Suara Saking Bali

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

i


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Daging Jurnal Lawat-lawat Karauhan (IGA Dharma Putra) Wawancara Makekawian Kantos Lingsir Satua Cutet Lastri Ratri (I Komang Alit Juliartha) Lanturang Melajah (Putu Ardana Bukian) Ngaé Cerpén Rikala Libur (I Putu Supartika) Tresna Sujati (Ni Kadék Rima Widiasri Krisna Déwi) Satua Terjemahan Pelabuhan Poros (Henry Miller) Satua Masambung Lontar Kala Ireng (7)--I Madé Sugianto Puisi Bali Puisi-puisi I Wayan Ésa Bhaskara Puisi-puisi Érkaja Pamungsu Puisi-puisi Suplir Puisi-puisi Ida Bagus Putu Sura Diatmika Puisi-puisi I Putu Andika Putra Ésai Mulat Sarira tur Ngarastitiang Jagat (I Déwa Gedé Trinandita) Gegonjakan Tresna Bates di Gigi (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Gatra Sastra Bali Modéren Sangkaning Hadiah Sastera Rancagé (?) Silunglung ‘Maambu’ Sastra Bali Klasik Kartun I Komang Satwika

1

2 6 12 16 22 29 35 40 45 52 55 60 63 66 69 71 74 76


Lawat-Lawat Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

I Nyoman Mahayasa

Karauhan Karauhan ento tuah basa alus yén alih uli krunané. Kruna linggané rauh, artiné teka. Maan pangater “ka”, pangiring “an”. Yén alih di basa Indonésia, ento madan imbuhan, marupa konfiks. Kéto palajahan dugasé di sekolah ipidan. Mirib pelih, mirib beneh. Asané keto. Artiné tusing ada

2


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

lén, katekain. Nyén ané nekain? Nyén ané tekaina? Yadiastun tusing nyidayang ngundukang, suba pastika ané katekain ento tuah manusa. Kondén taén ada gatra sampi karauhan. Apa buin siap brumbun karauhan.

C

ara ané ada di satua-satuané, ané karauhan tuah Jro Mangku, Jro Balian, Jro Tapakan. Mirib ada buin Jro lénan, ané ketah karauhan. Dugasé karauhan, koné tusing inget. Tusing inget

madan engsap. Yén anaké ané engsap takonang kéné keto, sinah tusing inget. Sagét suba inget, ditu mara takonang éngkén rasané dugas engsap. Koné rasané kéné, koné rasané kéto. Nak seken koné kéné, seken koné kéto. Ané tusing ngerti baan, ngudiang yén suba seken misi koné? Jani apa buin, liu anaké ngomongang karauhan. Neked idéwék barengbareng ngomongang. Sawates ngomongang apa sih kéwehné? Layahé koné tusing misi tulang. Koné di lontar anu ada bacakan karauhan. Karauhan bhuta, karauhan déwa, karauhan apa kadén buin. Yén keneh-kenehang raos tua-tuané, di awak manusané koné mapupul sarwa bhuta, sarwa déwa, manusa. Yen di awaké tongos mapupul sarwa ané ada ento makejang, sinah yén ada anak maosang karauhan déwa, bhuta, artine ento karauhin baan awakné padidi. Saja kéto? Sajan suba idéwék mirib nyak cara anak karauhan. Misi nakonang saja kéto apa tusing. Sawates ané taén tepuk, yén ada Jro Balian tunasin pamargi, ngundukang anaké ané suba mulih ka tanah wayah, koné Jro Balian karauhin baan atmané sang ilang. Dugasé ngaraos, dané Jro Balian misi nakonang “Ada kéné?”, “Ada kéto?”, “Saja kéné?”, “Saja kéto?”. Kéto mirib katattwan anaké mapinunas. Nunas aji patakon, ané picanga masih patakon. Ané nyautin, anaké ané nakonang. Indik karauhan, ada satua I Ketut Bagus ané moyanin Jro Mangku Éngéngan. I Ketut Bagus tangkil ka jeron dané Jro Mangku, nunas pamargi. Jro Mangku

3


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Éngéngan kramak-krimik, kemak-kemik, jengat-jengit, kejat-kejit. Kondén ada agelekan arak ngamikmik, sagét dané ngelur, maosang ragané suba karauhin baan ida bhatara sasuunan. Sakéwala, makejang ané baosanga tekén Jro Mangku Éngéngan tusing ada mintulin. Makejang baur. Prajani I Ketut Bagus mapamit uli jroné Jro Mangku, sambilanga nglungsur daksina pajati misi sesari ané buung aturanga. Lanturanga tekén I Ketut Bagus, nakonang isin kangin kauh. Ia mapinunas ring Ida Sulinggih. Sangkan asih Ida Sulinggih, micayang katattwan kangin kauh. Kangin koné linggih Bhatara Ishwara, kauh koné linggih Bhatara Mahadéwa. I Ketut Bagus kedék ngakak, moyanin baos Ida Sulinggih. Koné ia suba maan nganginang ka tanggu-tanggu kangin, tusing nepukin Bhatara Ishwara. Maan masih koné ia ka tanggu kauh, tusing masih Bhatara Mahadéwa tepukina. Neked Ida Sulinggih koné tusing tepukina. Ané kén mapeséngan Ida Sulinggih? Raris Ida nuding tangkahné, nuding tanganné, nuding rambutné. I Ketut Bagus moyanin, ané tuding Ida Sulinggih tuah tangkah, tangan sareng rambut. Tusing bakat baana nuding kasulinggihané. Ida Sulinggih orahanga mogbog tekén I Ketut Bagus. Kéto katutur-tuturan satuané ilu. Keto di satuane, len buin ané nyakala. Ada anak ngebur tetamian panglingsirné, lakar nyocokang, mirib ada indik karauhan, kapamangkuan, kasulinggihan. Yén suba cocok, lakar anggona menehang ané pelih-pelih cara kenehné padidi. Makejang gebura, ditu tepukina ada sorohan pamangku anu, ada madan balian anu, ada masih madan sulinggih anu. Ditu liang kenehné cara ulungin pipis amiliar. Cara wareg tan paneda, bungah tan panganggo. Cara maan panugrahan bhatara uli dija kadén. Dugas marasa maan panugrahan, tusing ingetanga awakné. Apa madan tusing inget sajabaning engsap? Apa madan engsap, sajabaning cara anak karauhan? Anak ané tusing inget dugas karauhan, yadiastun ada pasepan misi api ngendih, ento rayunanga. Ada masih ané masiram aji api. Ada ané mategen di palan anaké sambilanga masolah. Ada masih ane nusuk-nusukang keris ka

4


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

anggané tusing éngkén. Ada ané ngarayunang ayam idup. Ada ané makecos ngalangkahin panyengker purané tegeh ngayor. Ada ané enteg mabaos kasungkemin olih panjak-panjakné. Mategepan anaké karauhan. Jani buin takonang, seken apa tusing ada karauhan? Bisa saja bisa tusing! Koné jani liu anaké mapi-mapi karauhan, orahanga guminé lakar kéné, guminé lakar kéto. Di pura anu kuangan banten anu. Di pura anu kuangan aci anu. Neked ka song-song jubelé koné kuangan aci-acian. Sakéwala apa makejang anaké karauhan buka kéto? Tusing dadi makejang aud kélorang. Nepukin abesik kadén makejang. Tegarang takonang unduké ento di shastrané ané ajak ngawai. Shastra ento ada di tengah ukudané, ento madan buddhi. Buddhi malénan ajak Jro Budi!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

5


Wawancara Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Makekawian Kantos Lingsir

S

ukra Paing, 23 Novémber 2018, titiang sareng pangawi saking Bangli I Komang Alit Juliartha, miwah pangawi Klungkung Madé Suar-Timuhun lunga ka Gianyar matemu sareng I Nyoman Manda.

Titiang sampun majanji saking tigang rahina sadurungnyane sareng Alit lan iraga katemu ring arep Hardys Gianyar. Saking irika sinarengan jagi mamargi nyujur jeronné Nyoman Manda. Nyoman Manda wantah pangawi sastra Bali modérn (SBM) sané embas ring Banjar Pasdalem, Gianyar, 14 April 1938. Dané sampun ngamedalang akéh kakawian marupa satua cutet, puisi, wiadin drama Bali modérn. Taler makarya majalah Satua miwah Canang Sari. Titiang neked ring Gianyar kirang langkung jam 11.15 Wita, lan nyantos ring arep Hardys Gianyaré. Risampuné sareng tiga rauh, raris nuju ka

6


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

jeronnyané I Nyoman Manda sané magenah ring Jalan Majapahit, Gang Gunung Agung, Gianyar. Nanging rikala punika Nyoman Manda kanikaang kantun nguopin ring genah ponakannyané duaning ponakannyané ngalahin lan nikaanga mawali ka jeronné soré. Sambilan nyantosang galahé punika titiang sareng tiga raris ka Klungkung kacunduk sareng pangawi Ketut Aryawan Kenceng. Irika mligbagang indik makekawian. Sawatara jam 2, saking klungkung malih mawali ka Gianyar. Nanging Nyoman Manda durung taler wénten ring jeroné lan okannyané nganikaang jam tengah pitu wau dané mulihné. Raris titiang sareng tiga malali ka Pasar Sénggol Gianyar, lan minab sangkaning jodo pacang kacunduk, rikala pesu saking Pasar Sénggol tiang manggihin Nyoman Manda malinggih ring trotoar marginé sareng panyamaannyané. Irika raris titiang sareng tiga polih mabligbagan indik sastra Bali modérn. Pabligbagan punika dagingnyané wantah indik kakawiannyané, uratian kramané ring SBM kantos ngenénin indik majalah Satua miwah Canangsari. Niki wantah daging pabligbagané punika sané kasusun ulang duaning daging pabigbagané daweg nika nénten malelintihan.

Tahun niki makarya buku napi Pak? Sing ada nulis Pak. Suba atiban sing nulis, sing ada ajak.

Ten wénten rencana nerbitang buku malih? Mulai bulan Januari 2019, buku-buku Pak ané terkenal awal to cara Masan Cengkehé Nedeng Mabunga, ne ker terbitang Pak ulang ker jangin nomor pranata, to drama ipidan, jani dija ada kegiatan kéto, drama keliling Bali pentas. Jani to ker terbitang ada nak nakonang.

Kantos mangkin sampun kudang buku katerbitang Pak? Ada suba 90 buku terbit uli drama, novel, puisi.

7


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Kakawian sané kapertama kasurat napi Pak? Magenep jemak, cerpén, puisi. Puisin Pak kan ané tebel to, 3000 ribu halaman. Atiban to bisa terus nulis puisi, puisi to cara raga buduh nerbitang didian, puisi kan sig ada nak meli. Novél mara ada nak meli, to buin mahasiswa dogén anggona skripsi. Sangkal skripsi bek di umah Pak-é. Nah kudiang men nak raga demen.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Rata-rata atiban akuda nerbitang buku Pak? Daweg niki naanin nerbitang kantos nem. Ae, bisa nem nerbitang pak. Ada ané anéh buin, yén sing pelih Gending Pengalu nu di komputeré. Pak ubera ken mahasiswané, nanging novél Pak ané suba terbit makejang suba ada nganggon (skripsi). Ker ngalih S2 koné. Krana ondén maan manggon to baang Pak. Yén suba sing banga nganggon. Novél Jaya Prana anak uling Jakarta mesen, tapi sing maan apa masi. Guru-guru sing ada nyak meli, kudiang men.

Satu buku nika akéh nerbitang Pak? Paling banter 100, to suba liu pesan. Sing ada anak ngerunguang raga. Pak sing bisa ngidih sek bupati. Mula uli pidan sing bisa kéto.

