Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
i
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
ii
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Daging Jurnal Lawat-lawat Tunangan (IGA Dharma Putra) Wawancara Embas Ping Kalih Saking Madé Sanggra Satua Cutet Titiang (I Nyoman Tusthi Éddy) Caleg (I Wayan Widiastana) Iwang Titiang Néwék (AA Gedé Jelantik) Satua Terjemahan Kunang-kunang (Hamsad Rangkuti) Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Puisi Bali Puisi-puisi I Ketut Sandiyasa Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta Puisi-puisi I Putu Ady Setya Mahardika Satua Masambung Lontar Kala Ireng (10)--I Madé Sugianto Subali Sugriwa (3) Pidato Ngarajegang Jagat Bali Madasar Antuk Tri Semaya (Ida Ayu Putu Kartika, S.Pd., M.Pd.) Geguritan Bongking Gegonjakan Anak Bapak di Culik (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Kamus Kamus TTS Kartun
1
2 5 8 13 19 26 35 38 44 48 52 58
70 74 77 79 82 84
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Lawat-lawat
Tunangan IGA Darma Putra
E
da nakonang tunangan ajak anak ané tusing ngelah. Yén pengkung, bisa maan pasaut sigug misi begug. Eda pelihanga yén suba kadung pasautné nyemah-nyemah. Suba lantas keto, orahang timpalé tusing
ngerti macanda. Nyén sujatiné ané tusing ngerti? Ané matakon apa ané masaut? Nyén nak sing ditu, eda ento runguanga. Ané suba seken-seken tinglas, cutetné eda matakon ané boya-boya ngajak anak. Apa buin misi nakonang buin pidan ngantén. Kondén karuan timpalé demen atiné takonanga kéto. Nyén nawang, di tengahan basangné bisa madidih jeg uledan. Ditu suba gantiné lakar pesu munyi ané tusing dadi dingehang aji kuping. Yén suba biasa ningehang munyi nyangket-nyangket, jeg takonang dogén. Sakéwala tiang tusing milu tanggung jawab. Anak ané buka keto bisa seneb basangné nepukin anak lénan magelut di duur montoré. Bisa uledan basangné nepukin setatus di media sosial mesramesra, misi ngorahang need you badly, need you badly. Kondén punyah bisa pesu utahné. Ida Jaratkaru, kanti suba kelih tusing madué gegélan santai dogén. Geleng ja ida malajahang angga, uli paplajahan biasa kanti paplajahan ané tusing biasa. Kanti ida bisa pesu mulih ka swargan nyekala. Ida yén ka swargan
2
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
tusing misi ngalih ijin, apa buin misi mayah cara macelep mabalih konsér. Mirib ida suba maan surat luar biasa uli ida batara Indra. Kéto masih, ida suba caluh ka neraka. Tusing ada watek Yamabalané ané bani ngusak-asik. Ditu lantas ida manggihin lelangitidané magantung di tiing petungé. Koné ulian ida kondén ngantén! Béh… Sakéwala ento anak satua. Bisa saja, bisa masih seken-seken saja. Dadi gugu, dadi masih tusing. Nyak gugu, nyak tusing, ento keneh-keneh padidi dogén. Yén ngugu luung, yén tusing masih patuh luung. Tusing ada rugi, tusing ada untung. Lén Ida Jaratkaru, lén masih iraga. Émangné suba nyak ngidang patuh buka kéto kasidiané? Yén tusing nyidayang nyautin, dong déwéké padidi takonang. Anak liu sajan matuh-matuhang ukudan cara di satua-satuané ilu, apa buin misi milu-milu. Koné apang nyak nugtug pamargin lelangit. Tusing tawanga ané tugtuga suba joh sawat dija kadén. Apa buin nugtug milih-milih. Nuju ané jelé tur misi jaen, élah nugtug, disubané orain nugtug ané luung misi kéwehan, ilang kitané. Cutetné, eda patiluplup yén ada anak nakonang kéné kéto. Seken-sekenang malu ningehang patakon anak. Ulian apa ia matakon, suba kéto yén sautin lakar ngudiang. Anak magenepan ada di guminé nénénan. Ada ané matakon ulian seken-seken dot nawang. Ada masih ané matakon, ulian apang maan matakon dogén. Suba seken sautin, ia ané ngelén-ngelén. Ané paling soléh, ada anak matakon apang maan nyautin padidiana. Apa buin ané soléhan tekén ané buka kéto? Apa kadén! Clebingkah batan biu, gumi linggah ajak liu. Adané dogén gumi, magenepan idup dini. Sakéwala, anak ané soléh tusing nawang raganné soléh. Dikénkéné bisa ané keto ngadén anak lénan soleh. Raris pamuputné saling kaden. Mesib cara anak buduh ngetarang timpalné buduh. Sujatiné sera panggang sera tunu. Nyak masih mesib cara I Dagdag ngorahang I Kélor koné soléh. Ngudiang ada tumuwuh ané gedé punyané, sakéwala donné sriningsrining cara punyan tabia ané lemet. Yén badingang, I Kélor koné ngorahang I
3
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Dagdag ané soléh. Ngudiang ada tumuwuh magaang buka kéto di tanahé, cara tusing med-med idup magaang buin misi pules dogén. Anak seken raos panglingsiré, pabeneh didian kondén karuan dadi anggon ajak liu. Ento mawinan, tusing pantes rasané magenep bakat runguang. Edaké ngarunguang anak lénan, ngarunguang angkihan padidi suba tusing nyidayang. Yén bindan kadén angkihané lakar malecat masih tusing tawang seken. Ané ngaku-ngaku nawang dong liu. Pasautné lantangan tekén pajalan tukad. Cutetné, yén ada anak matunangan, baangin dogén. Apa buin ia matunangan pada-pada demen, suba pantesné, tur luh-muani. Mulan keto swadharman anake idup. Yén ada anak ané kondén matunangan, masih baangin. Buka dua pada-pada ngelah itungan padidina. Tusing dadi patuhin, tusing masih dadi patuh-patuhang. Idup ajak liu, pada-pada ngaba jalan idup padidi. Yén ada bangkén dongkang di sisin margané, eda runguanga. Sagét dot ngarunguang, dong kanggoang padidi dogén tuyuh ngitungang. Eda misi ngajak-ngajak. Patuh cara anak mamona brata kayang nyepiné. Siep dogén. Sakéwala apang seken-seken mamona. Eda nguluk-nguluk déwék padidi. Ngorahang nyepi, sakéwala bibihé tusing sepi-sepi.
IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”
4
Wawancara Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Embas Ping Kalih Saking Madé Sanggra
Foto Istiméwa
I Madé Suarsa wantah pangawi sastra Bali modéren sané embas ring Banjar Gelulung, Désa Sukawati, Kecamatan Sukawati, Kabupatén Gianyar, 15 Méi 1954. Dané wantah oka saking pangawi sastra Bali modéren I Madé Sanggra (almarhum), putra kaping kalih saking pitung raka rai. Dané
5
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
masekolah ring SPG Negeri Dénpasar warsa 1972, lan sausan punika dané nglanturang masekolah ring PGSLP Negeri Dénpasar warsa 1974, raris masekolah ring Fakultas Sastra Universitas Udayana Jurusan Sastra Indonésia warsa 1975 kantos lulus dados sarjana sastra Indonésia warsa 1981. Warsa 1986 ngalanturang masekolah ring Jurusan Humaniora Fakultas Pascasarjana Universitas Gadjah Mada Yogyakarta tur tamat warsa 1988. Ngawit warsa 1983 dané dados dosén ring Fakultas Sastra Universitas Udayana. Dané nyurat makudang-kudang satua cutet, puisi, ésai, geguritan, miwah prosa liris. Kakawian-kakawian dané akeh kawedar ring surat kabar minakadi Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), miwah sané lianan. Lianan ring punika, dané taler dados pembina ring makudang-kudang sekaa santi. Dané ngamolihang rancagé ping kalih, inggih punika ring warsa 2005 antuk pupulan puisi “Ang Ah lan Ah Ang”, lan warsa 2007 antuk pupulan puisi “Gdé Ombak Gdé Angin”. Rikala acara bedah buku Bir Bali kakawian I Madé Sanggra ring Penggak Mén Mérsi, Buda (20/6/2018), Suara Saking Bali polih wawancara sareng Madé Suarsa. Dané wantah penerus reramannyané ring widang masesuratan. Nénten ja pinaka putra kandung kémanten, Suarsa wantah putra sané embas sangkaning kakawian Madé Sanggra.
Duk pidan Bapak ngawit masesuratan? Tiang ngawitin nyurat sangkaning sering ngawacén tulisan Bapak (Madé Sanggra) rikala SD. Rikala SMP tiang ngawit masesuratan, nanging kantun nganggén Basa Indonésia.
Sasuratan marupa napi sané kapertama Pak? Puisi. Nika daweg SMP kanikain makarya puisi olih gurun tiangé ring sekolah, yén wénten timpalé sané ten bisa ngaé puisi, tiang sané ngaénang. (dané kedék nyatuaang indiké puniki).
6
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Yéning makekawian nganngén basa Bali sapunapi? Kasuén-suén, krana tiang sering masesuratan, ngawit warsa 1972-1973 punika raris tiang makarya sastra daerah kantos mangkin.
Yén ring sastra Indonésia bapak ngawitin antuk puisi, ring sastra Bali pateh? Nggih pateh, tiang ngawitin antuk makarya puisi.
Puisi mabasa Bali sané kapertama napi Pak? Sané kapertama mamurda Kulkul Kubu lan Kulkul Banjar, nika dimuat ring buku puisi sané sampun terbitang tiang.
Indik kruna sakadi maceki lan maca kidung, nika sapunapi Pak? Sapunapi carané mangda polih basa sané becik sakadi punika? Nika Darma Putra (Prof Dr Nyoman Darma Putra) nganikaang napi nika, tiang lali. Nika mawinan polih Rancagé 2005 miwah 2007. Yéning Bapak tiangé polih Rancagé 1998 sareng Pak Manda.
Mangkin sedek nyurat napi Pak? Makarya napi ja, macem-macem. Nulis geguritan wénten, macem-macem.
Wénten cakepan sané pacang katerbitang mangkin? Sané sampun terbit kumpulan cerpén Whraspati Kliwon, wau terbit niki. (sup)
7
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Satua Cutet
Titiang Wastan tiangé I Tusthi. Kocap wastan tianga wénten smertin ipun. Nanging tiang nénten pisan naen renga ring wastan tiangé. Sasampun tiang ngaranjing ring SMA bapan tiangé naen mabaos sapuniki:
8
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
“
Man cai aget numadi sasubané bapa sida nuptupang pangupa jiwa. Ulian bapa ngamertani, laut madagang ajak mémén cainé; bapa sida munduhang tur mukti padagingan. Lekad lantas cai.
Bapa ngadanin cai l Nyoman Bagus, sawiréh bapa meled pesan ngelah
panak muani. Apa buin kabenengan cai sada makelus bagus. Kulit cainé putih, peliat cainé serdah. Mémén cainé kaliwat sayang tekén cai sawiréh patuh pakenehané cara bapa; peturu meled ngelah panak muani. Unggah-unggahan di pratitiné kawekas cai lakar dadi anak penter, temes malajah masastra, tur dueg ngeraos.Sajaba ento ada masih unggah-unggahan cai lakar katibén céda aban cai satunggun tuuh. Ban legan bapané ngelah panak muani, keneh bapané kasalimur; ngengsap bapa tekén unggah-unggahan pratitiné ané ala. Ento makada yadian jani cai mawak céda tusing pesan bapa taén maselselan. Ada ané makada bapa makleteg di keneh abedik, yén cai matetagihan tekén bapa utawi i mémé tusing pesan dadi embuhin. Apang kaisinin ja pangidih cainé. Yén madaar apang mebé liu ané jaen-jaen. Mapenganggo apang sarwa melah. Tetagihan cainé ané sarwa muken. Kéwala mémén cainé begbeg lega nuukin budin cainé. Ento sangkan bapa ngentinin adan cainé dadi Nyoman Tusthi. Cihna liu gati ané melah-melah budiang cai anggon ngaleganin keneh.” Mapangsegan manah tiangé wau miragi lalintih wastan tiangé. Wau tiang nyet ring manah, baos bapan tiangé yukti pisan. Yakti akéh pisan tetagihan tiangé ring mémé bapa; nénten naen ngamanahin katuyuhan mémé bapa. Mémén tiangé begbeg lega nuukin pangidih tingé; jantos tiang kadalon nuukin indria. Nyaluk wengi wénten sawetara pukul solas tiang durung nyidaang pules; kantun pusang mlasak ring baléné. Tiang marasa wangla nyakitin mémé bapa antuk akéhé matetagihan.
9
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Nénten marasa yéh paningalan tiangé ngetél nyawangang mémén tiangé magepu seraina ngubuh bawi tur madolan, mangda wénten anggéna nuukin indrian tiangé. Nawi antuk lelehé masesawangan pamuput tiang pules. * Semengan
sawetara
pukul
pitu
tiang
makarya
wédang
ka
pawaregan. Mémén tiangé sedek gipih maratengan. “Man mémé tondén nyeduhang cai kopi.” “Nah, tiang jani ngaé pedidi.” “Endén malu, kondén ada timpal kopi. Ada keladi melablab dogén.” “Nah ento keladiné kanggoang tiang.” Tiang ngetonin mémén tiangé bincuh sada gugup, kéwanten nénten mabaos. Nawi antuk tumbén ngetonin tiang nyeduh wédang pedéwékan.Tiang taler mendep. Tiang ngawédang ring balé pawaregané alon-alon; jantos nelasang keladi kalih bulih.Usan ngopi tiang ngumbahin cangkir wédangé. Ngawit duk punika tiang nénten malih banget matetagihan ring mémé bapa. Satunggil jagi matetagihan makleteg manah tiangé sawiréh éling ring déwék sampun kalintang ageng ngamargiang sané mawasta Asta Tusthi. * Duk libur panerimaan raporé tiang ngantukang panganggon tiangé petang setél sareng sepatu tigang pasang. Tan dumadé mémén tiangé matakén. “Man dadi aba mulih pakaéan jak sepatuné?” “Apang bedikan tiang ngumbah pakaéan jak nyemir sepatu. Tiang sayan répot malajah, sawiréh bin nem sasih lakar ujian.” Mémén tiangé mendep sawiréh nénten uning kasujatiané sané dados dadalan tiang ngantukang pakaéan. Satunggil tiang ngeton nué pakaéan akéh manah tiangé osah. Marawat ring matan tiangé mémén tiangé ngadol bawi saréng ulih-ulih abian jagi anggéna numbasang tiang baju, celana, lan sepatu sané becik; anggén tiang ngulurin indria sajaba anggéna ka sekolahan.
