Majalah Suara Saking Bali Edisi 28

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

iii


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Daging Jurnal Lawat-lawat Barong Somi (IGA Dharma Putra) Wawancara Nyoman Tushti Eddy; Sastra Bali Postmodérn Satua Cutet Teken Pang Néken (I Madé Sugianto) 10 Luh Sulastri Bajang Luih Desa Tukad Unda (I Madé Kusuma Mahadika) Satua Terjemahan Ketut Linggih (Gdé Aryantha Soéthama) Drama AA (Putu Wijaya) Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Puisi Bali Puisi-puisi DG Kumarsana Puisi Érkaja Pamungsu Puisi-puisi Suplir Satua Masambung Lontar Kala Ireng (9)--I Madé Sugianto Subali Sugriwa (2) Gegonjakan Kélangan Jalikan (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Kamus Kamus

1

2 5

17 25 34 43 46 51 63 69 74 86 89


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Barong Somi Makejang anaké nawang ané madan barong. Kéwala kapah anaké nawang barong somi. Ané ngaranayang, ulian suba tusing nawang somi. Éngkénang nawang somi, tongos tumbuhné suba langah. Kéwala sing masih dadi melihang nyén-nyén, yén basang seduk tusing nyidayang ganjel aji angin, apa buin munyi angin-anginan. Yén ento bakat satuang, bisa malembad uli tanggu kangin kanti tanggu kauh. Yén dija kadén tanggun kangin-kauhé, masih tusing tawang. Idup acepok, liunan tusing tawang.

S

omi ento katik padi ané suba manyina. Dugdugang sominé, tegul aji tali, suun sambilang magambel aji bibih. Bur nong dug céng, bur nang ceng dug, dug ceng bur nong. Gambelan abarung

didiang nyidayang ngambelang. Biin dadi kempur, biin dadi kendang, biin dadi

2


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

klenang, biin dadi céngcéng, ento suba gaén anak ajak abanjar bakat gisi didian. Mesib nyak cara dagang saté, uli ngorok kanti ngajeng. Kéwala tusing kéngkén, ané buatang apang nyak pakedék pakenyung. Sing saling sikut ajak timpal, apa buin nyama. Sing ada ané ngalih-alih pelih, ané ada bareng-bareng ngalih peluh. Yén suba pesu peluh ulian mabarong-barongan, nyak luungan bayuné seger oger sadia rahayu. Kadén barong somi ento tusing ada? Kadén satua gaén-gaénan? Tusing! Barong somi ento seken-seken ada, ipidan kanti jani enu ada. Ipidan di cariké maplalianan barong-barongan, jani anaké maplalianan barong di kantor-kantor. Tapel barongé matané nelik, kéwala tusing nepukin apa. Kumisné jempé apang ngenah serem, majenggot lantang, isinin bunga sungéngé. Ngadén didiana paling serema, tusing tawanga timpalné liu ngelah tapel rangda ané sing kalah aéng. Makejang mesuang ané aéng-aéng. Kipek séngeh gelur-gelur. Anaké orahina mabalih igelan barong sing karuan tanjek, mara suryakin kadéna ulian demen. Ada masih ané soléhan tekén praginan barongé, ento tingalin ané mabalih. Yén kéngkén kadén, neked ané mabalih bareng kipak-kipek di sisin kalangan. Koné kuangan seken praginané ngigel. Tanjek batisné kuangan bayu. Angkihan praginané kuangan lemuh. Apa buin dugas ngumbak lantang, kuangan ngees biin abedik. Sajan uli pidan mulan duegan ané mabalih bandingang tekén ané ngigel. Yén suba baang ngigel, sing buungan maan timpugan montong jagung. Satuan baronge konden pragat, antosang malu buin kejep. Yén pidan kadén, maan ningeh satuan barong ané bisa masiluman. Di satuané, barongé ento masiluman dadi Pandung. Biasané Pandungé ané masiluman dadi Barong, yén satua ané jani, mabading abedik. Katutur-tuturan satuané ngorahang, ulian suba med koné dadi Barong pragat igelanga dogén, jani dot masih dadi Pandung. Pandungé maan tugas ngemaling ajian sakti walu naténg dirah. Tagtag-tugtug, sajan Pandungé ngamaling kasaktian, kéwala tusing kasaktian

3


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

walu naténg dirahé ané malinga. Kadatuan rajané padidi malinga, neked emasemasan panegarané bakat baana ngauk-ngauk. Dija kadén sepela emasé totonan jani, tusing ada anak nawang. Punggawa tanda mantri ané satia mélanin negara, paling ngalihin tongosné nyepel. Dikénkéné, bisa punggawané celepanga ka bui. Kéto di satuané, Barongé masiluman dadi Pandung! Ada paribasa Bali angkabin barong somi. Tegarang alih-alihin apa mirib tegesné. Tua-tuané tegarang takonang, rasané liu nawang paribasa Bali. Uli pidan kanti jani, koné ané tusing nyak malajah basa Bali cerik-ceriké. Ané tuatua sinah suba luih basa Baliné. Mara takonang, “Lakar kija Bapa Nyoman?”. Lagas masaut, “Bapa mau meli rabuk, pakék di carik”. Sing buungan kebriskebris kedék ningehang pasaut buka kéto. Koné basa Bali ento basa Ibu, miribang yén ada Ibu-ibu takonang aji basa Bali sinah lemuh baana nyautin. “Mémé lakar kija ento?”. Sajan lemuh pasautné, “Jangan naé kamu Mémémémé di arepan anak lén. Panggil Mamax gén. Jani lakar ka sablon ngecét bok”. Mimih Ratu Betarooo!!!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Sastra Bali Postmodérn

R

ikala diskusi sastra ring Per-

pustakaan Daérah Karangasem, 22 Juli 2018 sané sampun

lintang,

penulis

kacunduk sareng pangawi Nyoman Tusthi Éddy. Irika dané dados pembicara lan polih akedik nguningayang ngenénin indik sastra ring kahanané mangkin utamannyané sastra Bali modérn. Nyoman Tusthi Éddy wantah pangawi sané embas ring Dusun Pidpid, Kecamatan Abang, Kabupatén Karangasem, Bali, 12 Désémber 1945. Dané kuliah ring Fakultas Keguruan lan Ilmu Pendidikan (FKIP) Singaraja lan tamat warsa 1969. Dané wantah guru sané nyurat puisi, cerita péndék, ésai, kritik, nganggén basa Bali wiadin Basa Indonésia. Sasuratan dané kawedar ring

5


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

makudang-kudang surat kabar minakadi Bali Post, Kompas, Suara Karya, Horison, Basis, Warta Hindu Dhrama, Sarad, miwah sané lianan. Akéh ngamolihang penghargaan saking masesuratan sakadi polih piagam memajukan sastra Bali anyar saking Sabha Sastra Bali warsa 1999, piagam penatar sastra Bali modérn saking Dinas Pendidikan Karangasem warsa 2002, hadiah sastra Rancagé warsa 2004 antuk jasa, lan warsa 2009 malih ngamolihang hadiah sastra Rancagé antuk pupulan puisi Bali modérennyané sané mamurda “Somah (2008).” Niki wantah pinampén dané sané kaolah penulis.

Sapunapi kawéntenan Sastra Bali modérn-né mangkin? Mangkin wénten sastra absurd lan anaké ngenikaang nika postmodérn. Pidan sampun tiang nguningang yéning sastra Bali modérn sayan makelo pasti pacang keni pengaruh sastra Indonésia modérn. Napi sané ngawinang indiké punika? Krana sastra Bali modérn niki embas ngambil komposisi sastra Indonésia modérn. Sastra Indonésia modérn komposisiné utawi kulitné Indonésia, lan rohné Bali. Roh nika anggep tiang wantah basané. Nyilih komposisi ring sastra Indonesia, basannyané nganggén basa Bali, nika sané mangkin kabaos sastra Bali modérn.

Napi binané sastra Bali modérn dumun sareng mangkin? Yén indik, cerpén dumun sareng mangkin, yén mangkin ring téori sastra postmodérn wénten cerpén sané sakadi masatua sakéwala nénten masatua, anaké ngorahang, kénkén satuané né tusing karuan bucuna, kén bongkol kén muncuk. Mula kénten sastra postmodérn nika. Indiké niki keni pengaruh saking sastra asing antuk pengarang kapertama Hémingway (Érnest Hémingway) pengarang Amérika.

6


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Napiké wénten pengaruh, pangawi sané polos kakawiannyané taler polos punika taler sawaliknyané? Ten melah asané yén ngubungang kondisi psikis pegarang sareng kakawiannyané. Krana tiang manggihin wénten pengarang sané biasa, taat, nanging kakawiannyané absurd utawi sastra postmodérn. Minakadi Budi Darma, yén selehin saking jabatan, dané naanin dados réktor ring IKIP Surabaya, dané taler naanin ka Amérika kuliah ngrereh gelar doktornyané. Mangkin

tegarangin

wacén

Orang-orang

Blomington,

nika

sampun

postmodérn pisan, absurd.

Absurd nika sapunapi ring sastra Bali modérn? Absurd nika nénten ja masuk akal lan ten kena baan bongkol muncukné. Pateh sakadi cerpén kakawiané Supartika sané nénten kena antuk bongkol muncukné lan nika dados kanikaang absurd. Wénten sané nganikaang, ngawi sastra absurd, pangawi punika harus bani, wanén, lan wanén puniki kapanggih yén sampun demen dados penulis, nanging nénten ja samian sakadi punika.

Yén ring sastra Bali modérn ring kakawianné sira manten prasida kapanggih karya absurd punika? Anggén conto Pak Raka Kusuma. Pak Raka Kusuma dados guru, tiang uning kénkén ragana tertib, nénten taén melanggar, mapenganggo nginutin aturan ring sekolah, tiang sané polih dados kepala sekolahné pepesan melanggar ketimbang ragana. Yadiastun kénten, tegarang wacén cerpénnyané ring cakepan Bégal sané mamurda Musium. Cerpén nika ngaé biur, lan akéh sané patitakon lan langsung nakénin ragana, béh Déwa niki déréng masana nulis cerpén niki. Musium biasané pertanian, niki jeg sénglad sané tawah-tawah musiumanga, wénten musium bulu kéné bulu kéto.

7


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Nika sangkaning pangawiné wanén? Yén manut tiang nika boya ja sangkaning pangawiné wanén, nanging kréativitasnyané sané ngalimbak. Yén ambil tiang ring pinampén Lekra (Lembaga Kebudayaan Rakyat), pengembangan kreativitasnya meluas dan meninggi, nika ngawinang nglimbak. Wénten taler pangawi sané tertib sakadi Pak Putu Arya Tirtawirya, saking ngawit kantos ngalahin cerpénnyané tetep konvénsional. Ring teori mawasta inkonvensional absurd utawi absurd. Wau cerpén-cerpén kakawian Putu Supartika sané pangihin tiang sakadi punika. Yéning pangawi sané sampun lingsir sakadi Pak Manda wiadin Pak Sanggra cerpénnyané kantun konvénsional. Rikala tiang makarya resénsi cerpén Pak Sanggra, Tukang Gambar, pinaka sastra réalismé sosialis ragana takut. Nanging ten ngorahang ajak tiang, Pak Raka Kusuma sané nikaina indiké punika lan tekedanga ring tiang. Pak Sanggra jejeh antuké pak ngenikaang cerpén tukang gambaré realismé sosialis, kéntena Pak Raka ring tiang. Napiké pelih yén tiang ngenikaang sakadi punika? Napiké sangkaning realismé sosialis punika wénten kaitané sareng Lekra, Lekra berindikasi sareng PKI (Partai Komunis Indonésia).

Napi nika sastra realismé sosialis manut Bapak? Tiang wau-wau niki makarya tulisan indik sastra réalismé sosialis lan durung kirim tiang ka média. Sastra realismé sosialis nénten ja sastra Lekra kémanten. Yéning wénten sané makekawaian napiké cerpén, novél, puisi, mélanin anak tiwas, utawi anak sané polih perlakuan nénten adil, nika sastra réalismé sosialis. Sampunang jejeh. Réalismé sosialis nénten ja duwén PKI, nénten duwén Lekra, nika duwén sastrawan. Nanging Lekra sané ngimbuhin muatan politis lan muatan politis nika sané ngawinang anaké sané anti PKI jejeh.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Bapak sampun suwé dados pangawi miwah guru, wénten pengalaman ngenénin indik sastra ring sekolah sané patut kauningin olih kramané? Warsa 1972 tiang sampun dados guru ring SMA 1 Amlapura lan irika wénten tetelu guru Bahasa Indonésia. Sané dadua nénten tamatan Pendidikan Bahasa Indonésia lan tiang manten sané tamatan Bahasa Indonésia. Sané dadua nika pepes baanga munyi tekén kepala sekolahé, murid-muridé adi ten baanga pelajaran sastra, manggihin materi sastra léwatina. Tiang lantas ngusul ring kepala sekolahé, bagi dua manten, tiang ngajain sastra, ragana Bahasa Indonésia manten, jamné taler bagi. Kepala sekolah tiangé masaut, adi kénten? Mapecah dadosné bahasa Indonésia sareng sastrané. Tiang masaut, sepatutné mapecah, krana sastra punika boya ja basa biasa nanging seni mabasa. Yéning sané nénten ngerti sastra ngajain sastra pasti nénten ja lakar nyidaang.

Napi sané patut kauratiang guru sastra ring sekolah? Guru sastra mangda ngrereh buku-buku sastra. Mangda sampunang, jagi ngajahin bénjang wau makrébak-krébakan matakén, Layar Terkembang napi témané, napi pokok ceritané, pih celaka sajan nika, celaka pisan. Novél-novél lama tahun 30-an, guru sastra minimal mamaca lan ngerti, yén ten kénten ten nyidaang ngajain.

