Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
i
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
ii
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Daging Jurnal Lawat-lawat Cecimpedan Tuak (IGA Dharma Putra) Kauripan I Wayan Piadnya; Ngambar Urip Satua Cutet Cupak (IBW Wiadiasa Kenitėn) Berung (DG Kumarsana) Tis, Sir lan Kel (Agus Sutrarama) Perahu Cinta ring Nusa Penida (Madé Supriyatni) Satua Bali I Lutung Maborbor (Kapupulang antuk I Putu Sanjaya) Puisi Bali Puisi-puisi I Madé Suniartika Puisi-puisi Madé Saja Puisi-puisi I Ketut Aryawan Kenceng Ésai Cina (IDK Raka Kusuma) Pulo Bali Pulo Kesenian (IDG Trinandita) Satua Masambung Lontar Kala Ireng (8)--I Madé Sugianto Subali Sugriwa (1) Gegonjakan Body Shaming (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Kartun I Komang Satwika
1
2 5 7 13 19 30 34 38 43 51 55 58 61 67 77 79
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Cecimpedan Tuak
T
uak ento ineman ané ngaé punyah yén bes liu. Kéwala kanggoang anggon ngilangang nyeb basang, inem bedikbedik. Apa buin liunan ngajengang bé céléng dugas panampahan galungané, isinin tuak akeciran melah rasané.
Sakéwala ingetang apang tusing bes liu. Liu-liu nginem tuak ngaénang basangé bengkang, misi sirah uyun. Kadung uyun, ané besik kadén dadua, ané dadua kadén patpat, ané patpat kadén kutus. Ané sing ada kadén ada, ané ada kadén tusing ada. Budang-bading guminé. Mulan saja guminé jani budang-bading. Conto guminé budang bading, tuah ané pelih ngalih pabeneh, ané beneh aliha pelih-pelihné. Ada katuturan uli anak wikan buka kéné, “yén liu ada beneh, ento suba madan pelih”. Katuturan buka kéto, kéweh baan ngaresepang, apa buin sirahé suba kadung uyun ulian punyahin tuak. Cara satuan I Tamtam, ia anak dueg ané kaduegané engkebang sirah uyun linglung. Sakéwala yén badingang patakoné kénkén? Apaké yén liu ada pelih ento ané madan beneh? Kéto suba miyegan ajak keneh padidi. Ané meneh-melihang tuah awaké padidian. Cara raos lingsir-lingsiré, gamongan keladi jaé. Omongan ento tuah dadi gaé. Apa buin yén suba dot maan tongos pategakan. Prajani liu nyambehang munyi kéné-kéto dini-ditu. Kayangné maan pategakan, koné lakar baanga ngidih
2
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
sarin-sarin pagaé. Masamaya lakar ngamertanin jagat, ngarahayuang gumi. Koné kéto, kéto koné. Dikénkéné, yén ada anak liu nyambehang munyi buka kéto, inget tekén satuan I Cangak. Telagané lakar nyat, I Cangak masamaya lakar nulungin sarwa béné ajak makejang ngalih telaga anyar. Pamuput makejang béné teda Cangak. Ané tusing bakatanga neda tuah I Yuyu, ané ngelah lokika. Anaké liunan tusing demen cara I Yuyu, ané magaang di dasar telagané uyak endut. Demenan dadi bé ané kulitné nyalang, bisa ngelangi kemu-mai. Satuan I Cangaké ento, nyak ais ajak pakibeh guminé ané milih pamimpin. Milih pamimpin tusing ja gaé aluh, liunan misi magerengan. Apa buin yén baang magerengan ajak nyamané padidi, tanah akarang tebih dadiang dadua. Yen suba kadung magerengan, sanggah kamulan belatin aji tembok batako. Malénan yén milihin tuak, diapin dedemenané pada lén, tusing kanti magerengan. Ada ané demen manis, ada masih ané demen sadah wayahan agigis. Ané penting suba pasti anggut-anggut pada sumuyub. Miribang aluhan milihin tuak bandingang tekén pamimpin. Milih pamimpin keweh, buut, musti misi wawa-wéwé. Koné lakar ngajegang kéné kéto, lakar menehin ané pelihpelih, kéwala pamuputné raosé kadi tuak labuh di tanahé. Yén tuaké labuh di tanahé, ngaranayang tanahé punyah! Manut satua di patuakan, tanahé jani liu ané punyah, ulian ento pragat ada linuh. Gunungé masih punyah, awinan liu gunungé magejeran. Pasihé masih punyah, awinan sai-sai ngalencok, dikénkéné bisa ngalencok ngurug désa. Kéto satuan anaké di patuakan. Clegek-clegek nginem tuak, sambilang kenyar-kenyir ngedékin awak padidi. Kéwala ané munyahin, tusing ja tuak dogén. Jani tusing bedik ané punyah ulian bes liu nawang maca shastra. Kéwala bica mamaca suba ia ngaku ririh. Makejang pagaén anaké cadcadin. Pamekas apang ada gaé di pésbuk, insetageram, tuiter, wé-A muah ané lén-lénan. Apang ada ané ngarunguang. Apang liu anaké nawang kaduegané. Apa buin liu anaké nge-laik miwah komén. Jeg nyajang prajani cara gugel, makejang tawanga. Tuturé maliah kanti tusing
3
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
ngidang baan ngawadahin aji keranjang padang. Yén tuturé ento baang sampi, bisa utah-utah ulian liunan amah. Anak buka kéto tusing malénan cara anak punyahin tuak, patuh-patuh bingung, ngadén awakné seger. Sabilang nutur misi utah-utah nengkik jelinjingan. Dong dayanin, satuan utah baang nyamané? Ada buin besik ané munyahin, ento madan agama. Punyahin agama buin kéwehan, sawiréh ané punyahin agama tusing nawang awakné punyah. Agama ané kéné beneh, agama ané kéto pelih. Yén suba liu anak punyahin agama, kénkén ja lakar panadin guminé? Bandingan tekén ngitungang anak punyahin agama, luungan macecimpedan cara anak cenik-cenik. Jani ada cecimpedan ulian nginem tuak akeciran, patakoné kéweh baan nyautin. Apa ané galangan tekén surya, dedetan tekén peteng?
IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”
4
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
I Wayan Piadnya
Ngambar Urip Y
adiastun embas ka jagaté puniki nénten ja sakadi jatma lianan sané sampurna, nanging I Wayan Piadnya setata mautsaha mangda prasida maduwé ‘dakin lima’ ring kauripannyané. Lan
dané muktiang indiké punika antuk ngambar utawi makarya lukisan. Mamodal
5
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
canvas, kertas, warna, cét, miwah kuas dané setata nguningayang napi sané kapanggih, sané kakenehang, wiadin sané katonton ring média canvas utawi kertas. Indiké punika pinaka bukti yéning sang sané nandang disabilitas mersidayang maduwé karya. Dané embas 29 Oktober 1984 ring Kedéwatan, Ubud, Gianyar. Sarahinarahina, dané wantah makarya lukisan ring paumahané lan dané nganggén wantuan kursi roda rikala nyalanin kauripan puniki. Sangkaning melukis punika, ngawinang dané prasida makapal terbangan. Yéning nénten melukis, minab dané nénten ja pacang naanin makapal terbangan. Daweg punika warsa 2004 dané kaundang ka Jogjakarta pacang nglaksanayang study banding sareng Kartika Affandi pianak saking pelukis Affandi sané sampun kasub ring sajebag Indonésia. Ngawit melukis warsa 1997, rikala dané marasa yéning déwékné nénten ja pacang prasida idup ngandelang rerama wiadin anak lianan. Yadistun maduwé kakirangan, nanging dané maduwé semangat miwah papineh mangda prasida taler idup mandiri. Gagambaran wiadin lukisannyané akéhan nganggé bantang utawi téma Bhinéka Tunggal Ika, utawi keberagaman. Lianan ring punika taler wénten sané nyaritayang indik kahanané sané mangkin minakadi indik bencana alam, utawi jatmané sané sayan piwal ring Sang Hyang Widhi lali ring karma phala. Sinalih tunggil lukisannyané sané mamurda ‘Bencana’ sané dados cover majalah Suara Saking Bali édisi XXVII puniki nyaritayang indik i manusa sané momo miwah piwal ring dharma. Nénten ja med ngulurin indria, ngaruruh artha brana antuk pamargi sané iwang sakadi ngusak-asik gumi miwah lingkungan. Indiké punika ngawinang i manusa keni bencana. Sané mapikayunan pacang uning utawi makenalan sareng I Wayan Piadnya dados kontak dané ring email piadnya@gmail.co.id utawi ring HP 081915613129. (*)
6
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Cupak 7
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Timpal tiangė mula demen maigel-igelan. Konė ia kembar. Ada ngorahang anė kelihan lekad makedeng, anė cerikan lekad biasa. Anut manyama. Tresna asih, anakė nyambatang. Ia konė lek ajak nyama matungkas gedėgedėan ajak anak lėn adung gati. Ia ngrasaang yėn tusing ngigel lakar inguh kenehnė. Yėn tusing ada gong, bibihnė masi dadi anggona. Bibihnė ada gedė ada anė cupitan. Ada anė mamunyi bangras ada anė mamunyi banban alep. Ada ngorahang pragina cager. Tiang demen ada urati tekėn igel-igelan. Sabilang ada anak ngupah, maganti satuanė. Jani, ia lakar ngigelang satuannė Cupak Gerantang. Sabilang dina, ia malajah dadi Cupak. Sabilang dina, malajah dadi Gerantang. Ingkel-ingkel suba tiang dugasė I Cupak enggang bibihnė tambis-tambis celepin buyung gadang.
“E
ncėn pilih?” “Cara pilkada dogėn. Kola dadi Cupak dogėn.” “Dadi Cupak?”
“Man dadi Gerantang orahin cai?” “Ukana kėto.” “Sing nyak.” “Luungan dadi Cupak.” “Dadi kėto?” “Beneh. Masan jani awak berig. Sing orahanga kuangan gisi. Buina yėn dadi
Cupak maan ka suargan matemu ajak Bhathara Brahma. Kasambut watek dedari. Watek dedarinė lakar pilihin. Dedari Supraba konė anė lek-lekan. Ento lakar gandong. Yėn dadi Gerantang. Apa katepukin?” “Hahahahaha! Beneh masi. I Gerantang pragat meragang dogėn, yén I Cupak pragat ngedėnang dogėn.” “Basang Gedė, rekening gedė, sebeng gedė. Pokoknė sakancan anė gedėgedė. Ento ngaranayang kola dadi Cupak. Cai antes dadi Gerantang. Awak
8
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
berig, keneh berig, daya berig, rekening berig. Sekancan anė berig-berig antes saluk cai.” “Lamun kėto, mula bebagian icang. Nyak suba, icang dadi Gerantang sakėwala melahang iba dadi Cupak. Apang dimakpak isin guminė nyak mataksu. Yėn taksunė ento bakatang cai, jeg luung suba igel-igelannė di kalangannė.” “Nah. Kola eda suba tuturina buin suba pepes dadi Cupak. Jeg mataksu igeligelannė.” “Apang taėn ngigel tusing magong. Kėnkėn yėn, bibih idėwėkė anggon gong?” “Sajan mula dueg cai, anut dadi Gerantang liu ngelah keneh. Buina yėn bibihė pepes mamunyi sinah sayan biasa mamunyi. Manian sina kajudi dadi tukang munyi. Paling tusing dadi tim suksés. Munyinė maji. Kantong misi, bibih maguna. Jani, munyinė anak marga. Bisa ngaba munyi arganė gedėnan. Yėn sing kėtoang bibihė, percuma ngelah bibih.” “Bibih mula gunanė dimunyi.” “Beneh, Gerantang. Jani, gunaang bibihė. Bibih kolanė, bibih cainė apang mapikenoh.” “Kėwala icang kapah-kapah maan mamunyi, bibih icangė tusing nyak lemig.” “Dadi palajahin apang nyak lemig munyinė, apang nyak legit munyinė. Yėn sing kėtoang bibihė, tusing nyak melah.” “Jalan jani kawitin malajah mamunyi.” “Jalan Gerantang. Cai lakar mamunyi matembang, apa mamunyi, apa ja kenehang cai?” “Selegenti. Keneh icangė matembang lakar matembang. Keneh icangė tusing matembang, lakar sing matembang. Kėnkėn ja keneh icangė.” “Bisa masi I Gerantang mamunyi kėto jani. Tusing pelih cai manyama ajak kola. I mėmė ajak i bapa sinah luung pinunasnė ipidan dugas ngrastitiang cai
9
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
ajak kola. Sangkan nyak adung cai ajak kola. Kėweh ngalih nyama apang nyak adung. To tingalin pisagannė. Nyama tugelannė ajaka mapalasan. Ajak anak nyak ia adung. Iraga apang dadua misi. Ajak pisaga adung. Ajak cai masi apang adung.” “Lega rasané maan tutur uli I Cupak. Icang demen, cai bisa nuturin icang, anė dadiang cai adi. Mula antes i beli nuturin adinnė. Mula antes anė kelihan dadi conto di keneh adinė. Madak apang saja sayan luung pajalan belinė dadi Cupak. Icang angayu bagia ngelah nyama. Tusing nyemah dadinė manyama.” “Tusing nyak kalah masi I Gerantang mapitutur. Bin pidan lakar kawitin bondrės cainė ajak beli. Pragat mamunyi dogėn uli tuni? Bibih cupit kėwala kereng nuturin.” “Konė mamunyi purukin malu. Enė anak suba ngawitin. Sajan Cupak polo embuh. Awak dogėn gedė. Gedė-gedė gedebong, liunan yėh.” “Yėėėėėėėė! Da kėto, liu gunanė. Dadi maman cėlėng. Yėn gedebong biu batu, sinah dadiang arės jaen. Kecot-kecot suba kolongan cainė.” “Hihihihihihihihiiiiiiiiiiiii. Bisa masi gualėk I Cupak. Jani kawitin, icang ngamelin baan bibih. Cai ngigel!” “Nah. Tingalin agem-ageman kolanė suba anut?” “Anutang dogėn. Awak mula pragina sesaupan. Cėng gur! Cėng Bės. Cėngcėng macegur. Cėngcėng kebės. Awak mablabur buin kėskės.” “Melahang magamel.” “Eda liunan tutur. Icang suba magamel. Tuutang dogėn, lamun encėn kéwéhné nuutang dogėn.” “Cėng pang! Cėng pong. Awak doplang. Gigi prongpong.” “Buin ngėndah. Melahang magamel.” “Tuutang dogėn, eda liunan patakon. Ingetang ngigel dogėn. Cupak ipuh to bukitė! Pakpak to bangkiang gunungė! Kisidang tanahnė! Ipuh ėnggalang apang kanti telah! Nah kėto anakė mara Cupak adannė. Dueg pesan ngipuh gumi. Kėweh ngalih Cupak.”