10
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
11
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
* Wengi punika sada mabuat pisan mémén tiangé mabaos ring tiang. “Man, apa cai ngambul tekén mémé; dadi jani cai ningkes gati. Masekolah ka kota ngaba pakaéan tuah petang setél, sepatu telung pasang. Ibi dugas madaar tengainé saja ja mémé sépanan nyakan; kanti cai madaar mabé taluh ajak jukut bayem dogén.” “Ah sing, ngudiang ngambul. Tiang sing dadianga tekén guru olahragané madaar bas kopa. Madaar apang anyukuha kéwala dedarané ané masari melah. Upami taluh, jukut-jukut.” “Dadi guruné milu ngurus dedaran murid?” “Tiang dadi atlét adana Mé. To cara anaké ané olahraga di lapangan. Tiang kar adokanga malomba kén guruné. To mekada tiang sing baanga kopa tur ngerapu madaar. Cara senggaké mertané bisa matemahan wisia. Bas liu madaar sakit dadinné.” “Oo kéto. Nah kéto kanggo ja cai. Mémé sing nawang urusan pelajahan di sekolahan.” Lega manah tiangé, mémé bapan tiangé nénten tangeh ring sané ngawinang manah tiangé makibeh. Sedeng becika taler tiang mula dados atlét. Nanging sané sujati pisan ngawinang manah tiangé makibeh mangda tiang nénten sarat nikul panagih indriané sané katut ring wastan tiangé; I Tusthi. *
Amlapura, 2013
Nyoman Tusthi Éddy embas ring Dusun Pidpid, Abang, Karangasem, Bali, 12 Désémber 1945. Polih piagam memajukan sastra Bali anyar saking Sabha Sastra Bali warsa 1999, hadiah sastra Rancagé warsa 2004 antuk jasa, lan warsa 2009 malih ngamolihang hadiah sastra Rancagé antuk pupulan puisi Bali modérennyané sané mamurda “Somah (2008).”
12
Suara Cutet Saking Bali Satua
Édisi XXIX | Maret 2019
Caleg Mara galang tanah krama Banjar Sasihé suba mabyayutan. Makisi-kisi luh muani masatua. Ada ané sambilanga ngidu di malun jalikané, ada ané sambilanga nyiup kopi. Ada masi ané sambilanga maang ngamah kucit. Ada masi sambilanga ngarit di abianné. Makejang cutetné krama banjaré nyatuaang indik ané tunyén. Mabarengan ajak endag matanainé kramané ngancan inguh, inguhné tuah inguh nyatuaang timpal. Ané anggonanga bantang satua tuah unduk ané nibenin Putu Darma.
13
Suara Saking Bali
M
Édisi XXIX | Maret 2019
ara ibi peteng Putu Darma mepésta di jumahné. Putu Darma ngadakang minum-minum. Minumané sing kanggo tuak utawi arak. Minumané tuah bir. Makudang-kudang kerat bir suba
telahanga tekén Putu Darma ajak timpal-timpalné. Lén tekén ento ia ngupah jogéd uli Buléléng. Jogédé ramé pesan. Jeg ketog sémprong krama banjaré mebalih ka jumahné Putu Darma. Liu masih ané mebalih uling banjar lén. Kudang pipis kadén telahanga tekén Putu Darma petengé ento. Meli bir, nampah kambing, kéto masi ngupah jogéd, sada jogédé ané ngetop, sinah liu upahné. Ada nyambatang telah telung dasa juta anggonanga petengé ento. Nanging Putu Darma sing peduli, jani ia dadi CALEG. Tur jani ia CALEG sukses maanang. Putu Darma lolos kal dadi anggota DPRD Kabupatén. Mara ipuan KPU kabupaténé ngumumang Putu Darma maan suara liu, tur lakar dadi anggota DPRD. Munyi gending jogéd, lanturang musik jedag-jedug, dikénkéné lagu dangdut mamunyi ngempekin kuping. Liu krama banjaré sing yidaang sirep ulian uyut dijumahné Putu Darma makalemah. Jam setengah lima semengné sagét munyin musik engsek tur kasendeinin suara anak ngeling pekeraik. Kurenané Putu Darma ngeling graong-graong, kéto masi pianakné ngeling sig-sigan. Putu Darma CALEG sukses, ngeséksék di kamar mandi. Bungutné béngor, lima lan bais kekeh. Kéto isin satua krama Banjar Sasih uling mara galang kanti maganti peteng buin teka. *** “Mara kurnan tiyangé teka uli rumah sakit. Jani Putu Darma sakit sanget, sing nyidaang mamunyi. Yén takonina tekén perawaté pesautné tuah abesik, CALEG, caleg caleg,” kéto Luh Jati neretet mamunyi cara kedis cerukcuk. Ané ningehang tuah angut-angut. “Men, yén cara dokter kénkén koné penyakiné Luh?” mamunyi Luh Natri sambilanga iteh ngesoh busung anggon ngaé canang. “Gejala struk koné.”
14
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
15
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
“Ngénkén struk, men jani ba dadi CALEG ané menang,” Mén Kari milu masih nyatua. “Yén cara tiyang, Putu Darma ento jeg amah Léak.” “Usss, ampahang mamunyi Luh.” “Bisa masih kesisipan leluhurné. Kadén pidan iya ngadep carik warisan. Mémé-bapané meblasinang carik 75 are jani ba konyang adepa tekén Putu Darma. Suud ngadep carik meli mobil éxpander, meli motor Harléy. Tolih ento pepayasan kurenané magéloran emasné. Ento ulian ngadep carik.” Mara kéto munyiné Luh Jati sagét teka anak muani macelana péndek ngango baju singlét duén. Prajanian siep ané nyatua ditu. “Bli Kolok. Kal meli apa Bli?” Luh Natri dagangé ditu matakon. Kutakkuti jerijin anak muaniné ento nujuang sampo ajak sabun. “Pedalem gati Bli Kolok, mara kéto lacurné sing bisa ngraos, sing nawang sastra sing runguanga tekén Putu Darma. Tanah warisan adepa, Bli Kolok sing baanga duman anang apésér. Putu Darma ngaé umah matingkat ulian ngadep tanah, Bli Kolok di tegalé kubuné mabedég tiing. Mula seken nak beler jelemané ento,” kéto Luh Jati mamunyi disubané anaké ento ilang. Disubané ningehang munyin Luh Jati, Mén Kari makenyem di keneh doén, sing juari ngédéngang kenyem di aep Luh Jati. Mapan Mén kari tatas tekén unduké ipidan, telung tiban Luh Jati anggona tunangan tekén Putu Darma. Pedas sakancan berek lan miik pajalan Putu Darma tawanga tekén Lu Jati. *** Wayan Pait kéto adané. Nanging krama Banjar Sasih liunan ngaukin iya I Kolok. Sawiréh Wayan Pait tusing bisa ngraos. Iya lekad dugas GESTAPU-né. Di jalan lakar ngungsi méméné Wayan Pait ngalekadang. Sing ada nulungin dugasé ento. Suba makelo mara teka kurenané nulungin. Ditu lantas I Wayan adanina Wayan Pait. Wayan Pait anak jemet, iya kereng magaé. Sekancan geginané di tegalé bisayanga. Kéto masih gaginan di cariké Wayan Pait masih bisa nyemak. Uli
16
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
cerik iya tukang ngangon. Méh, ada nenem iya ngangon sampi. Krana kolok iya tusing asukanga tekén bapané. Ento makerana Wayan Pait sing nawang nulis lan maca. Lén pesan ajak adiné Putu Darma. Putu Darma lekad limang tiban disubané Wayan Pait lekad. Putu Darma asukanga, SD, SMP, kanti SMA tekén reramané. Liu sampi ubu-ubuan Wayan Paité adepa tekén reramané anggon biaya Putu Darma masekolah di Kota. *** Ayu Arsani, kéto adan kurenané Putu Darma. Ayu Arsani anak luh uli kota. Iya matemu Putu Darma dugasé bareng-bareng malajah di SMA. Ditu Ayu Arsani lan Putu Darma ngiket semaya. Ayu Arsani negak di malun jendéla, peningalné nolih kurenané di kasuré mesaré. Ipidan kurenané tuah anak muani paling ganteng buin bagus, bayu gedé jani malénan. Sukaté ipidan ulung di kamar mandi kurenané sing bisa ngudyang. Ngenceh di kasuré, meju masih di kasuré. Yén takonin pesautné tuah banban tur badil CAALEG, CALEG, lan CALEG. Tuah Kruna CALEG duén ané nyidaang sabatanga. Ulian kéto jani Putu Darma buung dadi Anggota Législatif, dadi anggota DPRD Kabupatén. Ayu Arsani masih buung dadi kurenan DPR, panakné masih buung dadi panak DPR. Sing ada mobil dines, perjalanan dinas, pis kéné, pis kéto ané pepes sambatanga baan timpalé ané suba negak dadi anggota DPRD. Tileh ané jani Putu Darma dadi CALEG, calon législatif. Buina jani mobil éxpander suba maadep anggon maubad. Yén dugasé pidan sai anaké teka ka jumahné. Adé ngidih tulung, aliang bansos, aliang sumbangan, ada masi nagih aliang suara dugas pemilihan Kepala Désa, pemilihan Bupati lan pemilihan Gubernur. Jani, makejang ané ajaka minum-minum ipidan mamunyah meli bir, Black Label, Red Label, jani sing taén nengok nelokin Putu Darma. Ané sai-sai negok semengan sanja tuah Wayan Pait. Wayan Pait ané jemet ngayahin adiné. Ngutang pémpers-é ané mebo, ngentungang encehané ané
17
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
mangsit makilit. Wayan Pait ané sing ngitungang pait unduké ané malu. Wayan Pait ané sing ngitungang adiné dadi CALEG. “C...A...LEG!” Kéto munyiné Putu Darma. Ngénggalang Wayan Pait macelep ka kamarné nelokin. Tepukina adiné Putu Darma bungutné enggang, paningalané nengéng. “CA...LEG,” kéto pesu munyiné Wayan Pait. Sambilanga ngocokang iban adiné. Wayan Pait laut ngelut Putu Darma. *** Joh ditu. Di tengah umah maraab ambengan, magedeg tiing. Umah ento di tegalé, di tanggu bedaja Banjar Sasih. Di natah umahé tegeh majujuk ngrembong duang katih gedang rénténg. Don gedangé ulap-ulap ampehang angin. Saling égolin ajak don asem kembar ané majujuk ditu di Sétra Banjar Sasihé ané ada 200 méter johné uli umah ento. Ada anak luh ajak dadua negak masila di tanahé, di tengah umahé. Kedék ngrikik ané luh ngudaan. Ané luh tuanan kenyem anggut-anggut, bibihné makinyukan mirip iya makpak basé. Ané luh ngudaan buin kedék angkih- angkih, glalang-gliling. “Rasayang iba jani! Misi jani keneh icangé dong,” kéto pamuput omongné ané ngudanan tur ané tuanan laut bangun. Anak luh ané ngudanan masi milu bangun. Uling paabinané macepol foto. Foto anak muani. Foto Bapak CALEG.
Banglé, Januari 2019
I Wayan Widiastana Magenah ring karangasem, ngamedalang cakepan satua cutet basa Indonesia Hutang Tingkat Dewa
18
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Satua Cutet
Satua Cutet
Iwang Titiang Néwék Gedong punika ageng pisan, becik, kamarnyané akéh, minakadi linggahlinggah, pakarangannyané linggah kaapikin pisan pameliharaannyané, asri pisan pikantenannyané, inggih, gedong punika mula sekolahan titiangé. Ring sekolahané punika titiang polih mapauruk tigang masa laminipun.
19
Suara Saking Bali
S
Édisi XXIX | Maret 2019
akadi sané mula sampun polih kamarginin antuk siswa truna-truni soang-soang sajeroning kari mapauruk punika, taler sampun polih marginin titiang néwék, inggih punika suka-duka sajeroning mapauruk
punika. Ring dija genah sukané? Inggih punika tan seos: yéning polih angkaangka sané becik buat paplajahan-paplajahannyané, yéning sampun sinah dueg ring sekolahan. Punapi malih ring sampuné polih prai ring sekolahan, nénten pisan malih wéntan manah nolih buku-bukuné sané tebel-tebel sané patut kaurukin antuk siswa-siswa punika. Sané mangkin benengané ring dija genah dukané? Inggih punika tan séos ring sampuné jaga ngarepin ulangan umum, punapi malih ujian sané pangusan, sampun saking sasih-sasihan sadurungdurungipun para siswa sampun teleb ngarepin buku-bukunnyané sané tebeltebel, mauruk becik-becik mangda nyidaang lulus sesampuné usan ujian punika. Antuk akéh paplajahané punika, nénten pisan sumasatang polih sela jagi masukan-sukan, wengi raina ngarepin paurukan, polih mrarian wantah ajebos-ajebos pisan, nunas ajengan magéson-gésonan, masaré nénten naen becik, nyapnyap ngamanahin paurukané sané patut kari kaarepin sané patut jagi kaanggén gelar ring payudan ngarepin ujian punika. Nanging taler nénten antuk titiang jagi ngatur tan pegat-pegat ngarepin buku-buku paplajahan punika, kasuén-suén midep mrasa ngaap gidaté minakadi kebut-kebut pepéléngané kantos ring sapunapiné mrasa belah polon titiangé. Inggih yéning sampun asapunika, rasanipuné, punapi malih ring malam mingguné, nylanang pisan titiang ngenahang ajebos paurukan titiangé. Ngambil titiang sepéda, masepédaan titiang kangin kauh ring kota genah titiangé masekolah sané ramé ngrereh angin, masliahan ajebos ngulurin manah tur paliat ring marginé sané ramé ngicalang manahé sané ricu ajebos mangda nyidaang mrasa mategtegan manahé akidik. Yéning ngraris kaperes poloné, minab nyidaang dados buduh antuk ipun.