Yén manut Bapak, pangawi punika sepatutnyané sapunapi? Olah rasa nika dunia sepi, sampunang pisan ngarepang setata wénten anak ngoplokin, mabinayan sareng cabang olahraga. (sup)

9


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Teken Pang Néken Sakadi bungan pucuké maulet, ucem semuné I Ngurah Toni. Mara menék dadi perbekel suba liu nepukin wicara. Ulian bansos ia besus. Jejeh kena kasus. Apabuin aab jagaté jani, liu pejabat mabui ulian korupsi. Yadiastun tusing melikes pipis, pelih administrasi masih ngranaang mabui. Ia maan maca di surat kabaré, suba 900 diri kepala désa sajebag Indonesia makrangkéng. Ento makrana pelapan pisan ia magaé apang tusing kanti mabui ulian pelih administrasi.

10


Suara Saking Bali

M

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

asan pemilu cara janiné, angga DPRé cara nyawan ababin tuwun ka banjar muang désadésa. Saling paliunin ngaba pipis. Ada masemaya

ngemaang wantuan gong, seragam PKK, ngwangun balé banjar lan wantilan, muang menahin pura kantos sanggah pakomelan. Calon incumbent utawi angga DPR ané enu menjabat lan buin dadi calon suba ngelah modal. Bedikan mesuang pipis bandingang calon anyar. Calon incumbent tuwun mabekel proposal. Stémpel muang pisarat proposal suba kapragatang. Ané kajodi maan wantuan tuah nyaratang nekén lan ngidih tékenan prajuru, kelian adat, kelian dinas, perbekel muang bendésa adat dogén. Magarang calon legislatifé ngemaang wantuan. Cara Déwa nyekala karasayang calon DPR-é kerana nyidang nulungin kramané ngwangun di banjar muang di pura. Krama ané maan wantuan marasa mautang. Kramané tusing nawang, pipis ané sambehina ento tekané uling rakyat ané mayah pajeg utawi pajak. Kasarang baan nyambatang mamodal pipis rakyat. Pipis ané abana ento maadan hibah, lumrah masih kasambat bansos. Ulian bansos liu kramané di banjar macureng. Kerana tusing onyang sumuyub tekéning calon ané ngemaang wantuan. Sawiréh ada kramané ngelah paiketan panyaman tekéning calon lénan. Makejang dadiné ngagungang caloné padidi. Ento makrana sabilang pemilu setata ada kramané saling cureng, aget tusing kanti masiat. Lén pikobet kramané, lén masih kerebetan painehné Ngurah Toni. Suba uling abulan ia kepungin préman. Tatujonné apang ia enyak néken pertanggungjawaban proyék di cariké. Proyéké ento kawangun nganggon dana bansos. Dugas proyéké kawangun, tusing ada pasadok

11


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

tekén perbekelé. Tau-tau suba ada buruh magaé ngaé jalan usaha tani. Pundukan lan abing pundukan cariké kabeton. Disubané pragat, ada pegawai kabupatén ka kantor perbekel nundén Ngurah Toni néken pertanggungjawaban. Boya tusing demen maan wantuan, nanging laporan pertanggungjawaban lan kasujatian proyéké maimpas. “Tiang ten bani néken. Ampura!” ucap Ngurah Toni tekén pegawainé. Sasukat nulak néken, liu nak ngalih Ngurah Toni ka kantor désa muang jumahné. Tatujoné patuh apang ia enyak néken laporan pertanggungjawaban. Ngurah Toni tetep kukuh, tusing enyak néken. Ulian ento ia mapanggil ka kantor camat. Yadiastun camaté ngidih olas, Ngurah Toni tetep pageh tusing ngisinin pinunas camaté apang ia néken pertanggungjawaban. “Yadiastun pak camat ngetep jerijin liman titiangé ulian nulak néken titiang lascarya!” pisautné. Pak camat tusing nyidang ngomong apa. Pisarat Ngurah Toniné sanget pinehanga. “Lédangang bapak camat nulis ring kertas alempir niki!” ucap Ngurah Toni sinambi ngenjuhang kertas. Pak Camat sing bani nulisin. Marasa kablekak camaté. Aluh nulisin, kéwéh pacang nanggungjawabin. “Pak camat nulis abedik kémanten. Saya yang memaksa kepala désa menandatangani laporan pertanggungjawaban semu. Wusan nulis, téken raris cap. Pak camat purun? Yéning purun, titiang nyadia néken pertanggungjawaban bansos puniki!” Ngurah Toni tusing enyak néken laporan pertanggungjawaban kerana ada singsal di proyéké. Di kwitansi kacatri besi 16 tést, nanging ané mapasang besi 10 tést. Ia jejeh ada panuréksan ka proyéké. Sinah lakar maurusan ajak polisi lan kejaksaan kerana piranti proyéké tusing adung di RAB lan kasujatiané. Apabuin perbekel néken surat

12


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

bertanggungjawab penuh penggunaan anggaran. Ento mawinan ia saklek tusing enyak néken.

13 SSB/ Manik Sudra


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Préman tusing mempan, camat tusing mintulin, gegodané tusing marérén. Angga DPRD milu turun tangan. Ngurah Toni tetep kukuh. Cendekné tusing enyak néken satondén kwitansiné maganti. RAB lan kasujatian proyék di kwitansiné apang adung. Angga DPRD marasa jerih. Apabuin mula nawang Ngurah Toni idialis. Sing dadi tawah baan pipis. Prajani ngrincikang winaya apang nyidang ngalahang suwitrané ané mula saklek bangka uling teruna. Angga DPR lan Ngurah Toni dugas masekolah masuwitra leket. Telépon Ngurah Toniné mamunyi. Angga DPRé nelépon ngajakin matemu di warung. Tusing ngelah rasa sangsi, ia majalan ka tongos ané tujuhina. Di warung tepukina angga DPRé kadampingin bajang jegég. Ngurah Toni kasambut tur tundéna negak. “Yén di kantor ngorta pas formal, kanggoang di warung nutur apang santai,” ucap angga DPRé. Bajang jegég di sampingné lantas mukain bir. Lemuh limané nuruhang bir ka lumuré. Angga DPR lantas ningting lumurné tur nundén Ngurah Toni masih ningtingang gelasné. Lumuré kakaplagang. “Cis.” “Pidan dugas masekolah iraga sawai mamunyah. Banatan tekén nyama tugelan iraga matimpal. Rarad rérod ajak dadua, nganggur masih bareng-bareng. Sasukat paturu makeluarga iraga pasah. Icang itep ngayah di DPR, cai masih seleg maburuh. Lan uling jani buin raketang iraga manyama,” ucap angga DPRé. Ngurah Toni makenyem. Suba nawang sabuk timpalné, yén ada perlu mara inget manyama. Tusing cara dugas masekolah, sekadi manyama tugelan. Sakukat dadi DPR, suba malénan. Di masan pemilu mara inget matimpal kerana nyaratang dukungan. Mara maan nginem

14


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

bir duang gelas, munyin telépon angga DPRé mamunyi. Somahné nelépon tur nundén énggal-énggal mulih. “Rah, tugtugang malu minum. Ba kabayah. Icang mulih malunan!” Sekadi winaya ané suba karagrag, bajang jegég lantas nyalanang tugasné. Tangkejut Ngurah Toni kala liman bajang jegég ané nuruhang minuman ngusudin paané. Ngénggalang ia ngatépékang. Bajang jegég mapi-mapi ngadésem katulak. Gegané mula ngoda. Ia makenyem sambilanga nuruhang bir tur ka gelasv. Ngurah Toni nginem birné. Bajang jegég milu nimpalin nglonggong bir. Limané patigrépé. Munyiné alus manis ngrayu apang keneh Ngurah Toniné mangulayang. “Ayo bli téken laporan pertanggungjawaban ini. Nanti saya service sepuasnya,” ucap bajang jegégé. Ngurah Toni suba ngelah sipta gaénanga winaya tekén timpal DPRné. Ia mula kenyih ajak anak luh. Sing bani nepukin anak luh ngeling. Ia tusing bani nyakitin anak istri. Nanging unduké jani malénan. Bajang jegég ané nimpalin minum bir ngelah tatujon jelé. Ento ngranayang ia tusing mulih dugas timpalné mapi-mapi tundéna mulih tekén somahné. Sujatiné ia dot nawang, winaya ané rincikanga tekén timpalné ané dadi DPR. Jani suba seken tawanga winayan timpalné, nekaang bajang jegég apang ia lélor tur néken laporan pertanggungjawaban dana hibah. Disubané bajang jegég ento baah ulian lebihan nglonggong bir, Ngurah Toni ngojog kasir lakar mabayahan. Maimbuh nundén pelayané ningtingang bajang jegég ané bah di méjané. Map di sampingné apang kagampilang, tusing dadi ilang. Satondén magaedi, ia ngirim SMS ka timpalné.

15


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

“Suksma Yan, suba kal téken!” Wayan ngénggalang nyagjagin ka warung. Dapetanga bajang jegég ané tugasina nylémpang bah. Map di sampingné tusing ada tékenan Ngurah Toniné. “Nas bedag, uluk-uluka kai!” Ia lantas magedi tur ngojog ka umah pimpinan partainé. Ia nunas pikayun apang selamet nganggon dana hibah. Tusing madaya, Ngurah Toni

tusing

enyak

nululingin

déwékné

néken

laporan

pertanggungjawaban. Baas ampah dugas mesuang proyék. Marasa lakar aluh ngajak perbekelé kerana timpal raket uling masekolah. Yén laporan pertanggungjawaban tusing matéken, pipisné ulihang ka kas negara. Ia jejeh mabui. Ento makrana gagéson nglaporang tekén pimpinan partainé. Pimpinan partainé makenyem nepukin anggota DPRé ngejer kerana laporan pertanggungjawaban proyékné tusing matéken. “Gaé cenik to. Teken apang ia nyak néken!”

Wraspati Wagé Pujut, 24 Januari 2019

I Made Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”. Sané mangkin dané makarya dados Perbekel Désa Kukuh.

16


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Luh Sulastri Bajang Luih Desa Tukad Unda 17


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Rikala das rahina masundaran barak sundaran Ida Sang Hyang Surya, yan nirgamayang waluya panyingakan sang nandang sedih ulangun, irika suaran paksiné, saling saurin ring carang taruné sareng timpal-timpal ipuné magirang-girangan. Luh Sulastri magébras bangun saking pesaréan ipuné, sekadi kadundun antuk suaran ayam sané makruyuk, kalih suaran paksiné ngucaci tan papegatan, makeciri kawéntenan jagaté sampun rahina. Sadurung medal saking pesaréan, Luh Sulastri nénten lali mecikang pesaréan ipun, ngedengang sapurai, tur sarung galeng sané mepludunan. Metolihan ring adin ipuné sané mesaré ring balé bedawanan kantun pules geris-geris. Kala punika ranis kedundunin adin-adin ipuné sané mewasta I Latra sareng I Jatra. Jatra, “Latra bangun mai dong atoang mbok ka peken, barengin mbok ngaba dagangané.” Sapunika baos Luh Sulastri. Duwaning sampun geginan ipun, sebilang semeng lunga ka pasar maadolan wohwohan kasarengin olih adin-adin ipun ngerereh pengupa jiwa. Sajawining wohwohan taler ipun ngadol sanganan Bali luiré: begina, bekayu, kiping, miwah sané siosan. Sesampuné rauh ring pasar Luh Sulastri marakang dagangan ipuné kasarengin antuk adinadin ipuné. Akéh anaké metumbasan, wénten numbas wohwohan, sanganan inceg ipun ngadolin. Lega pisan manah ipuné.

A

din ipuné sané mawastra I Latra meburuh dados tukang suwun adolan ring pasaré. Adin ipuné sané alitan nyarengin mbok ipuné madolan. Sujatiné mémén ipuné

sampun ngawonin sedaweg Luh Sulastri kantun ngeranjing ring SMA kelas I. Bapan ipuné malih ngerereh somah, mawanan Luh Sulastri nénten kerunguang tut nénten sida ngelanturang sekolah, amung tamat SMP, duwaning nénten maduwé biaya jagi naur biaya sekolah. Napi malih adin-adin ipuné samian usan ngeranjing kelas 5 SD. Mawanan mangkin ipun menyama sareng tetiga

18


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

nénten ngitung pekaryan, napi ja kekaryané ambil ipun saking meburuh ring pasar, kantos dados tukang umbah ring pisagan ipun. Luh Sulastri sejawining seleg ipun ngambil karya taler masebeng pepatutan, sada tegeh, pemulun ipun kuning langsat malih maduwé suara jangih. Maduwé ipun radio alit asiki 2 band setata ipun ngontak lagu sané majudul “Matahariku” sané kagendingang ring Agnes Monika. Kealitang pisan suaran radioné sambil ipun maadolan. Sesampuné sayan tengai kekerasang suaran radioné, ipun taler sareng magending, saih akidik suaran ipun sareng Agnes Monika. Mawanan ringkala sampun uwud pasaré, sepi anaké metumbasan dagang-dagangé keibur ring Luh Sulastri duaning angob ring suaran ipun jangih pisan, nulad gendingang sané kegendingang ring Agnes Monika, duaning punika idolan ipun. Jalarané punika mawanan para trunané sané wénten ring pasar ngedotang Luh Sulastri, taler truna-truna sané wénten ring désan ipun ngedotang. Nanging Luh Sulastri nénten pisan maduwé manah mendra puput éling madolan sareng adin-adin ipuné ring pasar sebilang semeng. Radio kalih band setata gandong ipun saha ngontak lagu-lagu utamané lagu Matahariku. Kantos apal ipun ring gending punika. Sedeken nemonin pasaran, kala semeng wau Luh Sulastri nyekolang dagangan ipuné, kasiab ipun wénten jeritan: maling...! maling...!! maling...!!! Raris mabyayuan dagangé tur mabaos: dija lakuna...! Dijalakuna...!! Gisiang, juk énggalang, sapunika bebaos dagangé uyut Saking doh kanten Mén Cablek meguyang ngetaktak, sada manulamé “mimi déwaratu dadi dagangan iangé onye kujang jani nyén bebeki, corah makeneh jelé nelahang dagangan kainé.” Melisah Mén Cablek ngeling. Luh Sulastri gelis nyagjagin tut matakén “kenapa mémé dadi ngeling, “dagangan méméné onya abedik sing masisa, panteta, tidika kin malingé,” sapunika pasaut Mén Cablek. Luh Sulastri raris ngelut Mén Cablek mabaos, “tenang malu mé lan laporang kén Mantrin pekené apang tawanga, dumadak ja dagangan méméné buin tepuk makejang,” sapunika baos Luh Sulastri.