10
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
“Nangkling nangklung. Nangkling nangklung. Basang beling buin nyatung. Basang beling nyantung.” “Marėrėėėėėėėėėėėėn magamel. Gamelan apa kakėto. Misi nyacad kola. Jani, cai ngigel. Kola magamel.” “Dadi masi. Lamun kėto, icang lakar matembang malu: Jangkrik buduh, mabumbung di tihing petung, umahė gedėnan, awakė cenik manengil, nolih ulu, kadėnang bakat manyemak.” “Sajan Gerantang. Mula dueg matembang. Cai ngelah dogėn. Dija ada umah jangkrik nganggon bungbung petung. Biasanė ane manggon tiing jajang utawi tiing semat. Cai ngaė-ngaė dogėn.” “Masan jani anak anė ngaė-ngaė ento suba demenina. Yėn patuh gaėna tusing nyak melah isin guminė. Anė mabina-binaan ento suba melah. Patuh buka beli ajak icang. Beli nyantung, icang berag. Beli mabibih linggah, icang cupekan. Konė rwabhinėdha. Yėn patuh makejang, dong tusing taėn matemu. Tusing ada kenehang dadinė. Gunanė ngelah wiwėka anak anggon makeneh. Tusing matongosang .” “Biiih, misi nuturin jani.” “Tusing nuturin apang majalan masi igel-igelannė.” “Cai mula duėgan buin abedik, Gerantang.” “Tusing buin abedik. Mirib bin liunan.” “Nah eda ajum.” “Tusing ajum.” Mula melah gel-igelanné I Cupak ajak I Gerantang. Makejang anė mabalih pada demen. Ada anė ngoplokin, ada anė suit-suit cara nyuitin anak bajang. I Cupak sayan mataksu igel-igelannė. Sayan buduh ia ngigel, sayan paling. Makejang ipuha. I Cupak jani mabasang gedė, buin masebeng gedė. Liu anė nagih apang dadi Cupak. Ada nagih taksunė dugasnė ngipuh gumi. Ada anė nagih taksunė dugasnė nguugang bukit. Demen pesan I Cupak, ingkel-
11
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
ingkel ia kedėk kanti enggang makelo gati. Tiang jejeh ningalin enggangannė krana tepukin tiang di duur layahnė ada panak buaya sedek ngrėpė.
IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.
12
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Berung 13
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Bakat kenehang, krana metatu abedik cara bintilan. Bintul-bintul barak ané sing suud-suud bakat gésgés dadiné ngedénang lan merupa berung. Bengu sing kodag-kodag yan adekin. Besil dini-ditu. Blenget gati.
“A
ruh....!! tiang ja suba kenjel ngarawat tatun tiangé ené, apa ja dadiné buin mani tiang sing nawang. Cutetné tiang sing ja nyak ngerunguang buin,” Luh Ayu
ngemigmig sambilanga nyebak. Pisaga ané nelokin pada jejeh. Makejang anaké pada jejeh. Apa sing lakarang jenis tatu kéto bisa ngalimbak wiadin ngranang gerubug di désa. Anaké makejang pada ngrimikang. Sabilang Luh Ayu liwat di aep pisagané ané pada mapunduh bruak-bruak ngorta, nadak makejang pada mendep sing ada pesu munyi sambilanga nekep cunguh. Ngenah sajan ngewada. Saru apa ulian jejeh ngalimbak panyakitné ento, apa krana demen ugig jak timpal. “Suud monto nyebak. Tusing pragat ulian nyebak dogén. Préksaang awaké malu ka dokter. Ngidih pengubadan lan resép apang tusing ngancan ngedénang, lamun dadi tagih ubadé ané maal pang énggal seger,” Ratih , timpalné paturu di kantor ngorahin. Nyelag ngojok ka umahné. ”Suba. Suba!! Suba kapréksa baan dokter. Dokteré ngemaang ubad ané meranén tur maal gati. Delokin ja ditu,” Luh Ayu masaut sambilanga nujuhin kaputan ubad uli klip plastik di duur méjané. Limané iteh kaskas-késkés. Sabilang minggu tiang luas ka dokter, kéwala tusing ada perubahan nyang abedik. Tiang tandruh apa sujatiné sakit tiangé ené? Ané sanget bakat kenehang buin yéning ubadin ngancan ngedénang tatuné lan nyakitin sajan. Nyén Sujatiné belog? Dokteré apa panyakité. Asanang dokteré mirip ané belog tusing ngidang ngebaang ubad penawar ané meranén. Mirib tusing ja ada ubad meranén jaman jani anggon ngubadin tatu cerik nganti dadi berung kakéné,” ia ngrumuk sambilanga misuhin dokteré. Panyakitné padidi masih kena pisuh. Kadirasa blasak dogén kenehné. Receh sajan-sajan.
14
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
”O, ento madan koréngan, Luh,” Kadék Doglong mapi-mapi medasang, kenehné suba ririh pisan krana ulian nlektekin panyakit jenis kéto bisa tawang kénkén koné kaidupan Luh Ayu dugasé cerik yan demen maplalian di enduté, wiadin maplalian di tukadé ané bek misi luu muah tain jaran, kondén buin tain ubuh-ubuhan ada ané ngenceh lan meju ditu, sing tawang masih di tukadé ada bangkén cicing kampih. Kadék Doglong nyatuang timpalné dugasé cerik ané demen maplalian nyanyad patuh ja cara panyakitné Luh Ayu jani. Mula perlu seken-seken runguang! Sing dadi campahang sajan gejala-gejalané ané mara ngenah.Tusing ja maarti apa-apa, Bes ngenah campah, api ja berud abedik, sakéwala sanget ngranaang lek lan ngulgul tur likad nyemak gaé sewai-wai di kantor. Kéngkén sing likad, sabilang ia ngomong ajaka relasi bisnisné kanti misi ngengkebang lima ané koréngan. Makejang timpal-timpal lan rélasi bisnisné di kantor mreténin. Ada ané teleb gati mreténin, kadirasa likad Luh Ayu. Kénkén anaké ngelah olas asih nepukin limané buka kéto. Ngelek hati apiké nganggo baju ané melah lan maal-maal, lakar sing ja nyidang ngengkebang koréngané. ”Ento madan berung,” Bli Putu milu masih ngimbuhin medasang. ”Nah, api ja koréng jawata berung apa koné bédané? Lakar kanti tua naanang sakit buka kéto?” Kadék Doglong nungkasin. Krana ento lakar ngusak bayun rélasi-rélasi bisnisné di kantor. Lamun ada anak muani ajak Ni Luh Ayu, kénkén carané? Bli Putu nlektekang matané I Kadék. Seken-seken! Ngujang ia sanget ngerunguang sakitné Ni Luh Ayu? Ah, miribang I Kadék Doglong ada keneh ajaka Ni Luh Ayu. Nganti kakéto carané mreténin. Tresna pisan abetné. Anak muani ajaka dadua ento pada mendep. Luh Ayu ngentas sambilanga nekepin map di limané ané ngenah berung. Ebo pengit ngebekin ruangan perkantorané. “Suud ngomongang timpal,” bli Putu ngorahin Kadék Doglong. Ngenah sajan munyiné misi ngelonin Ni Luh Ayu. Kénkén sing padalem lamun nepukin Luh Ayu cara anak ruyud majalan sambilanga tékol. Ngenah likad di paninggalané.
15
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Sabilang peteng Ni Luh Ayu malik-malikang palet surat kabar ané suba makelo sing kabaca. Tuah iseng dogén nyén nawang ada pabligbagan abedik atawi resép manjur pang sing ja nganti tuyuh kemu-mai ka dokter kulit. Sujatiné pabrik ubadé ento mirib ia ”fiktif” indikasi-né, kéto kenehné ané majalan ”ékstrém”. Makejang ubadé ané kawedar di pasaran, makejang ubadé ané kaadep di apoték lan makejang jenis ramu-ramuan jamu ané kaadep di toko-toko ubad ia ngorang raos bogbog. Tusing ada meranén. Mogbog mengkeb-metapel di durin karirihan iklan dogén! Iklan ubad-ubadan pada pagedénin kamuat di surat kabar wiadin majalah-majalah sujatiné ento ngédéngang muan-muan anaké luh jegég-jegég dogén, bentuk-bentuk batis ané luwung, sakéwala sing ja nyak ngédéngang kénkén koné prosés berlangsungné ngubadin panyakité uli mara kena kanti nyidang seger. Ah, uluk-uluk ento. Apang nyak anaké meli barangné! Bes ngenah bogbogné! Bobab sajan! Ento madan ”penipuan publik”, ragragan “komoditi” ajak nak ngelah kebrebehan. “Komoditas konsumén” anaké ané sayan gelem muah ja kapercaya, yadiastun ajiné maal, ngemigmig sambilanga gedeg Luh Ayu padidiana. Med sajan naenang berungné, mameka sing suud-suud ,makelo-kelo ningalin ibané ngeranaang kenehné sebet. Nah, né ia di palet keséhatan ada koné pabligbagan ubad penemuan baru panyakit diabétes, kénkén carané ngaé seger ané melah, aluh lan mudah nganggo buncis. Dadi anggon lakar jukut. Dadi masih ngaé olah-olahan kacampur baan wortel abedik anggon nyegerang sakit mata. Ni Luh Ayu ngénggalang nélpun timpalné, ia menyet mémékné I Néni enu nyakit diabétes. Suba ngantos stadium telu lan aminggu ané maluan “urgent” parintahé dokter bedah maang tindakan, abesik kacing batisné amputasi krana suba membusuk. Masisa tulang kabungkus baan kulit abedik. Biasané penyakit kéto lamen ja suud operasi, lakaran makelo tuhné, asanan kéweh was. Tiban-tibanan bonyok ngancan menékang nuju matan batisné nganti ka paané. Jejeh lamun ngenehang dugas ninggalin I Néni sebet nyatuang kakéwehan mémékné. Ni Luh Ayu masih maan milu ngenemin dugasé operasi mémékné I Néni di arep kamaré bedah minor rumah sakit umum. Kéto
16
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
luung abetné Luh Ayu enu masih inget kakéwehan timpalné yadiastun ia patuh ngelah kéweh. Ento madan ngedum kéweh bareng-bareng. Milu masih bincuh nulungin timpal. ”Ada masih ané lebih parah sakitné katimbang tiang,” Ni Luh Ayu molmol sambilanga ngolésin berungné baan salep lantas ngusap-usapin baan kapas cotton bud. Adan salepé nyzoral créam, dokteré ngorahang ubad meranén, ubad “high class”. Apa kadén madan kéto. Ané penting was berungé. Inget dugasé blabar gedé di désa, yéhé menék tegeh kanti neked bangkiang ukuran anak kelih. Pada nyapnyap makejang. Yéhé menék ka umahan. Makejang pada sépanan ngisidang lan bincuh ngajang isin perabot umah. Nyapnyap tekéning sekayané sowang-sowang. Tusing suba ngenehang apa dogén ané kampih di yéhé ento. Luu , bangkén kuluk nganti kompor lan makejang isin paoné pada kampih. Gedé pesan yéhé apabuin warnané coklat macampur selem, apa kadén lakar sinah dadi sumber panyakit kulit, jalir, demam berdarah ulian leguné lakar pada kemu-mai lan liu lakaran anaké pada ngencit, ngutah mising. Pisaga makejang sambrag pada rarud. Blingsatan malaib kemu-mai paling. Konyangan paling. Sajan-sajan enteng kenehé. Suba liwat abulan sagetan Ratih teka ka umahné Ni Luh Ayu nekedang gatra anyar sambilanga ngélkél kedék. ”Apa ada Gék?” Ni Luh Ayu ngaukin Ratih baan ”Gék” ulian ja muané jegék sakadi artis sinétron kesayangan Luh Ayu ané sawai pabalih di télevisiné. ”Jani pisagané makejang luh-muani, teruna-bajang, cenik-kelih telah pada kaskas-késkés. Ada ané berung gedé nganti bongkéng, ada masih ané bonyok.” “Dadi kéto?” “Tinggalin ja I Galuh Bonjor jani nganti ka song jitné berung,” kaukina Galuh Bonjor ulian bungutné cara bungut bémo kéwala demen ugig, nyadcad timpal. “Dadi nawang ?” “Tolih ja pesu makejang pada kaskas-késkés.!!”
17
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
”Apa ulian tiang?” Ratih sing masaut, laut magedi ngalahin Luh Ayu bengong padidian. Jani Pisagané di désa makejang pada kena berung. Telah kaskas-késkés. Sabilang ngaliwat tepukin ada ané ngéskés lima, ngéskés batis, ngéskés jit sambilanga mamisuh. Misuhin blabar ané suba liwat. Ulian yéh bandangé ené makejang dadi kakéné. Panyuud blabar dadi mesuang gering agung. Padadiné gerubug désané. Jani ja suba pada suud anaké makejang ngrimikang Luh Ayu. Sakéwala jani makejang pada ngrimikang déwékné padidi. Ngenehang sakitné padidi. Jani ja suba pada suud makejang anaké pada nekep cunguh sabilang nepukin Luh Ayu mentas. Sakéwala jani makejang pada nekep cunguh lan bungutné padidi. Ngenehang berungné padidi. Ané sing suud-suud ngélkél kedék tuah ja I Ketut Aget, krana dugasé blabar gedé ento ia mula luung tegak umahné di duuran pisagané ané lénan. Tusing celepin yéh gedé. Ngélkél sing suud mekadi nepukin timpalné liu pada kaskaskéskés sambilanga nyelek jit. Mimih déwa ratu!! Pedalem pisan pisagan tiangé. Tusing kaunduk baan nulungin krana sing pedas baan ubad-ubadan.