Bapak sampun akéh makarya novél, sapunapi carané makarya novél mangda produktif? Ah jeg gaé gén. Asal pak nyidaang di atas 140 jeg terbitang.

Yén indik prabéa nerbitang samian buku punika sapunapi Pak? Cara pak untung maan pis uli negara, pis pénsiunan. Seniman apa ya anggon ada ja mensponsori, ngelah kenalan mara nyidaang. Yén uli buku sing ada nak meli, mahasiswa ané ngalih buku kadang baanga Pak kamben, jaja, nak kéto, tapi jelas sangkal nama Pak di Unud, UNHI, IHD, Undiksha terkenal. Di internété bek ada adan Pak-é. Sangkal Pak ngaé émail, pedalem mahasiswa uli Buleleng mai. Terus mahasiswa mai. Men sing ada pengarang novél roman buin jani. Pak gén ané nu ngaé. Jani baanga kén doséné nganggon skripsi ané suba taén manggo, pidan sing baanga. Sangkal biin ramé sek Bapaké.

Napi sané ngawinang Bapak tetep nulis kantos mangkin?

9


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Kadong demen kénkénang. Krana né gagaén ané sing nekaang asil, né pengabdian. Paling banter maan piagam gubernur gén, Pak dua maan, jarang timpalé maan dua, yén biasané maan Widya Pataka sing maan Wijaya Kusuma. Maka dua Pak maan. Ranacagé sing nyak, uli tahun kuda suba sing taén milu.

Saking Bupati Gianyar naanin polih penghargaan? Maan uli bupati masi. Penghargaan sastra maan uli gubernur dua, Wijaya Kusuma ajak Widya Pataka.

Mangkin indik majalah Canang Sari miwah Satua. Daweg pidan ngawitin makarya majalah nika? Uli makelo, tahun 1998 mulai ajak Pak Sanggra. Pak Manda ngalahin, uli tahun 2005 Pak pedidian sampai tahun 2016 apa 2017 ngarap. Padahal jani ada né pragat, kéwala ajak telu gén, ajak Djelantik Santha tekén Samar Gantang. Lek atiné. Djelantik Santha jeg orahanga sing nu, béh sing ada ajak. Kénkénang men, dija ada majalah kéné? Kalingan maang honor, nerbitang dogén kéweh. Samar Gantang ping kuda mulih, naskahné nu jumah, kéwala ajak dua dogén, Pak sing énak.

Wénten rencana jagi terbit malih majalah nika? Rencanané akhir Januari terbit dua majalah Canang Sari ajak Satua. Kanggoang nerbitang nang 50, 80 jani suba mael, pidan 1 buku 15 ribu biayané, nerbitang mantak satus nyidaang.

Mangkin edisi kaping kuda majalahé nika? Nomor 54 terbit 4 bulan sekali maka dadua cepokan sangkal telah 2.4 juta. Yén pidan gajih pedidi pundu-punduang malu. Lén pidan pas nu Pak Sanggra mara ragana maang pis nang 500 ribu nyidaang ringan Pak. Ané paling setia sing taen nakoang apa mula to Djelantik Santha jeg siap. Pidan. Patuh demené cara pak

10


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

nulis gén to karena sakit cacat. Ada taén Majalah Kulkul maan bantuan, kuala terbit yén cepok apa pindo to terbit.

Ring dija nerbitang Pak? Dini ja pang ada penerbit melayani 100 éksemplar, adep sing ada nak meli. Adep di Toko Barata buku Pak ada meli, kéwala majalahé sing ada nak meli, krana bentukné kakéto jelék sing nawang masi. Munyin Perpustkaan Nasionalé dugas Pak gaénanga film, jarang ada gini, kéto abetné. Apang raga sing kalahang Sunda, Sunda kan kuat ia keuanganné, Manglé adan majalahné ditu. Kanggoang jeg sing ada maang perhatian. Pak sing ngelah tukang promosi, Pak uli pidan mula sing bisa kéto, ngidih pis ka pejabat sing san bisa.

Ring Gianyar sapunapi kawéntenan sastra Baliné Pak? Tudé (Tudékamatra) gén. To gén, ané uli kota sing ada ajak. Gianyar sing ada. Untung perpustakaan Negeri Belanda dokuméntasiné bagus.

Kakoléksi drika? Kirim kemu ka Leiden. Sangkal bukun Pak makejang ada di Leiden, Darma Putra nyatuaang.

Kirim langsung merika? Kepalané mai pepes, kepala perpustakaan Negeri Belandané mai. Dini baang, ia ané memperbanyak. Ada masi cerpén Bapaké bacana di radio Australia, ngidih ijin ia mai. Sakéwala sing maan apa masi. Nah kanggoang. (sup)

11


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Lastri Ratri 12

SSB/I Komang Alit Juliartha


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Semengan sajan Méménné Kardi makesiah nepukin bajun panakné telah maurab getih. Patitakon nglaut ngalih i Kardi ané sedeng jaen pules.

“N

ing, bangun Ning!” Kardi mendep tuah mauadan buin ngengkis. “Ning!” Méménné nengkik. Kardi tengkejut.

“Kénkén, Mé? Semengan gati suba kraik-kraik.” Peliat Méménné suba cara méng ngintip bé pindang ané matekep di duur

méjanè. “Né tolih. Getih apané? Cai nyemak gaé tawah-tawah ae?” Kardi paling. Kamemegan ningehang patakon Méménné. Nanging ipun mautsaha tenang. “Dibi nulungin sik timpalé, Mé. To nak getih céléng. Ngorok céléng ada acara nelubulanin. Eda Mémé jejeh,” alus munyinné Kardi nyelasang tekén Méménné. Méménné magedi mirib puas ningehang pasaut pianakné. Kardi kenyem-kenyem kéwala di atinné suba cara grudugan ombak di pasisi. Inguh, jejeh mimbuh takut. Kénkénang tusing takut, ipun suba malaksana ané sing patut. Marikosa kalih ngamatiang anak tanpa dosa. Masa déwék pelih, pelih suba bareng marikosa Luh Lastri. Apa kadén kenehanga dugasé ento ngajak timpal- timpalné. Luh Lastri teka uli nglembur di jalanné magaé, peteng mulih adéng-adéng ngaba sepéda montor. Wayan Sunter makeneh nguber Luh Lastri lakar kencanina. Nyoman Raka masi milu. Kardi tusing nyidang nulak saha bareng nagih ngencanin itung-itung anggon ngwales sakit atinné ulian Luh Lastri sing ngenyakin tresnané. Ajaka telu nguber. Disubané bakat, prajani kedenga Luh Lastri ka tongosé sepi. Luh Lastri sing nyidang makraik wiréh dibaongné suba misi tiuk. Di bangunan ané mangkrak ulian pipisné suba korupsianga tekén pajabat ané ngisi guminé pidan, Luh Lastri lalungina. Kardi jak timpal-timpalné kadi raksasa

13


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

mamurti, sing inget tekén madan dosa, tekén madan agama. Sakabesik neteh Luh Lastri, peluhé nyrékcék macampuh ngajak yéh paningalané Luh Lastri. Luh Lastri pingsan. Kardi mabahan di sampingné Luh Lastri naenang kenjelné. “Kénkénang jani né? Yén iraga malaib pasti iraga laporanga ka polisi,” Nyoman Raka jejeh. “Matahan iraga? Mabui?” Kardi nyekenang. “Ae,” Wayan Sunter masaut bawak. Ajaka telu maitungan. Sedeng iteh ngaé rencana, Nyoman Raka nepukin Luh Lastri suba enten. Prajani ajaka telu jejeh, takut Luh Lastri makraik ngidih tulung laut malaib. Sing makeneh lantang, Wayan Sunter nyemak batu laad anggona dasar bangunané, kapluganga ka sirahné Luh Lastri. Luh Lastri mautsaha bangun, Kardi nusuk. Getih muncrat ka muanné lan bajunné Kardi. Luh Lastri ngidem sing maangkian. Kardi bengong ngenehang apa ané suba laksananga. Sing madaya ipun nyidang ngamatiang jelema. Nyangetang ipun marasa pelih. Ipun nagih malaib, timpalné ngisiang. Bangkéné Luh Lastri jak telu ané ngurusang. Laut mawali ka umah soangsoang. Kulawargané Luh Lastri patitakon nakonang Luh Lastri sing maan mulih uling telun. Ka kantor, sik timpalné, kéto masi demenané takonanga, sing guanguan maan jawaban. Petengé kuluké ngentanang nyalung dogénan. Ngaung-ngaung ngresresin ati. Di margané sepi jampi. Gumatat-gumitité sahasa nawang kénkén kahanan guminé, serbi. Kardi éncol-éncol majalan teka uli minum. Srayang-sruyung peliatné saru gremeng. Di mukakné cara ada dedari ngantosang, ngaukin ipun. Ipun demen pesan ada nak luh jegég ngaukin. “Mimihhh... jegég pesan anak istriné niki. Yén né téh juang anggo kurenan jeg sing makita pesu, makeem dogénan, majangkut salemah sapeteng.” Kardi maekin, nyansan paek nyansan pedas tepukina muan anak luhé ento.

14


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

“Luh.. Luh…” Anak luh jegég ento muanné nadak serem, sirahné telah uyak getih. Kéto masi bajunné putih macampuh getih barak masawang selem. “Mai Bli,” anak luh ento ngaukin I Kardi. Kardi malaib patikaplug, paningalané ané lemper kadi balon limang watt, sing pedas nepukin jalan. Anak Luh ento nguber, Kardi ngenjangang palaibné ka tegal-tegalé pamuput ipun labuh basangné nanceb di tuedé, sirahné makaplug di batuné. Kardi sing maangkian. Mani semengné Nyoman Raka jak Wayan Sunter juk polisi ulian Méménné Luh Lastri ngipi Luh Lastri nujuin dija tanema bangkénné. Méménné laut nglapor ka perbekel muah polisi. Sajan, Luh Lastri tanema di bangunané mangkrak ento tabuga laut aji batu pang saru ngenah ada gumukan baru.

Kacang Apit, 2018

I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016. Warsa 2016 dané ngamedalang cakepan marupa novél sané mamurda "Satyaning Ati".

15


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

SSB/I Gedé Putra Ariawan

Lanturang Melajah 16


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Anginé nyirsir alon-alon maampehan mambu tanah belus. Anginé mambu ngampo, minab wénten ujan ring dija kapo. Putu Bawa negak di betén punyan nyambu Jamaika sané kereb pisan. Ipun negak ganjung-ganjung sambilanga ngamel buku. Iteh mamaca sambil kenyem-kenyem padidiana.

U

ling joh Nyoman Tika ngiwasin cucuné negak di béten punyan nyambu Jamaika sada bin kenyem-kenyem. Ipun majalan maekin Putu bawa sané iteh mamaca buku.