20
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
21
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Nanging benengan ring déwék titiangé, mula jujur pisan, akéhan dados sukané bandingang ring dukané. Punapi miwanan asapunika? Sawiréh titiang siswa sané mula dueg ring sekolahan, nénten ja méweh antuk titiang nrima paplajahan-paplajahan gurun-gurun titiangé ring sekolahan. Samalihipun, wénten taler jalaran seos sané ngardinin titiang mrasa akéhan nrima sukané samian ring dukané ring sekolahan. Punapi ké jalaran seos punika? Minab buat sang kari mraga truna truni, nénten ja méweh jagi nakeh punapi sané aturang titiang ring ajeng puniki, sakadi jalaran seos punika. Minab buat sang trunatruni, mula saking titahing Widi mangda polih taler ngecapin kamanisan uripé sajeroning kari angga soang-soang, sadurung wénten sané seken negul, ring dija ja pagenahannyané. Ngiring pirengang sané mangkin atur titiangé, punapi sané ngawanang mawanan titiang akéhan polih ngrasanin manisipun samian ring paitipun sajeroning titiang masekolah punika. Titiang kéngin siswa akelas sareng kalih dasa diri akéhipun. Sajeroning siswa sané kalih dasa diri punika, tan wénten ja sinamian lanang-lanang kéwanten, wénten taler siswa istri kalih diri ring kelas titiangé punika. Sajeroning siswa istri sané kalih diri punika, sané adiri sayuwakti ngenyudin pisan ring manah titiangé. Sang istri ayu punika mula jegég pisan. Kulit selem selem manis, kenying manis kadulurin antuk sujénan ring pipinnyané sané ring tengen, untu petak rata tumbuhipuné, adeg langsing lanjar magoléran, rambut selem tebel panjang magélohan, pamargi alon lemuh, tutur sapa alus, upamiang titiang sakadi widiadari tedun saking kahyangan. Saking ngawit titiang ngranjing ring kelas punika, titiang meled pisan mangda nyidaang masocapan minakadi ngraris masawitran sareng sang putri ayu punika. Sapunapi antuk mangkin? Titiang kagolong truna kimud, akéhan madué lek ring manah, durung purun jog nrojog nganampekin sang truni sané mula durung pisan uningin titiang. Yéning jagi ngrereh kanti ring timpal-timpal
22
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
titiangé watek trunané séosan, titiang nénten purun, lek jagi kaanggén gegonjakan antuk timpal-timpal titiangé punika. Inggih tan seos wantah becikan aptiang kéwanten ring Ida Sang Hyang Widi Wasa, dumadak wénten punapi pamargi sané jagi nganampekang sikian titiangé ring rapan sang putri ayu punika. Minab sayuwakti pisan, pangaptin titiangé kalinggihan antuk Ida Sang Hiang Widi Wasa. Sapuniki pamarginnyané. Duk punika ring kelas titiangé guru kelas punika ngwéhin paplajahan aljabar. Samian siswa ring kelas punika nyatet paplajahan punika ring buku bukunnyané soang-soang. Tatkaia siswané sami sedeng teleba ngaryanin aljabar punika, kantenang titiang sang putri ayu tolah-tolih ka samping ka pungkur sakadi kabingungan, minab merluang pertulungan. Titiang natasang pisan, punapi sané mula minab ngardinin kabingungan sang putri punika? Wau raris titiang uning, punapi sané ngawinang sang putri ayu punika kantos kabingungan. Kantenang titiang ring bukunnyané wénten tinta selem kari belus macepol saking pén duénné, minab paling ngrerehin kertas isep, nénten polib, minab néwék nénten taler madué. Éling titiang madué kertas isep alit-alit kekalih, punika asiki kaslebsebang titiang ka bangkunnyané. Sang putri ayu nolih saking dija minab rauh kertas isep punika nadak pisan. Duk punika macepuk paliat titiangé sareng ring paliat danéné, sieer, pramangkin nugdag bayun titiangé, peluh dingin medal ring sikut titiangé. Yéning nénten ring kelasé duk punika, minab sampun nglimuh titiang. Punapi malih kadulurin antuk kenyem manis, kanten sujénan ring pipinnyané ring tengen majarang alon-alon nyuksemaang pisan sampun titiang ngewéhin dané kertas isep, malih ngardinin kaon manah titiangé. Dugdagan bayun titiangé mangetang, minekadi peluh titiangé taler mangetang medal. Tegteg-tegtegang titiang pisan manah titiangé, kantos titiang nyidaang ngwales kenyem danéné punika, antuk kenyem titiangé sané katos medalipuné saking bibih titiangé. Waduh, tawah pisan rasan manah titiangé duk punika, durung pisan naen sapunapi tawah manah titiangé. Punapi wastanin titiang puniki?
23
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Punapi puniki sané kawastanin culuk dadakan? Titiang nénten uning, sawiréh rasa tawah punika wau puniki pisan salamin urip titiangé, titiang ngrasanin. Saking ngawit coréngan tinta ring bukun sang putri ayu punika, titiang wau purun nganampekin dané. Yéning budal saking sekolahan, sarengin titiang dané kantos ring jeron danéné. Rasa tawah punika engkebang titiang pisan ring manah titiangé, nénten purun titiang ngertiang ring sapasira ugi. Kabecikan titiang ring sang putri ayu punika saking timpal-timpal titiangé para siswa sané séosan wantah kabaos sakadi pasawitraan kéwanten. Sawireh wénten sang putri ayu sané mula kéngin pangaptin titiang ring kelas titiangé, titiang seleg pisan ngranjing masekolah. Kaon pisan rasanipuné yéning nénten ngranjing wantah araina kéwanten, sawiréh araina nénten polih ngantenang sang putri ayu sampun ngawanang inguh bayun titiangé. Yéning wantah nyidaang mangda nyidaang ngraris i raga sareng kalih atep salamilaminnyané, wantah asapunika pangaptin titiang ring Ida Sang Hyang Widi Wasa. Yéning sampun-sampun nampek ulangan umum, sering titiang mlajah sareng-sareng ring jeron danéné, punapi malih titiang sampun kalugra antuk aji biang danéné ngrauhin ka jeron danéné, mawuwuh-wuwuh malih seleg titiang nganampekin sang putri ayu punika. Nanging yadiapin asapunika, durung taler purun titiang terang-terangan nyinahang mula titiang sampun guluk demen culuk ring dané. Titiang taler kari keda-keda manah titiangé punapi ké sang putri ayu taler demen culuk ring titiang? Benengané puniki titiang nyerahang déwék ring Ida Sang Hyang Widi Wasa, sara Ida, punapi jagi tulus nemonang titiang ring sang putri ayu punapi tan wénten. Nanging antes kéwanten dumun sapunapi pamuputipun. Sesampuné rauh masa jagi mauji sané pangusanipun, para siswa sami geleng mlajah mangda nyidaang lulus. Saking sih Ida Sang Hyang Widi Wasa titiang sareng sang putri ayu, nyidaang lulus saking ujian pangusan punika. Ambat legan manah titiangé nénten nyandang malih baosang. Nanging ring
24
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
sampun kalegan manah titiangé punika, taler wénten manah titiang sebet pisan. Sebeté punika tan séos sawiréh jagi palas ngaonin sang putri ayu punika. Palas sawiréh titiang jagi nglanturang masekolah, mangda magenah ring jero kéwanten mitulungin aji biang danéné. Sesampun titiangé jagi ninggalin genah titiang masekolah punika, titiang nyelaang pisan kapanggih ring sang putri ayu ring jeron danéné. Mula berat rasan manah titiangé jagi ninggalin kota genah titiangé ngrereh kamidepan sajeroning tigang masa punika, sawiréh ring kotané punika titiang polih ngrasanin "rasa tawah" arepé ring anak istri, rasa sané durung pisan polih rasanin titiang sadurungipuné ring anak istri séosan. Ring sang putri ayu puniki ngraris ngatut manah titiangé, sawiréh putri ayu puniki saking silib sampun demenin titiang, minab nénten nyidaang jagi laliang titiang kantos kawekaswekasipun, sapunika manis rasa pakéling titiangé arepé ring sang putri ayu. Punapi malih sawaun titiangé ngambil tangan sang putri ayu masalaman jagi mapamit budal, liman titiangé kagemel tekek pisan, minakadi medal saking cangkem sang putri ayu suara sané pegat pegat, "Becikang mamargi," tur gelis ngraris nglébang liman titiangé mlaib mantuk ka kamar danéné ninggalin titiang saha nangis engseg-engseg, minab nénten pisan nyidaang antuk dané ngandegang kasedihan kayun danéné jaga kakaonin antuk titiang salaminipun. Punapi pitegesipuné puniki? Titiang nénten uning kantos mangkin, punapi ké saking tingkah sang putri ayu taler wénten kayun dané seneng ring déwék titiangé? Titiang nénten purun ngaturang manah titiangé dumun-dumun, sawiréh seringan akéhan manah sang truna yéning bantas kakenyingin kéwanten antuk sang truni, sampun mrasa raganné kasenengin. Punapi malih sakadi sané sampun kamargiang antuk sang putri ayu punika. Nanging kantos mangkin titiang nyelsel pisan ring déwék, ngudiang mawanan titiang nénten purun nglemah nyatiaang manah titiangé, inggih punika saking silib sampun culuk ring sang putri ayu punika sadurung titiang ninggalin dané salamilaminipun? Minab sawiréh kimud manah titiangé jagi nyatiaang terang-
25
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
terangan asapunika ring sang putri ayu punika. Nanging sané ngilis pisan “PUNIKA SAMl I WANG TITIANG NÉWÉK.”
A. A. Gedé Jelantik Ida embas ring kota Amlapura, Kabupaten Karangasem, Bali, nuju tanggal 1 Méi 1916. Ida puput ring sekolah HIS Dénpasar, sekolah MULO ring Malang (Jawa-Timur), sekolah AMS ring Yogyakarta (Jawa Tengah) miwah kapungkur ring sekolah RHS Jakarta warsa 1940. Ida makarya ring ka Pamong Prajaan, ngawit saking warsa 1940 janton warsa 1969. Indik kekawian ida wantah saking iseng-iseng kéwanten.
NB: Kembang Rampé Kasusastraan Bali Anyar wewidangan 2 buku II sané kapupulang antuk I Gusti Ngurag Bagus sareng I Ketut Ginarsa. Kamedalang antuk Balai Penelitian Bahasa Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Départemen Pendidikan dan Kebudayaan Singaraja 1978.
.
26
SatuaSuara CutetSaking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Kunangkunang Engseb surya dugasé totonan, Girindra ngajak kulawargané ngalih kesiran angin ané seger di taman kotané. Ia melaib-laiban ngajak pianakné maka dadua ané enu cenik di tengah tamané. Uli di selagan taneman hiasé, lampu tamané suba ngendih ngencorot.
27
Suara Saking Bali
R
Édisi XXIX | Maret 2019
ikala melaib-laiban, tan mua ia makakeb. Sirahné makapluk di bangku tamané. Ia maduhan sambil ngisiang sirahné. Paningalané kuner-kuneran. Mirib ulian inget tekén pajalan idupné dugasé cerik,
ané neket pesan di kenehné, rikala enu sempoyongan lan kuner-kuneran, ia sakadi nepukin penyiuan kunang-kunang makeber di sampingné. Lantas ia ningalin taman kotané kaebekin penyiuan kunang-kunang. Ia marasa déwékné cara dugasé cenik, di tengah petengé, malaib-laiban di tengah penyiuan kunang-kunangé. Kurenané ané nepukin unduké totonan uli bangku tamané marasa jejeh. Tingkah kurenané tepukina sliwah, majalan sempoyongan ngalain pianakné maka dadua ané enu negak di padangé. Lantas ia nepukin pianakné milu majalan di durin bapané. Kurenané nepukin Girindra cara anak ngepung lan mautsaha ngejuk beburon ané sedek makeber. Ngebatang limané maka dua sambil nengadah, paliatné joh ka malu, kurenané enu nepukin ia cara anak ané mautsaha ngejuk beburon ané makaber. Buin kejepné, ia ningalin kurenané negak di padangé, paliatné nerawang sawang ningalin muncuk menara Monasé. Di muncuk menarané totonan, bungkahan emasé ngendih mawarna emas. Anaké luh totonan bangun lantas maakin kurenané ané enu negak di padangé katimpalin pianakné maka dadua. Disubané neked di samping kurenané, ia ngisiang palan kurenané. ”Ada apa? Kenapa? Apa ané ngaénang bli majalan sempoyongan lan tiang nepukin bli cara anak ngejuk beburon ané sedek makeber.” ”Bli nepukin penyiuan kunang-kunang. Penyiuan kunang-kunangé totonan tepukin bli ngebekin tamané. Bli marasa cara sedek malaib di pundukan cariké, makita ngejuk kunang-kunang.” ”Suba makelo iraga tusing taén mulih ka désa.” ”Ulian makaplug ngaénang paningalané kuner-kuneran. Nanging ané tepuk tuah penyiuan kunang-kunang. Tiang meled ngejuk kunang-kunang.”