DG Kumarsana Embas ring Dénpasar lam magenah ring Lombok Barat. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Lombok Post, Suara NTB miwah sané lianan. Cakepan sané sampun kamedalang luiré Komédi Birokrat, Kabinét Ngajengit, Senggeger, miwah Mata Dadu.
18
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Tis, Sir lan Kel 19
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Gas pidan sajan, tyang demen meli buku. Bekel masuké kel uleh-ulehang apang enyak ia kanti mapunduh, anggon meli buku né dot-dotang. Sujatiné buku ento suba makiré telah kebaca tyang, ulian mirib ngawai tyang nyidaang singgah ka tokoné, a jam duang jam mejujuk nyongkok, masila nyongkok, buin majujuk. Madakang tyang apang setata lais toko bukuné ulian barés ngemaang tyang maca buku-buku gratis. Nah, di suba ya mapunduh pipisé mara bukuné ento aba tyang mulih, duh ngagah buku baru, ngadekin bon kertas-kertasné jeg masrieng luung pesan dadi bayu é, enu rasa joh luungan padaang bon peluh kurenanné.
“P
ak, I Madé dija?” Sépanan tyang ngatepat, mara busan Ia dini, panak tyang ané nomor dua ento sajan sedeng madan kuma
lipan, mirib lipan jaman now, tusing ja grunyam dogénan, kéwala kalu. “Gék, adiné dija?” Metakon tyang ngajak I Putu, panak tyang né paling kelih ané sedek melajah nulis. “Mm, Pak, adiké ka kamar mara!!” “Badah.” Neked di tengan kamaré dapetang tyang kurenané melengok, ukana séh lek yén oranga moto copy kurené, kéwala kudiang men, ditu tyang patuh, milu masi melengok, dasdasan ngetél yéh mata, kadirasa. Tusing pelih yén tyang lan kurenanné jemet makedas-kedas, tuah misi kenehé yén panak-panaké maan ningalin, lan mani puan andel nuutin. Ané jani tyang lan kurenanné ningalin pianak tyangé I Madé sedeng seleg meresik. Lemariné ané misi sakancan penganggon ipunné lan gelah mbokné ané mara bisanja pegadangin tyang milpil nampihang, ané jani tepukin tyang enyak puyung, metalang! Isinné mekejang di sisi, maguyang. Duh, Madén tyangé ngajengit ngetogang isin dompét maké-up lan dompét tyangé ka bolong émbér luuné. “Madé...”
20
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Buin dadiné tyang inget ngajak dinané ibi, ngatehin pianak lan kurené melali ka Badung. Kurené ngajak pianaké luh né kelihan gerengsut di dagang kosmétik, tyang né ngempuang ané cenikan, ajak tyang ka toko buku di betén. Ulian dot sejak dini mengenalkan anak tekén ané madan buku, depang tyang ia I Madé ngeléb ngetaltil pedidi. Anak suba ja sepatu ané anggona ento seket, sing ja kanti maserét pe asané lakaran ulian nyalig lantainé. Buka ya mulih ka umahé tua, palekadanné, ditu dadi tyang merasa girang nyidaang buin matemu ngajak Ia I Buku. I Bapa Buku, I Mémé Buku, Wayan, Madé, lan Nyoman Buku, buku nandruhin tyang, sapa sira ja ragané? Mara ja dot tyang ngédéngang jati diriné yan ipidan tyang tuah mémber sejati tokoné ené. Liu buku-buku baru, aget masih tyang énggal enten, yén tyang ngajak pianak, ané sedeng kuma bengkung. “Aaa..” Sajan suba, mesebeng jejeh, pianak tyang I Madé sayang di limané ngisiang buku ané halamanné suba kebés. Buka ngelapor tekén tyang, yén ané nguwék ento tuara ja déwékné, tuah limanné (ané bengkung sing dadi orahin). Tusing ja masalah pengargan bukuné, tyang anak enu masih nyimpen ipianné yén mani puan nyidang masih ngelah buku turin mapajang dini, kénkén ya rasané yén nepukin buku é uwék turin sing ada né mayahin, duh, sledét tyang ajinné, nem dasa, méh mael masih gis. Boya ja kénkén, ené ngaba bekel pas pasan, kenehé lakar maan buku dademenan né abesik, né payu mamocol kéné. Sépanan tyang ka kasir, satondén tyang nawang yén mirib suba ada buku ané lénan dadi korban pianak tyang é, sangkol tyang I Madé, ané aa éé nujuhuang ka samping, duh, buku-buku né makacakan betén, ampurang Gék, Gus... Telah dasaan lan duang dasaanné kesisi uli dompété, tingalin tyang muan pianak tyangé ané das kel delikin tyang, tileh mesebeng jengis, buka jejeh, mara ja keneh tyang demen gigis, ulian tumbén asané pianak tyang ené nawang pelih, ngijem cunguh tyangé, ngadek bon ané tawang, kebitang tyang pampersné I Madé, kadén ja busan ento sebeng ngaku pelih, sebeng lén ladné, makesiur. Méméh paicané liu sajan... Arruhh.
21
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Kéwala yén sing ada ia masih jaka dadua, ngenah suba lakar ada né kuangan. Melaib ngrikik ngiterin mbokné ané sedeng ngigel nuutin Panyembramané di TV, seger oger né dadi paica mautama. “Ibu, tingalin jep nah, Pak ka tengah kejep.” Besen tyang tekén kuren tyang né mara teka uli paon, tuara nyidang mesaut, bibihné bekan misi mi ‘samyang’. Tyang inget, di duur méjané ené ipidan dugas enu SMP, sabilang teked jumah, disubané suud madaar, ditu tyang negak maep kangin. Di duur méjané suba ada kertas buram né kakacip baan Bapak tyangé, kertas buram ento punduhanga baan Bapak tyangé ané ipidan dadi guru SMP. Ditu tyang ngetogang carita khayalan tyang ané tunian suba punduhang tyang di jalan-jalan nuju mulih uli sekolahan, ulian dugas ento tyang demen mamaca soroh komik, biasané carita khayalan tyangé ento masih lakaran dadi komik, yén sing satwa bawak. Ané jani méjané suba dadi tongos perabotan pianak-pianak tyangé, uli ané kelihan kanti jani ané cenikan, botol-botol susu, kanti lengis urut kurenanné, susu kaléng kéto masih tissue né suba biasa ngebekin méjané, di kénkénné rapi mapunduh, kéwala pepesan makacakan, buka ané jani, buku mael ané bakat bayahin tyang ulian solah jail pianaké I Madé tileh ngalénték nénggél, iseng jemak tyang, sajan tusing cara ipidan, né jani nyemak buku gén ulian iseng, kerana galahé ané seken-seken suba dadi gelah di pagaénan lan pianak kurenan. Kuren tyang, diapi kéto mirib masih nawang yén api tresnan tyang tekéning nulis lan buku masih nagih kapunpunin, ngemaang tyang ijin lakaran nganggon awai galah libur magaé tyang anggon tyang ngamilunin seminar buku internasional, né lakar ada buin mani di Ubud. Belekuk tyang kuren tyang dugas ento, ulian ongkos seminaré tuara dadi orahang mudah, tyang nawang di keneh kuren tyang masih dot ningalin tyang nyidaang ngisinin ipianné lakar ngelah buku pedidi lan nyidaang ada di toko buku di Badung, turin terkenal, suksés! Astungkara Pak Dé... Tis, Sir lan Kel
22
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Anak buku apa ya ené bakat beli né tekén I Madé. Wantah satwaning ati, sisitan don rasa lakar aturang pinaka saiban.. Ngewai tuah matan ai, remrem apiné mengkeb, petengé galang nu nguntul.. Bakat campahin tyang, kanti dasaan halaman suba kebitang, lincah buka kidang alasan, degdeg buka Chandrapada, buin carita, gegambaran, puisi, pupuh, gagendingan, duh tyang ngerasa kelangen. Carita dayuh kéwala misi, uli sisiné anak luh, ané ngripta satwa buka kaadanin prosa liris ento. Unduk ipunné ané memperjuangkan rasa ané ngibukin tangkahné, kanti ia nawang tresna sujatiné, satya ngabéla beneh né ngendih di peningalanné, lilin cenik di petengé dadi galang apadang né ngandupin lan munpunin ipun, duh. “Pak, suba jam lima, nyidang uupin ngaénang I Madé yéh panes malu kejep.” Méh, yén sing kurenanné ngentenin suba bakat pupurné ané cara manisan cecek ento bakat nyuknyuk tyang, ulian kacang di lépékanné suba telah.
Ubud, Sajan kéweh lakar taksuné makisid uli dini, abingé dogén suba resik, kénkén ya prerainé, rahayu Ubud nyaga ngajegang Bali. Tyang tuun uli montoré, aluh ngalih tongos seminaré, di sisin jalan utamané, spanduk baliho uli tunian suba natad nujuhang. Tyang ngantré ka tongos panitiané, tuah medaftar ulang lan maan kalung peserta, ulian biaya pedaftaranné suba lunas transfer tyang. Tongos seminaré di beténan, madelokan duur tyangé tuun, kénkén kadén misi ketug gigis, ditu tingalin tyang para senimanné ngorta makedékan, santai, ada né menékang batisné ka kursi, ulian tyang nawang ento para seniman, ulian ada abesik kenalin tyang lan tingalin tyang di TV né macaang puisi. Tungkulin tyang jantungé, “Lek kan gigis, do bes keras majeduran, ené mara dadi peserta seminar, kondén dadi pembicarané, kayangné lamun payu ngelah buku, lakaran ditu tongosé milu negak, jeg lekang gigis..” “Mm, Bli.. meriki, driki marginin.”
23
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Méh, ratu jegégné. Ee .. endén malu, edo malu berperasangka buruk, eda kadénna tyang énggal jatuh cinta pandangan pertama ngajak anak bajang ané mara ngentenin lan nujuhang tyang jalan tuun ento. Kéwala sajan dugas ento tyang engsap yén suba ngelah kurenan lan pianak, masa enu truna, akejep dogén ja, duh! “Nggih Gék, suksma ..” Anak bajang ento makenyem, manis sajan, muané putih bersih, bibihné barak, mabaju kaos selem, lengen bajuné kapelitang, nyinah bulu limané tipis, méh, celana panjang blué jeans, sepatu kéts barak nguda, macapil selem misi tulisan ‘Lan Nyastra’. Duh, tyang mai né ngalih anak luh ento apaké nambah wawasan! Sajan dugas ento tyang merasa Gagal Fokus. Seldét-seldét tyang gigis kuri, makeneh yén anak jegég bajang busan milu tuunan, tyang nawang ipun tuah panitia di pendaftaran, nah enyén nawang buin kejep di suba ya telah anaké teka, ia lakar milu tuunan, milu dadi petugas ané ngenjuh-ngenjuhang mic tekén peserta ané lakar dot metakon, ditu tyang mejanji lakar simalu metakon, kadung ping selaé metakon, héhéh. Tyang mejalan ngalih kursi di tengah, enu kimud bas di mukak, nah, mani puan yen suba terkenal gigis mara asané juarian biin gigis ngalih negak di malu, liwatin tyang Bapak, Ibu, Bli lan Mbok senimanné mara sambatang tyang, peturu ngelah ciri khas né mepenampilan, ada né ebokné kegambahang, né meroko cerutu negak sikuri keblas-keblus, né kedékné ngakkak, metopong koboy, nyéntrik, di kénkéné yén nepukin kéto biin mekirig kenehé ngelah citacita dadi seniman, asané sing pantes déwéké ané tuah demen mapenganggo biasa-biasa kekéné milu gabung ditu, seniman polos jek kuang afdol asané, kéwala biin tyang ngenehang, asan-asané anak liu masih ne demen kén seniman ento ulian karya-karyané, yén karyané suba kademenin sinah lakar demen tekén senimané ento apa adané, nah, tyang payu ngelah cita-cita dadi seniman. Diapin tyang tusing mekeneh nuutin cara busanané seniman né nyentrik, tyang sujatiné demen nuutin pola pikir lan caran nutur senimanne ané biasané bebas santai lan
24
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
cara mecanda kéwala misi, ngenah tusing sérius kéwala nak serius, nah, kéto lah! Seniman ento tuah demen nyastra diapi tuara ada ané lakar maca, ia terus macaang puisi diapi tusing adané miragi, ia tetep ngelukis diastun nawang tuara ada ne lakar ‘meng-gubris’, ia tuah nyalanang demen ne, disubane karya ne ento dadi, amonto gen ia merasa suba bagia, jawat ne mani lakar ada ne ngajiang, apake tuara ada, sing lakar dadi masalah, kerana ento tuah buin masalah tresna dogenan, buin besik ia tusing ragu ngakuin tresna tanpa perlu walesan ne ada. Tekén nak bajang ané mara papasin? (duh). Tyang negak, di sampingé tondén ada anak ngisinin, tis anginné nyirsir uli kangin, sajan acarané kumpul para seniman, kalang angin ne dot ‘tampil béda’. Di kéto né mirib seken keneh tyang milu mataksu, saget tingalin tyang anak bajang mebaju selem né tunian jani mejalan di samping tyang, diapi malep kamalu, kenyung ne tileh neket, mirib ma-isolasi. Yés! Ia pasti lakar dadi panitia ané ngenjuh-ngenjuhang mic. Seken! Ditu Ia milu negak, ngajak timpaltimpalné ané lénan, baisné besik netehin baisné bin sikan, lima tangedélné ngisiang mic, né tengawan menahin capilné lan bokné né mara nangkebin peningalanné galang, ané misi ‘lensa kontak’, tetep ia ané mula paling jegég, apa kadén ané sedeng kakedékin ditu, mih ratu manis kedékné. Buin cepok tyang merasa gargita, buka bebotoh menang, suarga nyekala ada di tongos seminaré ené. Seminaré kabungkah baan topik unduk mebuatné sastra Indonésia dadi tuan rumah di negeri pedidi. Rikala moderatoré ngalempar ka peserta seminar, yén ada ane lakar ‘berkomentar’, ditu tyang sépanan menékang lima, tyang merasa suba simalu negehang lima, kéwala kénkén kadén bapaké di malun tyang ane baanga kesempatan ngomong, ditu kangoang tyang ningalin dogén bajang panitiané mara sambatang tyang nika nekain bapak ento lan ngemaang mic, béh, I Bapak misi makenyem mémblé, duh. Seken-seken tyang sing terima ulian I Bapak ngorahang yen mutu sastra Bali ne jani sayan ngendukang, tusing ada endén ané nyidang matuhin sastra Indonésia, apabuin lakar kesaihang ngajak sastra-sastra impor, bah! Bapakné ngomongné suba cara