“Tu...” Nyoman Tika maekin Putu Bawa. “Éh.. Tyang wayah..” saur Putu Bawa makenyem. “Adi, jeg iteh pedidi negak dini? Buku apa to baca?” “Oo, niki wayah, buku satua bali,” sambil ngédéngin wayahné buku sané

kabaca“ Buku apa kéto, adi bek gambarné.. kadén buku pelajaran.” “Ten wayah.. niki buku satua Bali, sakéwala katulis misi gambar. Komik wastané yah…” “Oo, komik.., nah melah masi to Tu, anggon hiburan kéwala misi pengetahuan. Anggo sasuluh idup,” sambil ngusuin sirah cucuné. “Inggih yah.. yén di sekolah bapak-ibu guru ngorain tyang apang sai-sai mamaca buku ané lénan tekén pelajahan. Di sekolah wénten Program Literasi wastané yah.. wayah uning?” nolih wayahné. “Literasi wayah tawang.. wayah maan masi melajah éngkén dogén nyalanang program Literasi to. Artiné makejang apang demen mamaca. Sing ja cerik-cerik dogén.. anak kelih, tua, bajang tetep milu mamaca.” “Dugas wayah masekolah, ada literasi nika yah..” seken matakon Putu Bawa Nyoman tika masekenang negak nampingin, cucuné. “Héhéé… yén dugas jaman wayahé truna, sing ada ané madan literasi, sakéwala suba liu anaké demen melajah. Sing cara jani kanti gelur-gelur anaké

17


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

ngorain apang melajah, apang maca. Kéwala yén pidan kerana sing ada buku, sing cara jani apang mamaca buku.” “Men napi, wacéna dumun yah..?” “Yén pidan, lontar bacana, mirengan pitutur-pitutur sang sané wikan utawi uning tekén sastra. Yén cara jani membaca, menyimak, menulis suba pidan lingsir-lingsiré ngalaksanayang.” “Men, dumun akéh koné sané ten masekolah.. punapi carané ngamargiang literasi nika yah.. kan belog?” Nyoman Tika kedék ningeh pamunyin cucuné buka kéto. Biasa nak alit pasti ningeh pitutur disisi ngorang né pidan-pidan to kuno, belog. “Yén nak pidan sing ja belog Tu, yén nak pidan to polos-polos. Artiné apa di sisi kéto di tengah. Sing cara jani liu kenehanga. Ba sing ngelah apang ngelah.. sing ngidang apang ngidaang. Dadiné sakita keneh kalakuin apanaga misi tatujoné. Cara raos wayahé busan, saja mamaca saja liu nak sing bisa, kerana ada sasengguh Ajiwéra..” “Napi Ajiwéra..nika yah?” matakon Putu Bawa. “Ajiwéra ento tatenger utawi peringatan, ané dadi ngawacén lontar, pelutuk, sastra agama tuah anaké suba aguron-guron, melajah ngelah guru utawi nabé. Yén pemangku, tukang banten, bawati suba melajah di ratu Pedanda Nabé dadi nyemak sastra utawi lontar.” “Men.. punapi carané ngorain anaké ten uning sastra? Ten ngidayang dadosné yah? Belog dadiné masyarakaté?” neledeh petakoné Putu Bawa. “Nah kéné Tu,, Putu taén maca kidung-kidungan, satua-satua Bali cara Siap Selem, I Belog, Cupak Grantang?” “Taén yah..” Putu Bawa masaut. “Nah.. nyén sané ngawi, sasuratané nto? Tawang putu?” “Ten.. yah.” “Sané ngawi kidung lan satua-satua nto, anake ané dadi maca lontar, pelutuk muah ané lénan. Mawinan keni penebah AJiwéra, sastra-sastra ento kegentosin

18


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

kasurat kadadosang kidung, satua, muah sesuratan sané lianan. Ento mawinan di kidung, satua-satua liu misi pabesen, filsafat ané nelatarang apanga manusané maparisolah melah.” Putu Bawa anggut-anggut mirengan raos wayahné. Laut kalanturang.. “Kidung sané kasurat katembangang, satuané ka caritayang. Cara raos wayahé busan, ningehang utawi mirengang raos-raos becik yén cara jani, ento suba madan literasi. Raos, carita sané kapireng kadadosang sasuluh idup kanti ngaresep jati-jati di ati. Contoné, carita Mayadenawa, carita raja Mayadenawa sané momo angkara, rakyat sami ten dados ngaturang sesajén utawi banten ka Déwa. Mawinan ipun déwa sakala ten wénten nyaman pada. Nah.. tedun Betara Indra lakar ngalahang I Mayadenawa, kalah lantas Mayadenawa. Menang Betara Indra ento dados pancer rahina galungan. “Kéto hébat.. pangawi carita dugas pidan. Pang Putu nawang kayang ka pula-pali upacara agama majalaran ulian carita utawi satua. Contoné, yén anak masangih utawi mapandes liu lontar ané mungguhang indik mapandes. Ada lontar Puja Kalpati, Atmaprasangsa, Nitisastra, muah sané lénan. Apang aluhan rakyaté ngerti tatuek upacara mapandes, kagentosin ban carita-carita.” “Kéto masi apang aluh anaké nyembah Hyang Widhi Wasa, yén mantra anggo pasti suba kéweh naké miring nuutang. Kegentosin dadi kakidungan. Basa ané kaanggo aluh.. tur seni kerané katembangang. Kan.. lung to dadiné, nguncarang mantra aluh, atiné maturan demen sawiréh miring kakidungan.” Putu Bawa bengong mirengang wayahné macerita kéto. Alisné makejit laut nyaurin. “Wayah.. artiné, literasi nika suba ling pidan lingsir-lingsiré ngalaksanyang nggih. Ten barang baru artiné nika. Lingsir-lingsir dumun sampun dumunan uning Literasi yén kadi mangkiné. Sakadi raos wayahé wau, pateh sakadi raos Bapak Guru di sekolah, yén literasi nika nénten ja ngawacén kémanten, lianan tekén nika macerita utawi menceritakan kembali, ngentosin silih sinunggil sastra kadadosang sastra lian sakadi mantra kadadosang kidung, taler nulis utawi

19


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

nyurat carita Mayadenawa apanga rakyaté ngerti sasuluh Galungan sané kabaos kemenangan dharma ngalawan adharma. Mimihh… wikan pisan lingsir-lingsir dumun nggih yah.” “Nah… ento suba Putu apang nawang. Da ngaraosang nak lingsir pidan to kuno, katrok, ketinggalan jaman kéto gén terus né jelék-jelék sambatanga. Sing cara jani jaman now, Yén nak lingsir-lingsir di Bali suba pidan demen mamaca. Jani iraga patut ngalestariang tur nutugang apanga cenik-ceniké tetep dueg tetep ngalestariang budaya Bali kanti ka Budaya Nusantara ulian mamaca.” “Mih.. sajann yah, mara wayah nyaritaang kénten, manut tyang génerasi mangkin buin artiné mundur. Sangkala bin tundéna membudayakan mamaca. Ulian medikang anaké demen mamaca.” “Ah.. sing ja saja makejang kéto. Jani anaké maca kan sing buku dogén. Léwat hénpun, léptop, internét, oran, suba liu média maca. Artiné minat maca tegehan jani, sakéwala maca-maca dogén kondén ngresep apa ané kabaca. Makané sing bisa médaaang, cén saja cén sing saja cara jani hoax adané. Kondén melah maca suba kagugu, suba kaortaang buin. Demen maca harus barengin pangresep, apang sing ulah maca dogén pengresep sing ada.” Kondén pegat satua Nyoman Tika, sagét kagelut bangkyangné olih Putu Bawa. Putu Bawa mekenyem. Nyoman Tika ngusuin sirah cucuné. “Aget tyang ngelah wayah wikan, akéh tyang polih pelajahan sareng wayah..” sambil ngelut bangkyang wayahné. “Hahaha… wayah ling pidan demen maca. Kondén ada program literasi suba demen mamaca. Anak wikan nyambatang ilmu pengetahuan jembatan menuju kesuksésan, kadén kéto raosanga. Makané Putu da rered-rered melajah. Apa ané dadi kebisan Putuné, sekenang. Bin pidan yén Putu dueg lakar Putu ngaba. Yén mamaca, pilihin ané dadi baca tur ané bisa ngeranaang Putu mapineh lan matingkah ané luung.” “Inggih wayah, suksma… wayah,” Nyoman Tika niman ubun-ubun cucuné, laut makidung.

20


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Eda ngadén.. awak bisaa depaang anaké ngadanin, gaginané buka nyampat, anak sai tumbuh luhu, ilang luhu buké katah, yadin ririh, enu liu pelajahan

Ranggon Sepi- Obi, 20/11/18

Putu Ardana Bukian Embas ring Bungkulan, 1982 lan magenah ring jalan Pulau Obi, Singaraja. Mangkin kantun makarya dados guru ring SMKN 1 Kubutambahan

21


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

SSB/I Gedé Putra Ariawan

Ngaé Cerpén Rikala Libur 22


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

“Jani libur!”

O

ndén ngedat melah, ia suba ngadébas bangun ngojog méjané nyemak buku tulis lan pulpén lantas nyemak korsi tur negak. “Jani harus maan nulis cerpen abesik.”

Makelo ia bengong di méjané sambil ningalin garis-garis bukuné lan limané

ngisiang pulpén. A menit, kertasé enu puyung. Duang menit, kenehné nyansan kalut. Telung menit, ia ngejang pulpén di samping bukuné ané puyung totonan. Petang menit, ia mecik péléngan ngalih idé apang nyidaang nulis. Limang menit, ia negak di duur méjané di samping buku lan pulpéné, batisné menjekan di korsiné. “Libur jani, harus maan nulis cerpen abesik!” Ia tuun uli méjané, ngojog rak buku di kamar tamuné. Ia ngedeng buku cerpéné Kuntowijoyo “Pelajaran Pertama bagi Calon Politisi” ané kulitné mawarna kuning lan misi gambar baju dinas mawarna putih. Bukuné totonan kebit-kebitanga lan ia marérén rikala suba neked di halaman 45. “Anjing-anjing menyerbu kuburan,” kéto ia maca judul cerpéné totonan lumayan keras. Ia maképu di bataran kamar tamuné sambil maca cerpéné totonan. Mara duang paragraf, ia mareren tur bangun sambil mamunyi, “Sing ada nyantol.” Bukuné totonan pejanga di raké. Buin ia milihin buku ané lénan. Saka besik tingalina judulné. “Nah né asané ané melah.” Ia ngedeng buku gelahne I wayan Selat Wirata, “Cetik Dadong Tanggu.” Buin ia ngebit-ngebitin bukuné totonan, lan mulai maca isiné uli simalu. Sakéwala patuh cara setondéné, mara maca duang halaman, bukuné totonan pejanga: sing ada idé. Sing nyantol. Buin ia ngelihin buku ané lénan. Lan ané jani ia nyemak buku tetelu acepokan. Novél “Raden Mandasia Si Pencuri Daging Sapi” gelahné Yusi

23


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Avianto Pareanom, buku terjemahan “Utopia Seorang Lelaki yang Lelah” gelahne Jorge Luis Borges, lan buku “Saksi Mata” gelahné Seno Gumira Ajidarma. Maka telu bukuné totonan abana ka kamarné lantas pejanga di duur méjané. Saka besik bukuné totonan bacana. Nanging tusing ada pragat. Mara telung paragraf, duang halaman, bukuné totonan buin pejanga. Ia bengong. Buku tulis lan pulpéne ngelétak tusing usuda. Paliatné paling lan tan mua ia makeneh: kamaré sambeh, luu makacakan, né ané ngranaang sing maan idé. Ia makecos, malaib ka malun umahé tur malipetan ngaba sampat duk. Sampat dukné sadahanga di baléné, saputné tampiha, sprainé kenyatanga, galengé tumpukanga dadi besik. Bulun batis, uwékan kertas, lan boon dupa ané mabrarakan di kamarné sapuanga. Kamarné kedas, ia malipetan tur negak di malun méjané tur nyemak pulpén ané ngelétak di samping buku tulisé. Pulpéné paakanga ka buku tulisé. Adéngadéng toonanga, sakéwala tusing ada huruf nang abesik, tuah nyisaang tanda titik dogén. “Léak!!!” pulpéné pantiganga di duur méjané. Kertasé ané misi titik kebésa tur bejeka lan entunganga. Ia marasa awakné kebus, limuh, inguh makita kayeh. Ia masi makeneh, setondén nulis harus kayeh apang bayuné seger lan aluh ngalih idé. Tusing misi ngantiang témpo, ia ngojog kamar mandi sambil ngaba kertas mabejek ané suba entunganga. Neked di kamar mandi, kertasé totonan dagelanga ka klosété lan sirama aji yéh kanti macelep ka tengah klosété. Byar… byur… byar… byur… munyin yéhé deres di kamar mandi, marérén akesep lantas buin byar… byur… byar… byur… lan ia pesu uli kamar mandi nganggo celana kolor sambil ngaba handuk ané anggona ngelapin bokné ané lantang apalané.