19


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

20 SSB/ Manik Sudra


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Ring ajahan rauh Mantrin pasaré sada mabawos nganggén bahasa Indonésia, “ada apa ini ribut siapa buat gara-gara di pasar ini!" Mantrin pasaré siteng gedé tegeh matungked bangkiang. "Ada maling pak. . .! Maling pak. ..! Dagangané Men Cablek telah ilang.” Sapunika wénten dagangé nyautin. Mantrin pasaré bengong kipak-kipek tan maduwé kanda “tenang dogén malu buk mani donga tepuk.” Mantrin pasaré ngeraris ka genah nyané matugas. Mén Cablek kadandan ring Luh Sulastri lemet maselésoan riantuk kesiab dagangan ipuné telas ical. Sesampuné rauh ring tengahing margi kapanggih Luh Jelidra sada ipun mabaos bangras, “ih Lastri kar ija ajak nyai Mén Cablek jak buka lubak mabulu siap nyai, goban nyainé dogén jegég mabet ngelah laksana luung keneh nyainé jelékan kin bikul ngupinin lantas ngutgu.” Sapunika baos Luh Jelidra ring Luh Sulastri. Luh Sulastri nénten mangetang bebaos Luh Jelidra wantah kenyem anggén ipun nyautin. Luh Jelidra iri ring Luh Sulastri riantuk Luh Sulastri maadolan lais ring pasar truna-truniné akéh sané ngedotang. Mawanan Luh Jelidra ngéka daya mangda Luh Sulastri miyegan sareng Mén Cablek tur truna-trunané usan ngedotang Luh Sulastri. Sujatiné Luh Jelidra sané ngemaling dagangané Mén Cablek ka genahang ring ampik umahné Luh Sulastri. Daweg Mén Cablek kagambel ring Luh Sulastri Luh Jelidra mabaos ring Mén Cablek, “ih Mén Cablek apang mémé nawang nah ané sujatiné nyemak dagangan méméné sing ja lén tuah I Sulastri, gobané dogén polos kenehné aéngan tekén akah palm solahné cara bikul ngupinin laut nyegut. Jalan buktiang delokin umahné ada apa sing dagangan méméné ditu.” Sapunika bebawos Luh Jelidra sambilang ipun majengking. Mén Cablek raris mamanahmanah tur matakén ring Luh Sulastri, “Luh apa saja buka raosné I Jelidra nyai nyuang dagangan méméné?” “Mék ngujang mémé ngeraos kéto ajak tiang, tiang sing ja buduh mé Iakar ngelah keneh ngemaling, atepung miber sing ada keneh tiyang kéto lamun

21


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

mémé sing percaya jalan delokin sik umah tiyangé.” Sapunika baos Luh Sulastri sambilang ipun ngeling sigsigan. Gelising cerita, Mén Cablek, Luh Sulastri sareng Luh Jelidra sampun rauh ring umah Luh Suiastri, kesiab Mén Cablek ngantenang dagangan ipuné wénten ring umah Luh Sulastri. Mén Cablek bingung tur gedeg ring Luh Sulastri saha mat-bat, “ih Luh sing medaya mémé tekén nyai, dadi nyidayang nyai malingin mémé.” Luh Sulastri alon-alon ipun mabawos ngetél yéh matan ipuné ngeling, “mémé tiyang bani sumpah sing pesan tiyang maan nyemak dagangan méméné mirib ada jelema ané misunaang tiyang, ben iri hatin kenehné tekéning tiyang apang tiyang jak mémé miyegan.” Wau asapunika bawos Luh Sulastri Mén Cablek bengong kadi matutang baos Luh Sulastri. Nanging Luh Jelidra malih manes-manesin mangda uyut. Liang manah ipuné polih misuna Luh Sulastri. Mén Cablek nénten banget manjangang duaning dagangan ipuné sami sampun kapanggih. Tan caritanan sasampuné kapanggih dagangan Mén Cableké, lega pisan manah ipuné Mén Cablek tur malih maadolan sakadi sané sampun-sampun. Sapunika taler Luh Sulastri malih maadolan sabilang semeng kasarengin antuk adin ipuné. Radio alit kalih band tan mari kabakta ring Luh Sulastri. Rikala pekené uud Luh Jelidra malih mamanah nyengkalén Luh Sulastri mapilabi ngambil dagangan I Jotongan jagi kagenahang ring dagangan Luh Sulastri. Wau makiré ngambil rauh I Jotongan katara Luh Jelidra sedekan munduhang sabun, mi sedap, odol dados akranjang. Irika I Jotongan nyerit maling...! Luh Jelidra kantos babak belur, yén nénten gelisan rauh mantrin pasaré ngamanang Luh Jelidra sinah ipun besak besuk katigtig olih dagangé. Mén Cablek uning ring kawéntenané Luh Jelidra sampun kabakta ka kantor polisi olih Mantrin pasaré, ngeraris ipun majarin Luh Sulastri indik kacorahan ipun Luh Jelidra saha Mén Cablek ngidih pelih ring Luh Sulastri. Luh Sulastri kangen ring Luh Jelidra indik ipuné kabakta ka kantor polisi. Sasampuné Luh Jelidra katangkep kawéntenan pasaré aman adung sasami dagang saling

22


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

tulungin saling ajinang dagangan. Luh Sulastri lega manah ipuné maadolan sambilan ipun ngontak radio miragiang lagu-lagu. Ring sapunapiné ipun nurah magending tur goyangan Agnes Monika. Kasuén-suén Luh Sulastri sayan lincah dados tanggun bawos ring pasar, duaning dueg ipun manyama braya madué bakat magending. Rikala ipun magending sami dagangé lega kaibur. Tan kauningin ring Luh Sulastri wénten ngerekam indik ipun magending, saha kapotrét kabakta ring ménéjer musik Bali ring Dénpasar. Anggob ménéjer musik Bali Dénpasaré miragiang suaran Luh Sulastri malih solah ipun magending pantes tur pangus pisan. Kadudut manah ménéjer musik Dénpasaré jagi ngarauhin genah Luh Sulastri. Rikala wénten ulang tahun Bali hotél ring Nusa Dua raris kaundang Luh Sulastri jagi kaajak pentas ring hotél punika. Rikalaning ménéjer punika rauh ring genah Luh Sulastri, Luh Sulastri nénten pisan nyak nyarengin magending riantuk merasa ring déwék jadma désa tuna kaweruhan. Sakéwanten dagang-dagangé ring pasar ngangsokan pisan tur jaga nonton musik sané kasarengin ring Luh Sulastri. Duwaning ménéjer musik punika sarat ring Luh Sulastri mawanan Luh Sulastri nyak nyarengin magending. Dagang-dagangé masuryak lega duaning dagang buah-buahan jagi dados panyanyi. Tan caritanan Luh Sulastri sampun magending ring Nusa Dua sareng kru penyanyi ring Dénpasar enggang penontoné ngantenang igel-igelan kalih goyangan Luh Sulastri kadulurin suarannyané jangih masaih sareng Agnes Monika. Ngerengkeng penontoné, “né ja cocok adanin Agnes Monika Bali,” wénten malih ngawewehin adan ipun Sulastri Monika. Sasampun usan ipun pentas yén saking dija rauh wartawan Bali Post, Nusa, Manggala, tur matakén nganggén bahasa Indonésia, “selamat malam buk Sulastri bagaimana perasaan ibu setelah menyanyi, suara dan gayamu dipanggung bagus banget!” Luh Sulastri klingas-klingus kimud mabawos “ya biasa saja pak.” Wénten malih wartawan matakén, "buk Sulastri apa pekerjaan anda sebelum terjun sebagai penyanyi?”

23


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

“Saya dagang buah pak,” sapunika bawos Luh Sulastri, kedék ngakak wartawané ha... haa... haa... betul-betul salut saya seorang pedagang jadi artis penyanyi top. Malih wénten wartawan matakén saha motrét, “Ibuk las seandainya ibu jadi penyanyi apakah masih akan jadi dagang buah?” “Ya masih pak karena dengan buah-buahanlah saya jadi begini,” sapunika bawos Luh Sulastri. “Ya sudah cukup...! cukup...! cukup!" Sapunika rawuh ménéjer musiké saha nandan Luh Sulastri karanjingang ring mobil méwah tur kaanter ipun mantuk. Bénjang pasemengné malih ipun maadolan woh-wohan ka pasar sareng adin ipuné sarauh ipun ring pasar dagang-dagangé sami ngerunyung nyalamin ipun “selamat Lastri...! selamat Lastri...!" Wénten ngemaktaang koran saha mabawos Lastri né menék di koran nyai, hebat nyai, tong medaya nyai, dadi penyanyi sapunika dagangé maktaang ipun koran Manggala, Bali Post, Nusa, bek poton Luh Sulastriné ring ajeng. Sapunika Luh Sulastri kasub ring Bali kantos kenjel ipun ngrauhin undangan magending sabilang hotél, kantor-kantor, kampus-kampus, cutet sabilang wénten acara musik Luh Sulastri dados bintang tamu. Inggih asapunika kawéntenan Luh Sulastri saking maadolan woh-wohan ring pasar kantos dados penyanyi kasohor ring jagat Bali. Suksma.

I Madé Kusuma Mahadika, magenah ring Karangasem

24


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Ketut Linggih Wastan ipun Wayan Kerug. Warsa 1974, turis Jepang sané sedek ngwéntenang panuréksan penyakit tanaman nuduk ipun ring kubu réot sisin bangketé. Duk punika ipun kantun raré mayusa dasa warsa. Wau pisan katinggal padem mémén ipun, malarapan matimpi-timpi bobot pakaryané ring bangket sané kakaryanin néwék. Tepengan punika Ketut Linggih, bapan ipun, malih ngantén tumuli magingsir ka désa tiosan. Wayan Kerug kaupapira dadong ipuné sané tua tur sakit-sakitan. Antuk kawéntenané kadi asapunika metu édalem i tamiu Jepang, nuduk ipun raris kabakta ka Jepang.

25


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

D

iastu Wayan Kerug wit Bali, sué ring Jepang mawastu kaanan ipun banget matiosan. Bungkulan ipuné alit, bok sosoh, paliaté sada layu, waluya mijantenang sang ngeton,

Wayan Kerug jadma Jepang tulén. Nénten wénten sajeroning sikian ipun sané presida nyihnayang ipun jadma lndonésia suku Bali. Yukti-yukti Wayan Kerug sampun dados Maéda. Munyin ipun ri kala mapajar tulén jadma Jepang. Antuk tamiu Jepang sané nuduk, Wayan Kerug kawéhin pakaryan nabdab genah masesanjan Dorono Sato ring Provinsi Wakayama ring Jepang sisi kelod kangin. Sapunika taler wisata air ring tukad Kumano sané ngelintangin Provinsi Nara, Mie, Ian Wakayama. Sering Maéda néwék makta perahun ipuné sané alit, sepisanan dados pangénter turis. Ring pakilitan ipuné Maéda kasub pinaka pangutsaha sané sugih kémawon saderana. Ring wulan Agustus pikolihan ipun kantos satus yuta rupiah. Nuju raina becik Maéda ngénter pangutsaha wisata Asia Pasifik sané ngwéntenang

patemon

ring

Osaka.

Pamileté

ngwéntenang

sesanjan,

ngelinggihin jukung ring tukad Kumano. Unteng tetujoné gumanti presida nabdab wisata air saha wewengkon ipuné dados genah masesanjan sané ngulangunin. Sampun raina wus pamileté majengan Maéda ngenampekin sinalih tunggil pamilet saking Indonésia. “Nawegang, Bapak sané maparab Surya Atmaja?” Maéda matakén banban, sada ngangsehang. Akéh basa Bali sané engsapang ipun. “Patut. Tiang Sura Atmaja.” “Saking Bali?” “Patut. Bapak naenin ka Bali?” “Tiang sué ring Bali. Tiang gumanti wit Bali.” “Manut pawedar Bapak wit Jepang sané maparab...”