25
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
pakar ané suba taén maca makejang sastra-sastra Bali modérn gen, ulian tyang merasa sing setuju ngajak orasi Bapaké ento mara, tyang ngalih selah, tyang menékang lima, nah jani sa gantiné. Méh, dija lakuna Gék jegég ento mara, nguda dadi anak lén ané teka ngenjuhang mic-é. Diapi keto, ulian keliwat panes e lakar melanin sastra Baliné ane rasaang tyang suba kacampahin, tyang nutur. “Tyang ten setuju, yén sastra Bali modérn kasambatang kalah mutu, yén kalah promosi, ngih minab,” “Maaf, Bli, boléh memakai Bahasa Indonésia ya ..?” Bes semanget, bakat basa Bali anggon tyang ngomong, kéwala ulian suba kadung panes mesin dieselé. “Mohon maaf, nanti minta tolong saja Bli moderator yang bantu terjemahin maksud saya,” Suba kéto tyang nugtugang ngomong nganggo basa Bali. Ditu tyang ngelébang kleteg rasa di tangkah tyang, yen mula pantesné iraga nyaga, ngukuhang, ajum lan bangga teken ciri khas kedaerahan iraga, pianak cucu iragaé mula sing pantes yen kanti kelangan jati diri ne, identitas kedaerahan ne, sastra daerah tuah masa depan sastra Indonésiané. Seldet tyang Bli Moderatoré sibuk ngorat-ngoret, mirib nyusun terjemahan munyin tyang ke Bahasa Indonesia. Ditu tyang mesuang buku uli tas tyangé, catatan prosa liris, buku ané tanpa nyelapang dadiné beli tyang, ulian nakal pianak tyang I Madé. “Ini adalah buku sastra Bali.” Tyang nganggon basa Indonésia dikala ngedengan buku ento, tuah dot apange makejang peserta seminar e nawang, buku ane jani gisiang tyang ento. Mirib tyang buka bas lebihan, bes ‘lebay’ dugas ento, kéwala, anak mula tyang dot ngomong keto, ah depang suba. Bakat tingalin tyang, gék jegég ento suba ada di tongos ne buin, ipun makenyem ningalin tyang, tyang nyaru tuara rungu. “Saya yakin, sastra Bali akan terus lahir, buku dan buku baru hanya menunggu waktu. Tyang boya ja ahli sastra, nanging tyang ngundang idadané
26
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
sané ‘mempertanyakan’ unduk mutu sastra Bali, durus wacén dumun buku niki, miribang lakaran pateh sekadi ané bisa rasayang tyang.” Rasayang tyang liu peserta seminaré pakrimik, bisa-bisa suaran tyang bas makaik, aget ditu Bli moderator e enu tegteg ‘nranslit’ tutur tyang, diapi munyin ipun ne siduri ngaenang tyang makleteg. “Bli begitu kagum dengan Tis, Sir, lan Kel, Bli pasti tahu dong siapa penulisnya?” Tyang mendep, seken-seken tyang tuara nawang, lek tyang yén nguntul ngeridip ngintip adan pengarang bukuné ento. Sujatiné jaman cara jani, makejang suba ada di ‘Google’, kéwala galah maan memaca ane seken-seken langka, lan jaen olahan bukuné, ngaénang tyang iteh ‘nyapu’ bukuné ento, kanti kiap, ngurutin pianak, ngematiang lampu, sirep, jani semeng suba ada dini, nyén ya nulis buku ne, luh apake muani, yen ipun ada dini, madak je tuara tersinggung. “Sepertinya Blinya mau merahasiakannya dari kita, kalau begitu, bagi yang merasa sebagai penulis Tis, Sir, lan Kel, saya mohon kesediaannya untuk hadir ke panggung..” Tingalin tyang Gék bajang jegég panitia ento mejujuk lan mejalan ke malu, apake iya maan tugas ngenjuhang mic? Tingalin tyang limanné puyung. “Ayoo Chikaa!!” Dingehang tyang ada anak mesuryak ngandup di duri. “Teman-teman, Ni Putu Chika Adyaswari, penulis Buku Prosa Liris, Tis, Sir, lan Kel..” Suba kéto makejang anaké tepuk tangan, tyang tileh siep, tingalin tyang di ‘cover’ bukuné metulis adan Natar Sari, béh, tuah nama samaran, tyang mekeneh, biasané di halaman terakhir pasti lakar kejangin biodata penulisné, sajan misi, diapi sing misi fotoné, Natar Sari tuah nama pénané Putu Chika Adyaswari .. Eda suba takonina ditu, uli seldet campah tyangé tekén Gék bajang jegég ento, né jani dadi rasa ‘kagum’. Sing med-med tyang ningalin Putu Chika,
27
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
kenyem lan kedékné, duh, jeg seratus persen sing ada ane ngilidin tyang ngalayang ragan ipun ne, tyang demen, tyang nge’fans’, seken-seken dugas ento tyang engsap tua, engsap kurenan lan pianak, alamak. Luung masih acara ene misi galah istirahat, ‘break’ malu, tyang negak di sisi, angin ngesirsir, buka ngupinin bunga-bunga tresna ane mara uli ituni bakat iseng tanding tyang di tengah kenehé, sajan luung maan ‘pengalaman’ milu seminar ené, ‘wawasan’ tyang maimbuh, kewala Ipun, sajan nyidang ngae tyang jani dadi ‘penasaran.’ Ibusan, moderatoré nuturang yén ragané suba maan ngajakin Chika apange milu dadi ‘pembicara’ dina ne jani sambilang lakar ‘mempromosikan’ bukuné ento, kewala ipun nulak, ipun tuah dot dadi panitia. Dugas tyang kasisi, ipun grenyeng wartawan, parasné jegég, diapi sing dadi penulis suba pasti yen ngenah di surat kabare, lakaran laku keras surat kabaré ento, apa buin jani ipun tuah penulis, ané isin bukuné demenin tyang, seken. “Bli, dados tyang sareng..” Ratu, sajan metaksu keneh tyangé lemah jani ené, kebus dingin awak tyangé. “Nggih, Gék.” Putu Chika jani negak di samping tyang, bon peluhné gén miik sajan. “Bli, suksma ngih sampun demen ngajak buku tyangé.” Di atiné dot ngorahang, Gék tyang masih demen ningalin sang sané ngawi carita becik ento. “Yakti becik Gék, ‘memotivasi’ tyang, Ee .. Gek ..” “Chika manten Bli, hehe ..” “Chika saking napi?” Duh, tyang masih sing ngerti dadi kéto dadin pesu petakon tyangé, jeg sing ‘berkualitas’. “Tyang saking Nusa Bli, tyang merantau masekolah ring Dénpasar.” “Oh, berarti di buku nika kisah nyata, ngih?” “Ngih.” “Oo ..”
28
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Dadi adung ulian demenanné nyambung, lega keneh ulian nyidang masih tyang ‘mancing’ kedek ipun. Jeduran tangkah tyang buka ombak ngaplug karang, apaké ipun nawang, sépanan tyang nyeluk kantong, ngrépé HP, lakaran ngidih nomorné, nomor WA-né, facebook-né, IG-né, ngidih sélfi, apang ngenah kedékné, apang neket kenyemné, ulian wainé buin kejep lakar ilang, enyen nawang... “Bli, tyang musti ka tengah. Salam tyang ngajak Mbok Srik ngih Bli, sambatang masi yén kurenanné mula ‘seru’ yén ajak ngorta.” “Haa, Chika kenal ngajak kuren tyang??” Liman tyang caket di tengan kantong celanané, HP ne buung kasisi. “Ngih Bli, pidan tyang seneng muruk Yoga di kelasné Mbok Srik, kéwala suba ada abulan prai ulian sibuk nyiapin acarané jani ené. Demen tyang matimpal ngajak Mbok Srik ulian ipun setata ‘seru’ yen nyaritayang unduk kaluwargané, ipun masih nuturang yén kurenanné masih ngelah ipian bisa ngelah buku, sekadi gelah tyang. Tyang masih nge’fans’ ngajak cerpén-cerpén lan puisi-puisi Bali Bli Gdéné.” “Srik ngedengang jak Chika?” “Mm,” Meh, Chika makenyem lan manggutan, manis. “Tetap semangat nulis ngih Bli Dé, tyang yakin Bli lakar nyidang muktiang ipian Bli nika. Tyang pamit dumun ngih, ingetan buin kejep Bli buin metakon, nyanan pasti tyangné ngabaang mic-é.” “Ngih Chika,” Enuké tyang semangat apanga buin kejep nyidang metakon di tengah seminaré, tyang dadi ragu, ulian jani di lawat peningalanné tuah ada kuren tyangné kenyemné linggah, kaapit I Putu lan I Madé pianaké, makejang ngisiang sampat, lakar nyaup ngedasang ulungan bunga mawa, né mara jail punduhang tyang, ento suba ngaé ngeres. Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.
29
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Perahu Cinta ring Nusa Penida
30
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Ritatkala sang surya endag saking purwa jagi nyuryanin sakancan parisolah sané maurip ring jagaté, ida ten waneh-waneh nguratiang iraga yadiastun ida sampun mawali ka pamereman. Ring semeng puniki I Putu Krisna Yoga iseng mabalih TV. Sedeng becik acara sané kekantenang indik pariwisata Klungkung. Sesampuné nyaksiang kawéntenané ring TV, I Putu Krisna Yoga mastikayang genah pariwisata Klungkung nénten ja kaon masanding sareng genah-genah wisata sané tiosan, minakadi Ubud, Nusa Dua, Bukit Pecatu miwah sané tiosan. Nusa Penida miwah Nusa Lembongan pinaka genah wisata ring Klungkung yukti banget ngulangunin indik kaasrian alam, pura-pura genah matirthayatra, minakadi keindahan biota laut sané banget ngulangunin.
“B
éh né mara tongos malali ané luung tur sanget nutdut keneh.,” I Putu Krisna ngaraos padidi sambilanga tetep ngalingling TV. Buin kejepné ngénggalang ia morahan
ngajak méménné, “Mé...mé...mémé, mara tiang nawang di Nusa Penida liu ada objék wisata sané ngulangunin, tiang meled kema, dadi Mé ?” “Apa dogén ané tingalin cening mara di TV-ne ?” “Ditu ada wisata diving utawi nyilem di pasihé, ada bé mola-mola, Mé, ada masih ané madan perahu cinta. “ “Mémé tumbén ningeh objek wisata ané madan perahu cinta, dija orahanga tongosné ento, Ning ?” “Mara tiang ningeh tongosné orahanga di Désa Bunga Mekar, Banjar Karangdawa. Tongos perahuné di duur abingé. Perahu ento malakar aji tiing pejanga duur punya kayuné. Koné tegehné uli pasihé satak meter, Mé ! Tiang meled menék kema, tiang lakar mafoto ditu !” “ Basa Baliné apa adanné, Tu?” méménné buin matakon “Adanné mula perahu cinta, Mé, sing dadi orahang jukung tresna. Perahu cinta ...perahu cinta adanné”
31
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
“Men cening nu cenik, nyén kal cintain ditu?” “ Mé....cinta to patuh tekén tresna, tresna tekén mémé, tresna tekén bapa...tresna tekén timpal,” I Putu Krisna Yoga nyumekenang “Nah yan kéto keneh ceningé buin mani, mumpung Redité ajaka kema ajak bapan ceningé. Ning! Apang tusing iraga malali dogén kema, kénkén yén sambilang matirthayatra ?” “Owh...luung Mé, sedeng melah pesan Mé, tiang suba maan ranking I di kelas, tiang lakar ngaturang bhakti tur ngaturang suksma ring Ida Sang Hyang Widhi. Kéto masih apang tiang lulus ujian ana lakar teka tur maan nilai ané luung”. “Nah lung buka kéto, kéwala cening tetep patut jemet malajah,” méménné masaut. Duk rahina Redité semeng I Putu Krisna sareng mémé bapan ipunné sampun sayaga lakar malali tur matirthayatra ka Nusa Penida. I Putu Krisna negak di boaté apita baan mémé bapanné. I Putu Krisna mula anak cerik dueg tur pascad, di tengah jukungé liu patakonné ngajak mémé bapanné. “Pa, pura apa dogén ané ada di Nusa Penida tur iraga lakar maturan dija pa ?” “Ning, ané tawang bapa, ditu ada pura Dalem Penataran Ped, Pura Giri Putri, Pura Puncak Mundi, Pura Batu Medau, muah ané lénan,” “Pa, taén dingeh tiang ada pura ané misi mobil, pura apa adané ento, Pa ?” “Oh kéné to cening, anaké ngorahang purané ento madan Pura Paluang”. Kerana itep matutur-turan tan karasa sagét boaté suba marérén. I Putu Krisna sareng mémé bapané ngénggalang tuun uli jukungé. “Ning, mai malu iraga ngaturang bhakti ka Pura, disubané ento mara cening dadi malali ka tongos ané nyetang cening,” mémén I Putu Krisna nyumekenin pianakné. “Inggih, Mé !”