24


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Disubané mapenganggo buin ia negak di malun méjané. Pulpéné jemaka lan piteh-pitehanga di samping kopingné, lan dikénkéné getok-getokanga di gidatné. Baan mamaksa ia mulai nulis ngawag. Matan ainé ulung ngelilik di natahné I Sudarma. I Sudarma ané sedek negak tengkejut laut paling ngalihin yéh anggona nyiam matan ainé totonan apang umahné tusing puun. Kéto isin tulisan ané gaéna kapertama. Suud kéto buin ia nyambungin baan tulisan lén. Disubané apin matan ainé totonan mati, I Sudarma nuléngek langit lan di langité tepukina ada méng, bojog, kuluk, lelipi, julati, lindung, bé, dongkang, sampi, kucit, makeber pasliwer. Ia masi nepuk makejang soroh kedisé magaang di natahné tusing nyidaang makeber. Suud nulis totonan, ia buin bengong makeneh-keneh apa ané tulisa. Sing nyak melah, sing sreg. Jelék, kéto isin kenehné. Kertasé lantas kebésa. Sétséta kanti cenik-cenik tur sambehanga di kamarné. “Yén kéné kénkén carané apang maan idé? Sing ada idé. Puyung. Lek yén sing maan tulisan,” kéto ia mamunyi di kenehné sambilanga noonang muncuk pulpéné di méjané kanti méjané cedek. Kénkénang carané apang sing gedeg ulian sing maan idé? Ia suba kaloktah dadi pangawi kawakan. Cerpéné suba menék di makudang-kudang surat kabar ané terkenal. Makudang-kudang buku cerpén suba masi katerbitang. Sabilang ada seminar sastra, adana ia setata kaorahang olih narasumberné, lan ia kaorahang cerpénis duweg, handal. Ia masi suba kaundang kemu mai ngisi acara sastra. Dikénkéne ngajain murid-murid SMA nulis cerpén, taén masi dadi pembicara di acara internasional lan ditu ia mamunyi: nulis cerpén totonan aluh. Dija-dija ada idé. Maca buku maan idé, manjus maan idé, sambil jalan-jalan masi ada idé. “Leak!!!” ia ngebug méja. Lek atine suba nem bulan ia tusing nyidaang ngasilang cerpén nang abesik, ulian bes sibuk tekén gegaéné. Lan uli nem bulan

25


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

totonan ia masi tusing maan-maan idé lakar anggona ngaé cerpén yadiastun ia maan libur ngeminggu cepok. Yén biasané ipidan idé ngaé cerpéné pesu pedidiana, jani jeg tusing nyak pesu. Katos! Apabuin ia setata mamunyi ngaprak ngorahang nulis cerpén totonan aluh ulian ia suba dadi penulis terkenal. “Mirib harus jalan-jalan apang maan idé,” kéto ia mamunyi di kenehné. Ia pesu uli di kamarné, tepukina guminé panes ngentak. Nanging apang maan idé, ia sing perduli tekén panes. Ia pesu uli umahné lan majalan beneng kaja sambil makeneh idé ané melah anggon cerpén. Ia ningalin punyan kayu, pedas pesan, nanging tusing ada idé indik punyan kayu. Ia nepuk siap, nanging tusing ada idé ngenénin indik siap ané dadi tulis, ia masi nepukin anak nengala tengai tepet, masi tusing ada idé kénkén carané nadiang anaké ané nengala totonan apang nyak dadi cerpén. Med méjalan, ia lantas mulih. Sakéwala tusing ja ngojog ka kamarné lan negak di malun méjané, nanging ia negak di émpér umahné. Ningalin don kayuné ané maoyagan tempuh angin, ningalin tanah di natahné ané belah-belah ulian panesé bes keras, kanti ningalin langité ané pelung tusing misi awan nang akebésan. Disubané nepukin langit, lantas ia maan idé: indik langit. Ia malaib ka kamarné, lan nyemak pulpén tur ngebitang buku tulisé lan ngalih ané ondén misi tulisan. Mara ukananga nulis saget ia inget: indik langit suba taén tulis ipidan. Jelék yén tulis buin, sing nyak baru. Med anaké mamaca kéto-kéto dogén. Ia payu buung ngorékang tinta pulpéné. Tan mua ia inget taén ningeh uli penulis terkenal, yéning tusing maan idé penulisé totonan magedi ka kamar mandi lan nyongkok di duur klosété. Rikala malipetan uli kamar mandi langsung lancar nulis. Ia lantas ka kamar mandi tur nyongkok di duur klosété yadiastun tusing sakit basang. Setondéné ka kamar mandi, ia nyelaang galah nyemak roko gelah timpalné ané kecag lan abana ka kamar mandi. Sambilanga nyongkok di duur

26


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

klosété, ia ngenjit rokoné totonan yadiastun ia tusing bisa ngeroko, nanging liu masi anaké ané ngorahang, ulian ngeroko maan inspirasi. Dikehené: nyongkok di kamar mandi, sambil ngeroko pasti nyansan liu idé ané bakat. Atelahan roko duang katih, ia pesu uli kamar mandi lan marasa nyantep idéné pasti lakar pesu. Yadiastun dugasé mara pesu uli kamar mandi tusing ada idé di kenehné, nanging rikala ngisi pulpén lan ngentegang muncuk pulpéné totonan di duur kertasé pasti lakar ada idé. Pulpéné enteg di duur kertasé ané puyung, lan tetep puyung. Pesu uli kamar mandi tusing ngasilang apa. Tusing ada tulisan nang abuku. Ia suba grimutan, gedeg, dot nyétsét buku tulis ané ada di maluné. Nyansan gedeg, nyansan tusing pesu tulisan apa. Apabuin rikala ia inget suba mekelo tusing taen nulis cerpén. Adané masi suba tusing taén ngenah di korané, ia nyansan pedih. Biasané dugasé ia enu nulis lan idéné setata ada, ané abulan paling sing ping cepok adané nengok di korané. Ia lek, lan takut kélangan pamor. Takut masi kasalip penulis ané maramara melejit. “Léakkk!!!” Ia nyagur méja, pulpéné maketes lan ulung ka batarané, buku tulisé enu kebat di duur méjané. Puyung. Buin ia nginget-ngingetang kénkén carané dugasé pidan ia maan idé. Disubané makelo makeneh, ia maklebeh yéning ia pepes maan idé rikala manting panganggo, apabuin rikala manting liu, idéné kadirasa kanti tusing nyidaang buin nulis. Mirib ané jani ulian ia sing taén manting ngaénang déwékné tusing maan idé. Ia nengokin émbér pantingané tuah misi baju daki abesik. Sisané suba abana ka tukang panting ané bayaha limang tali ané akilo. Émbér pantingané totonan jemaka lan pejanga di malun lemari wadah penganggoné. Lemariné bukaka. Baju ané suba bersih ané ada di lemariné paak duur makejang pejanga di émber pantingané tur téngténga ka kamar mandi.

27


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Byar… byur… byar… byur… émbér pantingané isinina yéh, pejangina déterjén. Laut ia nyongkok lan bajuné sikatina saka besik. Baju kapertama, kenehné enu kalut. Baju nomer dua, suba ilangan. Baju nomer telu, ia mulai ngenehang idé. Baju nomer pat, idéné ondén pesu. Baju nomer lima, tetep tusing ada idé, kanti masisa buin besik ondén masi pesu idé. Sakéwala ia tusing nyerah, nyén nawang rikala nyikatin baju ané siduri totonan ia maan idé. Kanti ia suba suud nyikatin baju, kanti bajuné totonan suba langsuina ping pindo, kanti bajuné totonan jemuha di natahné, ia masi tetep tusing maan idé. Baan gedeg basangné ia mamaksa negak di malun méjané, nyemak pulpéné ané ulung di batarané, lantas nulis di bukuné: JANI HARI LIBUR, CANG HARUS NULIS CERPÉN!” Buku tulisé laut tutupa.

I Putu Supartika Embas ring Selumbung, 16 Juni 1994. Ngawitin masesuratan duk SMA

28


Satua Cutet Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Tresna Sujati 29


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Ratih anak sané jemet, jegég, tur dueg. Sampun atiban Ratih matunangan tekéning Bayu. Bayu anakné bagus, dueg, nanging lacur. Reramanné Ratih nénten setuju yéning Ratih matunangan tekéning Bayu krana Bayu anak lacur. Ratih sesai matunangan mengkeb-mengkeb sareng Bayu. Mangkin Bayu sareng Ratih matemu ring Tamun Sari, irika Bayu ngucapang isin atiné sareng Ratih.

“L

uh, ..... ”! Bli ngorahin I Luh meriki krana beli lakar mapamit, bli maan béasiswa kuliah ring Bandung.” “Napi bli......? Napi maksud bliné niki?”

“Bli jani lakar ngabuktiang tekéning reraman I Luhé, bli pantes masanding

tekéning I Luh napi ten. Selami bli drika I Luh harus majanji tekéning bli. I Luh harus satya ngantosang bli, anti bli mulih ngalih I Luh buin pidan. Kénten masih bli bakal satya tekéning I Luh, bli ten lémpas sareng I Luh.” Sambilangga ngisi limané Ratih. Ratih nénten kuat naanang yéh mata, “Ten bli.. tiang ten nyidayang mun bli ten wénten, tiang ten nyak bli magedi.” “Luh.. bli majanji bli lakar mabalik buin mariki, bli ten pacang lémpas tekéning janjin bliné tekéning I Luh, keneh bliné sampun siki, bli lakar luas buin aminggu.“ Ratih tetep nénten setuju lamun Bayu kuliah ring Bandung, nanging Bayu nyelasang Ratih apang setuju. Makelo pesan Bayu ngorta tekéning Ratih, pamuputné Ratih setuju Bayu kuliah ring Bandung. “Nggih bli tiang bakal satya ngantiang bli driki.” “Disubané bli teka uling Bandung, né pertama bli dot tepuk I Luh.. bli lakar ngantosang I Luh driki, ring Taman Sari puniki.” “Nggih bli, tiang lakar satya ngantiang bli driki.”

30


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Telung tiban liwat, sesai Ratih ngantiang Bayu ring Taman Sari. Mangkin Ratih majalan ka Taman Sari, ring tengah jalan ia matepuk tekéning anak muani sané ulung matrék-trékan. “Bli ten kenapi?” Ratih nyagjagin anak muani punika. “Ten,” nanging nénten nyidayang bangun krana keseléo. Ratih ngurut batis nak muani punika kanti nyidayang bangun. “Suksma Luh, I Luh kar kija?” patakon anaké muani. “Tiang lakar ka Taman Sari.” “Lakar ngujang I Luh kema?” “Tiang melali merika, nngih bli tiang merika dumun." Muénggal-énggalun magedi. Nanging ten makelo sirahné Ratih pongéng tur nénten sadar. Anaké muani punika ningalin tur nyurung Ratih abana ka rumah sakit. Dokter sané meriksa Ratih ngorahang Ratih keni kanker hati stadium tiga, Ratih maskesiab tur ngeling. Anaké muani nika nenangang Ratih tur ngatehang mulihné. Sabilang Ratih ka Taman Sari, ia pepes matepuk tekéning anak muani punika. Ten pasangkan anaké punika mawasta Pandé, anakné bagus tur sugih. Pandé pepes masih ngatehang Ratih mulih. Bapané Ratih setuju pesan lamun Ratih matunangan tekéning Pandé, nanging Ratih ten nyak. Ratih ngorahin Pandé apang nénten ngorta napi-napi tekéning reramané lamun ia kena kanker hati. Makelo liwat Ratih sareng Pandé mangkin dados timpal paak. Sabenehné Pandé ngelah rasa tresna tekéning Ratih, nanging nénten bani ngorahang. Ratih kari satya tekéning janji sané ucapanga sareng Bayu ipidan. Nénten karasa petang tiban sampun luwat uling Bayu magedi. Ratih ngarasa sanget rindu tekéning Bayu nanging ia nénten nyak Bayu uning tekéning penyakit sané rasaanga mangkin. Ratih nénten nyak Bayu masih ngasanin sané asanina. Ratih nyimpen penyakitné punika pedidian.