26


Suara Saking Bali

SSB/ Manik Sudra

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

27


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

“Akihiro Maéda. Patut, tiang warga Jepang, kémaon mémé bapan tiangé Bali. Tiang saking Kedéwatan. Bapan tiangé mawasta Ketut Linggih. Bapak uning?” “Akéh sané mawasta Linggih ring Bali. Yéning I Gusti Agung Linggih pangutsaha wisata arung jeram ring tukad Ayung tiang uning. Ragan danéné ébuh, pangadegé nyempaka, cerawisé tebel.” Maéda mangsegan ajebos, mainget-inget. “Durung sumeken antuk tiang napi I Gusti Agung Linggih sané baosang Bapak bapan tiangé. Méweh pisan ngrambangang antuk suéné mapalasan. Sampun lintang kalih dasa warsa.” Sang kalih raris masilur alamat. “Yén tiang polih galah ka Bali, Bapak jagi télpun tiang,” Maéda masemaya. Dangan antuka Maéda ngrereh Wisata Arung Jeram Bali Natural Storm drebén I Gusti Agung Linggih. Rauh ring lobi hotél Maéda polih brosur utsaha wisata air sané kasub punika. Kasarengin sia diri turis Amérika, Maéda ngemiletin wisata arung jeram ring tukad Ayung sané kaénter antuk Bali Natural Storm. Selantang pamargi ka genahé ngawitin, méweh antuka ngwaliang déwék ipun dados Wayan Kerug. Nénten sida antuk ipun ngélingin wit taruné sané maririg ring tepin marginé. Sapunika taler kawéntenan marginé cupet lékaklékok tur bolong-bolong. Rauh motoré ring Désa Kedéwatan. nénten pisan sida antuka ngélingin désa palekadan ipuné. Salantang margi sané panggihin ipun warung-warung seni, papan penunjuk ngrereh vila ngangobin ring duur réjéngé. Ring dija wit léciné ageng-ageng sané dumun maririg asri ring sisin marginé. Makiré ngawitin wisata arung jeram, durung rumasa déwék ipun gumanti turis ring tanah palekadan. Sajeroning manah, ipun mautsaha molihang gatra indik I Gusti Agung Linggih. Napi ké bapan ipun kantun maurip. Ring dija genah pecak kubun dadong ipuné riin. Maéda bingung, dados samian matiosan? Kawéntenané puniki sané banget ngawinang ipun rumasa tan

28


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

wénten malih paiketan ring Désa Kedéwatan, diastu désa punika tanah palekadan ipuné. Ri tatkala perahu karét pinaka serana wisata arung jeram sampun katragianang, wénten anak lanang, cerawisé tebel, mamargi nedunang ring réjéngé. Raris mararian abosbos ring ajeng para pamileté. “Atur sukseman titiang majeng ida dané sami. Bagia manah titiang ida dané sampun presida nagingin manut atur pangundang titiang. Dumogi sajeroning ngemiletin sesanjan arung jeram ring Tukad Ayung puniki sida ngemolihang wit pangaptiné sareng sami,” atur I Gusli Agung Linggih nganggé basa Inggris. Maéda ngawitin purun narka, puniki janten I Gusti Agung Linggih. “Ayung, tukad sané ngulangunin. Titiang saking Bali Natural Storm pangawit nemu genahé puniki. Titiang pangutsaha arung jeram kapertama ring Bali. Pradé ida dané ngemiletin sesanjan sané aturang titiang malih abosbos janten pacang ngaksi kaasrian Bali sepanjang tukad puniki. Saparitingkah i wanara ngelanting ring taruné ageng, grojogan toya sané gumanti pakaryan Widhi ngulangunin wiakti pakantenané salantang pamargi kirang langkung pitung kilométer. Titiang sayaga nyantos pangrauh ida dané ring genahé masandekan, sapisanan majengan ngiring Ida Pedanda sané sampun kajana loka muput upacara agama ring Bali.” Maéda bengong. Mogi-mogi Gusti Agung Linggih wantah bapan ipuné. Diastu akedik rumasa wénten sesamén ring paripolah bapan ipuné riin. “Kémaon bapan tiangé Ketut Linggih. Yan anaké niki Gusti Agung Linggih. Sang kalih janten nénten pateh,” mapineh-pineh Maéda. Anget sunaran suryané semengé punika ngelintangin selagan daun-daun taruné kaoyag antuk i wenara sané pakecoscos. Tan dumadé ngawinang pakeburbur i kukur sané wau matinggah. Ring batan grojogan toyané rombongan raftingé mararian. Turis Amérikané tedun ka tukadé mabiayuhan. Ipun macarida kadi alitalit désané, mapotrét maliang-liangan, magobagan toya sareng timpal-timpal ipuné.

29


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Maéda ngenampekin pangénter turisé sané sapisanan dados juru dayung, duk anaké punika malinggih duur batuné. “Ragané wit Kedéwatan?” Maéda matakén. “Mémén tiangé saking Kedéwatan. Kémaon bapan tiangé saking Ubud. Nampek. Kirang langkung tigang kilométer saking Kedéwatan.” “Sampun sué makarya ring Bapak....” “Bapak Gusti Agung Linggih. Nggih, duk utsaha rafting puniki kakawitin.” “Pak Gusti taler saking Kedéwatan?” “Patut! Dané sinalih tunggil sané pikolihanné kalintang becik. Dumun pak Gusti tiwas. Duk wénten turis saking Australia ngajak ngawitin utsaha rafting puniki dané sugih.” “Ragané janten uning jeronné pak Gusti.” “Patut. Maéda san taler pacang uning. Malih abosbos i raga katamiu i rika. Jeron danéné ageng, becik pisan. Sekadi puri! Dumun sadurung sugih parab dané boya ja Gusti Agung Linggih. Kémaon Ketut Linggih.” Maéda tengkejut. Anak lanang macerawis tebel sané nyambrama rombongan raftingé wau bapan ipun. Sakéwanten Maéda tan rumasa pariangen napi malih pacang matimbang wirasa sesampuné palas kirang langkung kalih dasa warsa. Nénten pisan ipun rumasa pinaka anak alit sané dumun matilar mangkin mawali malih. Sajeroning manah, ipun wantah turis. Beratan manah ipun pinaka jadma Jepang katimbang Bali. Rumasa Kedéwatan désa palekadan ipuné, Jepang pinaka nagari sesumbungan ipuné. Rauh ka Bali boya pariangen ring tanah palekadan. I riki ipun rumasa wong dura negara, menawi malarapan kawéntenané nguni duk ipun kantun raré tan sida kapanggih malih. Nénten pisan presida kacunduk ring sinalih tunggil timpal-timpal ipuné riin. “Napi mawinan Ketut Linggih ngentosin parab?” “Boya ngentosin parab. Ngunggahang wangsa! Ri antukan mangkin sampun madrebé. Minab tiang taler pacang sapunika. Ri antukan sampun sugih

30


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Ketut Linggih nambehin adan ipuné ring ajeng antuk Gusti Agung. Ketut sané dumun kaicalang.” “Napi sané gumanti kaaptiang sajeroning indiké punika?” “Ketut Linggih mangkin dados anak ménak. Kasuén-suén yan drebéné nincapang malih, wangsané taler pacang ngunggahang.” “Napi ké punika?” “Gusti ring ajeng kaicalang, kagentosin Agung Linggih. Malih pidan janten dados anak ménak mateges Anak Agung.” “Napi indiké punika jaga kaangkenin antuk warga désané?” “Sané nénten ngangkenin janten wénten. Kémaon yan Gusti Agung Linggih sampun kalintang sugih janten kaangkenin. Atur warga désané pacang magentos dados Ratu Anak Agung. Sapunika taler para pakaryané sami.” “Ragané taler sapunika?” “Janten! Pangupa jiwan tiangé wamah i riki. Yan tan satinut janten kausanang. Ngrereh karya turah mangkiné méweh pisan.” Maéda mangsegan. Ipun bengong salantang pamargi rombongan raftingé ngungsi genahé masandekan. Nénten naen kapineh kulawargan ipuné pacang ngunggahang wangsa. Bapan ipun marep sébet mupulang kasugihan gumanti presida dados Anak Agung. Purin I Gusti Agung Linggih wiakti ngangobin ring duur réjéngé. Jelanan miwah kusén nyané sami maukir. Ayam-ayam kurungané kagenahang marérod ring samping kiwa tegak gelung kuriné. Akéh paksi kagantung ring bucunbucun wewangunané. Wit cempaka, sawo, getas, katata becik pisan wastu pakantenan natar puriné asri. Doh ring betén kanten toyan tukadé ning, batunbatun nyané makedép katibén sunaran surya. Gusti Agung Linggih nyambrama tamiuné sané rauh. Sami katuran malinggih ring kursiné ngajengin méja panjang sané katata apik tur resik pisan. Ring tanggun méjané, kanten anak lingsir malinggih. Rambut Ian rawéné putih, panjang. Manut Gusti Agung Linggih anaké lingsir punika Ida Pedanda.

31


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Sadurung tamiuné ngawitin majengan Ida Pedanda nguncarang wéda mantra. Turis Amérikané seneng pisan. Akéh sané mapotrét ngiring Ida Pedanda. Ngantenang indiké kadi punika Maéda bingung. Sasuén ipun ring Jepang nénten naen kamanah pakibeh désan ipuné kadi mangkin. Sayan tampek ring genah Gusti Agung Linggih, sayan rered manah ipun mijantenang padéwékan. Ipun gumanti Wayan Kerug, sané janten sampun padem yan nénten polih piolasan tamiu saking Jepang. Né mangkin nénten pisan wénten manah ipun socapan ring bapan ipun. Minab bapan ipun taler nénten naen renga sapariindik Maéda, sampun padem napi kantun maurip. Rumasa gamang pertiwi Kedéwatané ring batan telapakan batis ipuné. Tan pitaén ipun sakit ati majeng saparitingkah I Gusti Agung Linggih. Ring manah ipun mapajar, “Tiang masih pangutsaha. Indik kasugihan tongos tiangé joh di duuran tekén bapa.” Kémaon becik pisan antuka nyingidang sakit atin ipuné duk Gusti Agung Linggih ngenampekin rombongon turisé sané pacang mawali ka hotél. “Pinunas titiang, dumogi sajeroning ngemiletin sesanjan arung jeram mapikolih bobot pangaptiné, paripurna, dados temon-temon sapenyenengan ida dané sami,” baos Gusti Agung Linggih sinambi nyerahang kartu nama. Maéda ngambil kartu nama saking dompét ipuné, raris kaserahang ring Gusti Agung Linggih. “Maéda san taler madué utsaha wisata air ring Jepang? Becik pisan! Yan wénten galah, bénjangan titiang jagi rauh merika. Pradé wénten tamiun titiang malancaran ka Jepang jaga utsahayang presida masesanjan ring tukad Kumano nganggén jukung Bapak," baos Gusti Agung Linggih sinambi ngelon kartu Maéda. Ten pisan rumasa ring kayun dané, sané ngiring mabebaosan wantah okan dané marep. “Titiang ajerih, genah titiang ring Jepang nénten manut pikayun tamiu duéné,” masaur Maéda.

32


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

“Ah! Sampunang ngandap sapunika. Boya ké panegara Jepang sampun kasumbung, ngangobin ring jagaté?” “Ring Jepang titiang tan presida ngrauhang Ida Pedanda. sané nyarengin tamiuné ri kala ngarepin boga. Napi malih ring genah ngangobin kadi niki.” “Oh! Indiké punika nénten méweh! Yan Maéda san sampun sugih, akéh madrebé roang, pangayah. janten dangan antuk pacang dados Gusti Agung. Sekadi

titiang!

Sapunika

taler

yan

madrebé

paratisentana

wenang

ngunggahang Gusti Agung ring ajeng parabé soang-soang. Sampunang ajerih sami pacang kapangguh yan i raga sampun sugih. Napi malih sawates ngrauhang Ida Pedanda. Dangan antuk!” baos Gusti Agung Linggih sinambi makenyem. Maéda malih bengong. Ring tengah bisé alit yukti-yukti tan presida antuka ngemanahin pariindiké sami sané sampun ngelintang. Duk turis Amérikané maulapan tangan ring Gusti Agung Linggih, Maéda nerawang. Paliaté doh ka marginé beneng ring arep bisé ngawitin mamargi. Waluya ngipi, salantang margi ten pisan kapanggihin wit léciné ageng-ageng sané riin marérod asri ring sisin marginé. Akihiro Maéda utawi Wayan Kerug sekadi boya sedek ring tanah palekadan ipuné. Ring manah ipun, Wayan Kerug sampun padem, pertiwi Kedéwatané sampun musna.

Gdé Aryantha Soéthama, Wantah sastrawan Indonésia sané embas ring Bali, 15 Juli 1955. Dané kakenal sangkaning akéh makekawian minakadi cerpén, novel, miwah ésai indik Bali. Gde Aryantha Soethama polih penghargaan Kusala Sastra Khatulistiwa kategori Prosa, antuk cakepannyané sané mamurda Mandi Api, warsa 2006. Satuané ring ajeng pecak ipun mamurda “Sekarang Dia Bangsawan”, kabasabaliang antuk DG Sayang Putra.

33


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

AA 1

Umah lawas gelah AA. Caloné gipih ngorahang kamelahan umah lawas ané gelahanga tekén AA kapining anaké ané lakar meli uli Singapura.

CALO: Ajin umahé ené sujatinné tuah 50 yuta. Wiréh di betenné ada arta brana tetamian uli jaman VOC, ajinné menék sanget gati dadi 3 M. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Telung miliar? CALO: Anaké ané lakar meli teka uli sajebag Indonesia. Makejang marebut nagih meli umahé ené. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Tiang uli Singapura. Tiang ngaba pis konten 4 M. tegep apa sing? CALO: Cobakin gén. Beli umahé ento, Bos. (AA, ané ngelah umahé, pesu)

34


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

AA: Rahajeng tengai. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Rahajeng tengai. Tiang uli Singapura. Makeneh meli umah Bapaké. AA: Suksma. Nanging ampura. Ipidan saja tiang makeneh ngadep, wiréh ajinné suba 3 miliar, sing payu adep tiang. nunas ampura tekén ané uli joh teka mai mabuaka lakar meli tur nawah sambil ngaba pis konten. Umah tiangé buung maadep. Ampura dahat. (Anaké ané lakar meli lénan makejang mrotés) ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Orahin tiang apa ané makada! Bapaké sing ngelah tanggungjawab nang abedik! Bapaké nguluk-uluk! AA: Sinampuraang, tiang buung ngadep sing ulian nyeh mayah persénan. Seken, sing ada kéto. Ané ngranaang tiang buung ngadep wiréh mara gati petuélingina tekén paranormal ané ngorahang umahé ené sing dadi adep. Yén kanti maadep, kulawargan tiangé makejang lakar camput. (Anaké ané lakar meli makejang tur caloné makaonya ané nyagerang maan persénan, sayan uyut, gelur-gelur mrotés) CALO: Cipoa!!! (AA macelep. Calo ané nawahang umah tekén anaké ané lakar meli uli Singapura ka arep) CALO: Tenang! Tenang! Sing patut iraga maksa Pak AA apang ngadep umahné. Ento hak azasinné.

35


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

(Protésé sayan nyangetang. Buin ada nyabatang batu. Anaké ané uli Singapura ento macelep ka betén méjané. Caloné ento gedeg. Ia ngaud golokné.) CALO: Wéé, nyén ento nylémpar aji batu?! I Alung ento? Endas bedag (nemah misuh aji raos kasar) ALUNG: (uli sisi) Sing, Bli. Alung nu jumah! CALO: Awas! Yén cai makejang pengkung lakar bangkaang celekotokané! Jani sing jaman I Jampang buin, tawang! Mentang-mentang suba merdéka, ngéndahngéndah cai makejang! Awas! (Calo ané ngaba golok ento ngédéngang kakembangan silat gelahné) CALO: Makaad cai makejang! (Makejang bubar. Anaké ané lakar meli ané uli Singapura ento angob) ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Suksma! You save my life, Jero! Nyén jalemané ento makejang? CALO: Ané nagih meli umahé ené, panes-panesina tekén para caloné ané nyeh kélangan persénan. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Sakéwala yén umahé ené buung maadep kénkén men? CALO: Né Indonésia,Bos. Makejang dadi atur. Belanda lan Jepang ané kabinawa senjatané nyidaang baan ngatur apang nyak makaad.