32
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
I Putu Krisna kasarengin mémé miwah bapané nyéwa motor lakar ka pura ngaturang bhakti tur lakar malali ka objék wisata. Sesampun wusan ngaturang bhakti nunas ica ring Ida Sang Hyang Widhi, I Putu Krisna sareng mémé bapané digelis nuju ka objék wisata sané madan perahu cinta. Disubané neked ditu mémé bapané makesiab, “Uduh cening, tongosné tegeh pesan di duur abingé. Mémé jejeh ningalin cening yan menék kema”. I Putu Krisna uli kelas sekat 2 milu pramuka Siaga, tongos ané kéto mula dadi plalian ia sesukat dadi penggalang. I Putu Krisna makenyem , “Ah ... ten kénkén Mé, perahuné ento gaena aji tiing tur suba mategul tekek pesan. Mémé eda marasa jejeh tiang lakar menék ka perahuné ento”. “Nah yén kéto idep ceningé, kema dong cening menék ! Bapa ja ané lakar meliang cening tikét tur bapa lakar milu menék,” bapanné masaut ngilangang jejeh mémén I Putu Krisnané. Uli duur perahune ento, I Putu Krisna
lan bapanné angob ngatonang
kaluwihan tongosé ditu, kaluwihan pasih masanding ajak kaluwihan abingé. Apa buin pasihé pelung maombak tegeh saling pantigang, prasida kakatonang saking duur bukité. Ipun rumasa angob tur nyuksmayang pakaryan Ida sang Hyang Widhi sané sampun ngardi jagaté. Pakaryan Ida nénten wénten nyamén pada ring jagaté. I Putu Krisna lan bapanné nénten ja engsap moto sakancan ané kekantenang aji HP apang ada temon-temon di mulihné. Rikala galahé sampun nagén sanja, ditu lantas mémé bapané ngajak I Putu Krisna ka pelabuhan lakar mawali Klungkung, wiréh buin maninné lakar masuk. I Putu Krisna marasa liang tur bagia kenehné sambilanga nguyonin méménné. “Mé, buin pidan yén Krisna suba truna, Krisna lakar ngajak tunganné nguji tresnané di Perahu Cinta...hé...hé...hé... ! Patutné mémé ajak bapa masih pada-pada menék ditu, saja ké nu pada tresna ... ha ha ha ha..” Mémé lan bapanné ngelut Putu Krisna tur makenyem Nusa Penida, Jan 2017 Made Supriyatni, S.Pd.H Guru SDN 2 Semarapura Klod Kangin, magenah ring Desa Kamasan 33
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
I Lutung Maborbor 34
Suara Saking Bali
K
Édisi XXVII | Januari 2019
acerita dugas dina anu di tengah alasé, suryané anget manyunarin sakancan taru ané ada. Kala ento I Lutung sedek girang kecag-kecog mangulanting di duur taruné.
Mapi ngoyong akejep mapi buin mengulanting. “Béh makelo suba tusing matepuk tekén I Kekua. Dija ya jani, lakar kaéndahang. Kadung i déwék ngelah daya. Paling malah tegarang lakar kaalih di umahné!” I Lutung lantas majalan nuju umahné I Kekua. Tepukina I Kekua sedek nginyah disisin tukadé. I Lutung lantas maakin. “Tong, liang gati kenehnr I Kekua. Semengan suba nginyah. Cara anak tusing ngelah gaé.” Masaut I Kekua, “Eh cai Lutung. Nguda cai répot ngurusang icang. Mula tuah amoné gagaén icangé, apang kénkén sih buin?” “Nah sing ja kéto. Sakéwala kéné, icang ningeh cai kasub di alasé dadi buron dueg tur celih. Yén saja kéto, icang nantangin cai ngadu kesaktian. Lamun cai tusing mati ulian kena api, saja cai sakti!” “Icang kondén karesep baan munyin cainé, Tung!” “Kéné Kekua, ditu di tengah alasé ada sémér tuh tusing misi yéh. Cai tuun ditu. Suba cai di tengah séméré lakar kaurug aji saang lantas katunjel. Yén cai tusing mati puun, saja cai sakti!” I Kekua makeneh mara ningeh munyiné I Lutung. Cutet I Lutung ngalih daya anggon ngamatiang déwéké. Sakéwala I déwék enu ngelah daya. Lamun I Déwék padayaina, I Lutung musti kena daya masih. I Kekua lantas ngomong. “Tung, icang sanggup mabor-bor di tengah séméré. Sakéwala ada panagih icangé. Yéning icang tusing mati, cai masih tuun ka séméré ento tur matunjel. Men kénkén?” I Lutung nakeh I Kekua pasti mati matunjel. Tusing misi makeneh I Lutung manyanggupin.
35
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
“Nah, lamun kéto jalan jani iraga nuju séméré ento!” Kacerita I Lutung Ian I Kekua majalan nuju séméré di tengah alasé. Séméré ento suba makelo nyat tusing misi yéh. Nangked ditu I Lutung lantas nundén I Kekua tuun ka tengah séméré. “Tung yén suba icang ada di tengah séméré, bang malu, icang miasa akejep lakar mesuang kesaktian icangé. Yén suba icang ngorahang tunjel, maraenjutin saangé aji api!” “Nah..., énggalin suba cai tuun!” I Lutung kendel pisan atiné ningalin I Kekua matunjel. Sinah ia lakar puun. I Lutung lantas munduhang sang tur ngaé api. Kacerita I Kekua suba ada di tengah séméré. Ngénggalang ia ngokoh tanah di sisin sémére ento marupa gook. Suba sedeng ibané mecelep, lantas ia ngaé aungan nuju menék, apang ia tusing marasa kebus. Makelo suba I Lutung mangantiang, ngaat atiné nunjel I Kekua. Ngantos kadingehan munyiné I Kekua. “Tunjel suba icang, Tung!” Saang di tengah séméré lantas katunjel. Apiné gedé ngarab sakéwala I Kekua tusing marasa kebus kerana tongosné mengkeb. Ngantos mati apiné, mara I Kekua bani pesu. “Kedetin icang, Tung!” Kesiab I Lutung ningeh munyiné I Kekua. Ento maciri I Kekua enu idup. I Lutung lantas ngedetin I Kekua. Suba nangked di baduur, ngon pisan I Lutung ningalin I Kekua tileh seger. Seken I Kekua buron sakti. Mara kéto jejeh atiné I Lutung sawiréh jani gantina ia mabor-bor di tengah séméré. “Eda malaib cai, Tung. Icang lakar ngendihang api malu. Suba kéto mara cai tuun.” Apiné suba ngendih di tengah séméré. I Lutung peluh pidit ulian jejeh. Kéngkénang jani baan madaya. I Lutung lantas nyagjagin I Kekua. “Kekua...., icang lakar mulih malu, lakar nyemak gagemet icangé jumah. Ento paican kesaktian icangé!”
36
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
“Béh ...., cai eda lebihan itungan. Énggalin tuun!” I Lutung lantas tuludanga ka tengah séméré ané misi api. I Lutung mecelempung ngroksak di duur apin saangé matunjel. Tan sipi pakrepekané I Lutung. Buluné puun matunjel. Ngénggalang ia makecog menék tur malaib nuju tukadr. Ditu ia ngedambiung masileman. Goar-goar I Lutung ngeling aduh-aduh naanang sakit tur kebus. I Kekua kedék ngélkél nepukin I Lutung puun, sakéwala ia masih merasa pedalem ningalin I utung kesakitan. “Cai bes kaliwat ngéndah, api cai anggon palalian. Demen cai malalianang api, sinah cai lakar puun!” I Kekua lantas ngandong I Lutung nuju umahné. Ditu lantas I Lutung maubad kanti seger.
Kaketus saking Kumpulan Satua Bali Ke: 3, kaca kaping 13
37
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Puisi-puisi I Madé Suniartika
38
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Désan Tiangé Jani
Pidan dugas tiang magaang Dini di ebuké makupuk Tiang maplisahaan tur ngajengit Nanging né jani Suba mapléstér baan semén Tusing cara pidan
Pidan dugas tiang TK Di rurungé ené Tiang ngancuk pundung Pajerit makraik, pada saling jailin Nanging né jani Suba telah karuak doser Dadi jalan malingkar
Jani dini tiang bengong Mecik péléngan, keneh bundeng Nyesel nolih désan tiangé Suba tusing munduk Ulian pakeneh kramané saja buntu Kauluk-uluk baan raos bobad
Kubutambahan, 20 Juli 2017
39
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Di Batan Bintang Kubutambahan
Munyin jam makletik saka detik Nandan ai ngauhang Jagaté nyansan rem-rem Bintang liep-liep pakenyit-nyit Sarasa ngibur déwék tiangé né jani Ngingetang désa, rerama, lan nyama Mé, tiang kangen Dugas mémé ngicalang sepi Nembangang Putri Cening Ayu di kuping tiangé Pa, tiang kangen Dugas bapa ngetisin keneh tiangé baan tutur Ngorahin tiang apang manadi suputra Bli, tiang kangen Dugas bli ngisiang liman tiangé Ngurekang potlot di kertas putihé Sakéwala, jani tiang dini sig-sigan Di batan bintang Kubutambahan Yéh mata tiangé ngingetin lampah mémé, bapa, lan bliné Mé, pa, bli, napi kangen kén tiang?
Kubutambahan, 16 Juli 2017
40
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Sayang
Sayang Ngujang jani ditu di désa Apa nu inget tekén bli? Né suba magedi marantau Ngedénang bayu ngalahin adi Buat urip bliné mani puan
Sayang Dingin angsengan peteng melut kulit bliné Bli nyurat isin keneh Nyambatang rasa kangen buka jani Keberang bli di angin petengé né nyirsir
Sayang Dumogi adi ngrasayang Sekancan isin keneh bliné
Kubutambahan, 19 Juli 2017
41
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Kedis Dara
Tiang wantah I Kedis Dara Matulang besi, makampid rasa jengah Makeber uling bembengan Ngimbang di langité biru Nembus sakancan awan né ngandang Ngalintangin pamargin Sang Hyang Surya Ngarereh bagia urip di lemah Nuut lawat I Bulan Ngarereh liang di tengah peteng jagaté
Kubutambahan, 20 Juli 2017
I Madé Suniartika Embas ring Karangasem lan mangkin dados sisia SMAN Bali Mandara. Kakawiannyané kawedar ring Bali Orti (Bali Post) miwah Médiaswari (Pos Bali)
42
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Puisi-puisi Madé Saja 43
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Ngantyang :Manis galungan
Seledétmené Ngulapin bungan bunguhé Kenyemené Ngaé gula pedawané piri Adegmené Ngererawat dini Buka anggrék sasih Duur gunungé Yén ko liwat Punyan bergiding ara mekijapan Cepaka sabrang nguntul Ara juari mulungan Aku iseng Buka gaga ngantyang ujan Aku dot metemu Ngurtaang isin keneh Ani ibi jani Ayanga bin mani Singa ada tangtu ipidan Basé buah dadi apabuan
271218
44
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Galungan :keciran gendis
Pelawané apunggel Katik alawas Kecicang junggul Nasi petayan Aku nak ngaé masi Sagi saji Idiin aku nasi Ambul jawa Ambul gunggung Megemelan bareng Mekebatan bareng Ngelah ara ngelah Sugih tiwas Pengidihé patuh Kedituan nepukin lega Yén mani puan Tresnanné mebucu Banten dumah sesapané Pang tepuk galang Galang manah Galang pemargi
261218
45
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Gaga : Akeciran Ganjreng
Ko nepukin? Ibi aku ngaga Angin semengan mesatua Unduk asih meberaya Pulpulé tajep Munyiné mencantet Ani metajuk itep Ani mebubud danglep Ko nawang? Ditu ada gaga Klungkang ucu Kladi sila sebucu bucu Diepne punyan undis jagung kedu Beténné ubi aung Aibané kekara ipit pegelantung Ko lega? Ditu ba aliin ani saja Pang juari nyambat sara Gumi gelah mewiguna Paicané mautama
191218
46
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Belantaan : Kelawasan patikalah
Tapihin malu lawaté Cara lancat pang ara moong Kalu cero ara merasa Ngindah lalu Lih baong Capatin Tegarang saruang Matané seletan Bibih tatakin tetumbu Kangguang mekisi Di sisi Cara jani dalem deken patuh Cara tungu ilid Apa kitané Aliin kanti bakat Unya dadi keneh Pelih nakeh Sautina pait pakeh
111218
47
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Nyelika : Saté lembat, Sambel pangi
Apin saja Apin tara Uraang ani saja Pang tara urtané mekerana Singlad asané ban ningeh Da kanti endeh Nendak ani tidong ideh-ideh Sesapan tampul tiing Ara rungu ngad'é lanying Lebian tuding Bunguté manying Yén ampah Seliwah Nyelika buya buya Aduk sera Puunan metabun morés mua Ani saja arada Ani ara pang ada
111218
48
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Bantal Buntilan :Alumbangan tikeh
Dini aku ngantyang Bapangku ngaba saang Agenku ngidu Bates nungkulang usak bayu
Dini aku ngantyang Imengku ngaba cuntang Agenku ubad bedak Kagét aku mati nadak
Dini mekejang antyangku Durian semalu Dini mekejang rambangku Nyem pengerasa Bedak pitresna
Dini mekejang oyongangku Idepané sawen paku Ngantyang liis damuh Kanti uncabané manuh Dini mekejang Bakat uraang Pang ara silib Akijapan dauhé melaib Sada jadig 91218
49
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Sanglir : Nyuun ipian
Awaé ara patuh Mekerana mimpas Mekalah tundun Paling ngalih pentasan Sikut awaé pada sanglir Pati grupuk ngetohin pepineh Cén saja cén tara Urta abuku bakat gugu Nyerep nyerepang Pang kerawes nawang Uraang té aluh ngaba layah Dinian dituan memungah Entuké bin mani Ara dadi tawah Ipidan ugas wayané cupek Kenehé lumbang Jani wayané linggah Kenehé puek Med anaké nampi Kayang rurung misi dui
91218 Madé Saja Magenah ring Pedawa, Buleleng.
50
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Puisi-puisi I Ketut Aryawan Kenceng 51
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Guru Pangajian
Gipih gupuh Ngembatang tuyuh Ajah ajah tuhu mapunya Tresna lascarya macaya Nepasin jugul apunggung Numpukin kaluihan agunung Mabantang luhur budi Sida raras asri Tata titi Katandur tan mari Sandang kungkung gugonin Sandang tiru sungkemin
52
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Maca
Maca buku Saliu liu Luung Dekung Anggon sasuluh Nuluh tuuh Pang nawang makeneh Keneh beneh SawirĂŠh ditu ada Paplajahan maguna
53
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Malajah
Malajah tan parérénan Nungkulang belog katunan Saratang Telebang Tut kamuncuk Pang kanti tepuk Tepuk galangé Ngalangin kapetengané Anggon bekel mani poan Ngisinin pajalan kahuripané Malajah selegang Sakayang kayang
Ketut Aryawan Kenceng Pangawi saking Klungkung. Ngamedalang makudang-kudang cakepan luiré Bubu, Bali Melah Bali Benyah, Bikul, Beruk.