31


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Mangkin Ratih dot pesan ka Taman Sari, aliha timpalné Saras apang ada ajaka. Drika ia matepuk tekéning Pandé, Pandé masih bareng ka Taman Sari. Neked ring Taman Sari Ratih makesiab tur ngeling ningalin Bayu drika. Ratih ngisi limané Pandé sambilanga majalan di maluné Bayu, Pandé makesiab krana limané gisina, nanging ia demen. Bayu ningalin Ratih ngisi lima nak lén. Jagjagina Ratih tur kaukina, nanging Ratih mapi-mapi gelu ningalin Bayu. “Bli!..” “Sira sané ajak I Luh puniki?” “Niki bli Pandé tunangan tiangé, Bapan tiangé sampun nyodohang tiang tekéning bli Pandé.” “Téga gati I Luh ngingkarin janji sané kaucap ipidan. Bli kari tresna tekéning I Luh. Uli pidan neked mangkin bli satya tekéning I Luh, mangkin napi balasan I Luhé?“ “Ampura bli, mangkin tresnan tiangé sampun ten wénten tekéning bli.” Ratih nénten nyidayang naanang yéh paningalanné. Nénten nyidayang naanang rasa sebetné, nénten nyidayang naanang rasa rindu tekéning Bayu. Ratih malaib sambilanga ngeling, Saras nugtugin I Ratih. Saras ningalin Ratih sedek ngeling. la nyagjagin Ratih tur matakon kenapi Ratih ngejoh tekéning Bayu. Ratih nénten ngomong napi. Nanging Saras tetep nesek Ratih apang macerita. Ten makelo Ratih nyak ngorahang napi sané ngaranayang ia ngejoh tekéning Bayu. “Sujatiné tiang kari tresna tekéning bli Bayu, nanging tiang ten nyak bli Bayu ngasanin sakit sané asanin tiang, sebenehné sampun makelo tiang keni kanker hati stadium 3. Nika sané ngaranayang tiang ngejoh tekéning bli Bayu.” Saras makesyab ningeh napi sané orahanga Ratih. Ratih jak Saras ten uning mun Bayu lan Pandé ngoyong di duriné, tur ningeh napi sané ucapanga Ratih. Bayu makesyab ningeh punika, tur nyagjagin Ratih.

32


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

“Seken napi sané dingeh bli niki Luh? Napi sabenehné sané ada di keneh I Luhé? Kadén i raga sampun saling majanji mun raga bakal berbagi suka Ian duka.” “Ampura bli tiang ten wénten manah ngingkarang janji sané kaucap ipidan. Tiang ten nyak bli uning napi sané karasaang tiang mangkin. Bli pantes makatang nak luh sané Iébih luung tekéning tiang.” Ratih nénten nyidayang naanang yéh paningalanné. Ia ngeling sigsigan. Bayu negak di sampingné tur ngorahin Ratih suud ngeling. Bayu majanji nénten pacang ngalahin utawi ngalih nak luh lén, ia majanji pacang satya tekéning Ratih. Pandé makesyab ningeh tur ningalin napi sané nibenin punika, ia nagih magedi uli drika. Nanging nénten makelo Ratih sesek tur nénten sadar. Bayu, Pandé, lan Saras ngénggalang ngaba Ratih ka Rumah Sakit. Neked ring rumah sakit, Ratih periksana, dokter ngorahang kankerné sampun stadium 4. Ratih sampun kritis tur abana ka ruang UGD. Dokter ngorahang Ratih harus énggal maan donor hati. Reramané Ratih teka sambilanga ngeling krana ningeh kabar Ratih kena kanker hati stadium 4. Ring ruang UGD, Ratih terus ngucapang adané Bayu. Krana nika, dokteré ngalih Bayu tur ngorahin apang Bayu ngoyong di sampingné Ratih ring panguntat hidupné. Pandé sebet gati ningalin punika, krana Pandé tresna pesan kapining Ratih. Pandé ngeggalang magedi uling rumah sakit. Maniné wénten kabar Pandé kecelakaan krana punyah tur ngaba motor ngebut. Di sisiné lén wénten kabar, sampun wénten anak sané nyak madonor hatiné anggon Ratih. Operasi punika pacang laksananga mangkin. Makejang sané wénten drika pada tegang ngantiang operasi punika suud. Telung jam liwat dokteré pesu uling ruang operasi. Dokter punika ngorahang operasiné berhasil. Ratih lakar seger uling penyakitné punika. Nanging disubané Ratih sadar, ia matakon sareng perawat sané wénten drika.

33


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

“Sira sané sampun madonor hati tekéning tiang?” “Anaké nika mawasta Pandé, ia sampun sekarat krana kecelakaan. Satondén ngalahin ia ngucapang pangidih terakhirné, ia nagih donorang hatiné tekéning anak sané mawasta Ratih. Ia masih nitip surat sareng tiang apang tiang ngemang Ratih," sambilang ngemang surat. Ring suratné punika Pandé nulis ia sanget tresna kapining Ratih tur pacang ngelaksanayang napi sané ngeranayang Ratih bagia. Ratih ngeling sigsigan maca surat punika. Abulan liwat pikobet punika, mangkin reramané Ratih sampun setuju lamun Ratih masanding tekéning Bayu, krana Bayu sampun dados jatma maguna. Mangkin tresna sané karasayang Bayu sareng Ratih nénten sida kapisahang.

Ni Kadék Rima Widiasri Krisna Déwi Embas ring Tengading, Manggis, Karangasem, 7 Maret 1998

34


Satua Terjemahan Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Pelabuhan Poros Tiang ring Athena. Masan dinginé lakar teka. Jadmané pada matakon ragané suba ka Delphi, ragané suba ka Santorini, ragané suba ka Lesbos wiadin Samos wiadin Poros? Sujatinné tiang kondén maan kija-kija, lénan tekén bolak-balik ka Corfu. Dina anu taén johné tiang nganteg ka Mandra, ngaliwatin Eleusis dugasné ka Megara. Aget gati rurung kapalé malayar matutup ento karananné tiang ajak penumpang kapalé ané lénan musti malipetan. Tiang ngomong aget, duaning dugas dinané totonan tiang suba nyalanin makudang-kudang mil johné yén terus malayar méh-méhan bisa

35


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

kélangan tatujon. Nganggon rurung lénan tiang bisa masih malaluasan; jadmané maakin tiang di café-café, makejang pada nyaritayang undukné luas; kapten kapalé totonan nuturang setata ngalih tongos ané malénlénan; Seferis setata nulis sajak baru ané ngadkad mundur ka dugasé ané malu nglantas karep ka malu ka genahé ané lakar teka malapis papitu; lakar nulungin ia ngruruh mamuat ka puncak gunung Athos, ka Pelion kalawan Ossa, ka Leonidion Ian Menemvasia; Durre! lakar nglinderlinderang kitané ka tongos sakancan ané kenianga olih Pythagoras; jadma Wales mapawakan geles, mara gati malipetan uli di Persia, lakar mragédég tiang ka tongos palemahan pagunungan tur ngrempuyukang tiang di Samarkand sagétan tiang lakar matepuk ajak anak sing matendas negakin jaran ento ané madan Mretyu. Jadma Inggris ané pepes katepuk, mara gati teka uli palemahan pulau ané suba lumrah, uli di biara utawi uli di wawangunan purbakala ané suba runtuh, uli sig genahé ané kaucap misteri. Tiang sanget kagejerang olih tadah-tadah melah ané ada di arepan tiangé, tiang sekadi marasa cara rumpuh.

D

ina anu Seferis lan Katsimbalis ngenalang tiang ring pelukis Ghika. Tiang cara manggihin anak Yunani ané baru, anak Yunani ané murni abstraksi ané marupa buk, maliha cekak

salah sang kala dauh, maibukan sing suudan, ring genah lan sejarah. Mangkin tiang teked ring genahé ngruruh pangrupa, di sapunapiné adan, sané mawasta tarikh Ian legende cara nyelapang ngengsapang. Ghika ngenahang ragana ngejang déwékné di tengah sakancan sang kala dauh, di papusuhan jagat Yunani ané mapiteh padidina tusing ada batesa, tan payusa. Kanvas Ghika sujati waluya seger lan bresih tulén jati-jati turmaning tan pabusana sakancan sané magoba, cara pasih lan sunaran ané nglebkeb nusanusané. Ghika sing ja lén mamuru sunaran makamiwah kasujatian: gambar-gambarné doh kaliwat sukil yén

36


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

bandingang tekén jagaté di Yunani. Gambaran Ghika ané nundun tiang ri kalaning engsek ulangun. Buin aminggunné tiang Ian sawitra numpang kapal di Peiracus Iakar ka Hydra, sig genah niang kompiangné Ghika. Seferis lan Katsimbalis masuriak girang: makadadua sing taén prai abadabadan makelonné. Masan don kayuné aas ngangsan-ngangsan suba liwat. Artinné anginé ngangsan lemuh tur asri. Ngujuang lakar beneng kali tepet tiang Ian sawitra lakar nepukin nusa Poros. Tiang raris bareng-bareng madaar di geladak ada dadaaran impromptu atanding olih Katsimbalis bakat lén-lénanga peteng wiadin lemah, utaminné yéning ia sedekan masukan-sukan. Asana tiang sing taén, sing taén buin ngrasaang jamahan ané ngrubungin tiang Ian sawitra semengané ento dugas pelayarané totonan. Sabilang ané ada ditu anaké makejang matutur-tuturan, angguré ngecor uli di botolé ka Iumuré, dadaarané buin sediaanga, matanainé ané i tunian kaselimutin gulem buin ngenah magiet masunaran, perahuné mombakan lemuh ngengsapang perang, pasihé mapasang ditu, nanging ngenah masi pasisiné, domba-dombané ngenah menék ngrékot dini ditu, kumpulan sabatek punyan juuké ngenah ditu, bonné nyangluh ané ngranaang i raga kapingon turmaning nglébuang i raga ngangsan-ngangsan ngawénang i raga marasa uyun nglantur nyerahang raga. Tiang sing nawang encén séh daleman ané ngawénang tiang ulangun sabatek kumpulan punyan juuké ané mapasang di arep utawi Poros di malun i ragané, ané mara asén baan di marané tawang perahuné malayar nuluh selat. Yén ada ipian ané paling demena ngrasaang yén malayar di tanahé. Yén suba maakin Poros ragané lakar kenain rasa nyakitang nrawang mangipi pinih dalema. Sagétan tanahé baur dadi abesik uling dija kadén Ian perahuné nglongsor ngliwatin selat ané rupek, ané cara tusing nyidaang pesu buin. Muanimuaniné masarengan luh-luhé bajang-bajang di Poros pada ngenah di gendélagéndélan umahé sedeng benenga di duur sirahé. Ragané beneng gati di betén bolongan cunguhné cara sedekan makuris turmaning terus ngunting bok. Apaké