28
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
29
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Petengé totonan, sambil nyempang di duur baléné, satondéné ia ajaka makejang nyeriep lan pules, Girindra nuturang indik kunang-kunang tekén kurenané. Kunang-kunang tuah beburon ané sliwah. Ada liu pesan bacakan kumbang malam, lan liu anaké ané nawang ulian beburoné totonan ngendih di petengé. Awakné agak lonjong, di sisiné asah, lan kampidné lemuh. Biasané kunang-kunangé idup di tongosé tropis. Uli makejang bacakané ané ada, kunang-kunangé ané muanina biasané makampid tur ngelah mata gedé, yén ané luana biasané tusing makampid tur matané cenik, mesib cara ancruk ané awakné mabuku. Yén suba wayah ngamah abedik, nanging tuah tuah beburon karnivora, ngamah tumisian lan kakul. Endihan kunang-kunangé pesu uli di selagan basangné lan ada masi uli di tangkahné. Uli tongosé totonan pesu endihan mawarna kuning masawang gadang. Endihané totonan lakar ngenah rikala zat ané madan lusiferin kaoksidasi dadi oksi-lusiferin olih oksigén krana ada yéh lan enzim ané madan luseferase. Endihan kunang-kunangé tototonan maciri pesan, krana liunan énergi ané kapesuang rikala lusiferin kaoksidasi dadi oksi-lusiferin marupa endihan. Ada masi kunang-kunang ané ngendih terus-terusan, lan ada masi bacakan kunangkunang ané endihané klebit-klebit. Endihané ené dadi cecirén kunang-kunang ané lakar masaki. ”Tiang marasa ada di guminé ané kaebekin bintang, ané makeber, nglinderin awak tiangé ngremengé tunyén. Tamané totonan cara kasambehin panyiuan kunang-kunang di selagan dondonané wiadin di carang kayuné. Tiang makeneh ngejuk kunang-kunangé totonan. Tiang tusing inget tekén déwék. Yadiastun kasujatiané totonan tuah ulian sirah tiangé ané makapalug lan ngaénang paningalané kuner-kuneran. Nanging tiang inget unduké dugasé cenik. Panyiuan kunang-kunang makeber di tengah cariké ané membat linggah. Yéning bulan purnamané tusing endag,
30
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
penyiuan kunang-kunangé ngenah tinglis dadi panyilur jijihé ané kuningkuning.” ”Tiang takut tekén kunang-kunang. Liu anaké ngorahang kunang-kunangé totonan tuah kukun manusa corah ané suba mati lan tusing nyag di tanahé. Tiang sing bani tekén kunang-kunang. Yéning beburoné totonan tepuk makeber di tengah petengé, tiang ngénggalang ngubetang jendéla.” ”Kunang-kunangé dadi panuntun rikala peteng apang tusing paling, kunang-kunangé nyundihin tiang rikala mulih uli surau. Tiang marasa paak ngajak i kunang-kunang. Pepes tiang ngejuk kunang-kunang lan lébang tiang di tengah kamaré. Sambil pules-pulesan tiang nlektekang kunang-kunangé totonan makeber di tengah kamaré ané peteng. Tiang sing nyidaang pules yén sing malampu. Lampuné setata matianga tekén i mémé rikala lakar pules, apang irit lengis koné. Kunang-kunangé totonan ngentinin lampu di pasaréané. Tiang makita mabalih endihan kunang-kunang. Baang tiang ningalin kunangkunang.” ”Dija jani ada kunang-kunang. Ngipi bli. Dini tusing ada kunang-kunang. Pules muh. Nyén nawang bli ngipi ningalin kunang-kunang.” ”Semengan kunang-kunangé totonan lébang tiang di tegalé. Ia lakar makeber lan endihané tusing ngenah.” ”Pules malu. Yén bli maan cuti, ajaka mulih ka désa. Ditu iraga nginep makelo apang kanti med bli ningalin kunang-kunang. Dini iraga tuah nyidaang nepukin kunang-kunang di ipian. Jani jalan pules malu. Dumadak ja bli ngipi negak di tengah lapangané rikala peteng katimpalin panyiuan kunangkunang.” ”Kunang-kunangé totonan nulungin tiang. Tiang tusing ja lakar paling rikala peteng. Yéning sing ada bulan, kunang-kunangé nyundihin rurung di désané. Yéning potloté ulung rikala mulih uli surau, kunang-kungané lakar juk tiang anggon nyundihin. Gerilyawané masi pepes ngejuk kunang-kunang anggona maang aba-aba pejuangé ané mengkeb di tengah alasé. Kunang-
31
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
kunang anggona tekén anaké ané madaya corah nyalanang daya corahné. Kunang-kunangé totonan juka, celepanga ka kopoké, lantas lébanga rikala malingé totonan nyidaang macelep ka umah anaké ané palingina. Tiang sing nyak ngipi. Tiang sing nyak nepukin kunang-kunang di ipian. Tiang dot nepukin kunang-kunang. Tiang dot ngusud kunang-kunang. Tiang dot awak tiangé kaiterin kunang-kunangé ané makeber. Tiang makita ngejuk kunangkunang. Lakar pejang di tlapakan limané sambil nlektekang endihané ané klebit-klebit.” Buin abulané Girindra maan cuti. Ia ngajak pianak lan kurenané mulih ka désané. Ia makeneh apang énggal-énggal nyidaang nepukin kunang-kunang ané makeber di cariké, di durin umah reramané. Petengé totonan ia malingser ngajak kurenané. Nanging tusing ada kunangkunang ané tepukina. Ia sing puas. Ia majalan ngentasin rurung ané ipidan biasa entasina rikala peteng lan dadi tongos panyiuan kunang-kunangé makeber. Nanging, tusing ada kunang-kunang. Nang abesik ia tusing nepukin kunang-kunang. ”Mirib tusing ada dini. Iraga majalan kemu, ka sisin alasé.” ”Tiang takut.” ”Eda takut. Apang taén nyai nepukin penyiuan kunang-kunang. Kunangkunang boya ja malakar aji kukun anak corah ané suba mati lan tusing nyag di tanahé. Apang taén nyai ngusud beburoné totonan. Gisiang ia. Lantas pedasang ningalin rikala suba di limané. Lan. Tiang lakar nujuin dija ia ngoyong.” Ia ajaka dadua majalan nuut pundukané di tengah cariké. Di sisin pundukané, padiné linggah membat mapétak-pétakan di tengah petengé, sakadi taplak méja mawarna selem. Lampu sénteré kaendihang anggona nyundihin rurungé ané damuhan. Nanging, ia tusing nepukin alas. ”Paak-paak dini asané alasé totonan. Nanging, jani nguda sing ada. Sing ja joh uli jalan ané entasin iraga ené. Kunang-kunangé biasané tepuk
32
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
magomplokan ngaput punyan kayuné sakadi boon api ané lakar mati di saangé. Kija lakuna alasé dini? Kija kunang-kunangé totonan magedi? Mirib tiang pelih ngingetang. Alasé totonan mirib enu joh.” Ia ajaka dadua laut majalan sayan ngejohang, nanging ia tusing masi neked di alasé. Lan ia masi tusing nepukin kunang-kunang ané makeber nang abesik di tengah petengé. Peteng tuah peteng. Petengé setata ada, nanging ané ada di petengé tusing setata ada. Mulih ia ulian kuciwa. Lampuné tepukina enu magantung di émpér umahné. Nanging, tan mua Girindra malaib ka samping umahné. Ningalin carika ané linggah gelah reramané. Kurenané mabani takut nutugin di duriné. ”Ditu ipidan kunang-kunangé magomplokan cara nyawané ngababin. Tiang dot ningalin.” Kurenané sebet nepukin tongosé ané tujuanga tekén Girindra. Carik linggah. Ia nepukin anaké muani totonan tusing cara biasané. Sakadi anak cenik ané malaib-laiban ngalihin barang ané ilang. Neket pesan kenangané dugasé cenik di kenehné ané ngaénang anaké muani totonan cara tusing ada di jamané jani. Ngeh tekén unduké totonan, anaké luh totonan milu nimpalin melaib. Milu melaib ngiterin umahné. Milu cara anak ané ngalihin barang ané ilang. Tan mua anaké muani totonan marérén di durin umahné. Ia ningalin anaké muani totonan nlektekang cariké ané linggah di tengah petengé. Di langité bintangé makacakan. ”Ipidan liu pesan kunang-kunangé makeber ditu. Tiang dot ningalin petengé jani, apang cara petengé ipidan. Tiang sing lakar mulih setondéné ningalin kunang-kunang makeber di cariké petengé jani. Tiang dot ningalin petengé jani, cara petengé dugasé cenik.” Ia nolih kurenané. ”Diolas kénkén carané ené! Diolas tulungin! Tiang dot ningalin penyiuan kunang-kunang makeber di cariké petengé jani. Diolas ja! Tiang dot ningalin unduké ané ipidan.”
33
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Awak kurenané oyaga, cara anak karauhan. Ia suba malénan, tusing cara biasané. Isin kenehné totonan setata ngaénang ia uyang, tusing nyidaang kailangang uli kenehné, ngrangsukin awakné. ”Diolas kénkénang ja! Tulungin tiang. Tiang dot ningalin! Tiang dot nepukin ia di tengah cariké totonan. Diolas tulungin. Da kanti tiang mulih sakéwala ondén nepukin penyiuan kunang-kunang di tengah cariké petengé jani. Tulungin tiang!” Ané luh bingung lan tusing pesu munyi. Tusing nyidaang ia makeneh apa, sajabaning mendep. Tan mua anaké muani totonan masriet. Cara anaké karauhan, ia patigrépé di tanahé, malingser di tongsé totonan. Endihan sénteré ngonang kemu mai. Nyénterin batu. Ia nepukin kurenané maakin batuné totonan. Batuné duduka lantas anaké muani totonan majujuk sempoyongan, ngentungang batu, lan ngentungan sénter ané enu ngendih. Rikala awakné sempoyongan, anaké muani totonan ngebatang limané, majalan angkregangkreg, cara ada ané ejuka di tengah petengé.
Tanjung Pinang, 1992
NB; Satua cutet puniki kabasabaliang antuk I Putu Supartika saking satua cutet sané mamurda Kunang-kunang kaambil saking cakepan Maukah Kau Menghapus Bekas Bibirnya di Bibirku dengan Bibirmu
34
Prosa Liris
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Gitanjali 5 Nawegang icén titiang ngiring I Ratu, yadin wantah akijapan. Karyané sané kenjekan ambil titiang, pungkuran jagi puputang tiang.
Pét durung polih titiang ngetonin warnan I Ratuné, nénten sida metegtegan antuka manah titiangé, karyan titiangé premangkin nénten kemanah antuk, nénten guan mebucu antuk, ring segara karyané sané nénten metanggu.
Rainané sané mangkin masan panesé tedun ring metén titiangé, mebekel pedeep tur pekeeng ipuné, i tamulilingan itep raris ngaturang sarin kidung umbaran ipuné ring sekaré sané nedeng kembang.
Sané mangkin rauh sampun pingenan titiangé jagi negak mesila tiding ngiring I Ratu, ngaturang sarin kidung daging muripé, sedeng becika kantun suung tur durung ja bincuh.
35
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
6 Durusang ketus sampun sekaré sané alit puniki, raris bakta. sampunang malih metantuan! Jejep titiang, gelisan layu raris ulung mepelisahan ipun ring buké
Yadin ipun nénten polih genah ring tetandingan sékar l Ratuné, swécanin sungkanin ipun akidik antuk lemuh tangan l Ratuné, durusang ketus sampun ipun. Jejep titiang, nénten uningin titiang, gelisan raris wengi, wangdé antuka titiang ngastiti.
Yadin warnan ipuné nénten bungah tur alub ipuné lumah, durusang anggén sampun sekaré puniki duk I Ratu mepuja, durusang ketus ipun kalanga sané mangkin kantun selid.
7 Sarin kidung titiangé sampun ngelus pepayasan ipuné mekasami. Nénten demen ipun ring penganggé utawi pepayasan, punapi ugi soroh ipuné. Pepayasané puput jagi ngamis-amis gilik manah titiangé ngiring kayun I Ratuné, puput jagi ngelantud-lantudin titiang ngiring I Ratu, tur pekerinting ipuné puput jagi nyaru-nyaruang pekisi-kisin I Ratuné.
Pengkung kawian manah titiangé, ees tur kémad-padem antuk cecingak I Ratuné. Inggih Kawi Agung, melimpuran sampun titiang tangkil mekul cokor I Ratuné. Swécanin titiang ngardinin karman titiangé mangda alit turmaning beneng, sekadi sulingé, mangda keni antuk I Ratu nagingin sarin kidung.
36
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
8 Anak alit mepenganggé aken, kalung mas mirah ring baong ipuné, nénten kantun lagas ipun mepelalian. Penganggén ipuné ngelantudin tunggil ipun metindakan.
Ajerih uwék tur daki, jejep ipun megrudugan sareng timpal-timpal ipuné, kadirasa mekiselan ipun nénten ja purun.
Mémé, belagbag pepayasan méméné ten ja demenin tiang, yéning belagbag pepayasan méméné nika ngejohang tiang uli di guminé ané ngulangunin, pét belagbag pepayasan nika méméné nyuang peduman tiangé lakar mebesikan sig yadnya agung idupé. (masambung...)
Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002
37
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Puisi Bali
Puisi-puisi I Ketut Sandiyasa 38
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Pis Toris
Toris liu ngaba pipis Ngaé nak bali nyujur manis ngalap pipis toris nanging tusing makejang bisa basa inggris ulian pongahé gigis ngaé tetep naar uyah lengis
pis toris tusing setata ngaé gemuh anak digunung lan désa tileh munuh lacuré mapunduh lacur nak mali tuara sida nyujuh pis toris duang keluhkuh
39
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Dolar
ulian dolar ngaé égar tindak rumasa gangsar nanging tanpa sadar ada ané matilar pasisi babar pasisi maurug ulian dolar abing tiding sami tan éling
ulian dolar pacang kaalap pamuput suung karang suwung pasisi béji segara makurung cariké pacang puyung sami pacang dadi kidung sami pacang dadi tutur imalu dugasnu suung
40
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Katuturan Jinah
Peteng lemah Diguminé linggah Ada ané kaborosin Wantah jinah Kanti ngéndah polah-polah
Morosinan jinah kadirasa galah telah Nanging tawah Jinahé telah ngulurin indria katah Jinah kocap ngaé liang Nanging sampunké uning wénten sané ilang Apa di jinahé nongos liang Yén kéto ngujang jinah katah Nanging tuara bungah Nanging akidik jinah Bungah ring manah Sapuniké katuturan jinah Yén kamanah sampunang dados panjak jinah Nagging jinah anggén ngaturang ayah Pacang bekel ka gumi wayah Duaning utang tan telah-telah.
