyurat puisi sawewengkon Bali ring ‘Pekan Orientasi Kelautan’ Dénpasar (1999). Puisin ragané “Bulan di Kamar Transparan” munggah ring “Antologi Puisi Getar II”, Kota Batu, Malang (1996). Lian ring punika pupulan puisi dané sané ngaenggahang murda “Bulan di Kamar Transparan” kamedalang olih Pusat

101


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Balai Bahasa Dénpasar (2006). Ngelantur pupulan Puisi Bali anyar mamurda “Taji”, sané kaarsayang olih majalah sastra Bali anyar “Buratwangi” Ngawi Sastra Indonésia marupa puisi lan cerpén ngawit ring majalah Era SMP Negeri 2 Tabanan (1989-1991). Ketua Rédaksi majalah Widya, SMA Negeri 2 Tabanan (1994-1995). Dados Staf Rédaksi majalah Kanaka, Fakultas Sastra lan tabloid UKM Akademik Universitas Udayana Dénpasar (19961997). Nyarengin diklat Jurnalistik ring Dénpasar, Yogyakarta lan Malang (1995, 1996, 1997). Sejaba punika nanin sareng Sanggar Purbacaraka. Paling ngelangenin rikala masa TK lan SD (1982-1988) sering masolah ring TVRI Dénpasar sajeroning acara “Aneka Ria Safari Anak-anak Nusantara.” (*)

102


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

Kamus

kamus bali – indonesia 1

an.jur, an.jur.ang v acungkan; acukan; an.jur.anga v diacungkannya; diacunya; an.jur.in v acungi; an.jur.ina v diacunginya; diacunya: ~ lelipi diacunginya ular; ka.an.jur.ang (kan.jur.ang) v diacungkan (oleh); diacukan (oleh); ka.an.jur.in (kan.jur.in) v diacungi (oleh); ma.an.jur-an.jur.an (man.jur-an.jur.an) v mengacung-acungkan dua ekor ayam agar berlaga di sabung ayam; ngan.jur.ang v mengacungkan sst untuk menakut-nakuti; pa.ngan.jur n pemuka

2

an.jur, an.jur.an n anjuran; saran; nasihat; ajakan: ~ pamerintahĂŠ patut

laksanayang anjuran pemerintah wajib dilaksanakan; an.jur.ang v anjurkan; sarankan; an.jur.anga v dianjurkannya; ka.an.jur.ang (kan.jur.ang) v dianjurkan (oleh); disarankan (oleh);

103


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

ngan.jur.ang v menganjurkan; menyarankan: guruné ~ apang muridé nabung para guru menyarankan agar muridmurid menabung an.jut, man.jut.an v terangkat ke atas; an.jut-an.jut v terasa diangkat-angkat ke atas; an.jut.ang v angkatkan ke atas; an.jut.anga v diangkatkannya ke atas; ka.an.jut.ang (kan.jut.ang) v diangkatkan ke atas (oleh); ngan.jut.ang v mengangkatkan ke atas anom Asi a muda; remaja Anom.an n Hanoman; kera putih dl Ramayana an.re.sang.sia v tidak mementingkan diri sendiri an.ta n batas akhir An.ta.bo.ga n raja ular di bawah tanah (dl mitologi) an.tah a dalam: -- puri dl istana an.ta.ka v meninggal an.ta ka.ra.na sa.ri.ra n badan yg lebih halus dr pd suksma sarira an.tar a siap sedia an.ta.ra n antara an.ta.rik.sa n antariksa; ruang angkasa an.ta.wa.li → kantawali an.ta.ya, man.ta.ya 1 v melahirkan anak; 2 n makhluk yg berkembang biak dg melahirkan anak (spt babi, manusia, dsb) an.té n 1 rantai; 2 pembungkus mayat dr rotan/bambu; an.té.na v dirantainya: cicingné ~ anjingnya dirantainya; an.té.nang v rantaikan; an.té.nanga v dirantaikannya; an.té.nina v dirantainya; an.tén.in v pasangi rantai; ka.an.té (kan.té) v dirantai (oleh);