37


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

ané ada di pelabuhan pada majalan becatné pada tekén perahuné ané tumpangin: anak-anaké bisa becatan tekén perahuné yén nyak madawanin tindakanné. Puloné ento yén angdéang cara rarupaan kubus-kubus, dinding-dinding, gendéla-gendéla, kaang-kaang lan domba-domba, punyan-punyan kayu, alas malit lan minakadinné. Joh di kadituan palemahané mélogan cara pecut, linggah makebat abian juuk alasé ditu di masan bungané anaké bajang tua pada nglangunin ragana déning nyangluh gagandan alas-alas malit punyan juuké. Ragané ngranjing ka pelabuhan Poros, cara manyunan mumbul, cara anaké kawéan di tengah-tengah jaring tekeén tampul kapalé, di guminé tuah jangkan tukang gambar ané bisa nguripang buin, krananné yén ragané mara panyumu gati ningalin guminé ené, ia lakar langu linyun buina tusing lakar rungu. Malayar adéng-adéng ngliwatin selat-selat cupek Poros cara ngadabngadabin buin rasa legané ané suba liwat. Rasa legané ané sanget dalem, méhméhan kaliwat dalem yén buin ingetang. Cara malegan-legan anaké kawéan ané suba lesu ngiwasin embas puloné uling di kapalé ané lakar keleb. Kapalé cenik ento, penumpang-penumpang, dinding-dinding ané cara mogahan makiter, gagetoran ané lemuh, lékak-lékok pasisiné ané gadang cara lalipi, jenggot-jénggot ané magantung di duur sirah ragané, ené makejang ané madan angkihan pasawitran, karep rungu tresnané, tuntunan, mangrubungin nyusupin ragané ngawénang ragané makeplug cara bintangé ulung kaludan wirasan ragané milu remuk joh masambehan ring dija-dija salantang jalan. Né jani, yén tiang nulisang ténénan, cara dinané makudang bulan makelonné ané lakar teka buin. Kéto munyin loncéngé lan kalénderé, buina jet kénkén ja. Ambul sujatinné, suba panyiuan tiban makelonné sasukat tiang ngliwatin selat ané cupek totonan. Unduké ento tusing taén buin majumu. Biasanné tiang sedih ngenehang unduké ento, sakéwala jani tusing. Sai-sai ko ada karana makada sedih, lakona ané jani: apa ané sanget karasaang makelonné sawetara adasa tiban sampé kayang jani né jani suba dadi kenyataan. Né suba madan paling-nistana uli di

38


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

sejarah wirasan panadian jadmané. Sing ada tanda-tanda lakar mapikolih utawi matemu ring lengkungan garis panepin jagaté. Sahanan jagaté makejang ring dija-dija nyihnayang panyagalan tur ngecorang getih. Jumunin buin--tiang tusing lakar sedih, depinin ja jagaté makejang uyak getih--tiang lakar ka Poros. Makudang-kudang yuta tahun ngliwat nganti ping kuda-kuda tiang numitis mawali ring planité ténénan utawi planité lianan, dadi manusa, jin setan, utawi malaikat (tiang sing ngrunguang nah dadi ané encén ja, yadin kénkén, buin pidan utawi apa), nanging batis tiangé sing taén lakar makalah uli di perahuné ento, matan tiangé sing taén paak tekén pemandangané ento, timpal-timpal tiangé sing lakar ilang. Ento suba ané madan napkala dauh ané masuk hitungan, ané bisa nambakin perang-perang di jagaté, ané ngisep panadian idupé di planit Guminé ené. Yéning tiang mrasidayang macepuk sig genah ring sang bakti ring Sang Hyang Budha, yén tiang mrasidayang mapanggih ring sané kabaos Nirwana yadin negak di uri sarwi ngantosang turmaning pitulung ngembanang sang rauh, jani tiang ngaturang depinin ja tiang nongos di uri, depinin tiang nongos di raabraab umahé di Poros tur matulihan tuun ngiwasin anaké majalan ané makenyem damai manah liang. Tiang ngidaang ngiwasin wirasan panadian jadmané ané mesu uli di baong botolé né, ngalih rurungan pesu, ka tengah jagat sunarané miwah kaasrian. Depinin ia teka, ia malabuh, depinin ia jenek magenah mararian ring sajeroning kasantosan manah.

Satua cutet puniki kaambil saking majalah SIASAT BARU. No. 630, 8 Juli 1959. Bahasa Indonésia olih H. Winarta tur kabasabaliang olih I Ketut Suwidja.

39


Satua Masambung Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Lontar Kala Ireng (7) 40


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Ngangsehang Luh Cablek majalan, pangaptiné ngetut Gusti Ayu Pandan Arum. Sinah joh gustiné suba plaibanga tekén Patih Suramadu. Ia kuciwa tekén krama ané mablanja di penggaké. Tusing ada bani mapitulung sangkaning takut tekéning pepatih Puri Pandan Wanginé. Dot ia nyambatang ané plaibanga tekén pepatihé tuah Gusti Ayu Pandan Arum, junjunganné. Nanging keledanga kenehné nyambatang kasujatian gustiné, kerana tusing bani lémpas tekén semaya. Yadiastun sambatang, kramané suba kadung makancut ikuhné.

Y

adiastun kebus bara, nyentak matan ainé, Luh Cablek ngengsehang majalan. Krama ané maembon di betén punyan kayuné takonina, sagét nepukin Patih Suramadu negakin jaran

mlaibang anak luh. Krama ané takonina matujuhan ngelodang. Ngangsehngangsehang ia majalan sambilang ngisi basangné enek kena jagur. Jengah, sebet, macampuh dadi besik ento ngranayang gedé bayuné nulungin Gusti Ayu Pandan Arum. Yadiastun ngetohang urip, ia las. Apang sida mapitulung. Di pateluan désané ia nepukin anak teruna negakin jaran. Jerit-jerit ia, pangaptiné anak teruna negakin jaran ento nulungin déwékné. Anak teruna ento maekin Luh Cablek kerana kapiolasan. “Tulungin tiang jero, nyaman tiangé plaibanga tekén Patih Suramadu,” ngangseh-ngangsehang ia ngomong, angkihanné ngangsur. Tan pangomong anak teruna ento nyaup Luh Cablek tur tegakanga duur jaranné. Taliné kaontalang, jaranné becat majalan. Nganginang plaib jaranné, kerana anak teruna ento nepukin lad batis jaran di tanahé. “Kija kal ajak tiang niki, jero. Tulung, tulung!” Luh Cablek ngadén déwékné plaibanga. “Mirib kangin lakuna Patih Suramadu mlaibang nyaman jeroné. Ento ada lad batis jaran di tanahé,” saut anak teruna ento.

41


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Mara lega kenehné Luh Cablek. Anak teruna ento nulungin déwékné ngepung Patih Suramadu ané mlaibang gustiné. Nekekang ia ngisi bangkiang anak teruna ento apang tusing ulung, apabuin plaib jaranné becat sekadi mimis. “Adan tiangé Luh Cablek,” ia nyambatang adanné. Nanging anak teruna ento tusing masaut, munyin Luh Cableké tusing dingeha kerana kaampehang angin. Anak teruna ento ngangsehang ngontalang tali apang jaranné ngancan becat malaib. Ia jejeh kasépan mapitulung. Pedas sajan ia nawang solah Patih Suramadu ané demen marikosa anak luh. “Sira peséngan ragané, jero?” patakon Luh Cablek. Nanging munyinné kaampehang angina, tusing dingeha tekén anak terunané ento. Ping péndo suba Luh Cablek matakon nanging tusing sautina. Mara ia ngeh, plaib jaranné becat munyinné ampehang angin. Ia milih mendep, némpélang awakné di tundun terunané apang tusing kanti ulung mageblug. Di malu, plaib jaran ané tegakina tekén Patih Suramadu ngancan ngadénang. Kenyel jaranné malaib joh. Apabuin Patih Suramadu makalé duur jaranné kerana jagur-jagurina tekén Pandan Arum. Sangkaning gedegné kaliwat, Patih Suramadu mesuang Ajian Ngampel Rah. Pandan Arum ané katotok nengil tusing nyidang makrisikan, sajaba paningalanné kelak-kelik. Paek pateluan, jaranné nyelémpoh, bungutné madidih. Ngénggalang Patih Suramadu makecos uling tundun jaranné. Lantas nyangkol Pandan Arum. Jaranné ané leleh kakutang. Pandan Arum kasangkol majalan ngajanang. Ada sawatara dasa tumbak, Patih Suramadu nepukin pondok di sisin tegalané. Liang kenehné, kerana di pondoké ento lakar ngubadin buangné. Ngetél puesné, sakadi cicingé nepukin tulang di marginé. “Jani nyai ngrasayang jaen. Mapimapi nyai tusing demen, alusin nulak. Jani rasayang!” Ngéncolang Patih Suramadu macelep ke pondoké. Kabenengan ada plangkahan di tengah pondok tan patuan ento. Kruék.

42


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Siteng limanné ngedeng lengen bajuné Pandan Arum. Putih gading tepukina lengen anak luh di arepné. Ngancan ngetél puesné. Pandan Arum tusing nyidang makrisikan. Ulian Ajian Ngampel Rah, ia cara anak mati. Nanging kuping lan mata enu ngrasayang. Makeneh ngraik, nanging tusing nyidang mamunyi. Pangaptinné ada anak mapitulung apang kasucianné tusing usak ulian tingkah pepatih kesayangan ajinné. Makita ngutah Pandan Arum nepukin pepatihné cara cicing lakar nyaplok tulang. Kruékkkkk. Baong bajunné uwék nuunang. Tinglis tepukina nyuh gading kembar yadiastun enu makaput tapis. Liman Patih Suramadu ngrayang. Pandan Arum ngetélang yéh mata. Tan bina cara Drupadi di paséban kalalungin olih Dursasana. Déwa Kresna kaacep, apang ia selamet. Nanging ngancan galak Patih Suramadu nepukin anak luh di arepné tusing nyidang makiba. “Sing buwungan pejah nyai jani! Ha ha ha ha,” ngakak Patih Suramadu sangkaning liang maan anak bajang. Tusing limané dogén ngrayang, nanging bibihné masé makalé duur tangkahé. Sigsigan Pandan Arum tusing nyidang nylametang raga. Kadirasa ngitipang jeriji tusing nyidang, apabuin lakar ngegés kaung di malunné. Tuah Déwa Kresna kauleng, nunas keselamatenang. Apang ané silib tur ané kapingitang tusing pengit ulian patih jaruh. Patih Suramadu ngelus bajuné. Kakasuakang di bucun kubuné. Saking liang atiné, jibrag-jibrag cara anak buduh. Nyemak tali tiing ané ada di pondoké ento. Kadua limané Pandan Arum kategul di dipanné. Batisné kadadua kabentang, kategul di ambén plangkahanné. Pandan Arum sakadi ebé di pengorénganné. I Méong aluh, ngantosang nyagrep dogén. Mirib Patih Suramadu buduh, satondén nyagrep ebéné misi ngigel, misi ngapluk-nglapukin. Maimbuh nyemak sisan tali, anggona pecut. Batisné Pandan Arum kabiah-kabiahanga. Ngancan ngetél yéh paningalanné Pandan Arum, sakit ati, kéto masih awakné kasakitin.

43


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Patih Suramadu ngancan buduh. Igel-igelanné ngeras-ngerasang. Limané siteng nglambet nganggon tali tan bina petani mecutin sampi kala matekap. Buin nyambak ebok, buin nimanin. Ngancan jejeh Pandan Arum. Ngancan lemet ia kasitin. Bajang jegég ento pingsan. Nepukin ebé di pengorénganné pingsan, Patih Suramadu kedék ngakak. Limané ngrépé kain, nyadia ngedeng uling bangkiangné Pandan Arum. Bruakkkkkk. Jelanan pondoké ketes ngenén sirahné Patih Suramadu. Ia matolihan kori, anak teruna tepukina malejeg. (masambung….)