41
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Macet
Kangin kauh Jaran jaran besi mapunduh Kaja kelod Jaran jaran besi marĂŠrod Mekejang ngalih selah apang elah Ulian galah lakar telah
Keprat keprit Pada nyerit Saling cureng mangereng Montor saling odor Tusing ngidaang nglempasin Serat seret ngawi rered aget
42
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Ulian Buung
Keneh magantung Nanging makungkung semara ané puyung Sekadi ring don candungé Pangapti nemuang rasa ané makutang Kambang sakadi katang katang Ulian buung nyangkepang tresna
43
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Puisi Bali
Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta 44
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Galang ring Tengahin Wana
Salantang tuwuh idupé ngalangenin manah Nyolong semara ring wana agung Tan keni kaplaibang i macan Ngubegin alit, marikosa manah.
Tan keni ala ayuning déwasa Bayu nrugtag tanpa batas Ngeruak alas lantang tan pamuncuk Surya kembang dados guru majalan
Majalaran tresna sujati Madasar antuk sastra agama Maguru ring sang sané wikan Makarya tuah nyalanang swadharma
Tudung taru tanpa tetujon Tuah éling ring dharma sesana Sukerti lan rahayu sinamian Nuju galang ring tengahin wana
45
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Tresna Selat Angin
Inargamayang adi sakadi bungan cempaka Miik ngalub tan ilang-ilang selagin kala Tresna malawat pasih Tresna magambar angin Munduhang angga, mupulang tresna Nanging sayang maselat angin
Inargamayang adi sakadi surya Joh sawat nanging manah tetep karasa Tresna nanging joh di mata Tresna masuara genta Semilir angin, ngalih arsa Nanging sayang maselat angin
Nyurat tresna ring angga sarira Adi sawat tan kacunduk di mata Ulah tresna tan kadi-kadi Tresnan beli mabatun buluan... tuah mamesik tekĂŠning adi.
46
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Sunari Angin
Semilir tresna kaampehang angin Kelangen manah di hati nyujuh semara Nuju rahina soma Beli wantah tresna
Suara sunari, ngelincik ngelintik manyulat hati Suara sunari di betén matan ai Tan kadi kadi mamuncak tresnan beli Ngaé rindu di hati
Sunari, jangih siul-siul hati. Ring genah sané lintang gati Nanging sayang.... Sang sunari kaplaibang juru patri......
I Kadék Darsika Aryanta embas warsa 1987, saking Karangasem. Seneng magegonjakan, maliangliangan lan malelanguan. Seneng melajah Fisika lan Komputer sareng sisia ring Kubutambahan, Buléléng.
47
Suara Saking Puisi Bali Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Puisi-puisi I Putu Ady Setya Mahardika 48
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Bungan Kayun
Idupé jani tan bina nanem bulih Pejalané ngori-ngoriang Ngingetang ané suba liwat Semaya ané taén kucapang Tan sida antuk ngicalang Benang-benang asih ané taén ngiket kayun Purnamané ngingetang semayané Ngaé keneh uyang ring petengé
49
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Kusuma ring Pangkungé Dalem
Ring pangkungé dalem genah kusuma Mentik tengahing pangkungé dalem Manis mangényorin tepén sunar ainé Ngawé liang sang ngaton
Akahné tekek nglilit batu pangkungé Don srining-srining mayasin kembang kusumané Katikné moglong lemuh nyujuh ambara Lacur! Sang ngaton tan sida nyujuh.
50
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Puspaning Ati
Tan sida antuk ngwilangin rasa liangé Puspané teka nambanin atiné beréd Tekek neket ngatepang siag atiné Mekar puspa ngetisin atiné
Solah puspané degdeg nimpalin tindakan Sekil ngruruh layu puspané Antengné tan sida nguberin Puspa, puspaning ati.
Putu Ady Setya Mahardika magenah ring Br. Anyar, Baluk, Negara, Jembrana.
51
Satua SuaraMasambung Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Lontar Kala Ireng (10) Yadiastun pajalanné menék abing tuwun pangkung, Pandan Arum ngedénang bayuné nindakang batis ka pasraman Gunung Bayur. Tusing waneh apabuin jejeh yadiastun pajalanné joh. Ada Gedé Merta ané pacang nulungin yéning nemu kasengkalan di jalan. Ngancan wai ngajak terunané ento, ngancan kembang bunga tresna di atiné. Gedé Merta masih kéto. Nyadia ngetohang angkihan mabéla pati tekéning daha ayu Puri Pandan Wangi. Salantang jalan nuju pasraman, liu gegodan. Utamané muani jalir, mamata lédap nepukin anak jegég. Liu ngencanin Pandan Arum dugas marérén meli nasi di penggak kramané.
52
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
A
pang winaya nyilib tusing ketara, Gedé Merta suwud ngajakin marérén di penggak kala basangé seduk. Suba ping péndo ada bégal punyah malaksana corah, nagih marikosa. Gedé Merta tusing dadi
ati ningalin Pandan Arum gugul bégal. Ento ngranaang tan nyidang ngelidin pasiatan. Makraik kramané di penggaké ningalin bégalé mesuang kléwang. Méjané makeber katendang. Nanging Gedé Merta élah makelid maimbuh nakep méjané. Ia nundén bégalé ngempahang brangti di sisi apang penggaké tusing uwug kena méja makeber. Tujuh bégalé nuding tur ngemaang sipta apang Gedé Merta milu ka sisi. Makejang ané mablanja pesu ka sisi, nylametang raga. Pandan Arum lan Luh Cablek jejeh tur ngajakin Gedé Merta magedi uling penggaké. Pandan Arum ngisi lengenné tengawan, Luh Cablek ngisi lengenné kiwa. Makadadua jejeh. Gedé Merta nundén Pandan Arum lan Luh Cablek negak di penggaké. “Da jejeh,” kéto pabesenné. Gedé Merta lantas pesu ngalih bégalé. Tatelu bégalé di sisi ngantiang. Makejang sregep senjata. Makejang ngigelang kléwangné. Gedé Merta tan parasa jejeh nindakang batisné. Tusing jerih ningalin bégalé masenjata kléwang. Tusing jejeh nepukin pangadeg bégalé gedé ganggas. Ia majalan ngojog bégal ané mlintir kumis. Gedé Merta maekin tan pasenjata. Macadeng. Saling dengneng. Makenyem bégal makumis jempé ningalin musuh pusuh tan pasenjata di arepné. Nyampahin. Kedék ngakak sambilanga ngacungang kléwang di muan musuhné. Gedé Merta makenyem. Pagelangan liman bégalé kaseluk, kaplinteng. Kléwangné ulung. Gedé Merta masriut mabading. Bégalé jengker. Ulu atiné kena siku. Buin duang diri bégalé nyagjagin. Nulungin timpalné ané bah di tanahé. Maketulu diri bégalé lantas magedi. Tuan penggaké nyagjagin Gedé Merta. Ping ngedil ngaturang parama suksma kerana ngalahang bégalé. Pangaptin tuan penggaké, bégalé suwud ngrusuh. Sawai ngaé uyut, nguwugang penggak yén tusing isinin kenehné. Sangkaning rasa tulus, tuan penggaké ngaturang ajeng-ajengan tekening sang
53
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
lelana, anggen bekel di marginé. Luh Cablek nerima bekelé ento. Gedé Merta, Pandan Arum, lan Luh Cablek lantas nugtugang pajalanné. Uling sekat ento, Gedé Merta mutusang suwud singgah ka penggak. Kanggoang maboros lan ngalih ajeng-ajengan di alasé. Tatujoné ngelidin siat, nekekang winaya apang tusing ketara Pandan Arum nyilib dadi panjak. Agung yasa, agung goda. Kéto rasayanga tekén Pandan Arum. Tusing di penggaké dogén kramané jail. Nuju marérén di alasé masih liu gegodan. Buron galak, raksasa, lan gamang masih ngusak asik. Aget ada Gedé Merta ané setata nulungin. Yadiastun musuh-musuhé sida kajerihang, nanging Gedé Merta dasdasan jerih dugas Pandan Arum engkebang gamang di tengah alasé. Katelun Pandan Arum ilang tan papinget. Gedé Merta lan Luh Cablek lemah peteng ngalihin. Gook lan tongos bet kagalgal. Nanging Pandan Arum tusing tepukina. Yadiastun mesuang ajian sakti, tusing masih nyidang nembus tongos gamangé ngengkebang jantung atiné. Paningalanné sakadi buta, kupingné bongol, cunguhné tusing nyidang ngendusin, kulitné masih mati rasa. Gedé Merta marasa jerih. Ditu ia inget pabesen guruné, Kaki Séngkok. Di duwur langit enu ada langit. Amongkén ja saktiné manusa, enu ada ané saktian. Patut nunas pamargi ring Hyang Widhi. Gedé Merta lan Luh Cablek marasa leleh mlincer, kema mai ngalihngalihin. Nanging Pandan Arum tusing masi tepukina. Pandan Arum sujatiné nyingakin Gedé Merta lan panyeroanné ngalih-ngalihin déwékné. Suba kraikkraik ngelurin nanging munyiné tusing dingeha. Pandan Arum ada di taman asri, kajaga duang prajurit. Mabinaan tongos gamang lan manusané. Dugas masandekan di alasé, tingalina tongosé ento gook. Nanging prajani dadi taman asri, jimbar. Padangé gadang ngulangunin. Ada puri di tongosé ento. Patuh cara puri di Pandan Wangi. Nanging kramané dogén soléh. Manusané tan pajlinjingan cunguh. Raja di puri gamangé ento ngedotang Pandan Arum dadi rabiné. Pandan Arum nulak, ento makerana kajaga prajurit. Ping ngedil lemesina, tetep kukuh nulak pangaptin rajan gamangé.
54
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
SSB/ Manik Sudra
55
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Suba katelun Gedé Merta lan Luh Cablek ngalih-ngalihin. Macepol bayuné, marasa jerih. Tumbén jani nglawan manusa kalintang sakti, ngelah ajian maya tusing nyidang nembus. Ada kenehné ngidih tulung tekéning guruné, nanging marasa kimud. Apabuin teges pabesen guruné, da énggalan ngebérang kobér petak. Gedé Merta ngunjal angkihan. Pranayama. ngidemang paningalan. Nunas tuntunan ring sang nuwénang alas. Tusing ada pawisik. Aji lan biangné kasambat. Tusing masih ada sipta. Ngancan éling tekéning raga. Tusing makejang ané aptiang prasida kaisinin. Gedé Merta ngrérénang semadhiné. Grimutan basangné. Sokasi uwék di arepné katendang. Tan pasangkan, alus kupingné ningehang suarané Pandan Arum. Sujatiné tusing joh. Pandan Arum ada di duriné, di gooké. Maklérangan matolihan, nanging tusing ada tepukina ané aliha. Sokasiné buin katendang. Ngancan ngerasang ia ningehang anak luh katulung-tulung. Sokasiné kajemak. Katigtig, kagamelang. Ngancan cedang kupingné ningeh suarané Pandan Arum. Ngancan nyitengang ia ngamelang sokasiné. Gedé Merta makenyem, Pandan Arum tepukina. Ia nyagjagin tur ngelut daa ayu Puri Pandan Wangi. “Bli sing sanggup mapalasan. Bli tresna adi,” ucap Gedé Merta. Pandan Arum makenyem ningehang. Ngetél toyan panoné. Garjita pisan, bunga tresnané kembang ngamiyikang. Nyangetang ngelut teruna ané sih tresnaina. “Tiang masih jejeh kélangan bli!” Pandan Arum ngaku engkebang manusa soléh, tan pajlinjingan cunguh. Manusané ento ngaku soroh gamang. Dedemané ngengkebang manusa. Demen masih mamitra ajak manusa. Pandan Arum ajakina ngantén tekéning raja gamangé. Aget kasaktian gamangé sirna. Ada kenehné nyambatang tekéning kramané, yéning kulawargané engkebang gamang apang gedigin sokasi apang kasaktian gamangé kasor.
56
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Guminé ngancan sanja. Jejeh kencanin gamang, Gedé Merta ngajakin Pandan Arum lan Luh Cablek nugtugang pajalan ka pasraman Gunung Bayur. Sandikala katarka suba teked di padukuhan. Tumben jani majalan batis ka pasraman. Jaranné kakutang di pondok dugas nulungin Pandan Arum. Yadiastun Patih Suramadu masih ngutang jaran, nanging pajalan ka pasraman katempuh jalan batis kerana Pandan Arum lan Luh Cablek tonden bisa negakin jaran padidian. Aget padangé embeg di sisin kubuné, sinah jarané tusing lakar mati. Pangaptiné tusing juang anak. Di nuju tuwun gunung, buin nyemak jaranné ditu. Sandikala suba neked di padukuhan, di bongkol gunungé. Gedé Merta ngalih manggala dusun. Ia suba sawai nginep ditu dinuju tuwun gunung. Manggala dusun kabenengan ada di jumahné. Sedeng mapunpun kaséla lan don-donan lakar jukut. “Yé Gedé tumbén singgah. Nyén kal ajak to? Gedé lakar ngantén?” patakon manggala dusun. Gedé Merta, Pandan Arum, lan Luh Cablek makenyem. Épéh manggala dusun nerima tamiuné. Manggala dusun idup padidian. Somahné ngemasin mati, cotot lipi gadang. Lelipi gadang matenggek barak. Padidian ia ngayahin tamiuné. Luh Cablek lantas nulungin di paon. Nulungin nglablab séla, nglablab kal jukut, lan nyeduhang kopi. Makupuk Luh Cablek di paon. Gedé Merta lan Pandan Arum maan galah numpahang rasa tresna. Bunga-bungané ngancan kembang. (masambung.....)