104


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

ma.an.té (man.té) v terantai; ngan.té v merantai: ipun ~ cicing dia merantai anjing 1

an.teb a berat; an.teb.an a lebih berat: masé ~ tekén tembagané emas lebih berat dp tembaga; an.teb.ang v perberat; an.teb.anga v diperberatnya; ka.an.teb.ang (kan.teb.ang) v diperberat (oleh); ka.an.teb.anga (kan.teb.anga) v diperberatnya (oleh); ma.an.teb (man.teb) a berat; ngan.teb.ang v bertambah berat

2

an.teb, nganteb v mempersembahkan sajen (oleh pemangku); an.teb-an.teb.an n cara mempersembahkan; an.teb.ang v persembahkan; an.teb.anga v dipersembahkannya; ka.an.teb.ang (kan.teb.ang) v dipersembahkan (oleh); ngan.teb.ang v mempersembahkan

an.teg, an.teg.ang v sampaikan; an.teg.anga v disampaikannya; ka.an.teg.ang (kan.teg.ang) v disampaikan (oleh); ngan.teg v sampai: ia mara ~ ditu dia baru sampai di sana an.tek v cabut; an.teka v dicabutnya; an.tek.anga v dicabutkannya; ka.an.tek (kan.tek) v dicabut (oleh); ka.an.tek.ang (kan.tek.ang) v dicabutkannya (oleh); ma.an.tek (man.tek) v tercabut; ngan.tek v mencabut: tiang – padang teki saya mencabut rumput teki; ngan.tek.ang v mencabutka

105


Suara Saking Bali

1

Édisi XLVI | Agustus 2020

an.tem n sasaran; yg dicari; tujuan: ené ané mula -- keneh tiangé memang

inilah yg menjadi tujuan saya; an.tem.an n tujuan; sasaran; an.tem.ang v tujukan; sasarkan; an.tem.anga v ditujukannya; ka.an.tem.ang (kan.tem.ang) v ditujukan (oleh); ngan.tem.ang v menujukan 2

an.tem v pukul; hantam; an.tema v dipukulnya; dihantamnya; an.tem.ang v pukulkan; hantamkan; an.tem.anga v dipukulkannya; dihantamkannya; an.tem.in v pukuli: ~ suba apang beseh pukuli saja biar bengkak; an.tem.ina v dipukulinya; an.tem-an.tem.an n cara memukul; ka.an.tem (kan.tem) v dipukul (oleh); dihantam (oleh); ka.an.tem.ang (kan.tem.ang) v dipukulkan (oleh); dihantamkan (oleh); ka.an.tem.in (kan.tem.in) v dipukuli (oleh); ma.an.tem (man.tem) v terpukul; ma.an.tem-an.tem.an (man.tem-an.tem.an) v berpukulan; ngan.tem v memukul; menghantam; ngan.tem.ang v memukulkan; menghantamkan; ngan.tem.in v memukuli

an.tén n mempelai; pengantin; an.tén.ang v nikahkan: neked jumah jeg~ sampai di rumah nikahkan saja; an.tén.anga v dinikahkannya; ka.an.tén.ang (kan.tén.ang) v dinikahkan (oleh); ngan.tén v menikah: cenik-cenik suba ~ kecil-kecil sudah menikah; ngan.tén.ang v menikahkan; pa.ngan.tén n mempelai; pengantin

106


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

an.ten n adik (dl karya sastra) 1

an.teng n kemban (kain penutup dada untuk wanita kalau berpakaian adat); an.teng.ang v kembankan; pakaikan kemban; an.teng.anga v dikembankannya; an.teng.in v pasangi kemban; an.teng.ina v dipasanginya kemban; ka.an.teng.in (kan.teng.in) v dipasangi kemban (oleh); ma.an.teng (man.teng) v berkemban: jegeg pesan ia ~ barak ia cantik sekali berkemban merah; ngan.teng.in v memasangi kemban