36


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Artinné, umahé ené payu adepa? CALO: Ada pis ayuta? ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Tiang ngaba cék. CALO: Cék ento rerambangan di Bank. Yén di paambiaran pipis. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Antiang malu! (Anaké ané lakar meli ané uli Singapura nuréksain kantongné, laut mesuang dolar) ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Né dolar Singapura, ada sawatara ayuta rupiah. (Caloné nyemak pipisé ento laut ceguta) ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Dadi cegut? CALO: Apang tawang asli apa palsu. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Asli? CALO: Sing tawang. Tiang lakar ngrumrum Pak AA. Nyidaang apa sing, pipisé ené hangus lascarya? ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Lascarya.

37


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

CALO: Yén Pak AA nyak mai buin, to artinné séket persén umahé lakar adepa. Buin skeet persén kanggo you, kénkénang ngoréng apang nyidang. (Caloné macelep ka tengah umahé)

2 (Buin kesepné caloné pesu buin. semitané bingar, laut ngojog anaké ané lakar meli ané uli Singapura ento) CALO: (Sambilanga ngijepang paningalan) Apa orahang aké. Di Indonesia makejang dadi atur. Lautang négo pedidi Bos, aké ngantiang di warung. (Calo magedi. Buin kesepné pesu AA. Ia nolih maidehan. Di subané tawanga suung, ia ngajakin negak anaké ané lakar meli ané uli Singapura ento) AA: Rarisang negak. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Umah you lakar adep aji kuda sujatinné? AA: Ipidan seket tali, Om. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Jani lakar adep aji kuda? AA: Aji lima miliar sing adep tiang. ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Yén aji dasa miliar kénkén? (AA makesiab. Ia ngindayangin ngrawatang dasa miliaré di sirahné. Nanging sirahné sing nyidaang nyajarang liun angka nolé.)

38


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: (Sambil ngédéngang cék) Yén cumpu, né cék, lakar tulis jani. (AA bungeng. Muané pesu peluh. Uli joh, caloné ngédéngang jempol tur maang tatengger apang anaké ané uli Singapura ento maang galah AA makeneh) ANAKÉ ANÉ LAKAR MELI: Oké Pak AA, maraosan malu ajak pianak somahé. Tiang masi lakar nélpun pianak somah tiangé apang mataki-taki yén payu meli umahé ené. Tiang pamit malu akesep. AA: O, lautang. (Anaké ané uli Singapura ento ngojog caloné. AA nu bungeng, laut ia ngaukngaukin Nénéng, kurenané) AA: Néng. NÉNÉNG: (masaut uli tengah) Kénkén, A. AA: Mai malu! (Nénéng pesu sambilanga nyingal pianakné ané nu manyonyo) NÉNÉNG: AA ngaukin Néng? AA: Negak. (Nénéng negak)

39


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

AA: Anaké ané lakar meli umahé uli Singapura ento nawahin umah iragané aji 10 miliar. baang apa sing? NÉNÉNG: (makeneh) Pipis dasa miliar tegep anggon meli carik, A? AA: Bih! Tegep pesan. NÉNÉNG: Sisané nu dadi beliang montor anggon ngojék? AA: Sisan pipisé liu! NÉNÉNG: Liunné akuda, A? Nu tegep anggon meli sampi? AA: Nu. NÉNÉNG: Anggon nganténang pianaké buin pidan di subané panumayané ngantén? AA: Tegep pesan. NÉNÉNG: Liu pesan pipisé. AA: Sisané nu liu. Anggon meli umah buka ené liunné satus nyidaang. NÉNÉNG: O, kéto? Umahé ené dadi maal gati, A?

40


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

AA: Wiréh dibeténé ada arta brana tetamian jaman VOC NÉNÉNG: Ais, seken ada arta brana ento? AA: Seken gati-gatiné. Yén sing seken dija ada unduk anak bani nawah kanti 10 miliar! (Nénéng bungeng. Muncuk nyonyonné kedenga uli bibih pianakné ané suba masaré) NÉNÉNG: Dadinné, seken aaa A, ada arta brana di betén umah ragané ené? AA: Seken gati-gatiné! NÉNÉNG: Padahal Nénéng tuah ngipi. Ngipi buin acepok, ngudiang anaké makejang ané teka mai ngugu? AA: Yén sing seken ada, masak anaké ento makejang ngugu, buina, kanti ada bani nawahin aji 10 miliar. NÉNÉNG: Yén kéto ajin arta brana di betén umahé ené lebihan tekén 10 miliar. AA: Yén buat ento pasti gati. Yén kuang tekén ento masak ada ané bani meli aji 10 miliar. dadinné, kénkén jani? NÉNÉNG: Aruuuh, yén kéto da suba adepa. Yén adep dong pocol iraga.

41


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

AA: Béééh, dadi sing adep?! NÉNÉNG: Bin pidan dogén, amun tawaha lebihan tekén ajin arta branané ané ada dini, mara adep. Nyeh di subané adep nyesel déwék. (Nénéng magedi. AA maanggutan. Anaké lakar meli ané uli Singapura teka, gancang tindakané) AA: Ampura, buung adep tiang, Om. (Ya suud AA ngraos kéto batu numpel sirahné. Ia ulung sonder maaduhan. Nénéng pesu jeritjerit ngelut kurenané) NÉNÉNG: AA!! (Madingehan munyi uyut ruyu makalé. Makejang caloné ané ngoping reraosané ento gedeg tan kadi. Laut makejang tan parérénan nyabatang batu. Anaké ané uli Singapura ento nabengin Nénéng.)

3 (Umah lawas AA. Buin atibané. Nénéng nyingal pianakné ané masaré.) NÉNÉNG: Umah tiangé samben gredega. Tiang ajak raréné ené selamet. Nanging I Bli mati sabata aji batu. Caloné makejang ngrudeg sing nyidaang nemalangin. Jani ajin umahé ené menek dadi 20 miliar. nanging tetep lakar sing adep. Soalné bas maal. Pipis 20 M liu gati. Krana sing tawang pipisé anggon gena, nyeh nyanan bingung sing karu-karuan.

Terjemahan bébas IDK Raka Kusuma. Sumber 100 DRAPÉN

42


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Gitanjali 1 Nénten naan malang selediang I Ratu sikian titiangé, sara lédang kayun I Ratuné. Lumuré sané latuh puniki, busan-busan masatang I Ratu, busan-busan taler dagingin I Ratu.

Ngelintang ring bukit miwah lebahané, baktan I Ratu sulingé sané alit puniki ngiringang, ring ipun setata kepica sarin kidung sané ngulangunin. Keni embanan tangan I Ratuné sané nerus, benyah encak sampun antuka seleng gargitan manah titiangé, raris kepit kecap sané nénten keni antuk titiang ngaturang.

Swécan I Ratuné sané dahat agung, kepica ring sikian titiangé, lungsur titiang antuk buntut titiangé sané nista. Bénjangan taler duké dumun, setata I Ratu mepica, tur setata taler wénten embang sané ugi kedagingin.

2

43


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Pét titiang nikain I Ratu ngaturang sarin kidung, satmaka benyah sampun manah titiangé antuk gargitané, tonin titiang raris warnan I Ratuné, matan titiangé ngembeng-ngembeng antuka.

Sekancan sané letuh miwah sané sisip ring sikian titiangé, benyah-encah dados sarin kidung sané ngulangunin, raris atur baktin titiangé ngebatang kampid ipuné, sekadi paksiné sané dahat gargita mekeber megat segara agungé.

Uning titiang, I Ratu arsa ring sarin kidung titiangé. Uning titiang, sangkaning dados juru kidung, tampek antuka titiang ring I Ratu.

Sangkaning antuk tanggun kampid sarin kidung titiangé sané kebat jimbar, keni antuk titiang ngembanin cokor l Ratuné, duké dumun nénten pisan naan merawat-rawat ring manah titiangé.

Kepunyahan antuk gargitané ngaturang sarin kidung sané ngulangunin, lali antuka titiang ring sikian, I Ratu keni aturang titiang Sewitran titiangé, sané yuktin ipun wantah Sesuhunan titiangé.

3 Ratu Sesuhunan titiangé, nembé titiang uning ring I Ratu nguncarang sarin kidung. Bengong kedalon antuka titiang miragiang.

Bungah sarin kidung I Ratuné nerangin jagat. Taksun sarin kidung I Ratuné peseliwer ngebekin ambara. Gemulak ning sarin kidung I Ratuné ngembakang kempetané sami tur setata ageng embahan ipuné.

Meled pisan manah titiangé jagi ngaturang sarin kidung ngiring I Ratu, sekéwanten nénten sida antuk titiang mekemikan. Memanah titiang jagi matur,

44


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

sekéwanten nénten sida atur titiangé bencah ngembanin sarin kidung I Ratuné; antuk érangé, gelur-gelur raris titiang nyebak. Imih, Ratu Sesuhunan titiangé, manah titiangé impus I Ratu ring mingmang tampus sarin kidung I Ratuné sané nénten memuncuk nénten mebongkol.

4 Suksema sariraning urip titiangé, sikian titiangé jagi sétata empun titiang mangda nerus nirmala, duanlng titiang uning, emban-embanan l Ratuné sekadi toya, ngembanin sikian titiangé mekukud.

Titiang jagi setata ngedohin sekancan sané nénten patut, duaning sampun uning titiang, I Ratu sampun patuté, sané ngenjit suar budiné ring suksema sariran titiangé.

Titiang jagi setata ngampad kenistané ring manah titiangé, tur ngupa pira baktin titiangé mangda nerus kembang sekadi sekaré, duaning titiang uning, I Ratu melingga ring suksema, sariran titiangé sané nirmala.

Megimeh titiang ngelinggihang I Ratu ring sekancan lampah titiangé, duaning titiang uning, I Ratu sampun sané ngicénin titiang bayu jagi ngaturang lampah.

(masambung...)

Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

45


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Puisi-puisi DG Kumarsana SSB/ Manik Sudra

46


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Kasmaraning Paksi Paksi punyah puun uluh sunia buka nyaksiang taru majéjér di bucun telagané langité engketan belus ulian ambuné kabebelan sunaran masunar galang ané sinah makeber nekepin surya ulap lan saru

ngilang gremeng Angin ngisis nakep keneh rikala ia dengeh nyengéngét gelayah-gelayah nekepin kendel, ngengkebang kenjel di pangapiané nganti kelés kampidné buka katih nigtig keneh pasaréan anyar, dadi ulian néwék mangipi dadi-ké?

Kaborbor kasmaraning, njadsad galang ulian pangipian tuh maboya-boya kanistayang

paksiné koné ala ayu pajalan paksi.......!? ilang puun kasmaraning abu sang paksi angen gelu gelu sadina-dina

47


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Paksi Sebet Galang Kala Sahananing dinané runtag ané ngukupang ujan kalawan api bayuné milu runtag ngudiang koné kiapé lantas ngelekas bega nyujuh pangipian ane sukeh baan alihin tresna, angené ené ngancan mucuang panganti nganti: tibanan paksiné ngancan joh makeber ngindang di bucun langité mengkeb di bucun sayong ngencebang wirama gela tusing ulian med-wadih, uduh lawatan sané-sinah kalara-lara rompod sesapiné kenjel maangkihan ngepungin kampid abesikan tastas kenjel ngantiang lan ngenceg di bucun kayuné cerik ané kepeh di selat sebeté nu masé ngewarnain abet, mabelatan baan keciwa malajah ngipi sambilang ngedum keneh di rong petengé ané lénan

: dija tongosné medem?

paksi buka nyancang keneh wiadin nyedsedin iwas tiwas kenehé lara ngalungin pengawak atiné sané gulem, plaibin angin aketélan wacana nyabran sangsara nyikutin keneh inguh paling apan uyang paling ngepungin rasa maboros baan kendel tusing nyangkétang keneh nekedang ring awak adiri tusing taén neked: nyén buin nampi? kalaning kala lebuh

48


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Ngrimik Bes daat sajan kenehé kadirasa ngebaca palet sinah buin ilang, buin sinah..... kenehé katurah pangawi awi ja sing pedas katudan di poloné kebut kebut uug buka tendasé lengar lebian utang tusing ka tias tiasin buka geginané ané songeng Punggit..... guminé punggit!!! tusing pragat baan ngundukang sabilang semeng metékin nota rumus bungan pipis bank tusing pragat baan ngundukang ngancan peteng metékin faktur tusing mabayah kenehé ja mula kebat kebit idupé pragat gemuh ulian utang céléngané suba maempug nyalig telah tas-tas makejang buka tendasé nyamplar

49


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Smara Boya Ja Uji Coba Smara luhé boya ja smara uji coba néngél dini ditu lan ilang sekitan-kitan luhé buka ngasanin yéh mata sebet likad di keneh buka pejalané serasa ngenjek dui duh maaduhan kejeb lantas ngélkél kedék di durin bli ngéngkénang bli lakar masatia, janji seidup-semati ngambar langit galang, nanging bayuné karasa gulem di durin bliné ngengkebang tiuk ya mangan tusing, puntul masi tusing nanging karatané lamun nebek uli duri ngranang bli jejeh mimih

Léréng Péngsong, 2018

DG Kumarsana Embas ring Dénpasar lam magenah ring Lombok Barat. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Lombok Post, Suara NTB miwah sané lianan. Cakepan sané sampun kamedalang luiré Komédi Birokrat, Kabinét Ngajengit, Senggeger, miwah Mata Dadu.