I Madé Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”. Sané mangkin dané dados Perbekel Désa Kukuh, Tabanan.
57
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Satua Masambung
Subali Sugriwa (3) Kacrita wénten raksasa ratu, sané kasub kasaktiannyané ring jagaté, mapeséngan Sang Prabu Mahésa Sura. Purinnyané magenah ring guan gunung Kiskéndané. Balannyané sami watek raksasa, daat nyejehin pisan. Watek adimantri muah para patihnyané sami sakti mawisésa. Pinaka adipati mapeséngan Sang Lembu Sura makadi pangandel-andelé ring Kiskénda nangkepin musuh ring payudan. Sang Prabu Mahésa Sura raksasa masirah mahésa tur matanduk, sané kabinawa lantangnyané, sawatara kalih depa. Sang Mahapatih Lembu Sura mapaawakan lembu masirah raksasa matanduk, sakéwanten bawakan ring tanduk Ida Sang Prabu Mahésa Surané.
58
Suara Saking Bali
T
Édisi XXIX | Maret 2019
iosan ring patih pangarepé, wénten arin Sang Prabu Mahésa Sura, kasaktiannyané sumaih ring kawisésan rakané, mapeséngan Sang Jata Sura. Ida pinaka andel-andel puriné ring Kiskénda, nénten naen
ajerih ring meseh. Punika mawanan sang kalih kasub, tur nyejehin ring jagaté. Lianan ring kawisésan, punika wénten sané ngangobin, santukan Sang Mahésa Sura mawak raksasa, mamua misa. Sang Jata Sura mawak lembu mamua raksasa. Makakalih pada kabinawa agengnyané. Punika mawanan jejeh malingeb para ratuné sané wénten ring tepi siring jagat Kiskéndané, santukan panjak-panjak Sang Prabu Mahésa Surané setata ngusak asik ka kubon panjak-panjak para ratuné ring tepi siring jagat Kiskéndané. Sami ipun nénten purun matandang wirang, sawiréh sinah pacang telas kapademang. Punapi malih para wikuné sané wénten nangun yasa ring tengah alasé, sami pada nandang sedih sungkan kayun sawiréh nyabran rahina karusak olih waduanné Sang Mahésa Sura. Wénten sané rarud malaib ninggalin patapanidané, ngutang pamuspan, canting muah étéh-étéh pamiosan ngungsi gunung-gunungé nyingidang raga. Para déwatané ring suargan sami pada jejeh ring kasaktian Sang Prabu Mahésa Surané, kapakayun olih para déwatané, sinah dangan antuka ngrusak suargané, santukan kawisésan Sang Mahésa Sura kalintang mautama. Puriné ring gua Kiskénda waluya saih ring Indraloka, mapapayasan sarwa mas miwah sesocan utama. Né mangkin wénten kayun Sang Prabu Mahésa Sura ngalap rabi, jagi kaanggén bungan puri ring jagat Kiskénda. Wénten orti kapireng olih Sang Mahésa Sura indik Ida Betara Indra madué putra istri kekalih, sané duuran maparab Déwi Tara tur sané alitan Déwi Tari. Mangkin sang kalih sampun nedeng anom tur pada ayuné, waluya bungan Indralokané. Irika Sang Prabu Mahésa Sura mapakayun pacang nglamar Déwi Tara pacang kaanggén rabi, sawiréh wantah saking sué Sang Mahésa Sura mapakayun mangda polih rabi widiadari. Irika raris Sang Prabu ngandikayang Patih
59
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Lembu Sura nangkil ka puri. Sarauhé Sang Patih, raris Sang Mahésa Sura ngandika, ”Ih cai Patih Lembu Sura, kénkén baan cai ngenehang, sawiréh gelah dot pesan ngelah rabi widiadari. Betara Indra koné ngelah putra istri kekalih, tur suba anom-anom.” Sang Patih Lembu Sura digelis matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu, wiakti pisan sakadi pangandikan Palungguh Sang Prabu. Mungguing buat kajegégan putran Betara Indrané sampun kasub ring suargan, rauh ka mercapada. Sané duuran mapeséngan Déwi Tara, sané alitan Déwi Tari waluya sakadi bulané kembar, santukan pateh kaayuan ida sang kalih.” ”Nah yan kéto buka munyin Pamané, né jani gelah ngutus Paman, tangkil tekén Ida Sanghyang Indra, nguningang pangaptin gelahé, nunas putranida Déwi Tara lakar anggon rabi. Yan tusing kaisinin keneh gelahé saking lalis, tusing buungan Indralokané lakar gebug gelah dadi tegal pasiatan. Widiadari dadi tawan jarahan teked isin suargané makejang jarah. Apang tawanga tekén Watek déwatané, buat kasaktian gelahé. Gelah nyidayang madingang suargané apang dadi alas. Alas Kiskéndané waluya dadi suargan. Paman Lembu Sura majalan dinané jani, tur tusing dadi mairingang!” Asapunika pangandikan Sang Prabu Mahésa Sura sada jenget. Sang Patih Lembu Sura ngiringang pangandikan Sang Prabu, sarwi ngaturang sembah, raris mapamit ka Indraloka. Pamargannyané makeber ring ambarané waluya sakadi gunung nglayang. Sang raksasa duta wiakti daat kabinawa, panganggéné ngrédép katéjanin antuk surya, tanduké mapontang emas masesocan ngrédép waluya klépan tatit. Sasampuné rauh ring tepi siring Indralokané, tan dumadé kaadang olih watek déwatané waduan Ida Betara Indra, tur bengong ngantenang sapangrauh Sang Lembu Surané. Para apsariné sané wénten ring tepi siring suargané sami bengong tur res manahnyané nyingak sapangrauh i raksasa utusan, kapitaén pacang ngusak-asik suargané. Punika awanan srantaban para déwatané sané wéten ring pinggir puriné sami sayaga ngambil sanjata nyaga panekan bayané.
60
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
SSB/ Putu Éka Guna Yasa 61
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Wénten sané nangsekin Sang Lembu Sura sami matakén, ”Ih raksasa, nyén sujatinné iba, jag ngojog tan paokasan mai ka suarga. Buina tekan ibané néwék tur tusing nganutin tata kramaning tamiu?” Sang Lembu Sura raris masaur, ”Ingong I Lembu Sura, mahapatih ring jagat Kiskénda. Tekan ingongé ka suargan, kautus olih gustin ingong Sang Prabu Mahésa Sura, lakar nangkil ring Betara Indra. Eda sangsaya, sawiréh tetujon ingongé tusing lakar malaksana corah. Yéning déwa parikosa ngandeg ingong, sing buungan para déwané dini lakar enyagan ingong.” Wénten panglingsir déwatané ngandika, ”Ih Cening, utusan tusing dadi éndahang, apa buin lakar matiang, sawiréh tusing ada sesana nyiatin utusan. Bapa nakonin, uli dija sujatinné raksasané ané kabinawa ené, solahné tusing nglémpasin sesanan utusan. Ih raksasa duta, cai uli dija, tur apa ané buatang cai ka suargan. Yan di goba, mirib cai dadi prajuru sang ratu mautama.” Sapunika patakén panglingsir déwatané. Sang Lembu Sura raris banban mabaos, ”Ingong madan I Lembu Sura patih pangarep Sang Prabu Mahésa Sura, pacang nangkil tekén Ida Sang Hyang Indra.” Wau asapunika raris ngandika panglingsir déwané, ”Nah yan kéto dini malu cai masanekan, déwék lakar nguningayang tekén Ida Betara.” Sarwi mesat nuju linggih ida Betara Indra, nguningang indik i raksasa duta mawasta I Lembu Sura utusan Sang Prabu Kiskénda pacang nangkil. Taler kauningang indik watek gandarwa balané nénten mrasidayang ngandegang, sawiréh maosang ipun pacang ngamuk yan tan kaicén nangkil ring Betara. Ida Betara Indra raris mawecana, ”Paman tundén ia nyantos di paséban, gelah lakar nerima i raksasa duta di balé panangkilané.” Kacrita mangkin sampun sesek jejel balé panangkilané ring Indraloka, kaebekin antuk gandarwa balané sami, tur sami bengong nyingak I Lembu Sura negak ring ajeng Ida Betara Indra. Ida Betara Indra sampun medal tur malinggih ring singasana manik, kaabih antuk watek resiné. Kala punika Sang Lembu Sura raris matur banban, ngredek suarannyané kadi geréhing sasih
62
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
kapat, ”Ratu Betara, ingong nunas pangampura santukan satekan ingongé kadi pranagata. Ingong utusan saking Sang Prabu Mahésa Sura ratun raksasané ring puri Kiskénda. Daging pakayunan gustin ingong, nunas putran Betara, sané mapeséngan Déwi Tara, pacang kaanggén praméswari, tedung jagat Kiskéndané. Ingong nunas mangda Betara nénten nulak panglamar gustin ingongé puniki. Yaning Betara pacang nungkas tan urungan Indralokané kagebug kadadosang api. Guminé pacang kabalikang dados suarga. Watek widiadariné kajarah kaanggén wang jero di puri Kiskéda sané waluya Indraloka.” Kala miarsa atur patih Lembu Sura asapunika. Ida Betara Indra kalintang duka, maciri ring prarainé mateja bang dumilah, panyingakané barak, angsenganida noos, raris ngandika bangras, ”Ih iba raksasa corah, kaliwat pesan momo angkaran cainé, nagih nglamar putran gelahé. Yan saja gustin cainé sakti mawisésa, tundén ia teka mai. Sawiréh gelah suba runtuh pangandika, nyén ja ané lakar nglamar Déwi Tara, apang madasar baan siat. Gelah lakar mapag satekan gustin cainé di payudan. Kema cai malipetan, uningang tekén gustin cainé isin pangandikan gelahé. Indralokané tusing takut ngarepin gustin cainé, kalingané marupa raksasa, ané setata ngusak-asik di guminé.” Wau asapunika pangandikan Ida Betara Indra, patih Lembu Sura jag mapamit sarwi mabaos nangtang, ”Ih watek déwa, tragiain déwék cainé ajak makejang, sing buungan suargané dekdek nyag karusak baan raksasa waduan ratu Kiskéndané.” Sapaninggal I Lembu Sura saking panangkilan, kantun Betara Indra nglanturang parumané, maosang indik utusan Sang Prabu Mahésa Sura, raris ngandika, ”Uduh para déwata ajak makejang, waduan I Mahésa Sura sing buungan lakar ngebug suargané, kénkén papineh ceningé ajak makejang. Apa iraga lakar nekain i musuh, apa lakar antosang tekannyané magebug mai ka
63
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
suargan? Yaning ngantosang kanti i raksasa nglurug suargané sinah liu pakéwehé, sawiréh tepi siring suargané lakar rusak kalurug baan i raksasa.” Matur para déwatané makejang, ”Ratu Betara Indra, becik palungguh Betara ngebug umahipun i raksasa, santukan danganan panjaké pacang matangkep. Pungkuripun nénten wénten pakéwuh panjaké, santukan yudané ring palemahan mesehé.” Ida Betara Indra raris matutang, tur ngandikayang waduané sami mangda nabdabang sanjata pacang magebug ka Kiskénda. Kacrita ring sampuné sregep watek déwané sami raris mabriuk mamargi, nuju jagat Kiskéndané. Para pangarep yudané, sami ngrangsuk busana yuda, tur pada ngagem sanjata, wénten sané mapalinggihan kréta, gajah, kuda, sesek jejel ring margi. Gumuruh suaran kréta kadulurin pangrik i kuda madukan ring suryak para balané ngiring waluya magejeran rasan tanahé. Krédépan warnan umbul-umbulé kasunarin antuk surya waluya nangtangin i meseh pacang macampuh ring payudan. Para tanda mantri rauh patih pangarep suargané, mamargi ring ungkur, kairing antuk bala yudané, sami sregep makta sanjata, kobérnyané mabinayan. Krédépan sanjatané minakadi cakra, gada, tumbak waluya kadi api ngendih mamargi. Kaping ungkur Ida Betara Indra, nglinggihin kréta mas masesocan, sregep busananing mayuda kairing antuk tanda mantri sami. Pamargan para déwatané sami nglayang ring ambarané, ngardinin remrem téjan Ida Sanghyang Surya, sakéwanten téjan busanan watek déwatane pakedépdép waluya gulem karengganin bintang. Né mangkin critayang Patih Lembu Sura, sampun rauh ring puri Kiskénda, raris ngojog nangkil ring gustinipuné, ngaturang pamarginipuné dados utusan mamadik ka Indraloka. Sasampuné sami kaatur ring Sang Prabu Mahésa Sura, daat duka ida mirengang sarwi ngandika, ”Bah tusing bisa Betara Indra nampi keneh gelahé. Gelah ngardiang apang suargané rahayu, mabesikan paras paros ngajak raksasa, dadi ida ané nglémpasin sesana. Ih cai Lembu Sura, dauhin
64
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