2

an.teng a rajin: -- pesan anak cerik ento magaĂŠ anak kecil itu sangat rajin

bekerja; an.teng.ang v rajinkan: ~ raganĂŠ magaĂŠ rajinkan dirimu bekerja; an.teng.in v rajinlah; ngan.teng.ang v bertambah rajin; pa.an.teng.in (pan.teng.in) v lebih rajinlah: ~ magaĂŠ apang sayanganga ajak bosĂŠ lebih rajinlah bekerja agar disayang oleh bosmu an.tep, an.tep.ang v tumbukkan; an.tep.anga v ditumbukkannya; kan.tep.ang v ditumbukkan (oleh); ma.an.tep (man.tep) v tertumbuk; ma.an.tep.an (man.tep.an) v tertumbuk (pd): gidatnĂŠ ~ di tembokĂŠ dahinya tertumbuk pd tembok; ngan.tep.ang v menumbukkan; pa.ti.an.tep v tertumbuk ke sana kemari 1

an.ti v tunggu; an.ti.ang v tunggulah: ~ tiang ditu tunggulah saya di sana; an.ti.anga v ditunggunya; ka.an.ti.ang (kan.ti.ang) v ditunggu (oleh);

107


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

ngan.ti v menunggu: ia ~ ditu dia menunggu di sana; ngan.ti.ang v menunggu; pa.ngan.ti-an.ti adv untuk sementara 2

an.ti n tumbuhan sj perdu an.ti.ga Asi n telur an.tih v pintal benang dg jentera; an.tiha v dipintalnya; ka.an.tih (kan.tih) v dipintal (oleh); ma.an.tih (man.tih) v terpintal; ngan.tih v memintal; pa.ngan.tih.an n roda pemintal benang; jentera an.ting, an.ting-an.ting n perhiasan telinga yg digantungkan pd cuping telinga; anting- anting; an.ting-an.ting.in v beri beranting-anting; an.ting-an.ting.ina v diberinya beranting-anting; ka.an.ting-an.ting.in (kan.ting-an.ting.in) v diberi beranting-anting (oleh); ma.an.ting-an.ting (man.ting-an.ting) v beranting-anting; ngan.ting-an.ting.in v memakaikan anting-anting (pd)

1

an.tok v tumpu; an.tok.in v beri bertumpu; an.tok.ina v diberinya bertumpu; ka.an.tok.in (kan.tok.in) v diberi bertumpu (oleh); ma.an.tok (man.tok) v bertumpu; ngan.tok.in v memberi bertumpu

2

an.tok n penutup; an.tok.in v beri berpenutup; an.tok.ina v diberinya berpenutup; ka.an.tok.in (kan.tok.in) v diberi berpenutup (oleh);

108


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

ma.an.tok (man.tok) v berpenutup; ngan.tok.in v memberi berpenutup 1

an.tol v sambung; an.tol.ang v sambungkan; an.tol.anga v disambungkannya; an.tol.in v beri penyambung; an.tol.ina v diberinya penyambung; an.tol-an.tol.an n sambungan yg tidak kuat; ka.an.tol.ang (kan.tol.ang) v disambungkan (oleh); ka.an.tol.in (kan.tol.in) v disambungi sst; ma.an.tol (man.tol) v berpenyambung; ngan.tol.ang v menyambungkan; ngan.tol.in v menyambungkan (pd)

2

an.tol n rambut cemara; an.tol.in v kenakan rambut cemara; an.tol.ina v dikenakannya rambut cemara; ka.an.tol.in (kan.tol.in) v dipasangi rambut cemara (oleh); ma.an.tol (man.tol) v memakai rambut cemara; ngan.tol.in v mengenakan rambut cemara (pd)

an.tos v tunggu: -- malu tunggu dahulu; an.tos.ang v tunggu; an.tos.anga v ditunggunya; ka.an.tos.ang (kan.tos.ang) v ditunggu (oleh); ngan.tos.ang v menunggu

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-IndonÊsia Édisi Ke-3 sanÊ kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

109


Suara Saking Bali

Édisi XLVI | Agustus 2020

110


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.