54
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Cina Y
én ada anak Bali ngiritné tan kadi. Yén ada anak Bali pitungané pripit gati. Anaké ento kadanin cina maudeng. Parisolahné kadanin sera kikih batu getel. Artinné baan ketatné mapitungan,
sing ada grémésana nang abedik. Lénan tekén ento, kadanin masi nyali encak sepur. Yén ada anak kélangan kabagbag-kabigbig tur mamunyi paling, anaké ento kadanin cara cina kabégalan. Ané soléh, di pacekian. Yén ada babotoh pitungan pesan tekén pipis, demit tekén babotoh kalah tur nyuudin yén menang, anaké ento kadanin Cik Tai.Kéweh ngorahang, ngudiang di Bali jelék anaké cina ané tondén karuan beneh kalawan tusingne dadi mél-mélan. Yén sing demitné, mripitné. Yén sing mripitné, demitné. Yén sing demitné dayané. Melahné ngudiang tusing taén dadi imba? Yén sekenang, liu melah anaké cina dadi anggon imba. Ané seken ngenah ada lelima. Ané pinih malu, anaké cina, yen nganggon pipis sing sakita-kita. Anaké cina, yén nganggon pipis ngitungin pesan. Sangkal kéto, sing ja mripit. Tetujoné, pipis gelahné apang dadi anggona mani-puan. Wiréh galahé sing ja
55
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
jani dogén. Galahé nu lantang. Apa buin pipisé ané gelahanga ulian meseng peluh awak kemu-mai ngalih gaé. Kaping dua, anaké cina, seleg gati magaé. Suba ketah di guminé, yén anaké cina ngorahang magaé, gaé ané jemaka madagang. Payu sing payu dagangané, anaké cina biasa-biasa dogén. Lénan tekén seleg, anaké cina sing kadropon ngalih bati liu. Banding ngalih bati siu maan pang cepok, adénan maan bati abesik sakéwala pang siu. Tegteg. Sambung-sinambung. Yén dagangané mabati, kija abana? Upami maan bati nenem, tatelu golakanga di dagangané. Dadua tabunga. Abesik anggona kaperluan jumahné. Kaping telu, anaké cina sugih ulihan magaé. Yén suba sugih, sing taén nganggon kasugihané sakita-kita. Mapan marasa, déwékné sugih ulihan mupulang arta miwah brana seka bedik. Mapan marasa, kénkén sakit lan kéwehné ngalih pipis anggona serana munduhang arta miwah branané. Ento awanan langah anaké cina penampilané dandy. Liunan sadarana. Di kénkéné, busanané kanggo-kanggo dogén. Ané penting kedas tur melah anggon. Kaping pat, kapah dingeh anak cina ané gelahné bedikan utawi ané tiwasan iri tekén ané sugihan. Kapah dingeh, ada anak cina nguyak sekayané aji pepasangan. Kéto masi, kapah dingeh, ada anak cina nyakitin sekayané aji penyakit ulihan meli sig balian ngiwané. Ané pepes dingeh, ané marasa sing ngelah sasidan-sidan magaé. Tetujoné, apang sida munduhang arta miwah brana saliun-liunné. Ané suba sugih, sing taén éwér utawi culig tekén ané tiwasan. Kumuhanga magaé, magaé, magaé. Kaping lima nyak nulungin timpal utawi nyama ané jatuh ulian udu madagang. Sakayang-kayang mapitulung? Sing. Pang telu. Suudan pang telu, yén nu jatuh, orahina mautsaha padidi. Kapin kéto, kapin pang telu mapitulung, maciri: anaké cina lulut asih mapakilitan ajak nyama miwah sekayané. Maciri: sing nepin nyama utawi sekayané kasengsaran. Lénan tekén ento, kapin ada watesné mapitulung, ngenah pesan anaké cina nglaksanaang salulung
56
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
sabayantakané. Ngenah pesan anaké cina ngalaksanaang tresna tekén nyama braya sing ja tresna aji nyambat baan raos. Sing. Nanging, aji laksana ané seken-seken laksana. Ngenah pesan, anaké cina, sonder malajahin téori solidaritas, suba ngalaksanaang ané madan solidaritas. Nglaksanayang seken-seken. Diastun ada watesné. Tekén sekayané dogén, yén kéto, anaké cina mapitulung? Sing. Buktinné? Dokter Oen Boen Ing. Yén maubad sig ragané, dadi mayah dadi sing. Yén ada dokter kakéné, sing dadi singang, ané liunan maubad sig ragané pasti anak tiwas. Sing pelih yén anaké maubad kema, ngantre uli jam telu das lemahé. Sing pelih nebag, yén sayan dina anaké maubad sig ragané sayan ngaliunang. Gedé pelihé yén sambat dokter Oen Boen Ing sing gedé pitulungné tekén anak sing sekayané. Gedé pelihé yén sing sambat: lénan tekén mapitulung dokter Oen Boen Ing nglaksanaang olas asih tekén sarwa jatma. Bukti lénan Yap Thiam Hien. Nyén sing nawang, ragané pinaka pembéla ané wanén mélanin anaké ané kadanan jelék ulian mélanin kapatutan. Kapin anaké ento tusing sekayané. Duk zaman Orde Lamané, ragané nulis. Tulisané mapawarah apang pamréntahé mesuang uli bui tahanan politiké. Luiré: Moh. Roem, Moh. Natsir, Mochtar Lubis,Sutan Syahrir, Soebadio Sasrosatomo, H.J.C. Princen miwah ané lénan. Kapin marupa tulisan ané isinné pawarah, pelih yén sambat ento sing pinaka pitulung. Dugasé ento nyén sing nawang? Aklutikan pelih tur bani tekén pamréntah, sing dadi sing mabui tibanan. Yén slisik, nu liu anaké cina ané mapitulung tekén anak tusing sekayané. Sakéwala nasibné sing taén melah. Buktinné? Dugas masan PKI-né tur dugasé bulan Mei 1998!
IDK Raka Kusuma Magenah ring karangasem. Sampun ngamedalang makudang-kudang cakepan tur kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang media.
57
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Pulo Bali Pulo Kesenian
R
itepengan ngewedar indik Pulo Bali sekadi judul reriptan puniki ngiring wacén utawi tembangan gending keroncong "Pulau Bali" puniki. Lirik nyané sekadi puniki : "Pulau Bali
Pulau Kesenian. Tempat menghibur hati. Di sana banyak kebudayaan. Indinesia yang asli. Pulau Bali dengan tariannya. Yang disertai nyanyian. Sudah termasyur di seluruh dunia. Sangatlah digemari. Banyak kaum pelancong yang datang. Mengunjungi pulau Bali. Untuk menyaksikan keindahan. Pemandangan yang murni. Pulau Bali. Pulau mahajaya. Kebanggaan Indonesia. Berkat peninggalan purbakala. Termasyur selama-lamanya" Asapunika syair gending yéning kapirengan pastika ngulangunin pisan. Ngulangunin lan ngawetuang rasa bangga dados jatma sané jumenek ring pulau Bali, punika taler wargi Indonésia tiosan. Gending sané mabasa Indonésia puniki kagendingan antuk irama keroncong sané suarannyané sida ngawinan rena, nudut rasa, merasa angayubagia, lan bangga ring kayun. Yéning artos ring
58
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Basa Bali sekadi puniki : "Pulau Bali Pulau kesenian. Genah nyelimurang ati. Irika akéh wénten kebudayaan. Indonésia sané asli. Pulau Bali wénten igeligelan. kairingan gendingan. Sampun kaloktah ring dura negara. Jakti-jakti ngulangunin. Akéh torisé sané rauh. Manyumbungan Pulau Bali. Jagi nyingakin kaasrian pemandangan. Sané kantun lestari. Pulo Bali. Pulau maha jaya. Kekasuban Indonésia. Ulian peninggalan saking nguni . Kasumbungan selamilaminé. Daging utawi tetuek tembang puniki minaban samian wantah patut. Sami punika karasa sampun majanten kawéntenané. Sakéwanten sami punika dados tanggung jawab nyaga sumangdané napi daging gending punika prasida ngelantur ripungkur wekas. Sumangdané prasida dados warisang ring pretisentana sami. Sané dados pikobet ring kayun. Napiké Pulo Bali presida jagi ngawerdiang makesami pidadab sekadi tembang punika? Ring aab jagaté sekadi mangkin sané dados pikobet ring Bali sekadi luu plastik. Luu plastik lan luu tiosan yéning nénten prasida katepasin sida ngawetuang pikobet sané nyansan abot. Sami patut urati ring kahanan luu plastik puniki. Sumangdané ngirangin ngawigunayang piranti plastik ritatkala
ngemargiang parikrama. Saking
parikrama sané saderana dados kakawitin saking kulawarga soang-soang. Minabang yéning matumbasan mangda makta tas saking paumahan. Niki wantah parikrama becik sané patut katulad punika taler pidadab becik tiosan. Sakadi misahang luu plastik lan luu don, kertas lan botol. Mapan sami luu punika dados kawigunayang dados jinah. Tios ring punika ring Pulau Bali patut kedadbdabin indik adat lan budaya sané patut kalestariang. Adat lan budaya sumangdané prasida kalestariang lan katincapang. Punika taler pidadab ring panglimbak pariwisata mangda prasida ngawerdiang pariwisata budaya lan pariwisata réligius. Bali sampun kaloktah pinaka Pulau Déwata lan Pulau Seribu Pura. Ring aab jagaté sekadi mangkin minaban pitakén sané sering kapireng duk nguni sekadi “Bali sebelah mananya Indonesia?” Yéning artos Basa Bali sekadi “Bali punika magenah ring dijané
59
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Indonésia?” Pitakén puniki minaban kantun katakénang menados cihna Pulo Bali kasub lan kaloktah ring dura negara. Pulo Bali wantah sinalih tunggil pulau ring Panegara Indonésia. Dumogi tetep ajeg Pulo Bali, Pulo Kesenian.
Saniscara, 18 Agustus 2018
I Déwa Gedé Trinandita wantah makarya dados guru. Dané ngajahin ring Klungkung. Seneng nyurat saking SMA sané kaanggén ring mading miwah koléksi pribadi. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post wiadin Pos Bali.
60
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Lontar Kala Ireng (8) 61
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Tangkejut Patih Suramadu ningalin teruna cerik di arepné. Prajani ngunus keris pacang ngematiang teruna di arepné. Ulian tingkah terunané ento, Patih Suramadu buwung mapésta. Nyagjagin pacang nebekin. Nanging terunané aluh ngelidin maimbuh maan selah nyagurin. Patih Suramadu baah. Sing madaya teruna cerik di arepné ngelah kesaktian.
P
atih Suramadu nyrajang bangun tur nibakang kerisné. Terunané suba tragia. Gancang makelid maimbuh maan selah nyemak pagelangan tur mlinteng pagelangan liman
Patih Suramaduné. Kerisé ulung. Marasa jerih Patih Suramadu ngarepang musuhné. Tumbén jani nepukin musuh teruna cerik ngelah kawisésan. “Cangkah cumangkah cai mai. Satmaka cai mai ngejotang bangké. Mara keris kainé ulung, da cai kendel. Da cai ngadén kai jerih. Lan pragatang!” Patih Suramadu nangtangin. Teruna cerik makenyem. Setata sayaga pacang nyelametang raga. Patih Suramadu nyagjagin, nyepakin, nyagurin, nanging setata ngenén angin. Becat terunané makelid. Ri kala bayuné Patih Suramadu nguwon, ditu terunané ngalih selah nyagurin. Cadikné kena jagur, Patih Suramadu bah di natah kubuné. Kunang-kunangné sambrag. Limané magisian di adegan kubuné sambilanga negtegang raga. Disubané tegteg lantas malaib nyelamatang raga. Tumben jani marasa jerih masiat ajak teruna cerik. Sépan-sépan malaib kanti nabrak Luh Cablek di sisin kubuné. Patih Suramadu bah. Luh Cablek masih maglebuk. Ngangseh-ngangsehang Patih Suramadu bangun tur pontag pantig malaib nyelametang raga. Terunané lantas ngelés tali di pagelangan lima lan batisné Gusti Ayu Pandan Arum. Bajuné benahina. Aget ia énggal teka. Kasépan buin bedik sinah bajang jegég di arepné suba ilang kasucianné. Pedalema bajang ayu di arepné kerana lemet tan pa bayu. Terunané kemak-kemik, ngulengang kesaktian di jeriji manis
62
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
lan jeriji tengahné. Tangkah bajang ayu di arepné lantas katotok. Nyerit bajang jegég ento kala éling ring raga. Mkaraik katulung-tulung. Luh Cablek ngénggalang macelep ka tengah kubuné. Tingalina junjungané jejeh tur ngisiang busanané. Luh Cablek narka teruna ané nulungin déwékné itunian marikosa junjunganné. Gancang limané nyemak tungked ané nyeleleg d bucun kubuné. “Sing madaya, sing madaya. Patuh itungang ragané ajak Gusti Patih. Mara nepukin ebé di pangaronganné prajani nagih nyagrep. Ené katagih,” Luh Cablek nganyung-nganyungang tungked ané gisia. Terunané maekin Luh Cablek. Panyeroan puriné ento ngejer, takut-takut bani ngamplangin teruna di arepné. Terunané lantas nyemak tungkedé. Luh Cablek bengong kerana aluh terunané ngrebutin tungkedné. “Sampunang jejeh. Titiang las mapitulung. Nénten maduwé manah kaon. Iwawu titiang notok tangkah Luh Ayuné kerana tusing inget tekén raga. Pajalan getihné katotok ané ngranayang Luh Ayu pingsan,” terunané nerangang tekén Luh Cablek lan bajang jegég ané tulungina. Mara liang kenehné Luh Cablek. Gusti Ayu Pandan Arum masih garjita mirengang. Tatas pisan ida nyingakin, teruna di arepné boya Patih Suramadu. Nanging teruna bagus mabudi melah. Gusti Ayu Pandan Arum mautsaha matangi saking plangkahanné. Luh Cablek nyagjagin tur nulungin junjunganné. “Suksma mbok luh énggal teka nugtugin,” alus aturné Gusti Ayu Pandan Arum. “Iluh sing pantes ngaturang suksma ajak mbok. Pamekasné anak lanang puniki sané nulungin,” saut Luh Cablek sambilang nujuhang terunané. Kéweh sajan Luh Cablek matur tekén junjunganné. Daas ia nyautin nganggon basa alus. Engsap inget yéning Gusti Ayu Pandan Arum nyaru nyudra wangsa. Pandan Arum matangi tur nyagjagin terunané ané majalan pesu uling kubuné. “Jro anak lanang, jantos jebos,” Pandan Arum nyeritin terunané.