panjak gelahé makejang, minakadi tanda mantri para patih pangarepé apanga tiaga, sregep tekéning sanjata, sawiréh gelah lakar ngrejek Indralokané.” Sapapamit Patih Lembu Sura saking puri, Sang Prabu Mahésa Sura sareng rainé Sang Jata Sura digelis ngrangsuk busananing yuda, tur sregep sanjata sané kabinawa. Sang Lembu Sura raris ngatag para mantri, muah bala raksasané sami, mangda tiaga tur makta sanjata rauh ka bencingah. Ajebosan ngredek suaran raksasané sajebag jagat Kiskénda bek jejel ring jaban puriné nyantos dauh wecanan Ida Sang Prabu. Durung puput bebaosé ring bencingah, tan dumadé ngrudug suaran suryak balané rauh saking ambarané waluya kadi gulem, nglikub jagat Kiskéndané. Sang Lembu Sura sareng para adipatiné sami gegéson nabdabang gelar. Wénten sané nguningang ka puri ring Sang Prabu Mahésa Sura, indik mesehé saking suargan sampun ebek ring ambarané. Sang Prabu Mahésa Sura kalintang kagiat tur gelis medal kasarengin antuk rainé Sang Jata Sura, busanané emas dumilah masesocan. Sarauhé ring bencingah, raris ngandika ring balané sami, ”Ih cai bala raksasa makejang, énggalang dabdabang gelaré, ditu di tegalé linggah apang joh uling puriné.” Sang Patih Lembu Sura raris nitahang para punggawa tanda mantriné sami mangda medal ka tegal Payudan. Mabriuk sami-sami mamargi nuju tegal pasiatan, kasarengin antuk sang prabu saha mapalinggihan ngater para bala raksasané. Sarauhé ring tegalé jimbar sami pada nabdabang gelar. Sasampuné puput gelaré yutaan panjak raksasané sayaga pacang nangkepin pangrauh watek déwatané. Para déwatané nyingak gelar raksasa balané ring tegalé jimbar, raris matur ring Betara Indra, mangda digelis ngruntuhang wecana ngrejek gelar mesehé. Irika Betara Indra nitahang para bala yudané ngriinin nangkepin meseh. Suaran tetabuhané ngredeg awor ring suaran sunguné, nyihnayang yudané sampun ngawitin. Para bala yudané pada ngelur ngalokin meseh. Irika raris macepuk yudané waluya kadi ombak segara nempuh parangan gelar watek raksasané,
65
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
maruket saling tuek, pada nyentokang kateguhan kaprawiran. Wénten saling kaplokin, saling deldel. Déwa muah raksasané sami kasaktiannyané tur sami las tan ngitung urip, mamanah pacang nyingséang musuh. Katah yan critayang pamargan yudané, saling singsé, saling sempal. Pangrauh bala raksasané tan papegatan, tedun saking gunung-gunungé sami-sami nyandang sanjata, kacandak antuk bala yudané sané sampun tiaga nangkepin ring payudan. Wénten sané mentangang panah tan papegatan pasliwer ring ambarané, waluya sabeh nibénin watek balané. Pakrik suarannyané madukan ri kala katiban panah, wénten tumus tangkah ipun, wénten ngeniang baong ngantos pegat. Punika mawanan pannjak raksasané kalilih ngrereh pasunutan, jejeh ipun keni panah nyasar sané ngebekin ambara. Indiké asapunika kacingak olih Sang Prabu Mahésa Sura sareng ariné Sang Jata Sura, raris ngwales ngamuk ring tengahing payudan kasarengin antuk pepatih pangarepe Sang Lembu Sura. Pangamuknyané tan kabinawa nyusup nuju watek bala yudané sané sedek ngujanin bala raksasané antuk panah. Wiakti ngangobin pangamuk sang raksasa tetiga, ngabetang sanjata kébot kenawan akéh bala yudané ngemasin padem. Sisaning padem sami ngungsi genah Ida Betara Indra. Gelar watek déwatané dekdek karusak antuk Mahésa Sura. Indiké punika kacingak antuk Ida Betara Indra raris magebras ngwales ngamuk i raksasa raja. Di gelis ida ngambil sanjata bajra tur katiwakang ring i meseh. Kacingak olih bala yudané sané masinutan ring Ida Betara Indra, raris sami mabalik ngwales pada mentangang panah, wénten matangkep maperang tanding. Panahé tan papegatan pasliwer ring ambarané pasruit suarannyané, kadulurin antuk pakrik para yudané sané keni sanjata. Akéh yan critayang buat paruket yudané sayan nglimbak santukan pangrauh bala raksasané, miwah bala yudané sayan ngakéhang. Irika raris Ida Betara Indra, niwakang sanjata sané daat mautama, inggih punika sanjata panah geniné sané sampun kasumbung ring payudan, mawastu mijil api
66
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
ngarab-arab waluya gunung, ngungsi genah mesehé. Kala punika patih Lembu Sura nyentokang kadiran pacang ngudepang geniné, nanging ajebosan kageseng antuk apiné puun dados abu. Indiké punika kakantenang olih bala raksasa, sami jejeh manahipuné, punapi malih sanjata geniné punika uning ngruruh genah i meseh. Punika mawinan jag sami telas raksasa balané kapuunang antuk panah geni. Wénten sané jerih, malaib ka slag-slagan gunungé taler tan luput kauber olih geniné murub, mawinan nénten mrasidayang makelid mawastu puun dados abu. Sang Prabu Mahésa Sura sareng Jata Sura banget duka, nyingak para pangarep raksasané rauh balané sami puun, kantun ida sareng kalih waluya kadi tunggak ring segarané. Raris ida ngwales matandang wirang nangkepin sanjata geniné. Wiakti kabinawa pangamuk sang kalih ngusak asik pangamuk sanjata geniné. Saking kasaktian ipun mawastu apiné sida kaudepang. Sang Mahésa Sura raris ngwales antuk sanjata mawisésa ngungsi linggih Sanghyang Indra. Kacingak olih bala yudané, sami pada ngarepang ngrebut i raksasa kalih. Wénten sané nglempag antuk gada, wénten sané numbakin, sakéwanten i raksasa kalih tan wénten sued angan akedik. Waluya makulit tembaga maotot kawat, mabalung besi masumsum gala-gala, asapunika pakantenanné. Sang Mahésa Sura sareng ariné polih ngwales mawastu akéh bala déwatané ngemasin, wénten kapanting, wénten sané kauyeng ngantos padem. Punika mawinan sisan padem, sami jerih pablesat ka ambarané ngelidang raga, antuk pangamuk Sang Mahésa Sura, Jata Sura sané daat sakti mawisésa. Sampun wengi, para déwatané sami-sami kalilih, i raksasa kalih raris sami budal ka guannyané. Kacrita Sang Prabu Mahésa Sura bangét sungkan kayun, santukan waduannyané sami telas padem kapuunang olih sanjata geni Betara Indrané. Kantun ida sareng kalih ring puri kaabih antuk wang jero puriné watek raksasi. Sang Jata Sura taler banget kajengah-jengah ngayunin panjaké telas brasta.
67
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Mapakayun pacang ngalebonin Indralokané, sakéwanten wenginé punika kadaut antuk lesuné bas banget, mawanan digelis ida sirep. Ida Betara Indra taler banget engsek ring kayun santukan pamargan siaté, kabelat antuk wengi nénten mrasidayang mademang i raksasa kalih. Punika mawinan ida ngandikayang prayodané sané papilihan pacang ngebug gua Kiskéndané. Bénjang semeng Sang Prabu Mahésa Sura sampun matangi sareng kalih, tangkejut mirengang suryaké mawanti-wanti ring jaban guané. Magébras raris medal sareng kalih saha sanjata. Sarauhé ring jaban guané tan pantara para déwatané ngujanin antuk panah. Tan pawilangan akéh panahé katiwakang olih bala déwatané kasarengin olih Betara Indra ngamedalang panah pamancut jiwa. Sang raksasa kalih nénten kéweh manahipun, sawiréh wantah ida maraga wisésa tan silah ring sanjata. Panahé sané ngeniang angganidané sami elung dekdek nénten mintulin, waluya maraga gunung besi katibén sabeh deres. Sang Prabu Mahésa Sura, sahasa nguyeng limpung sané kabinawa pisan, antuk ageng tur panjangné, katiwakang ring watek wirayudané. Tangkejut para déwatané tur sami masirig, sarwi niwakang sanjata panah, raris sami jerih pablesat ngelidang raga. Ida Betara Indra kairing olih para déwatané sami engsek nénten sida kadi kayunidané mademang i raksasa kalih. Makudang sanjata sané mautama sampun katiwakang nanging nénten nyidayang mancut mancut urip sang yaksa kalih. Sampun tigang rahina lamin yudané taler durung marawat pademnyané Sang Mahésa Sura sareng kalih, kandugi né mangkin sampun reké wengi, waluya kadi ngwangsitin yudané mangda mararian. Sang kalih sampun ngranjing ka puri. Asapunika indik siaté nyabran rahina, nanging watek déwatané nénten taler mrasidayang ngasorang i raksasa kalih, buina sami wirayudané nénten purun pacang ngalebonin ka tengah guané, sawiréh duarané antuk batu ageng. Para
68
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
wirayudané sami pada nyantos ring jaban guané, nyaga pamedal i raksasa saking tengah guané. Sakéwanten Sang Prabu Mahésa Sura sareng kalih nénten medal-medal santukan sampun kataen watek wirayudané nénten purun ngrurug ka tengah guané. Makudang rahina sampun lintang, watek wirayuda déwatané nyaga pamedal sang raksasa kalih, waluya ngebagin raksasa pules, raris Ida Betara Indra mapakayun marumang watek déwatané, maosang indik daya upaya mademang i raksasa kalih punika. Irika Ida Betara Indra ngamedalang wecana mapakayun pacang ngrereh kanti sané mrasidayang ngasorang i raksasa kalih, tur ngruntuhang pangandika pacang kaicén Déwi Tara mangda kaanggén rabi pinaka ganjaran molih ring payudan. Para déwatané sami mamatut daging pangandikan Ida Betara. (masambung....)
NB: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985
69
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Pidarta
Ida Ayu Putu Kartika, S.Pd., M.Pd.
Ngarajegang Jagat Bali Madasar Antuk Tri Semaya
S
aking rihin jagat Baliné wiakti kasub pisan ring jagaté. Ngenenin kautaman ipun, napi malih indik kabudayaan lan adat istiadatné. Napi ké marupa sasolahan, tetabuhan, pasantian, muah sané siosan, nénten
nyandang malih takénang, duaning sampun kaloktah pisan ring jagaté. Iraga sané mula sameton Bali, marasa pikobet pisan pacang ngemit napi sané sampun mula kadruénang mangda nénten ical, tur prasida tetep ajeg lestari sakadi sané kaaptiang olih sameton Bali. Sapunika taler, sameton dura negara sané madué pikayun pacang ngajegang Bali. Ida Dané sareng sami sané tresna sihin titiang ... Ring aab jagaté sekadi mangkin sané ketah kabaos jaman “Globalisasi”, pastika sampun iraga Agama Hinduné ring Bali jagi manggihin utawi jagi keni pangaruh saking budaya dura nagara utaman ipun, para yowanané. Akéh para yowana duéné mangkin, sampun nénten uning ring kabudayan Bali, érang mabasa Bali, jerih kabaos kuno, nénten midep malih majejaitan, napi malih indik babantenan, sampun doh pisan kawéntenanné. Sami sameton Baliné ngarereh “praktis” lan gelis. Dadosné, jeg samian puput numbas. Canang numbas, jejaitan numbas, sasanganan naler numbas. Sané banget selselang titiang ring manah, inggih punika mungguing sané ngadolin canang muah
70
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
kelengkapan bebantenan punika boya ja sameton Bali, sakéwanten wantah sameton saking agama sios. Wénten Mbak Inah, Sarinem, Iyem, muah sané siosan. Sampun ké ipun uning ring kasucian ritatkala ipun matanding? Napi ké tetandingan ipun sampun nyukuh? Wénten malih asiki, sakadi istilah mangkiné “ngetrén“ utawi “ngetop” inggih punika, para istriné makamben duuran entud, mabaju kabaya malengen atugel. Samaliha, sampun dadong-dadong naler akéh sané sareng asapunika. Mi... mi... Déwa Ratu Agung jek lek, jengah titiang ngantenang indiké sakadi punika. Napi ké, makamben duur entud lan makebaya atugel sané kabaos Ajeg Bali? Sami maosang Ajeg Bali, Ajeg Bali, Ajeg Bali. Sampun ké sameton Bali marasa ngajegang Bali? Ida Dané sareng sami sané tresna sihin titiang... Kawéntenan Baliné sakadi mangkin, yan inargamayang titiang ring sekar. Sakadi ipun, isekar sandat, miik ipuné ngalub pisan. Yadiastun sampun layu, nanging miik ipuné kantun tetep ngalub. Sapunika naler Bali Pulinané, yadiastun iraga krama Bali ngarasayang Baliné sampun sayan rered, nanging para semeton ring dura Bali, napi malih dura negara kantun meled pisan prasida rauh ka Bali. Saha, ipun madué genah utawi umah, utawi mautsaha, ngarya usaha ring Bali. Nika ké sané ngawinang tanah Baliné sayan mael, tur ngeluwer ajin ipuné. Rikala punika, raris akéh sameton Baliné malomba ngadol tanah saling pamaelin, kantos raris miyegan sareng nyama marebutin warisan tanah pacang kaadol mangda akéh madué jinah. Niki... niki, sampun sané jerihin titian. Ajerih pisan wiakti manah titiang. Yan sampun krama Bali akéh sané asapunika, dong puput telas ya tanah Baliné kadruénang olih jadma dura Bali lan dura negara. Malih pidan, ring dija raris alit-alit Baliné magenah? Napi ké iraga sané nuénang Bali, durusan nyéwa utawi indekos, utawi transmigrasi ka dura Bali? Napi ké sampun patut yéning iraga malaksana sakadi punika?