50


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Istimewa

Puisi Érkaja Pamungsu 51


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1820 Linggih méru ring gegering agra kembar Masahsah malumbaran Kagelut réjéng anyar Kori agung tumpang solas Makodi sarwa satwa tantri Atep menyuksuk Saking suku ka mudra ulu

Ramayana carita Munggah ring lawangan Masunar prada mas Agung pangadegan Ring madyaning utama jero agung

Bingin ngrempyak ngungkulin Akah tegteg mangatut paras Nyakra dilahing surya

Kori manyujuh Candi kurung makereban Candi bentar Prasada bebaturan Nyihnayang wibawa Stana Rudrapati Mahadéwi

Dénpasar, Désémber 2018

52


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1820 #2 Jaba jero agung Odah manyuwun bakti Nampa sarining aci Makamben tenun

Makinyah Negak masila nyongkok Katimpalin kurungan Di kalangan desané Di samping wantilan genteng tiying Matumpuk kalih Marawat Saking potrékan Walandakrama

Dénpasar, Désémber 2018

53


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1849 Silih tunggil panglingsir Jegjeg nyeleg modeng capil Kapotrék Walanda usil Di tengah réjéng selem mapilpil Masayuban bagas tuh mabunga kantil Nyledét manlektekang Mangarepin aor gumi

Di duri Dresta kuna jegjeg madeg Tetaman Bhatara Hyang Linggih Hyang Ayu Luwih Méru tumpang solas mawastra putih Mawates pagehan batu Rumaket sutindih Maka unteng jiwaning bembengan agung sajlijih Hredaya krama lingga kembar masih

Dénpasar, Désémber 2018

54


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1900 Padang batu Masambeh ngias natah désa Adung masapuh bias

Punggawa Hindia Walanda Ngawilangin krama désa Nudukin sén gulden Mangisinin catu-catu kau Neltelang baas jinah Katurang ka balé agung Ngenjek titi gonggang Ngengkebang awak ka angkul-angkul

Dénpasar, Désémber 2018

55


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1917 Gejer gumi Maoyodan tan pagisi Koyeg makocok Sendi pageh mangraksa saka Mangukuhang raeb duk lumutan

Linuh! Linuh! Linuh! Tatanduran mel matikasang urip Buk makupuk ngaliput muncuk gelung kori agung Lantas… Mudra lung kapunggel Nunceb manyumbah pratiwi Kairing sampih-sampihé embad

Linuh! Linuh! Linuh! Gunung Tuluk Biyu runtuh Buwahan Abang Érawang kelem nyungklem Salikur krama Érawang malaibang jiwa mwang pralingga Purana wedalan Ratu Aji Arkajacihna Mategtegan masayuban Sagilik-saguluk adung Nekeh manampingin Sinaratakrama Ring purwaning Bukit Sampian Wani Ngawangun ngrajegang pahyangan Kasengguh Batur Kanginan

Dénpasar, Désémber 2018

56


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1926 #01 Ri kala Badrawadamasa Basuki Nadi Taksaka Raja Peteng libut magejeran lindu Hyang kodal malonan Medal saking madyaning lingga Makeplug solas lubang Toya api barak ngakak medal Maliah…. Ngisinin bembengan catu Hyang Mami Ngingsah ngeseng sarwa né entasin Mangan candi linggih Hyang Siddhi

Panjak alit kocap karauhan Ucap-mangucap toya mwang api Tan pagugu! Panjak agung pada guyu Lantas ipun macebur Ngalangi ring klebutan api Kebus bang tan parasa Nénten mapas ngeninin pati Cihna siddhi manik cintamani

Dénpasar, Désémber 2018

57


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1926 #02 Rarud…! Rarud…! Tikeh tedung kapondong Palawah gendér katanggung Maninggalin tanah palekadan Nyujuh muncuk pundukan jaran Pati kaplug Ngentasin geger Bubung

Panjak ngelidin pati Ngalahin natah réjéng anyar Ngalahin gelung kori paras Ngalahin kroya Batur wayah Mangantungang urip Nyliksik ketélan prani

Dénpasar, Désémber 2018

58


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1926 #03 Batun sendi bhatari tedun Kasarengin bogolan Welandapraja Ngingsir ngiring pratima pralingga Bhatara Kawitan Bendé pusaka Ngélingang Hyang Aji Purana Kasungsung mangiring genahé degdeg Madunungan Ka natah sendi aji Matitipang urip Ring genah landuh Bayu (ng) Gedé

Dénpasar, Désémber 2018

59


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1926 #04 Mencar tan pajaring Krama manyatur désa tan pairing Agni api sampun manadah telah Ilang umah ilang pahyangan Asah mangisinin catu agung Ngalekah makedus Badeng sumawur Tan pacingak desané wayah Maurug! Ilang! Katundung! Ngalahin kung

Dénpasar, Désémber 2018

60


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1926 #5 Dina kalawan dina kentasin Bayu (ng) Gedé Pralingga pratima kalinggihang Krama tan putus ring hyang Mangelarang usaba Cihna bakti Mataki-taki Jagat landuh Geni agung tan malih runtuh Dayuh, dayuh, dayuh…

Dénpasar, Désémber 2018

61


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Batur 1926 #6 Kéngkénang madaya? Mel pondok suba telah Kija ngalih pangupajiwa? Kasuna bawang maurug benyah (Tan pasaut Dunungan sepi tan pasuara Wantah andus gunung sané kantun madusdus mampehan Mangiket sayong-sayong putih dingin Nimpalin awu mwah bias ngingsah maulehan Welérang medal agung ring madya danu Danu gadang, danu kuning ngawarna yoni)

Ngalu! Danuh Tanaya madolan tan pajaran Danawakrama mencar ka dura désa Utara daksina Purwa pascima Tan pawates

Dénpasar, Désémber 2018

Erkaja Pamungsu alumni FIB Unud, lan magenah ring Bangli. Mangkin makarya dados wartawan Pos Bali.

62


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Puisi-puisi Suplir 63

SSB/ Madé Saja


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Lingsir Wengi Kagiat suaran sayongé makilit Sunar sang hyang wulan kakaput Asuné tan pegatan nyalung magraung I Kedis tuutuu mengkeb ngelingeb I Sagsia jerih sambilanga mangintip “duh pakulun, hanung maha suci, sun abdhi rumaos, panga abdhi dumogi kakesreg”

Tabuh pangundang kala bhuta Tan sida maosang antuk rasa Suarané nungal ring muncuk layahé Saking bhuana alit Anerus maring bhuana agung

Mih déwa ratu Angrangsuk maring ragané si anu Ngeling maguyang Kedék ngangkak

Pinaka pangundang Tan dados malegéndang Napi malih nantang Lan jani waliang Sambilang ngrastitiang.

64


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Janji Masan jani masan majanji Hidupé lakar luung koné buin mani Yén suba milih caloné niki

Munyiné manis kéwala madui Janji tinggal janji Nak liunan munyi Sakéwala tusing mabukti

Né alih Sasai madasi kéwala tusing korupsi Harus jujur kéwala tusing penghancur Tusing begbeg pules kéwala apang luwes Tusing ngelamun kéwala apang membangun Tusing kasar kéwala apang medasar Tusing gengsi kéwala tepat ken janji

Sing dadi majanji yén tusing mabukti Bisa- bisa johin widhi Ngemasin mati.

65


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Dharmaning Adharma Ulian iseng minehang Anggén panginget lan lanturang

Dampalan kayuné ukirin Inargamayang lan sukatin Incepang tur uripin

Dharmané kasub ring gumi Misaratang tuah ento di hati Titi pamargi né patut katami Minab adharmané tan kaurati

Lan jani seken pinehang Rahwana satata kapelihang Ulian nyalanang laksana sané iwang Kasengguh kaon tan patut margiang Ngamaling somah tusing kagelahang

Tusing ké bisa nyekenang Laksanané né kaon ngawinang kaajumang Rahwana ngeling maguyang Pelih acepok ngaranayang Dharmané kayang jani tusing kaingetang Laksana luungé tuah kakutang Né kaon jani satata kaingetang

Laksanan sang Rahwana sekenang

66


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Rwa bhineda tan kapalasang Anggén bekel malaksana sakayang- kayang.

Semeng Rikalaning endag sanghyang surya Manuké maswara girang Ipaksi maswara humung Kecaskecos tan rérénan Sami ngardi ngulangun Napi malih sekar gadung Taler sekar cempaka Ruru tiba angin Swaran brahmarané nyeliuk mangimbang Palemahan Baliné Ngiring jaga sareng sami Palemahan Baliné sané sutrepti Dumogi setata santi.

67


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Ia Ragané tanpa rasa Sané nguripang ia Ngarasayang sané tan marasa

Pabuat laksana margiang Anggén bekel sekayang- kayang Agamané patut tekekang

Sastra luwih pakardin sang wiku Kukuh gamel iku Wiadin tuah aselem kuku

Tepuk kéwala tusing ada Dharma dogén tusing sida Yén jati lakar kapaica Nelebin sang mraga atma Marga nyujur nirwanam

Suplir wastané sujati I Wayan Suparwita.

68


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Lontar Kala Ireng (9) Patih Suramadu mlaib ka tengah alasé sambilanga naenang sakit. Kaukud awakné sakit buka kacakcak. Tumbén jani ngarepang anak sakti mawisésa. Sebet lan jengah kerana jerihang teruna cerik. Ada kenehné ngwalesang sakit ati. Muan teruna cerik ento suba pingetina sajan. Neked di tengah alasé, Patih Suramadu lantas nylélég di bungkin punyan kayuné gedé. limané tengawan ngisi basangné ané sakit kena jagur. Kebus bara rasananga basangné.

69


Suara Saking Bali

K

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

imud manahné mabalik ka puri kerana ngaba tatu. Petengé jani lakar nginep di tengah alasé. Mani semengan mara lakar ka dusun, sambilanga nakon-nakonang balian

sakti. Disubané seger tur maan pangiwa mara ngitungang ka puri. Ajian pangiwa lakar anggona ngwalesang sakitné tekéning teruna cerik ané ngalahang di pasiatan. Ngancan sebet papineh Patih Suramadu kerana pocol nyanggol bé di pangoréngan. Bajang jegég suba nyelemeh, liman lan batisné suba mategul, cara mamula kedeléné kuangan najukang dogén. Maselselan Patih Suramadu, yén sing misi ngigel sinah bé di pengoréngan suba bakat canggol. Jani makejang pocol, maimbuh sakit kalah macentokan kawisésan. Tangkejut Patih Suramadu ningehang céléng alas maguwék. Tinglis tingalina céléngé bah di arepné. Pedang tembus di baong celéngé. Ngejer Patih Suramadu ningalin ada anak majalan ka tongos céléngé bah. Teruna cerik ané ngalahang déwékné di pasiatan ngabut pedang uling baong céléngé. Makemiah pedangé dugas susutina tekén terunané. Prajani nyagjag tur nyelémpoh di batis terunané. “Ampurayang titiang jero anak lanang, sampunang pademanga titiang. Titiang nunas urip, pianak titiang kantun cerik-cerik di puri. Samaliha tan paguna yéning jero anak lanang ngmatiang titiang. Banggiang titiang maurip tur nebus dosan-dosan titiangé,” pinunas Patih Suramadu, nylémpoh di batis terunané. Gedé Merta tusing nyautin. Ia tusing demen ningalin anak muani nyampahang anak luh. Apabuin marikosa anak luh. Ia lantas nyemak céléngé tur pesu uling alasé. Tusing ngranguang Patih Suramadu ané ngidih urip tekéning déwékné. Nepukin teruna cerik di arepné magedi, Patih Suramadu ngelah keneh jelé. Jani galah nempahang sakit ati. Jani galah melah ngwalesang kalah di pasiatan. Patih Suramadu ngunus keris, pacang ngebogin. Mara uku ngentungang

70


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

kerisné, prajani makraik katulung-tulung nganti mongkod punyan kayu gedé. Ada samong di sampingné sadia nyagrep. Samongé gancang mongkod punyan kayu nguber Patih Suramadu. Patih Suramadu ngidemang mata kerana samongé ngancan paek tur nyagrep batisné. Sarasa ngipi Patih Suramadu. Tusing sagrep samong. Mara kedat, tepukina teruna cerik ngabut pedang uling bangkiang samongé. Patih Suramadu tusing juari tuwun kerana teruna cerik ané uku géboga nulungin déwékné. Disubané teruna cerik mekad ngaba céléng, mara ia tuwun uling punyan kayuné. Marasa aget, kerana tusing mati sarap samong. Marasa liang, enu maurip, enu ada galah lakar ngwalesang tatuné. *** Di sisin kubuné, Gedé Merta murak celéng ané bakatanga di tengah alasé. Pilihina di iga-iga lakar tunua. Luh Cablek nulungin munduhang saang. Disubané saangé mapunduh mara ngidupang api. Pandan Arum milu nglebengin bé céléng di sisin kubuné. Suba masa seduk kerana uling tengai tondén ngajeng. Aget dugas kayeh di pancorané nepukin woh-wohan, ento anggona panganjel. Satondén kalahina ka tengah alasé, Gedé Merta nujuhang telabah tongos manjus. Ngenah sajan Pandan Arum tusing taén magaé. Giging tanganné dugas nusukang kayu ka ebéné. Maimbuh makejingan kala nyigit ebené. “Aduh kebus,” ucapné alus. Gedé Merta makenyem ningalin. Ia nyaihang ajak déwékné dugas mara pesu uling puri. Makejang giging kerana di puri suba biasa nampi ané pragat. Liu anak ngayahin. Nanging disubané puriné pralaya, aji lan biangné séda, Gedé Merta murang-murang lampah nylametang raga. Kairing olih panjak ajiné, Ki Dukuh, ka pasraman Gunung Bayur. Di pasraman, ia nunas ajah tekéning Kaki Séngkok. Dugas malaib uling puri, kaukina Gedé Merta, peséngan sujatiné Jaya Kumara. Sebet kenehné Gedé Merta rikala inget aji lan biangné séda, puriné tusing magantulan karejek olih Déwi Kali lan sisia-

71


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

sianné. Di pasraman ipun maan ajah-ajak welas asih, tusing dadi ngwalesang sakit ati, tusing dadi iri, apabuin ngwalesang jengah kerana puriné karejek. Kaki Séngkok ngajahin apang bisa las, nerima titah Hyang Widhi. Gedé Merta ngémpos isin bé céléng, upin-upinina lantas kaserahang ajak Pandan Arum. Kimud Pandan Arum nerima, nanging teruna bagus di arepné seleg nanjénin. Pandan Arum nerima sada makenyem. Jaen karasayang bé céléngé. Kalah para bilawa utawi juru rateng di puri ngaé ajeng-ajengan. Yadiastun tuna basa genep, nanging iga céléng matunu jaen sajan. Tumbén jani Pandan Arum ngrasayang jaen. Tan pakimud, Pandan Arum ngwales teruna bagus di arepné. Tanganné sané alus ngémpos isi, ngupininm, tur majengin Gedé Merta. Kimud Gedé Merta, tur nyledét Luh Cablek di sampingné. Luh Cablek ngerti lantas ngejoh uling tongos gustiné. Pangakuné nyemak yéh ka tengah kubuné. Disubané Luh Cablek magedi, Gedé Merta lan Pandan Arum tan pakimud saling ngesopin. Bunga-bunga tresna tumbuh di pakarangan ati teruna teruniné. Sunaran bulané galang. Bunter bulanné pinaka saksi. Gedé Merta lan Pandan Arum ngancan paek. Saling dengneng. Gidat teruna teruniné atep. Ada rasa anget di ati. Ada rasa ané tusing biasa. Rasa ané kéwéh baan nuturang. Das bibih matemu bibih, énggalan Luh Cablék labuh ngaba yéh pesu uling kubuné. Batis Luh Cablek slimputan kerana paningalanné kumuh nyledét gustiné asih kumasih. Gedé Merta lan Pandan Arum lantas nyagjagin. Luh Cablek sing nyidang bangun. Batisné lih. Gedé Merta lantas ngapunin. Runtag bayuné Luh Cablek kerana ada teruna bagus ngusudin batisné. Alus karasayang tanganné. Ngancan ajum Luh Cablek, ngancan usak atiné Pandan Arum ningalin panyeroanné. Marasa kuciwa kerana Luh Cablek kasayangang. “Aaa, Gusti Ayu, éh Iluh pasti ilik o?” Luh Cablek nyandénin. Pandan Arum prajani muané mamarak. Kimud candénina buka kéto, yadiastun ngakuin ada rasa cenidra.