63
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Terunané makipekan tur nyagjagin kerana bajang jegég di arepné nyrégség. Bayuné enu lemet ento makada tondén siteng majujuk. Aget énggal ia nyaup, bajang jegég di arepné tusing kanti bah. Ndor ndar ndir grudugan tangkah terunané kala ngisi bajang ayu di arepné. Kéto masih Pandan Arum ngrasayang rasa ané tusing biasa. Nrugtug bayuné apabuin maan paturu saling nyeledétin. Luh Cablek matengkém nepukin unduké ento. Terunané ngénggalang natuh tur ngebahang bajang ayu di pedemané. Terunané nundén bajang ayu ento masaré apang énggal enteg bayuné. Nanging bajang ayu ento ngorahang takut, jejeh ada bromocorah buin mlegandang. Terunané nyambatang pesu ngalih lakar loloh. Anggon ubad apang bayuné énggal seger. Satondén pesu, Pandan Arum nyambatang adané. “Titiang Luh Sari, niki embok tiangé maadan Luh Cablek. Titiang sareng kalih mautang urip. Wantah prasida ngaturang suksma.” Teruna makenyem tur majalan pesu. “Sira peséngan jroné?” Pandan Arum nakonin. Terunané makipekan. “Gede Merta,” bawak pasautné. Lantas pesu ngalih lakar loloh. Pandan Arum makenyem disubané nawang adan teruna ané nulungin ragané. Pandan Arum precaya, teruna bagus ento boya wong tani. Dané narka wangsa terunané ento patuh tekén ragané. Katarka anak teruna ento mapi-mapi dadi wong tani. Mirib ada naya singid kamargiang. Luh Cablek mlekur junjungané. Nyeritayang matemu ajak terunané di péngkolan padusunan. Tepukina sedeng negakin jaran. Ia nakonin terunané ento. Ia lantas kasaup tur penekanga ka tundun jaranné. Becat plaib jaranné nganginang nugtugin pecak batis jaran ané ada di tanahé. Disubané nepukin jaran nylémpoh tan patuan. Lantas nugtugang pecak tapak batis nuju kubu di tengah cariké. Dingehang ada anak muani kraik-kraik magénjékan cara anak buduh. Jelanan kubuné lantas katendang.
64
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Mara neked ditu ortané, terunané macelep ka kubuné. Makenyem kimud Pandan Arum lan Luh Cablek kerana ané ortanga teka ka kubu. Tingalina terunané ento ngaba don-donan mawarna gadang lumlum, ngaba yéh mawadah bungbung, lan kuwud. Terunané ngenjuhang yéh kuwudé tur nundén luh-luhé nginem yéhné. Prajani seger bayuné Pandan Arum lan Luh Cablek sesubané nginem yéh kuwud. Sledétina terunané ngulet don-donané di kaun kuwudé. Yéh di bungbungé kecirina di kauné. Disubané dadi loloh lantas enjuhanga tekén Pandan Arum. “Inem apang énggal seger!” terunané ngenjuhang kauné. “Sing éngkén luh. Inem apang énggal seger bayuné!” Luh Cablek ngorahang lolohé jaen. Pandan Arum tusing biasa nginem loloh. Ngengsehang nyemak lolohé tur nginem. Mara kecapina, sepet. Teruna di arepné makenyem manis. Kimud kenehné Pandan Arum. Prajani ngrasayang lolohé manis disubané nepukin manis terunané. Ngancan seger rasayanga. Lolohé meranén sajan. Pandan Arum suba nyidang bangun tur majalan. Pandan Arum lantas nyambatang tatujoné pacang ka Pasraman Gunung Bayur. Pangaptiné nunas ajah ring Kaki Séngkok. Tatujoné apang nyidang nylametang puriné. Biyur ortané anak istri maadan Kembang Girang ngusak-asik. Nagih nguasa, ngrejeg puri di guminé. Suba liu prabu kakasorang tur puriné kakuasayang. Pandan Arum jejeh yéning Puri Pandan Wangi karejek tur Kembang Girang madeg ratu. Sinah panjaké nemu sengsara. “Bli Gedé nyadia nulungin ngatehang titiang ka Pasraman Gunung Bayur. Titiang jejeh nemu sengkala di margi?” Luh Cablek nyigit lengen junjunganné kerana ngortaang tatujoné apabuin nyambatang kasujatian ragané. Nanging Pandan Arum terus nglanturang macerita engsep tekén nyaru dadi krama biasa. Gedé Merta makenyem. Tusing
65
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
pelih narka bajang jegég ané tulungina. Pastika tusing luh biasa. Patuh cara déwékné, paturu nyaru tur ngelah naya lan utsaha nyelametang puri. “Bli Gedé nyadia ngatehang titiang ka pasraman?” Gedé Merta maanggukan. Pandan Arum makenyem girang tur énggalénggal makikén nuju pasraman. Nanging terunané némbahang. Kanggoang mani semengan ka pasraman kerana guminé suba sandikala. Paling melah nginep di kubu. Terunané negesang nyadia nyaga di sisin kubuné apang paturu selamet rahayu. Pandan Arum lan Luh Cablek cumpu. Precaya tekén Gedé Merta tusing malaksana corah. “Titiang nunas tulung sampunang nyambatang kasujatian titiangé tekén para muridé di pasraman,” pinunas Pandan Arum. Gedé Merta cumpu. Ia lantas pesu ngalih lakar ajeng-ajengan di alasé. (masambung…)
I Made Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Dané ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009, lan malih awarsané dané sampun prasida ngamedalang cakepan sané kapertama mamurda “Bikul” lan kalanturang antuk cakepan sané kaping kalih mamurda “Préman”. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”. Sané mangkin dané makarya dados wartawan Harian Umum NusaBali.
66
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Subali Sugriwa (1) 67
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Kacrita wénten resi daat pradnyan, maparab Begawan Gotama, turunan Brahmaputra. Ida kanikayang mlajahin wéda mantra olih Betara Brahma. Irika raris Begawan Gotama nangun yasa ring tepin tukad Ganggané sané suci nirmala. Ring pitung dinannyané ida mabrata raris ngastawa Betara Indra. Tan asué rauh Ida Betara Indra micayang dedari anom mapeséngan Sang Naraci. Parama lédang Begawan Gotama saha ngaturang pangayubagia ring Betara Indra. Gelising crita ical Betara Indra mantuk ka Suargaloka. Sang Naraci jenek ring pasraman ngiring Begawan Gotama. Kasuen-suen raris Sang Naraci mantuk ka Suargaloka. Irika ida kapangguh ring Sang Hyang Surya. Sasampun makudang-kudang dina ring Suargaloka, raris Sang Naraci mantuk malih ka pasraman. Tan asué ida maputra lanang, kapeséngin Sang Bali. Suéning asué malih Sang Naraci mantuk ka Suargaloka, tangkil ring Betara Indra. Tan kacrita suénidané ring Suargaloka, raris Sang Naraci mantuk malih ka pasraman. Tan asué malih ida maputra lanang bagus genjing, kapeséngin Sang Sugriwa. Kasuén-suén ida maputra istri adiri, kaparabin Diah Anjani.
S
asampun putrané maka tetiga pada duur, raris Sang Naraci ngicén putrané istri manik astagina, manik luih utama sida ngwéntenang sapakayun. Manik punika dumun paican Betara Surya ring Sang
Naraci. Santukan kautaman manik astagina punika kandugi Diah Anjani tan kirang punapa-punapi. Duaning sué sampun Diah Anjani kapepekan sarwa boga-upaboga, tur tan kauningin antuk sametonidané sareng kalih, makadi Sang Subali miwah Sang Sugriwa, punika makawinan sesayangan Begawan Gotamane mawasta Sang Jambawan, maka pangemban Sang Subali Sugriwa, uning raris ring Diah Anjani madué manik sida ngrauhang sapakayun. Raris Sang Jambawan nampekin Sang Subali saha mabaos, ”Déwa Sang Subali, pirengang bebaos Bapané! Ngon Bapa ngantenang pidabdab arin I Déwané Diah Anjani, saksat Sang Hyang Saci ring
68
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
madiapada. Tan kirang ajeng-ajengan, bilih-bilih ring sarwa busana. Punika sami medal saking manik astagina, paican ibun I Déwané.” Asapunika panguning Sang Jambawané, kénginan kagiat Sang Subali Sugriwa mireng atur danéné. Sumaur Sang Subali, ”Bapa Sang Jambawan, mangkin titiang wau uning ring pakayun ibun titiangé. Titiang jaga tangkil ring sang resi, nunasang awinané manik astaginané kapica ring adin titiangé madéwék luh?” Sapunika pasaur Sang Subali, raris ida sang kalih pedek tangkil ring Begawan Gotama, kairing antuk Sang Jambawan. Sarauh sang kalih ring linggih Begawan Gotama, raris pada nyembah saha mepes ngaturang pangayubagia. Ngandika Begawan Gotama, “Uduh Cening pianak Bapa Subali Sugriwa, kénkén idep Ceningé teka ajak dadua buka jani?” Matur Sang Subali saha sembah, ”Inggih Aji Sang Mahamuni, kagiat titiang sareng kalih ring kasingsalan pakayun Aji. Palungguh Aji madrué putra lanang kekalih, titiang Si Subali miwah Si Sugriwa, sané patut paicain Palungguh Aji wara nugraha. Pakantenanipun Si Anjani paicain Palungguh Aji punika manik astagina druéné, sané sapatutipun kapaica ring titiang sareng kalih. lnggih Aji Sang Mahamuni, kagegaok titiang miragi kautaman manik astagina punika, sida ngrauhang sapakayun." Asapunika atur Sang Subali ring ajin danéné. Kénginan mapikayun-kayun Dang Hyang Gotama ring kacorahan rabiné, raris ngandika, ”Uduh Cening pianak Bapa maka dadua, Bapa tusing nawang unduké buka kéto, dija ento bakatanga baan biang I Déwané, Bapa tusing nawang. Ento krana eda Cening ajak dadua salah tampi tekén Bapa. Cening Subali ené ada panugrahan Bapa tekén Cening, mantra sakti, danurwédastra, makrana Cening nyidayang sapakayun. Uduh Sang Jambawan, kema aturin Diah Anjani apang gati mai ngaba manik astaginané!” Asapunika wecanan Begawan Gotama. Irika Sang Jambawan nyembah, raris ngaturin Diah Anjani.