I Made Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Dané ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009, lan malih awarsané dané sampun prasida ngamedalang cakepan sané kapertama mamurda “Bikul” lan kalanturang antuk cakepan sané kaping kalih mamurda “Préman”. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”. Sané mangkin dané makarya dados wartawan Harian Umum NusaBali.

44


Puisi Bali Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Puisi-puisi I Wayan Ésa Bhaskara 45


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Damuh

mirib niki karma sané ngeranang ada ring muncuk donné ditu selagan sledétan ainé nyusup ka ulu ati

tresna damuhé embas, ngarembun sampun lintang dados lantang, ngindang

ditu titiang mengkeb minab genah becik diastun cupek tuah amuncuk jriji titiang irika kanti kalahin semeng

(2018)

46


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Toya

toya mawadah bumbung tunas, siup dados tamba pagrasa matemu lega, dados gesit ring ulu ati

jebos-jebos toyané ampehang angin ngigel di ambarané

toya mamargi anyud ring tukad disubané neked pasih raris masadu

sayan leleh ngusud toyané ngembeng madaging lawat bulan

(2018)

47


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Ujan

gulemé matemu kebyah tatit ditu ring langit merajané mabriuk pupuh sané pidan mewali paketéltél tan mresidang nambakin

tusing nyidayang ningalin mategul dados bakti jantos! galangé dados peteng petengé ngamargiang tuuh

diolas! unduké punika margi sané becik lantang basang manah galang

(2018)

48


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Swéca

pada melenan déwék mawarna putih, barak, kuning sinah ané lianan mapupul asiki

pajalané soang-soang sampun uning engsap kalawan inget numbas wénten ngadol sami polih matungkalik galang lan peteng sinah isin gumi swécan Widhi

(2018)

49


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Rahinané Ento anginé melaib, tindakan ujané sada lek nanging pamargin iraga sampun presida puput

titang boya ja paling ririh, minab ten madué pelih éling, éling, becik melah hidupé nyandang baosang malih

éling, ening rahinané ento mamargi dab-dab mendak surya

(2017-2018)

50


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Jepun Putih semeng sané sampun lintang, wénten lawat ring muncuk ainé ngliyunang kedisé ngindang di langité, endang kalér, kelod, kangin, kauh andus dupané punyah tan puput minyik ngalub ngiasin sekancan entik-entikan kéto masi bungan jepuné putih dusdus andus kanti saru kanti muncuk méru

menék andusé galang guminé tipis ambuné kedas warnané buat bungané ngelantur kembang mamanak macucu ngayahin indria

(2017-2018)

I Wayan Ésa Bhaskara meneng ring Tabanan, Bali. Daweg warsa 2014 makarya dados guru Bahasa Indonésia ring SMK Negeri 1 Dénpasar.

51


Puisi Bali Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Puisi-puisi Érkaja Pamungsu 52

SSB/I Nyoman Mahayasa


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Ngukur Taun

Ngara malénan Tuak jaka tuak nyuh nu pada madungan Kramané sabilang peteng negak malinder Manginem ngukur peteng sambil matuturan gaginané di mel

Ngara malénan Pongpongan nyuhé nu magantung di samping pamesuné Di umah mapagehan pucuk bang lan kélor Jalané masih nu cupit kapit padang piduh Madasar batu-batu lémpéh tusing pada rata Katiebin punyan coklat né tumbuh gadang Ngukur sasih ngantos bungannyané dadi buah

Ngara malénan Yadiastun di kota carik uma suba telah Dini, di abian mel nu ada sampi godél malumbaran Tumpek Bubuh céléng guling masasah katurang ring Ulun Mel Prasasti Sri Ugraséna kantun kasungsung kemit sang krama Ngukur tahun sambil ngrajegang tetenger "yumu pakatahu" (Sugra pakulun Hyang Aji Dalem ring Kuna)

Sembiran, Juni 2017

53


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Pucaking Mangu

Tengahing dalu Hilang candra tranggana ring pucaking Mangu Taru-taru tan turu maguru Paku lan lumut adung mangiket lingga méru

Pangkung-pangkung suwung Ring alas Mangu salunglung tan akung Nyliksik ngintip yoga tapa wong kakung Ngantosang ulung kembang sumanasa gumantung

Angin ngampehang don cemara Suara-suara mangalun di selagan ambara Ngalahang pamurtian basanta bramara Ngrudug kadi ujan, ngawé jejeh sarwa wanara

Irika tembang Indrawangsa Matenger rupa remrem daluning Maghamasa Mahasiwa Dalu, kala ayu ngelarang yasa Nyangkling indria ngiket sadrasa

Pucak Gunung Beratan, Rahina Siwaratri, Februari 2018

Érkaja Pamungsu alumni FIB Unud, lan magenah ring Bangli. Mangkin makarya dados wartawan Pos Bali

54


Puisi Bali Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Puisi-puisi Suplir 55

SSB/I Komang Alit Juliartha


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Luh Luwih

Tuah iseng ngortaang Angen panginget sapta timira kaucapang

Surupa punyah tekén goba Baju séksi ngédéngang paa Alis bok cara don jaka Kangin menangkauh dadi ubad mata

Pangidihé Sing demen dugem kwala pang kalem Sing beler kwala pang cager Sing ngédéngang paa kwala pang maguna Sing mabaju kelet kwala pang jemet Sing tebelan enci kwala pang rajin ngrastiti Sing tebelan pupur kwala pang inget leluhur

Ngalih luh luwih mautama Manut tekén sasana dadi manusa.

56


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Tenget Amah Ngetnget

Kocap sastra luwih mautama Masari jnana ring angga sarira

Kuranta bolang buda kacapi Pingitang ring jro lan puri Ringkesan angkus prana maimbuh sidhi Ingkep dadosang siki dados panca geni Niki sastra luwih anggén nampekin widhi

Sakéwala lacur sastrané jani pingit gati Tingkahé tusing nawang smerti Tiosan nengetang lontar né katami Minehang lakar tulah né katampi Pinih untat lakar ngetnget né nampi

Sastra mautama patut pingitang Sakéwala da engsap mretékaang.

57


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Panyerih Liak

Ong dumogi tan kacakrabhaWA WAntah anggēn pertiwimba

Ngaran panyerih liAK Aksara pingit ring angGA GAmel genahang lan uripANG ANGgén pangijeng déwék

Angregep déwata nawa saNGA NGAran panunggalan jnaNA NAnging ingetang dahat utaMA Matulung nyalanang dharma agama

Anusuara Ang Ung MANG MANGda ajerih liak lan gaMANG.

58


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Apa Apa né? Apa ja! Apa ya? Apa to? Apa asané? Apa mirib? Apa nah? Apa gaé? Gaé apa né? Nyurat puisi Puisi apa? Apa puisiné? Ada puisi apa? Apa ada? Ada apa? Sing ada apa.

Suplir wastané sujati I Wayan Suparwita.

59


Puisi Bali Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Puisi-puisi Ida Bagus Putu Sura Diatmika 60


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Kedis Perit Ngungsi Genah

Driki, ring Tabanan Madué cihna Tanduran sané Kalintang asri Desiran angin ngasir-sir Kedis perit… Sahasa girang macanda Di tepengan cariké Nanging né jani Kedis perit ngungsi genah Paling ngalih genah Lan amah-amahan Ulian akéh cariké Kagentosin genah Makadi, Hotél lan villa Nanging, Pembangunan punika Berdampak ring, Kemajuan pariwisata ring Tabanan Sané mangkin, Mangda ja iraga Stata éling Antuk kemajuan Tabanané

61


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Don Bingin

Yéning, Ampehin angin Sakadi Pragina masolah Don bingin… Nika arannyané, Yéning malinggih drika Kadirasa ngulangunin hati Don bingin…. Yéning kabandingin Antuk yudustira lan duryudana Don bingin sakadi yudistira Yudistira… Madué parilaksana Sané becik Sakadi tenang, rendah hati, nagging siteng Punika kabaos Sakadi gadang nyané Don bingin Tenang, nanging siteng

Ida Bagus Putu Sura Diatmika Sisia SMPN 1 Marga, ngamolihang juara favorit I Jineng Sastra

62


Puisi Bali Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Puisi-puisi I Putu Andika Putra 63


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Margi Luih

Liyang manah tiyang Nyingakin Margi margi Sampun becik Lega atin tiang Mirengang Tan wénten malih Kapiambeng ring margi Sané ngawinan séda Suksma antuk pemerintah Sané sampun prasida Ngamecikang margi Sané dumun benyah Dumogi rahina sané rauh Iraga sami stata rahayu ring margi Lan bisa ngalestariang mangda margi niki Ngamecikang antuk rahiné sané rauh

64


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Don Bingin

Ring genah siki Kacingak Wénten papunyanan Sané gedé lan tegeh Don bingin… Kayuné gedé lan rénggah Donné gadang miwah akéh Manekepin isin gumi puniki Don bingin… Disisiné akéh kayu mangiterin Ritatkala angin nyeburin Genahé puniki dados dingin Don bingin… Dumogi stata manyunarin Papunyanan kayu manjiterin Isin gumi jagi katekepin

I Putu Andika Putra Sisia SMP 1 Saraswati Tabanan, polih juara favorit II Jineng Sastra

65


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Ésai

Mulat Sarira tur Ngarastitiang Jagat

Y

én manah-manahin patut pisan napi sané kapiteketin olih panglingsir iraga sané nguni. Piteket piteket punika sinah melarapan sejarah utawi tatamian marupa cerita utawi satua,

gegutitan, bacaan-bacaan sané madaging gagitan, gending, puisi, cakepan, miwah paplajahan kadarman sané lianan. Sami tatamian punika dados titi pengancan anggén ngalanturang pamargi ring kauripan sakadi mangkin. Kauripan sané mangkin tur aab jagatelé sané mangkin sinah sampun kauningin sareng sami. Napi sané dumun rasaang mustahil sané mangkin sampun prasida wénten tur tragia. Yéning tlatarang indik kemajuan utawi perkembangan jaman sinah dados kasinahang luwih tur maju pesat. Téknologi sané sampun kamanggeh canggih punika taler perkembangan peradaban manusa sané nyarengin kemajuan téknologiné punika sinah nénten malih prasida kaboyanin.