72


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

SSB/ Manik Sudra

73


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

“Aduh,” Luh Cablek makraik. Batisné maklepot. Mara ingan rasananga batisné. Bani jani nindakang di tanahé. “Yén majalan, da lédap paningalanné,” ucap Pandan Arum tur magedi ka tengah kubuné. Luh Cablek makenyem. Gedé Merta masi makenyem. Girang kerana Pandan Arum urati tekén déwékné. Tumbén jani Gedé Merta ngrasayaang liang matemu anak bajang. Maimbuh mara kacunduk ngrasayaang rasa ané tusing biasa. Rasa edot ngelahang. Rasa tan makita mapasahan. Makita saling ayahin. “Bengong!” Luh Cablek minjulin. Gedé Merta makenyem. Nugtug Luh Cablek ka tengah kubuné. Ditu lantas ia nyambatang lakar nugtugan pajalan ka Pasraman Gunung Batur buin mani semengan. Ia nundén Pandan Arum lan Luh Cablek apang masaré, apang seger bayuné menék gunung. Gedé Merta lantas pesu, nyambatang sirep di sisi. Sayaga nyaga apang paturu selamet rahayu. Tusing joh uling kubuné ada alas madurgama. Liu baburon galak. Singa, macan, lelipi, muang memedi ada di alasé. “Titiang jejeh bli, deriki kémanten sirep. Beli baduwuran di plangkahané, titiang ajak Luh Cablek betén matatakan klangsah,” pangaptin Pandan Arum. Gedé Merta makenyem. Tusing nyautin lantas magedi pesu. Tingalina uling kubu, Gedé Merta ngidupang api. Negak di samping apiné sambilangan ningalin bulan purnama di ambarané. (masambung…)

74


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Subali Sugriwa (2)

K

acrita ring jagat Lengka sapenyeneng Ida Sang Prabu Rawana, panjak-panjak ping kalih jagat tepi siringé sami pada jejeh. Napi mawanan sapunika, sawiréh kasaktian

Sang Prabu Rawana kasub ring guminé, saking panugrahan Ida Betara Girinata. Metu kayunné Sang Rawana mangda nénten wénten ratu sané luihan ring ida, ring indik kagungan, kawibawan ping kalih ka becikan puri, punapi malih ring indik kasaktian. Kaling ké pacang ngungkulin kaluihan Sang Rawana, kéwanten saih, ida nénten lédang. Punika awinan Ida Sang Rawana sering lunga nglelana ka dura negara, makeber ring ambarané praragan. Ida mula mapakayun nyelehin dija wénten ratu sakti mawisésa kapireng, tan pariwangdé pacang kagebug, kasiatin, kajarahin saisin purinné. Mawanan ngeb

75


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

malingeb watek para ratuné sami, tan purun ring kasaktian Sang Prabu Rawana. Kayun angkara murkané, mamurti ngwetuang laksana nyapa kadi aku. Sedek rahina anu Sang Prabu Rawana kenjekan lunga nglanglang buana ring ambarané. Tan dumadé rauh ida ring duur gunung Sunia Pringgané, genah Sang Subali matapa. Kala punika puncak gunung Sunia Pringga punika kakantenang daat ngulangunin pisan, santukan kakaput antuk sayong tipis. Téjannyané mawarni-wami, malih kapayasin antuk kilatan tatit sané ngulapin. Mercuné pasliwer ring ambarané, ring duur Sang Subali ngregepang tapa semadi. Sedeng becika pisan Sang Subali duk punika kaicén olih para déwatané panugrahan sané mawasta Aji Pancasona. Ring sampun puput Sang Subali polih wara nugraha sané daat mautama, jag tan pantara Sang Rawana nyander genah Sang Subali mayasa. Sesampun tedun ring ajeng Sang Subali, Sang Rawana angob nyingak paripolah sang tapa, sarwi ngandika bangras, ”Ih kadén gelah apa ané mayasa dini, baan prabawanné ngangobin pesan. Dong bojog ko matapa maprabawa luih buka kéné?” Kala punika Sang Subali kenjekan nglesuang yoga, sawiréh wau polih panugrahan Aji Pancasona, raris ngandika, ”Yéh cai raksasa, apa binanné patapan manusa, raksasa, muah bojog, wiadin sarwaprani lénan. Nangun kérti, nunas panugrahan ring Ida Betara, apang sida sakti mawisésa, mula tetujon ané kabuatang olih sang makérti, apa ko ia manusa, raksasa yadiastun marupa sarwa buron nista.” Mirengang baos Sang Subali, raris duka Sang Rawana, punapi malih merang kayunné, santukan wénten bojog mayasa sané mamanah pacang polih panugrahan kasaktian tan patandingan ring jagaté. Raris dané ngandika bangras, ”Dong cai bojog bengil, nangun kerti, apang maan panugrahan sakti tan patandingan? Sing pesan cai ngelah lek, bojog kurap cai! Cai tusing nawang, nyén ané ajak cai ngraos ené! Déwék ratun jagat Lengkané, ané suba kasumbung di guminé paling sakti, paling sugih, paling aéng sabetén langit,

76


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

saduur pretiwi. Déwéké tusing lega, yan ada anak luihan tekén kasaktian gelahé. Nyén ané bani lakar mapinunas luihan tekén kasaktian gelahé, ia sinah matiang gelah. Apa buin cai bojog cangkah cumangkah nagih ngliwatin kasaktian gelahé. Para déwatané makejang lek, malingeb tekén kateguhan déwéké. Yan cai bakal bani nglangkungin kasaktian gelahé, sing buungan cai lakar mati.” Wau mirengang Sang Rawana ngalok asapunika, pramangkin murub dukan Sang Subali sarwi mabaos, ”Yéh iba raksasa, anut pesan goban cainé raksasa dadi musuh gumi. Kéwala mimpas tekéning sesanan ratu. Munyin cai sugal, tusing manut tekéning pangandikan ratu luih, tusing pesan cai ngelah kasusilan. Jag bani cai ngulgul anak mayasa, nah lautang kénkén mula nyet cainé, lakar tangkepin déwék!” Sang Rawana maweweh duka, panyingakanné barak kadi surya kembar, raris ngaud candrakasa, tur katuekang ring Sang Subali. Sang Subali makelid, sarwi ngabut punyan kayu ageng mawasta gorarupa, kalantig Sang Dasamuka. Sang Rawana makecos, tur tangkejut Candrakasané kasabatang ka tangkah Sang Subali. Nanging Sang Subali nénten makelid. Candrakasané dekdek ring tangkah Sang Subaliné. Indik punika kacingak olih Sang Rawana, maweweh dukanné. Raris kaambil sanjata kontané anggéna nyabat Sang Subali. Senjata kontané dekdek lidek. Sang Rawana sayan jengah, nyingak mesehé tan silah ring senjata, raris mawali-wali ngambil konta tur kasabat Sang Subali keni tangkah danéné. Sakéwanten Sang Subali anak mula teguh tan kanin antuk senjata, sami senjata Sang Rawanané dekdek nénten wénten mintulin. Pasiat sang kalih sayan ramé, saling gebug, magulet, sami ngamedalang suara pangalok ngerik, saling sautin. Sang Rawana di gelis ngambil panah naga pasané sarwi kamantrain. Sang Subali kapatitis, ajebosan malecat panahé, ngamedalang naga parama ageng. Suarannyané kabinawa, ngakak bungutné nyebak, kanten calingipuné nyanyap ngrédép. Sang Subali nyingak i naga pasa, nénten kenyus, tur nénten makelid misadia pacang nangkepin i naga

77


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

pasa. Kala punika sanjata nagané sampun ngeninin. Sang Subali kakilit ragan danéné. Sang Subali sebet pisan tanganné nyangkuak baong i naga pasa, miwah bongkol ikuhnyané sarwi kapecik. Sang naga ngiekang pacang ngelésang awakipuné saking tangan Sang Subali, sakéwanten tan nyidayang. Irika Sang Subali jag nyeleg ngagengang kadi gunung. Nyingak indiké asapunika, Sang Rawana égar kayunné, santukan katarka Sang Subali sinah pacang séda kakilit antuk i naga pasa. Sayan murub dukanné Sang Subali. Tan dumadé dané mupulang bayu, mawastu i naga pasa jag pramangkin tastas, bungutipuné kabésbés olih Sang Kapi Raja Subali ngantos padem. Sang Rawana bengong ngantenang indiké punika. Sanjata pangandelandelé sané setata kasumbung, jag tastas padem olih i bojog tapa. Ajebosan Sang Rawana raris éling, tur murub dukané tan sipi. Irika raris ngédéngang kawisésan sarwi ngelur, kadi suaran Kalantaka. Saking cangkemé medal petang yuta raksasa, masuara waluya angin nglinus. Magenepan warnan raksasané sané medal, awaknyané cerik, wénten anja-anja batis kémaon tan paawak, tan patenggek, wénten kamangmang, wénten awak dogén daat nyejehin sang nyingak. Salanturnyané medal raksasa ageng-ageng ganggas sarwi nguyeng sanjata maranin. Sang Subali kaiderin saking arep, uri, kiwa tengen. Sakéwanten Sang Subali nénten makirig, malah maweweh lédang kayunné. Ragan danéné magentos ngagengang mawanan patangkep yudané sayan nyebetang. Sang Subali ngamuk, makecos, nyambak i raksasa antuk tangan, kapaluang, kapantigang, nyantos telas padem. Ikuh danéné kabinawa waluya ula ageng, ngrereh raksasané kategul, kalilit, tur kapantigang. Dadi telas watek raksasané sami, sané kamedalang olih Sang Rawana saking cangkemé, mawinan bengong ngantenang kawisésan mesehé. Sawiréh Sang Rawana uning pisan, duk ring patapan, awak Sang Subali daat berag tur aking, nanging ri kala matangkep yuda sayan ngawibuhang tur sayan sebet. Irika sang kalih sami ngamedalang kasaktian, raris ajebosan macepuk yudané saling jambak, magulet sami teguh mawisésa.

78


Suara Saking Bali

SSB/ Putu Éka Guna Yasa

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

79


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Akéh yan critayang indik yudan sang kalih, usan magulet kalanturang saling lempag antuk punyan kayu ageng, sané kabut ring genah yudané. Mawinan galang tegal payudané, taru-taruné ageng sami dados sanjata kabut olih sang kalih. Sakancan buroné sané wénten ring alas genah yudané, sami jerih ngungsi ka tengah alasé, santukan jejeh manahipuné keni sanjata nyasar. Taler para resi tapané sané wénten ring kalangan yudané, sami pada rarud nyingidang raga, ngrereh genah sané sepi. Yudan sang kalih nyantos rauh ka désa tepin alasé. Mawanan panjak-panjaké sami pada jerih rarud nyingidang déwékipuné. Jagaté magejeran, santukan gredegan batu-batu ageng sané kasabatang olih sang kalih, dekdek remuk ngeninin anggan sang mayuda. Kala punika Sang Rawana polih kasingseang, kabanting antuk Sang Subali. Sang Rawana digelis ngambil sanjata panah pican déwata, tur kapanahang ngeninin baun Sang Subali. Gulun Sang Subali pegat, sirah danéné ulung ka tanahé. Sakéwanten saking kautaman kasaktian aji Pancasona sané kamolihang ring Sang Subali, mawastu sirah danéné malih matemu ring ragan danéné, mawastu urip. Nyingak indiké asapunika Sang Rawana kagiat, tur bengong. Irika Sang Subali di gelis ngabut kayu mageng kanggén nyabat Sang Rawana. Sang Rawana ajebosan engsek kateteh antuk punyan kayu ageng punika. Tan dumadé raris matangi, sarwi ngregepang japa mantra. Ragan Sang Rawana sayan ngagengang, matangan satak sami ngagem sanjata. Raganidané ngamedalang api murub sarwi mesat ka ambarané waluya gunung geni makeber. Suarannyané ngelur waluya Kalantaka nguman-uman Sang Subali, ”Ih iba nista tragiain awak cainé sing buungan cai mati kageseng sawiréh sing ada dini di guminé nyaihin kasaktian gelahé.” Asapunika baos Sang Rawana sarwi ngebrasang raga, mawinan apiné sayan ngagengang ngamaranin Sang Subali. Kala punika Sang Subali sampun sayaga, tur nyikiang kayun. Ajebosan medal angin baret saking ragan danéné. Apiné sané pacang nglikub anggan Sang Subaliné, tan dumadé jag padem kaampehang angin.