69
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Gelising crita rauh Sang Anjani, nyembah tumuli ngaturang manik astaginané. Kaambil raris kawaspadayang antuk Begawan Gotama, kacingak kautaman sastrané ring tutuknyané malakar, emas, punika nyihnayang cupu manik punika paican Sang Hyang Surya. Makayun-kayun Begawan Gotama, raris rabiné katakénin, ”Adi Sang Naraci, kénkén unduké krana Sang Hyang Surya micayang manik mautama tekén Adi?” Sang Naraci jag meneng, nénten nyaurin pitakén Ida Begawan Gotama. Santukan pitakén ida tan kasauran, kénginan duka ida ring rabiné, prarainé baag, panonidané bunter, crawis ida ngetor, lelatanida gelgel, angsengan ida noos, nuding Sang Naraci, ”Ah, ah, nyai Naraci, tan gigisan buat langgian nyainé, bani mambek linyok ring pangempuan, jah tasmnat, matemahan watu baan corah Sang Naraciné!” Asapunika pamastun Begawan Gotama, kénginan dados batu Sang Naraci. Putranida maka tetiga sami nangis, ngusap-usap cokor Ida Begawan Gotama, nunas pasuéca mangda ida lédang munahang wisian sapanidane, antuk baktin sang tiga ring ibu. Ngandika Begawan Gotama, ”Uduh Cening pianak Bapa maka tetelu, tusing dadi Bapa muungang sapa, apan ento mawak kasaktian Bapané. Nah yén I Déwa bakti tekén ibun I Déwané, jah tasmat, ketemu I Déwa wekasan ring ibun I Déwané ring payudan. Nah ené cupu maniké, tusing bisa Bapa ngedumin Cening, réh tuah abesik. Maniké ené lakar sabatang Bapa, ento tutug pagarangin nyén ja makatang ia ané nyuang,” asapunika wecanan ida raris nyembah putranidané maka tetiga. Ngadeg Ida Dang Hyang Gotama, raris cupu maniké kasabatang malaketik tur nambung ring ambarané sakadi mercu. Ngadeg Sang Subali Sugriwa, gelis ngepung cupu maniké punika, nganginang palaketiknyané saking pasraman, raris malinder ring ambarané sayan-sayan ngedohang. Sarauhnyané ring gunung Kiskinda, raris ulung ring alasé tur dados tlaga suci nirmala bek madaging tunjung. Rauh Sang Sugriwa, kaparna maniké ulung ring tlagané, kandugi ida gelis macebur, mawastu Sang Sugriwa jag dados wenara. Raganidané pesu bulu, ikuhnyané panjang. Rauh Sang Subali, kacingak ring tlagané wénten bojog, raris ida gelis macebur, taler
70
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
jag dados wenara. Rauh Sang Jambawan, wirosa makecog ka tlagané, pamuput taler dados wenara. Matolihan Sang Sugriwa kacingak Sang Subali marupa wenara, Sang Subali ngwaspadayang, kacingak Sang Sugriwa wenara. Kénginan mapeluk saling jambak sang kalih ring tengah tlagané, saling tampél, saling singseang, saling juk ring tengah toyané. Sang Jambawan engsek kamemegan tan uning ring daya nyingak indiké asapunika. Ring sedeng ramesa sang kalih saling juk, rauh I Diah Anjani, kacingak rakanida magimbel, ngéncolang Diah Anjani matur ring i raka kalih, pada marupa wenara. Dadi ta kagiat Sang Subali Sugriwa mireng atur Diah Anjani asapunika, raris sang kalih munggah saking tlagané. Sarauh sang kalih baduuran wau sang kalih nyingak raganida marupa wenara. Malinggih ida sareng kalih, pada kaleson, antuk suéné saling jambak. Matur Diah Anjani, ”Inggih Beli Sang Subali Sugriwa, cacad pisan Beli mangkin, déning Beli marupa wenara. Kasoran banget Beli ring titiang, santukan prabawan Beliné dumun ical." Asapunika atur Diah Anjaniné. Sumaur rakanida, ”Ah, kénkén raos Adiné, kasoran Beli takén Adi, kéto? Sing ja beneh ento raos Adiné! Nah, Adi Anjani kema Adi manjus malu, apang ngenah kasucian Adiné muah gunan Adiné!” Asapunika pangandikan Sang Subali Sugriwa. Gelis ngadeg Diah Anjani jagi masiram, nanging ida jejeh tedun ring tlaga punika. Kacingak toyannyané ening pisan, raris kasangkop-sangkop saking tepin tlagané, kaanggén maraup. Sapuputé ida maraup, jag mabulu kadi wenari prarai miwah tanganidané. Kénginan ical kaayon prarainidané. Ica ngélkél Sang Subali nyingak arinida maprarai wenari. Punika mawinan pada kémad mawali ka pasraman. Sang Subali Sugriwa raris masusupan ring alasé. Sapunika katuturan Sang Subali Sugriwa dados wenara. Yan amunapi suén Sang Subali Sugriwa malinggih ring alasé, raris sang kalih sami nangun yasa. Sang Subali nglinggihin taru ageng maideran ring samudra, ngregepang japa mantra. Sang Sugriwa jenek ring alasé, Sang Anjani
71
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
malungguh ring pinggiring tlaga, ngoncar wéda mantra. Sapunika purwakan dadining wenarané. Gelising crita rauh Betara Paraméswara, kacingak, Sang Anjani saking pungkur, daat ngulangunin angganidané, kandugi Betara Paraméswara mapakayun pacang ngreremih. Wau katampekin, makesiab Betara Parameswara nyingak Diah Anjani maprarai miwah matangan wenari. Punika mawinan ida wangdé ngandika. Nanging sapitulung Betara Bayu pamuput mobot Diah Anjani. Masaning masa medal putranida, wenara putih saha busana, daat sakti. Sapemedal putrané, wénten sabda akasa, ”Uduh Sang Anjani, Bayuputra adan okan I Déwané, déning Sang Hyang Bayu ané makrana ada ia.” Asapunika suaran ambarané. Awinan putrané kapeséngin Sang Bayuputra utawi Sang Hanuman, malinggih ring samping sang ibu, ngraga tan wénten sané ngingonin. Ngandika sang ibu, ”Uduh Cening Sang Bayuputra, pirengang munyin Méméné ngorahin I Déwa! Yéning I Déwa lué, luas I Déwa ka alasé, ling-ling buah kayuné, yén ya baag, ento suba tasak, dadi ajeng I Déwa!” Sapunika pangandikan i biang, raris nyembah Sang Bayuputra. Benjangnyané pasemengan makecog Sang Hanuman ka binginé ring tengah alasé, malinggih ring carang binginé, nyingak-nyingak woh-wohan ring alasé. Tan asué mijil Sang Hyang Surya saking segarané kangin, matéja barak kadi geni. Kendel Sang Hanuman, pitaenang dané punika woh-wohan sampun tasak, raris dané makecos nganginang. Sarauh danéné irika tumuli kadakep Betara Surya. Betara Surya makelid tur malih ngranjing ring segarané. Raris ida mijil ring baagé kalér, malih kadakep antuk Sang Hanuman, Betara Surya gelis ical. Kelod barak téjanidané. Dadi ta duka Sang Bayuputra, santukan dané tan nyidayang ngejuk sané barak punika, raris dané ngerak, ngajengit untun danéné, kukun dané kukuh, jeritan danéné kadi krébék. Raris dané ngancuk antuk kuku kukuh, nanging Betara Surya gelis ical malih. Kénginan kangelan Betara Surya makelid, asing margininida medal kadakep antuk Sang Hanuman. Sué antuk ida maincang-incangian nglidang raga.
72
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Irika Betara Surya gelur-gelur saking tengah segarané, "Uduh Déwa Sang Anjani, tingkah okan I Déwané daat kabinawa, nyapa kadi aku, tusing baanga Bapa pesu nyunarin jagat. Glemekin okan I Déwané!" Kagiat Sang Anjani mireng geluran Betara Surya asapunika, putrané gelis kaglemekin, ”Uduh Cening pianak Mémé Sang Bayuputra, eda I Déwa langgia ring Ida Betara Surya, jejeh Mémé I Déwa kasapa”. Sapunika pangandikan i biang. Kagiat Sang Bayuputra mireng pangandikan i biang. Mangkin uning dané, yéning sané dakep dané, Betara Surya kelad-kelid mundur saking udaya. Irika Sang Hanuman nyumbah ibun danéné. Lédang Diah Anjani saha ngelut putranida tumuli ngandika, ”Uduh pianak Mémé Sang Hanuman, rengayang munyin Méméné nuturin I Déwa! Nah ento Ida Sang Hyang Surya, Sang Hyang Aditia ida, suluh jagaté makejang, maka saksin para wiku. Ento bulané Sang Soma, wastanidané Betari Ratih, maka rabin Sang Hyang Smara pinaka surya. Keto pamutus para déwatané makejang. Mungguing ajin I Déwané, Ida Sang Hyang Maruta. Mawinan maparab Sang Hyang Maruta, réh ida maraga angin, tunggal paragayanidané ring Sang Hyang Agni. Mawinan maparab Sang Hyang Agni, réh ida maka urip jagaté makejang, ento apang tawang Cening! Déwa Sang Nilaputra, Mémé buin ngorahin I Déwa! Nah yan ada anak nawang panganggon Ceningé, ento patut siwi Cening. Sinah ento Pangutpetian Sang Hyang Wisnu. Eda I Déwa alpaka, réh Ida pangutpetian déwa ané patut baktinin Cening. Sing ada ané patut sangsayaiin Cening nyembah saha nyiwi palungguh ida. Cening Sang Bayuputra, nah ditu di gunung Suélané ada nyama tugelan Mémé, mapeséngan Sang Sugriwa, maka ratuning were. Sinah Sang Sugriwa suba mamangguhang kasutapan, patut Cening nekain kema.” Asapunika pangandikan biangé, dadi ta nyembah dané Sang Hanuman, raris lunga ka gunung Suélané. Tan kacrita suén dané ring margi, sampun napak ring bongkol gunung Suélané, raris dané ngranjing ring guané. Kapanggih Sang Wenararya Sugriwa, katangkil antuk wenarané sinamian. Kagiat Sang Wenararaja nyingak, raris
73
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
mapitakén saking dija pangrauhnya miwah ring dija asalnyané. Nyumbah dané Sang Hanuman, saha nguningayang ragan dané putran Diah Anjani. Béh, kendel pisan Sang Sugriwa saha ngelut baun dané Sang Hanuman raris ngandika, ”Uduh Cening pianak Bapa Sang Hanuman, Bapa madan Si Sugriwa, adin Bapa ento biang Cening Sang Anjani, kaputra antuk Ida Begawan Gotama. Eda I Déwa ninggalin Bapa dini, jelé melah bareng-bareng ajak Bapa!” Asapunika pangandikan dané Sang Sugriwa tan panjang. Paramasuka kayun dané Sang Hanuman. Tan sandang critayang buat suka renan danané mukti woh-wohan, tan kirang bebuktian. Mangkin critayang Ida Dang Hyang Narada, wiku ring lndraloka, maka purohitan Ida Sang Hyang Indra, ratun para déwatané. Kalangkung jail Hyang Narada, réh ida mireng gatra, Betara Siwa maputra wenara. Punika mawinan ica ngélkél Ida Sang Resi Narada, réh ratun para déwatané Ida Betara Siwa, soléh maputra bojog. Nangkil ida, jaga nyailin Betara Siwa. Wau rauh Dang Hyang Narada, Sang Hyang Siwa sampun uning ring pikayunan Sang Resi Naradané, raris Ida Betara Siwa ngandika, ”Uduh Cening pianak Bapa Hyang Narada, apa ada saatang Cening nekain Bapa?” Asapunika wecanan Sang Hyang Siwa, raris nyembah Ida Dang Hyang Narada, saha mamuja antuk wéda miwah ongkara mantra. Irika Ida Betara Siwa ngepik daun bila, kaanggén ngancuk ungkur Ida Sang Resi. Daun bila punika sampun puput mapasupati sakti, ngawinang Sang Resi Narada mobot ring gigir, kabatek antuk saktin Ida Betara Siwa. Biapara kayun Ida Sang Resi, nandang panyengkala asapunika. Bingung paling pakayunida, jengah tan gigisan. Raris medal putranida, marupa wenara makulit pelung néngkol ring ungkuridané. Kalangkung-langkung samben arsan Sang Resi Narada, puntag-pantig ida angganidané, mangda sida makelés iwenara pelung punika, nanging tan sida santukan pakilit, lima batisipun tekek pisan. Kadaatdaat jengah Ida Dang Hyang Narada, raris pundut ida i wenara ileh-ileh. Arsa Betara Siwa, santukan sampun mabukti pamaridukanida ring sang makayun
74
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
langgia ring ida, makadi Sang Resi Narada. Irika Sang Resi nangkil sinambi mundut wenara, semitané ucem, antuk jengah kayunidané tan gigisan. Macingakan Ida Betara Siwa, saha mawecana, ”Éh Sang Narada, ento pikolihnya teka, déning Cening jail, langgana tekén Bapa.” Asapunika pangandikan Sang Hyang Siwa. Ngelisang Dang Hyang Narada nyembah, nunas pangampura ring Ida Betara Siwa. Irika raris Ida Betara Siwa maprayoga. Sasampun maprayoga, ngandika Ida Betara Siwa, ”Ai Sang Narada, pianak Ceningé ento Sang Nila teresnain ia, apanga ia makelés uli baun Ceningé, laut nyumbah cokor Ceningé, kéto panugrahan Bapané!” Asapunika pangandikan Betara Siwa. Dang Hyang Narada gelis nyembah, raris ngakuin Sang Nila putra pangandikanida, ”Uduh Cening Sang Nila, tui Cening pianak Bapa.” Sapunika pangandikan Sang Resi Narada, macebur dané Sang Nila digelis saking baun Dang Hyang Narada, raris nyumbah cokor Ida Sang Yatiwara. Sapuput danéné nyumbah, raris dané malecat saking lambung gunung Mahaméruné ka gunung Suélané, mamedek ring Sang Sugriwa. Paramasuka dané sang karauhin molih putra mahasakti. Tan critanan dané Sang Nila, kacrita Ida Dang Hyang Narada malih mamedek ring Betara Siwa. Sapuputé nyembah pangayubagia, raris ida matur, ”Inggih Betara sasuunan titiang kalintang leteh titiang brahmanan Betara, santukan titiang kabaos Brahmarsi, madrebé pianak wenara Nila. Tan sapatuta sang pandita mautama maputra wenara. Inggih yan wénten suécan Betara ring titiang, titiang nglungsur waranugrahan Betara. Bobot pinunas titiang, mangda pateh-pateh sakatah para resiné ring asrama Sakadi titiang maputra wenara wira.” Asapunika pinunas Dang Hyang Narada. Sumaur Ida Betara Paramasiwa, ”Kénkén panagih Ceningé Sang Narada, apang makejang para resiné di asrama patuh maputra wenara? Kakéto pesan tuah keneh Bapané? Jah tasmat sakuéh sang pandita maputra wenara!” Asapunika pangandikan Betara Siwa saha
75
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
maprayoga. Punika awinan para tapasuiné, makadi para panditané maputra wenara wira. Katah wenarané maha sakti, sami makecos ka ambarané kabatek antuk saktinnyané, sagét kanten saget tan kanten, sami ngungsi dané Sang Sugriwa. Wénten pandita sidi mantra, maparab Begawan Wisalagni, ida maputra Sang Nala, mijil saking pasepanidané, baag anggan dané, marambut api ngarab-arab. Sapamedal danè makecos ka ambarané, kadi Sang Hyang Surya kakantenang antuk para janané, ngungsi gunung Suélané. Daat sadia dané Sang Wenararaja Sugriwa, santukan katah para mantrin dané rauh, bacakannya sami, petang dasa pat diri, sami sakti-sakti, mamedek ring Sang Sugriwa. (Masambung...)
NB: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985
76
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Body Shaming
N
gawalék ukudan anak, kéto bahasa Baliné. Umpama: ngorahang cunguhné pésék, jantuk ngonjol, ngorahang mokoh, ngorahang selem kotot...pokokné ngorahang
paukudan anaké ané jelé-jelé. Diastu saja saja kéto, sing dadi sambat! Sing main-main, ancaman hukumané mabui lan pamidanda pipis ratusan juta! Mimiiih.... Mawanan tiang tusing bani ngaraos ngawag-ngawag, apa buin di sosméd. Buiiih... Ber mapelapan tiang komén. Apang tusing bakat ayahang di bui, utawi pipisé anget-anget bakat pesuang. Ipuan, Luh Nancy ngapelud potrékané di pisbuk. Mimiih... déwa ratu, gayané I Luh kerurakara! Tusing ja tiang bebéki, sakéwala buka sajané: Jantuk, perok, selem kotot, potongané derim glilikang, giginé matajuh buka duang ijas!
77
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
Mbééé... Tiang makeneh keras! Yén sing komén, bes timpal leket di pisbuk. Pepes saling jotin komén. Yén komén, apa buin koméné jujur, pastika suba orahanga body shaming. Béh mapelapan jani tiang komén, apang nyak lega I Luh. “Jegég Nyai Luh. Bancang rengkiang acekel gonda layu, pamuluné lemuh nyandat gading. Maimbuh kenyemé manis, giginé nyeridanta, isité ngembang rijasa. Pokokné tiang laik!” kéto komén tiangé maimbuh emoji mata jantung barak makeplos. Apang nyak viral, apeludané I Luh ento dumang tiang. Isinin tiang tulisan: Jegég Nyelolét. Mbééé... Viral potrékané I Luh! Tuni semengan, tiang juk polisi. Koné I Luh ngelapurang tiang dengan tuduhan: Pelécéhan dan membuat perasaan tidak énak! Ternyata, ngajumang masi pelih. Kalingké body shaming! Celekotokané.....
(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané
78
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
79
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
80
Suara Saking Bali
Édisi XXVII | Januari 2019
81