66


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Sami sané mawasta kemajuan Ipték utawi Ilmu Pengetahuan lan Téknologi punika maimbas utawi maduwé pengaruh ting pola hidup miwah parikramané imanusa ring jagata puniki. Dumun informasi utawi berita méweh kapolihan yéning sané mangkin sakéng télevisi sampun 24 jam igup nénten wénten pegatpegatnyané siarané. Punika taler dumun télpun arang wénten sané mangkin ring dija magenah télpun punika sampun kagemel sané mawasta HP. HP-né boya ja anggén nélpun manten, dados masi anggén internét sané dados anggén nonton yutubé miwah dados anggén ngawedalang pendapat utawi status léwat facebook, punika taler dados anggén mirengan radio, nonton TV miwah sané lianan. Cutetné guminé sampun di gemelané, punika anaké nyambatan yéning sampun makta HP android sané canggih punika. Yéning tuturang HP canggih punika sané mangkin sampun kagamel olih anak sané kari alit utawi balita ngantos anak lingsir sami éksis. Punika taler HP sampun kabakta olih dagang kopi, dagang nasi, dagang bungkung ngantos dagang bé balung. Punika taler HP sampun kagamel olih dagang pindang, dagang canang tur dagang gedang. HP kabakta olih dagang tabia ngantos dagang sera. Yéning bos sinah sampun pastika makta HP minabté nénten asiki bisa-bisa lebih tekéning dadua utari lalima. HP puniki sané ngawinang berkomunikasi punika dangan. Napi sané dumun marasa ten mungkin sané mangkin sampun dados kenyataan. Uling HP bisa meadepan utawi madagang, uli HP bisa maan jodoh, uli HP bisa ngelah timpal, uli HP bisa maan pipis, ulian HP bisa hidupé boros. Ulian HP bisa kena ulukuluk. Uliah HP bisa masuk penjara. Ulian HP bisa aluh ngalih gaé, muah sané tiosan. Yén suba ngelah HP sinah ditu perlu ané madan pulsa. Yéning meli pulsa sinah perlu pipis nah ditu mulai pipisé majalan. Sinah nganggo HP perlu ada batesné. Yén cutetang makejang kemajuanné ento bisa berdampak positif bisa berdampak négatif. Ditu iraga harus dueg-dueg memanfaatkan utawi nganggon

67


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

teknologi sané cangih ento. Pang tusing kena uluk-uluk. Pang sing kena pengaruh négatif. Pang tusing salah pergaulan. Pang sing salah pejalan idupé. Pang sing dampak ané négatif dogén bakatang. Sinah iraga patut malajah apang prasida teknologi ané canggih ento maguna tur ngawantu idup iraga apang idupé aluhan tur maguna boya ja idupé ulah aluh. Sané pinih penting ada dadua ané cutetang anggon ngadepin aab jagaté cara jani apang iraga terbebas tekéning sengkala ngarepin téknologi sané canggih. Élingan iraga mulat sarira utawi introspéksi diri mangda setata waspada tur éling ring ajah-ajah guru rupaka, guru pengajian miwah guru wisésa. Punika taler setata éling ring Sang Hyang Parama Kawi utawi Tuhan Yang Maha Ésa malarapan antuk srada bakti ngarastitiang jagat. Dumogi jagat lan sadagingnyané ngamolihan dirgahayu lan dirgayusa.

I Déwa Gedé Trinandita wantah makarya dados guru. Dané ngajahin ring Klungkung. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post wiadin Pos Bali.

68


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Gegonjakan

Tresna Bates di Gigi

I

Saplag pekak gaul. Diastun suba tua, bisa masé ya mafisbukan kapah kapah nuju sanja suud ngecelin siapné. Buka tuni sanjané, negak ia di jinengné sambil nelektek hapé, makaca tebel ulian

buler matané. Masan ngantén. Éfbiné bekin ucapan selamat ngantén. I Saplag kenyem kenyem sambil nelektek hpné. Kurenané maekin, matakon curiga, “apa kakenyemin cara nak buduh?” “Akuda iraga suba ngelah cucu, Luh?” Kéto ia mabalik matakon. Kurenané bingung, dadi kéto pasautné?. “Yééé..., apa hubungané ento? Takonin ke paon pasautné ka sanggah. Nak ngujang nakonang cucu?” Kéto né luh nyényé ngaraos. “Icang lakar ngantén!” Bawak pasautne I Saplag. Sakéwala kurenané tengkejut buka mati. “Apa? Apa mapetaang ento? Bungut suba pawah, suba macucu pabrarak nagih ngantén kéto? Dong... jelema ngelah itungané ento? Sing nawang sikut

69


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

lek!” Mbééé...jeg ber makudus buka peluru bedil brén munyin kurenané. Nanging I Saplag tuah kisap-kisap, kajengat kajengit. “Ndén...ndén malu. Adéng-adéng mamunyi. Sing ja kéto tatuek keneh bliné. Né bli maca fisbuk. Ramé pesaja anaké ngucapang selamat ngantén. Kéné munyiné, HWD YA GESS, SEMOGA LANGGENG SAMPAI KAKEK NENEK, nah, icang kan suba kakék, nyai masi suba nénék. Berarti iraga dadi jani buin ngantén. Kan langgeng kanti kakék nénék dogén pengaptiné,” kéto I Saplag ngaraos sambilanga Dji Sam Soe né makudus mongpong cunguh. “Patutné aptiang anaké apang langgeng salantang tuuhné. Apang eda tresna sebates di gigi. Tresna kanti pawah. Suba pawah plaibin ngalih né melah. Pengaptin beliné sing ja kéto Luh. Bli tresna tekén Nyai salantang tuuh. Diastu Nyai suba odah, diastu suba pawah, lakar beliang gigi palsu duang ijas apang tetep manis kenyingné, apang tetep awét tresnan Bliné! Yén pradé sing nyidang meliang gigi, depin pawah. Luungan buin, to varioné I Wayan sing magigi liu anaké nemenin!” Buiiih jeg be ber romantis pesan tuturné I Saplag, buka ABG nyumunin nawang mademenan. Né luh kenyem, kliad kliud manja. “Muuuuuuaaaaach,” kéto ia misi ngecup pipiné I Saplag. Mimih déwa ratu...Ané kakecup ngajengit, giginé pawah tatelu, pipiné maurab poos gedubang!

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané

70


Gatra Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Yési Candrika (moderator), I Gedé Agus Darma Putra, miwah I Madé Sudiana

Sastra Bali Modéren Sangkaning Hadiah Sastera Rancagé (?)

N

apiké sastra Bali modéren punika ngalimbak sangkaning wénten Hadiah Sastera Rancagé saking Yayasan Kebudayaan Rancagé? Indiké punika sujatiné unteng

pabligbagan rikala Dialog Sastra #62 ring Bentara Budaya Bali, Sukra (30/11) sané sampun lintang. Ring pabligbagané punika kajudi tigang narawakia inggih punika Prof. Dr. I Nyoman Darma Putra juri Sastera Rancagé sastra Bali modéren, I Madé Sudiana saking Balai Bahasa Bali, miwah I Gedé Agus Darma

71


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Putra pangawi sané ngamolihang Sastera Rancagé 2018. Nanging rikala punika, Prof. Darma Putra nénten mersidayang rauh. Yadiastun nénten rauh, dané ngicén makalah majeng ring para pamilet pabligbagan punika sané akéhan mahasiswa miwah sisia. Ring makalahnyané punika katelatarang indik sastra Bali modérn saking embas ngantos kahanané mangkin. Sastra Bali modéren puniki embas daweg jaman kolonial Belanda kirang langkung warsa 1910-an. Pinaka penanda wantah embasnyané satua cutet kakawian I Madé Pasek miwah Mas Nitisastro sané kaunggahang ring sajeroning buku paplajahan daweg punika. “Ring sapamargin sastra Bali Modérn puniki, kirang langkung ¾ abad sastra Bali modéren naanin sampun tambis-tambis ilang,” baos Darma Putra ring makalahnyané.

72


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Ngawit warsa 2000-an wau sastra Bali modérn puniki prasida ‘kedat’ sangkaning kasarengang ring penilaian Hadiah Sastera Rancagé saking Yayasan Kebudayaan Rancagé Bandung duwén pangawi Ajip Rosidi. Sadurung sastra Bali modéren kasarengang, sané polih wantah sastra Jawa miwah sastra Sunda lan mangkin sampun ngalimbak kantos ka sastra Batak. Lan ngawit warsané nika, sané awarsa embas rata-rata kutus kantos dasa cakepan. “Risampuné kasarengang Sastra Rancagé, sastra Bali modéren nyansan ramia,” dané ngawewehin. Dadosné Sastra Rancagé puniki sané ngicén ‘panyemeng’ sumangdané pangawiné sayan teleb makekawian, sang sané seneng sastra Bali modéren sayan urati, lan wéntennyané rubrik sastra Bali modéren ring koran Bali Post miwah Pos Bali ngawinang sayan ramia tur ngalimbak. Narawakia kaping kalih, I Madé Sudiana mligbagang indik akhiran -in, -an, -ang rikala makekawian utamanipun ring sastra Bali modéren. Dané ngawitin pabligbagan puniki saking satua cutet kakawian IGG Djelantik Santha sané mamurda Tutur Inanang. “Saking kakawiannyané puniki, Djelantik Santha nguningayang indik panganggé akhiran in an ang,” baos Sudiana. Sudiana taler nlatarang kaiwangan-kaiwangan rikala nganggé akhiran in an ang ring kriya sastra Bali modérn sané kakawi sastrawan Bali modéren sahasa ngicén sané patut majeng ring pamilet pabligbagané. I Gedé Agus Darma Putra nguningayang indik pamarginipuné rikala makarya prosa liris ring cakepan Bulan Sisi Kauh kantos ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé. “Nysatra nirgamayang titiang mamargi ring genahé sepi. Nénten wénten anak sané mamargi irika. Sangkaning indiké punika, iraga mangda teleb rikala makekawian,” baos Agus Darma Putra. Dané taler nlatarang yéning Bulan Sisi Kauh wantah cakepannyané sané kapertama, sané kamedalang warsa 2017. Cakepannyané punika madaging 44 prosa liris. (*)

73


Gatra Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

I Gedé Agus Darma Putra (moderator), I Nengah Jati, Déwa Ayu Carma Citrawati, miwah I Gedé Putra Ariawan

Silunglung ‘Maambu’ Sastra Bali Klasik

B

uda (28/11) wengi magenah ring Jatijagat Kampung Puisi Bali, Jalan Puputan Renon, Denpasar kalaksanayang peluncuran lan bedah buku kakawian I Nengah Jati. Cakepan

puniki wantah pupulan puisi Bali moderen kapertama saking I Nengah Jati sane mamurda Silunglung. Dados narawakia ring bedah buku punika wantah sastrawan Bali moderen I Gede Putra Ariawan sareng Dewa Ayu Carma Citrawati.

74


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Putra Ariawan nguningayang, Jati rikala nyurat puisi puniki telaten pisan munduhang kruna-kruna saka siki kantos manados puisi. Lianan ring punika rima akhir taler dados uratian Jati rikala nyurat puisi. “Saking puisi-puisi ring cakepane puniki, Jati sanget nguratiang rima akhir miwah akeh lengkara ring soang-soang bait puisi,” baos Putra Ariawan. Dane taler ngawewehin yening Jati akeh nganggen kruna saking Jawa Kuna lan pastika wargine sane nenten malajah basa Jawa Kuna pacang meweh ngaresepang. “Nanging embasnyane cakepan puniki nyihnayang yening Jati wanen lan sampun siap ngarepin tantangan sane wenten ring sastra Bali modern mangkin, napimalih pangwacene kantun arang,” Putra ngawewehin. Taler, manut Putra, Jati rikala ngamedalang cakepan puniki pastika sampun nenten ngitung untung wiadin rugi, lan kapilihnyane puisi pinaka ‘ungkapan jiwa’ puniki kaanggep unik. Narawakia kaping kalih, Carma Citrawati nlatarang yening puisi ring cakepan punika sanget kentel maambu sastra klasik luire kakawin wiadin geguritan. Punika taler rikala ngarereh artos kruna Silunglung dane polih ring kamus Jawa Kuna sane maartos bekel ka gumine wayah. “Minab indike puniki sangkaning Jati sadurungne sampun teleb mlajahin sastra Bali purwa,” baos Citra. Pangawi cakepan puniki, Nengah Jati mapengapti sumangdane cakepan sane madaging 74 puisi puniki prasida sareng ngawinang sastra Bali moderene sayan ngalimbak tur ramia. “Cakepan puniki embas sangkaning tiang bingung ngarereh sira dewek tiange, ngarereh jati diri. Rikala tiang ngaruruh merika meriki, ternyata jati diri punika wenten ring dewek tiange,” baos Jati. Rikala usan nyurat puisi-puisi puniki dane ngaku yening nenten ngaresep antuk napi sane sampun kakaryanin punika. “Napike rikala nyurat puisi puniki wenten tiang sane lianan ring dewek tiange? Tiang taler nenten uning,” ucapnyane.

75


Kartun

Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Kartun I Komang Satwika

76


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

Cakepan Sastra Bali Modéren Warsa 2018

77


Suara Saking Bali

Édisi XXV | Novémber 2018

78


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.