71
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Yan dados pinunas titiang, sampunang ja Ida Dané nué pamargi asapunika. Nawegang pisan, titiang nunas tulung pang banget niki. Sapunapi, sumanggup. Nénten? Ida Dané sareng sami... Duaning asapunika kawéntenané, mawanan ngiring saking mangkin yatnayatna, ngiring gebag Baliné, ngiring satata nénten lali ring piteket anak lingsir dumun, ngiring ajegang Bali. Napi ja sakancan sané jagi laksanayang élingang indiké idumunan napi ké uger-uger, bisama, piteket-piteket. Duaning ritatkala iraga kantun maurip sakadi mangkin, patut pisan malaksana sané madasar antuk uger-uger, piteket, bisama miwah sané siosan. Punika patut kamargiang, napi ké ring banjar, ring désa adat, ring subak, ring sekaha, ring pasemetonan idadané sareng sami. Yéning sampun krama Baliné malaksana sakadi asapunika, sinah sampun kawéntenan Baliné pacang deg-deg landuh sakala niskala. Iraga ring Bali madué ajaran sané kabaos “Tri Semaya”, inggih punika napi sané kalaksanayang sané mangkin, sané kabaos “Wartamana“, nika pindaka gagambaran kauripan sané sampun lintang. Mawanan, napi sané sampun karyanina ring leluhur krama Baliné sané sampun lintang jagi majanten kanten ring kauripané sané mangkin. Yén becik kawéntenané sané warisin iraga mangkin, pastika sampun dumunan becik pakardin leluhur iragané. Samaliha, napi ja sané laksanayang iraga krama Bali sané mangkin, jagi ngawinang asapunika ring kauripan perti sentanané sané jagi rauh. Dadosné, iraga krama Bali sapatutné pisan nénten dados malaksana sané tan patut,sané ngusak-asik, sané ngadug-adug, napi malih sané ngawinang jagat Baliné uwug. Ida Dané sareng sami... Mawanan iraga krama Bali patut pisan waspada, jagra éling, yatna, ring sakancan sané kalaksanayang ring Bali. Sampunang teleman ring angga, yadiastun nangan akejepan! Napi ja sané pacang karencanayang, napi ja sané pacang kakaryanin, napi ja sané pacang kalaksanayang, patut pisan éling ring
72
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
ajaran “Tri Semaya”. Duaning, Athita, Wartamana, Nagata punika sami nénten dados palasang. Maka tetiga punika gumanti rumaket pisan kawéntenané. Yéning mamargi, sinah sampun jagat Bali pacang ajeg, gemahripah, loh-jinawi, sagilik-saguluk, salunglung, sabayantaka kawéntenané. Idadané sareng sami, sané kusumayang titiang... Riantukan titiang madéwék tuwi-muda, nénten sida antuk titiang matur katah. Sané mangkin, cutetang atur titiang sakadi puniki. Malarapan “Tri Semaya”, ngiring ajegang Baliné mangda tetep ajeg lestari, duaning kauripané sané mangkin pinaka gagambaran kauripané sané sampun lintang, lan kauripané sané mangkin pacang ngawinang asapunika ring kauripan perti sentanané sané jagi rauh. Mawanan, ngiring karyanin Baliné tetep ajeg. Rikala maurip sepatutné iraga sareng sami malaksana madasar antuk uger-uger, bisama, piteket, kandugi raris pamargin urip iragané mapikenoh becik lamakana bénjang-pungkur presida katulad olih alit-alit Bali sareng sami.
Ida Ayu Putu Kartika, S.Pd.,M.Pd. embas ring Karangasem, pinanggal 5 Séptémber 1964. Ida ngeranjing SD, muah SMP ring Karangasem. Ritatkala SPG, ngeranjing ring Klungkung warsa 1986. Pendidikan S-1 Bahasa dan Sastra Indonésia ring IKIP PGRI Bali, tamat tahun 1997. Pendidikan S-2, ring Program Studi Administrasi Pendidikan Universitas Pendidikan Ganésha Singaraja warsa 2011.
73
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Geguritan
BONGKLING Kaketur saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem /31/ Heda cahi péka-péka, bas nuhukin demen hati, hento ya manggawé bocok, punggel-punggelin pilihin, pilih ya dadi pelih, jeléné hanang atepung, kéto ya nyama braya twara dadi ya nulungin, hala hayu, padha ngalih pagawénya.
/32/ Sawwang désané tresna, teked di sema nututin, bawu suwud nyané morbor, lawut ya mbudalin mulih, to né pageh mangirim, pagawéné hala hayu, manututin manandhan, manujuwin panes etis, lamun kebus, hebon nyané ké hemanang.
74
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
/33/ Pan Bongkling sampun ngenehang, mangdé pasahuté becik, lawut kenyem munyi halon, huning tityang kapo mangkin, ring madan kawuh kangin, kaja kelod menék tuhun, anghing kalintang gawok, bawu tityang mamiragi, hala hayu, swargga kalawan naraka.
/34/ Jujut ko tityang nunasang, mangkin ring Jro Senggu Pangi, antuk tityang belog nyoknyok, mabuddhi manggihin lewih, wénten ké marggi malih, lénan ring margginé bawu, né madan margga sangha, yadyan ya likadan gigis, malih sunut, yan sampun nyolong ka swarggan.
75
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
/35/ Punika tujuwin tityang, mangdén siddha manggih becik, Dé Senggu masahur halon, nah yén kéto hidhep cahi, tong dadi bapa jani, ngorahang tan pasasantun, apa karana kéto, cahi salah bapa lempir, murug tutur, anak naraka phalannya.
/36/ Sok bapa ngancengang dowang, mangorahang tekén cai, kadén gampang liwat habot, tatelu karana polih, séwatah bapa tuwi, lén sakéng warah sang guru, saking ucapan sastra, binderang cahi mbasanin, yén katepuk, né ngimpasin margga sangha.
76
Suara Saking Bali Gagonjakan
Édisi XXIX | Maret 2019
ANAK BAPAK DI CULIK
K
urenan magablég,
tiangé
gupuh
malaib
uli
kamaré.
Jelanané
selimputan batisné nyagjagin tiang di balé saka
paté. Angkihané ngangsur, paningalané nagih makeplos.
“Pianaké di culik koné Bli!” kéto ia lolo kadroponan. Buka macedar tangkahé mireng raosné ento. “Ka... Ka... Kadén ia ta... ta... tamasya ajak sekolahné? Kén.. kén... kén...
Kénkén bisa kéto? A... A... Apa do.. do.. dogén gaén guruné? Dadi bisa di culik muridné? Kawah incuk!” Buka pita kasété samben raos tiangé. Ngetor awaké makukud, pesu peluhé matah-matah. I Luh sing masaut. Ngalemet ia nyelémpoh di natahé. Béh, prajani tiang milu éwa, paling raosé lan tindakané. Tondén sempat makeneh, kurenan tiangé ngenjuhang hapé. “Né...tuni guruné nélpun maang kabar. Tegarang sautin malu,” kéto ia sambilanga magruéng nyebak. “Ha... Ha... Ha... Lo...” pegat-pegat raos tiangé nyautin anaké ané nelpun. “Halo...anak Bapak sudah di culik!” Mbééé....déwa ratu, ngatébtab tiang milu nyebak.
77
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
“Dé Agus Dananjaya Wisnutama Putra Perkasa Ananta Wikrama Tungga Déwaaaaaaaa.....”
Nyerit
tiang
ngamé-amé
pianaké,
buka
cicingé
panteg. Nepukin tiang nyerit, I Luh sayan keras nyebak misi ngasén di natahé buka kerauhan. “Gedé Agus Dananjaya Wisnutama Putra Perkasa Ananta Wikrama Tungga Déwaaaaa...” milu ia ngamé-amé adan pianakné, sambilanga malisah. Pisagané biur. Apakpakan basé, bek suba natahé tekaina tekén nyama brayané. Kulkulé madongdang.... Di tengah biuré ento, sagét hapéné buin mamunyi. Tit... Tit... Tulalit... tulalit... “Halo....,” kéto raos guruné. Kena ban ngingetin. Pak Gusti, guruné ané moglong. “Bagaimana kénkén Dé Agus Pak?! Apakah masih enu ia di culik?!” patakon tiangé panik, sambilang nyebak mabélé-bélé. Guruné nyautin banban. “Ooo...sudah léwat jauh Pak. Sekarang anak Bapak sudah di Tulamben.”
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané
78
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Kamus
A
(2)
ma.a.ba-a.ba.an (ma.ban-a.ban) v 1 membawa sesuatu (oleh-oleh dansebagainya): da ja sai-sai ~ mai jangan sering-sering membawa oleholeh ke sini; 2 membawa sesuatu dalam upacara perkawinan; nga.ba v 1 membawa: ~ pipis mem-bawa uang; 2 menaruh perasaan; mempunyai pertimbangan: ~ keneh sangsaya menaruh perasaan khawatir; 3 mendatangkan: ~ jelék mendatangkan akibat buruk; nga.ba.ang v membawakan; nga.ba.nin v menyebabkan; mendatangkan: ~ pocol menyebabkan rugi; pa. ba.ina v dibekalinya: ia ~ uma tekén tegal dia dibekalinya sawah dan ladang; pa.nga.ba.an (pa.nga.ban) n watak; tabiat; suratan takdir: mula ~né kakéto, sing dadi ungkulin memang tabiatnya begitu, tidak boleh diatasi orang lain 1
abab, abab.an n sesuatu yang sudah diambili tangkai-tangkai bulirnya; sesuatu yang harus dikesampingkan: disubané ~, tetebukanné mara kasidi setelah ditumbuk, padi yg telah diambili tangkai-tangkai bulirnya disaring; nga.bab.in v 1 meraup dengan kedua tangan untuk membuang yang tidak berguna: ~ padang membuang rumput yang tidak berguna dengan kedua tangan; 2 meraup tanah untuk membuang rumputnya.
79
Suara Saking Bali
2
Édisi XXIX | Maret 2019
abab, nga.bab.in v berkeliaran; beterbangan: nyawannĂŠ ~ tawon berkeliaran; buka nyawannĂŠ ~, pb ribut tidak menentu; ma.a.bab.an (ma.bab.an) v berkeliaran
abah n pembawaan: --nĂŠ mula kĂŠto pembawaanya memang demikian; abah-abah n 1 tabiat: ~nĂŠ bangras tabiatnya pemarah; 2 bakat: ~nĂŠ mula magending bakatnya memang bernyanyi 1
abah-abah n hiasan kain di pura yg digunakan pd waktu upacara; ma.a.bah-a.bah (ma.bah-a.bah) v 1 berhiaskan kain; 2 berpakaian
2
abah-a.bah n perlengkapan kuda tunggang; pakaian kuda
1
abang → bang
2
abang, abang.in v pasangi saluran (yang melintang di atas); abang.an n 1 talang; saluran air yang melintang di atas bangunan, jalan, dan sebagainya; 2 alur bibir atas; abang.ina v dipasanginya saluran (yang melintang di atas); ka.a.bang.in (ka.bang.in) v dipasangi saluran (yang melintang di atas) (oleh); ka.a.bang.ina (ka.bang.ina) v dipasanginya saluran (yang melintang di atas) (oleh); ma.a.bang.an (ma.bang.an) v bersaluran air (yang melintang di atas); nga.bang.in v memasangi saluran (yang melintang di atas);
abang agĂŠ n adonan kelapa parut dengan bumbu berwarna merah putih sebagai dasar dalam tetandingan kawisan dl upacara adat di Bali abar-abar, nga.bar-a.bar v menyala berkobar-kobar: apinĂŠ -- api itu berkobar-kobar abas v babat; abasa v dibabatnya; abas.an n hasil membabat; babatan: saang ~ kayu api hasil membabat; abas.in v babati;
80
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
abas.ina v dibabatinya; ka.a.bas (ka.bas) v dibabat (oleh); ka.a.bas.in (ka.bas.in) v dibabati (oleh); ma.a.bas (ma.bas) v terbabat; nga.bas v membabat: ~ alas membabat hutan; nga.bas.in v membabati; pa.nga.bas.an n alat untuk membabat abén, nga.bén v melaksanakan upacara pembakaran mayat; mengaben; ~ nangun mengaben dengan mengangkat kembali jenazah (tulangbelulang) yang sudah dikubur atau mengaben menggunakan simbol (wujud manusia dari kayu cendana); ~ ngwatang mengaben jenazah orang yg baru meninggal; ~ ngagalung mengaben massal, misal mengaben yang dilaksanakan seluruh warga desa; ~ ngerit mengaben massal; abén.ang v buatkan upacara ngaben; abén.anga v dibuatkannya upacara ngaben; ka.a.bén.ang (ka.bén.ang) v dibuatkan upacara pembakaran mayat (oleh); ka.a.bén.anga (ka.bén.anga) v dibuatkannya upacara ngaben (oleh); ma.a.bén (ma.bén) v dibakar mayatnya dengan upacara pembakaran mayat; nga.bén.ang v membuatkan upacara ngaben; pa.nga.bén.an n penyelenggaraan upacara ngaben
NB: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali
81
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Teka-teki Silang
2 9 1
2
3
3
M 4
6
5
7 6
5
11
1 7 8
8
9
10 10
Patakén:
Kasamping 1.
Tokoh ring novél Malancaran ka Sasak
2.
Eda ngadén awak bisa depang anaké ngadanin
3.
Panak Bojog
4.
Kruna limang wanda
5.
Menék
6.
Pangawi sastra Bali modérn saking Buléléng
7.
Wastan majalah sastra Bali modérn
8.
Hadiah Sastera Rancagé 2019
82
Suara Saking Bali
9.
Édisi XXIX | Maret 2019
Désa : Kubu = Kota : …..
10. Anak cenik ngoyong di bucu
Nuunang 1.
Sadurung pahang
2.
Madaar (alus)
3.
Tingkatan basa Bali
4.
Bungan nyuh
5.
Dina melah
6.
Jeg ……. asan bayuné
7.
Marérén, majadengan
8.
Peteng
9.
Cekuk kajengitin
10. Cenik 11. Cakepan sastra Bali modérn sané polih rancagé warsa 2009
Durus cawis teka-teki silang ring ajeng, kirim jawaban duwéné ka email suara.sakingbali@gmail.com, kajantos kantos tanggal 30 Maret 2019. Sané kakirim wantah jawaban kémanten. Dagingin taler biodata singkat, alamat, miwah kontak sané prasida kahubungin. Duang diri sané pinih gelis ngirim jawaban tur jawabannyané patut (benar) polih cakepan (buku) sastra Bali modérn sané pacang kakirim ka alamat dané soang-soang.
83
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
Kartun
Kartun I Komang Swakarma Satwika
84
Suara Saking Bali
Édisi XXIX | Maret 2019
85