80


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Kala punika Sang Subali mesat ka ambarané, tan papegatan ngamedalang angin nglinus, tur nguman-uman Sang Rawana, ”Ih cai Rawana, apang cai nawang, nyén déwéké ené? Né suba Subali, lautang pesuang buin kasaktian cainé, eda cai jerih!” Sang Rawana sakadi gugup nangkepin Sang Subali, sawiréh sami sanjata, miwah kasaktian sané mautama kamedalang, nanging sami tan wénten mintulin. Jengah kayunidané, gelis ngambil sanjata konta sakti, panugrahan Betara Siwa. Rikala Sang Subali wénten ring ambarané raris kalempag antuk konta sakti, ngeninin bangkiang danéné. Ragan Sang Subali pegat dados kalih raris ulung ka tanahé. Sakéwanten saking kautaman Aji Pancasona punika, Sang Subali jag malih maurip tur malih mesat ka ambarané. Sang Rawana sayan res kayunné, punapi malih Sang Subali sayan ngagengang, pateh agengné sakadi Sang Rawana sarwi ngalok, ”Ih Rawana, édéngang buin kasaktian cainé, atag watek balan cainé rebut ené I Subali. Tusing lek cai dadi ratun raksasa di guminé, kasub sakti teked ka suargan tusing nyidayang ngamatiang déwéké.” Irika jengah Sang Rawana raris nyagjag tur nyekuk ragan Sang Subali, mawastu saling cekuk, magulet saling gelilingang. Sang Subali sayan neguhang, ragan danéné waluya besi, tan beréd katusuk, katigtig antuk sanjata. Tan dumadé pagulete, sayan raket, jantos ulung saking ambarané, ngranayang magejeran jagaté. Para déwatané ring suargan sami pada bingung minakadi ring Indraloka, sami jejeh nonton siat sang kalih waluya gunung macampuh, watek widiadariné pati luplup ngrereh pasinutan. Wénten sané malaib pati purug nénten uning ring genah sané kaungsi. Suargané génjong, baan wibawan yudané daat ngangobin. Ida Betara Indra raris lunga ka Siwaloka nguningang indik yudan sang kalih. Irika raris para déwatané sami tedun nguncarang mantra, pamaripurna, maduluran ngujanin antuk puspa warsa tan papegatan. Para déwatané sami maleh kayun sang kalih mangda usan mayuda. Wénten sané mituturin, mangda yudané sampunang rauh ka Suargaloka. Kenjekan pisan duk punika Sang Rawana sampun kaleson raris mesat ka ambarané

81


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

kakepung olih Sang Subali. Kala punika tan pantara jag rauh gulemé ngliput maduluran kilat tatit mawanti-wanti, ngwetuang suara ngredek tan papegatan. Ajebosan ulung sabehé bales pisan. Waluya cirin pamuput yudan sang kalih. Sang Rawana kabengong-bengong ngantenang mesehé sayan ngagengang méh ngasorang pamurtian Sang Prabu Rawana. Irika raris ngaud candrakasa sanjata utama, jag nyempal Sang Subali rikala pacang ngamarayang Sang Yakséndra. Sang Subali guluné pegat kasempal tur ulung ka tanahé. Sakéwanten ajebosan maurip malih, antuk kasaktian Aji Pancasonané. Santukan mawali-wali Sang Subali kasédayang nanging sida maurip malih, punika mawanan bingung kayun Sang Rawana, sawiréh nénten nyidayang ngasorang Sang Subali. Irika metu kayunné pacang nyerahang raga, nangkil ring Sang Subali sawiréh tan mapikenoh kasaktian idané yan pacang nangkepin kawisésan dané Sang Subali. Irika raris Sang Rawana nglesuang triwikramané, tur pramangkin jag nylémpoh ring tanahé. Ragané alit sakadi jatimula, tur kaleson. Irika Sang Subali rauh ngambil tangan Sang Rawana sarwi nguman-uman, ”Ih cai Rawana dong pesuang buin kasaktian cainé. Déwéké lakar ngantos, tur sadia nangkepin. Dija mirib ada pustaka ané lakar andelang cai, nangkepin Subali, alih! Gelah masadia pesan lakar ngantos.” “Sang Rawana nénten mrasidayang makiba, santukan kapecik olih Sang Subali, sarwi medal toyan panyingakanné maduluran tangis, nunas urip ring Sang Subali, ”Duh Déwa Sang Wenara Raja, sané daat sakti ring jagaté, titiang nunas urip ring I Déwa. Ping kalih mangda lédang I Déwa ngampurayang kiwangan titiangé. Titiang raksasa momo tan uning ring awak, jag bani matanding ring I Déwa sané sampun molihang tapa brata. Anggén titiang panuku urip, jagat Lengkané serahang titiang ring I Déwa, titiang pacang mamanjak ring I Déwa.” Wau asapunika Sang Subali karunia pakayunan danéné mirengang tangis, santukan atur Sang Rawana melad prana. Pramangkin ical dukan Sang Subaliné, ragané mawali jatimula. Sang Rawana

82


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

raris kalébang, tur raris gipih matedoh ngaturang sembah, ring ajeng Sang Subali. Kala punika kapariangen kayun Sang Subali, sarwi ngajak Sang Rawana malinggih tur ngandika, ”Uduh Déwa sing nyandang Déwa ngraos buka kéto, apa buin makeneh nyerahang jagat Lengkané. Cutet kapelihan Déwané terima tiang, sakéwala Déwa tusing dadi nglaksanayang tingkah momo buka kéné. Ngaku paling sakti, paling wanén, miwah paling agunga. Yan saja déwa nyidayang ngubah tingkah déwané, tiang sanggup nganggén I Déwa kanti, manut tingkah anaké manyama.” Kala punika Sang Rawana raris matur, ”Suécan Déwané suun titiang. Saking mangkin titiang majanji pacang ngiring kayun I Déwa salunglung sabayantaka manut sakadi kramaning sisia ring guru.” Asapunika atur Sang Rawana, lédang Sang Subali mirengang. Kacrita Sang Sugriwa, taler sedeng mayasa ring genahé nénten doh ring genah pasiat rakané Sang Subali, kagiat mirengang, suara ngredek kadi gereh, jagaté génjong waluya linuh. Punyan kayuné sami mogahan, samalih puncakpuncak gunungé gembit. Buron alasé kacingak sami paslambeh malaib. Tan kedik sané mati ulung ka jurangé, antuk palaibnyané ngawag. Di sampuné nglesuang yoga, raris ngamaranin genah Sang Subali matapa. Sarauh ring genah Sang Subali, kagiat kauné antuk nyingak rakané sampun nglesuang yoga, tur malinggih ring nataré, kasarengin antuk raksasa. Sang Subali nyingak Sang Sugriwa rauh raris nyagjag tur ngelut rainé maduluran pangandika manis, ”Uduh Adi Sang Sugriwa, Beli marasa lega pesan buat panekan Adiné.” Sang Sugriwa daat pranamia nyelosang raga sarwi matur, ”Uduh Beli, titiang mamitang lugra ring Beli, tur banget nunas pangampura, santukan rauh titiangé makadi ngulgul semadin Beliné.” Sang Subali maweweh lédang kayunné nyingak Sang Sugriwa matur pranamia, raris ngandika, ”Adi Sang Sugriwa lega pesan keneh Beliné, baan

83


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

tekan Adiné, manut pesan tekén kraman anaké manyama, salunglung sabayantakané ané laksanayang Adi. Nah jalan negak bareng ajak Beli.” Sasampuné malinggih sang tiga, irika Sang Subali nglanturang bebaos. Indik yudan danéné nglawan Sang Rawana mawastu Sang Rawana nangkil tur nunas urip. ”Kéné Adi, Sang Sugriwa, apang Adi nawang, raksasané ané di samping Beliné, madan Sang Rawana, ratuné di Lengkapura. Tekanné mai makeneh nyentokang kawisésan. Sakéwala jani suba dadi kantin Beli. Sawiréh Beli mula manyama ajak Adi, unduké ené masih Adi apang nawang. Teked tekén Adi masih prakantiang Beli tekén Sang Rawana, sawiréh ia suba majanji lakar nganutin saparipolah Beli mayasa dini.” Asapunika pangandikan Sang Subali, dané Sang Sugriwa tan purun tulak ring kayun rakané. Ngawit saking punika pakanténanné sareng tiga raket pisan, waluya sakadi solah anaké manyama tugelan. Sang Rawana nénten kayun mawali ka Lengka, tur sareng ngiring Sang Subali matapa. Tetujon sané utama sané kabuatang olih Sang Rawana wantah kasaktian Aji Pancasonané. Punika awinan Sang Rawana daat teleb nglaksanayang yoga tapa semadi, tur tan purun tempal sapituduh dané Sang Subali kadi solahing sisia ring guru. Sapunika indik Sang Rawana aséwaka guru, ngardinin Sang Subali putran Resi Gotama, kapariangenan. Sedek rahina becik Sang Subali raris ngwedarang pawarahwarah utama ring Sang Rawana sané sampun kasub di jagaté saking pican Ida Betara. Pawisik punika sané kabaos Aji Pancasona, kapica ring Sang Rawana. Kalintang lédang kayun Sang Rawana, sasampuné uning ring aji Pancasonané tur sampun nyusup ring kayun, irika raris mapinunas ring Sang Subali miwah Sugriwa mangda lédang lunga ka Lengkapura gumanti mangda uning ring purinidané. Sang Subali sareng rainé, daat lédang nagingin pinunas Sang Rawana. Sarauhé ring puri Lengka, Sang Rawana daat lédang kayunné, sarwi ngaturang panamiu sarwa rayunan sané utama, manut ring darmaning atiti. Taler Sang Rawana ngeséngin para sametonan muah wadua-waduané sami, watek raksasa,

84


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

mangda sareng nyangra kawéntenan Sang Subali miwah Sang Sugriwa ring puri Lengka. Mungguing Sang Wibisana miwah Sang Kumbakarna sami pada bakti ring Sang Gotamaputra sareng kalih, kasih kumasih kadi tingkah anaké masemeton. Kacrita sampun sué sang kalih ring Lengkapura, critayang Sang Subali miwah Sang Sugriwa nunas mapamit ring Sang Rawana miwah para kulawarganidané, pacang nglanturang matapa ring gunung Sunia Pringgané. (masambung....)

NB: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985

85


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Kélangan Jalikan

O

dahé ento kipak-kipek. Paliatné maréngang, pati sabsab nuréksa bilang langkat paoné. Pelék agentil colok di bucun paningalané coléka aji muncuk kamené buuk, mirib apang galang paliatné.

Ditu besik-besik piranti paoné bacaka. Lengatané séksékan enu ada, misi danyuh bubukan nyaléngkat. Saangné kija kadén. Mangsiné pagelénténg, anyun-anyun ampehang angin. Kerikisé suba rarud kija kadén. Pidan kerikisé taén ajak maroban, maduman saiban nasi cahcah. Dungkiné enu magantung, glayung-glayung puyung. Di tengahné kauné oongan, malingeb umahin temuyukan. Pidan ento ungkabang, dugas cerikcerikné pageroéng seduk, ngalihin mirib ada kredek, sisan gerang masambel tingkih, apang ada ketulang nasi cahcahé gesar.

86


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

Puluné di bucu, enu buka pidané, misi baas ajumput suba kutuan. Nak mula peraha kéto: sing dadi mentalangin pulu, diastu teraké kerurakara. Ugi apang misi, cihna Ida Batara Sri malingga. Ipidan, puluné ento gupuh alihang isiné, tohin mapugling maburuh apang sida misi, apang ada anggo ngaénang cerikcerikné titisan ning. Genuké puyung. Lumutné tuh, maklumpasan. Suba makelo, junné belah kalingebang anggo tekepné. Pidan neruput, genuké ento ayahin alihang isiné. Makajang yéh kayeh ka tanggun désané. Anaké tua nungadah. Geladagé patelédtéd, kaput mangsi, anjané empak bilang bucu. Bikulé pacruit, malaib mengkeb-engkeban di song tihingé. Pidan ditu padiné maseping-sepingan masepel. Yén ngelah gaé gedé : Ngabén, matatah, ngantén, mara tuun masugsug. Pasayan, kanggoang cahcah! Lompongngé enu buka pidan. Bolongné nyelolong, ngupinang andusé pesu, apang tusing mekbek di tengah. Ipidan, ia dadi cihna suba nyakan apa tondén. Taén dugasé terak, ia ngendihang api apang nyak andusé makupuk. Tatujoné apang lacuré tusing tawanga tekén pisagané, sing nyidang nyakan. “Biiiihhh...semengan Mén Srieg suba nyakan!” kéto raos pisagané, sakéwala sujatiné ia ngidu ngetélang yéh mata nyelselin kelacurané. Mapawasan ia beténan lompong. Rasa ada ané kuang. Rasa ditu ada barang ané sai tepukin. Jalikan! Saja jalikan! Anaké tua ento ngeruyud, maekin tongos jalikané pidan. Kija jalikané? Ia ilang tanpa tampak. Pidan ditu dinané ngawit. Satondén ainé endag, satondén siapé tuun, jalikané ento malu dabdabang. Ngendihang api, tunggang tungging ngupinin sémprong. Umpanin danyuh, gedénang aji saang kandikan apang nyak mabaleman. Kija jalikané jani? “Yaaan... Yaaan... Kija jalikan méméné?” majeritan ia cekoh cekoh ngaukin pianakné. Sautina uli sisi,

87


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

“Ngujang koné ngarambang kakéto, jani suba makejang beli. Eda répot buin ngitungang kakéto, Mé!” Anaké tua ento ngarémon, "Pantes pakurenan Cainé gesit. Pada ngalih anget diwangan umah. Cai kélangan Brahma, Yan!" Ia negak, nampin, makpak basé makelo pesaja, sambilanga nelektek jalikané ilang. (Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané

88


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

A 1

a n 1 huruf sakti pertama dl tri aksara (A, U, M); 2 huruf Bali yg mengacu ke

Agora (nama lain dr Siwa), terdapat pd urutan keempat dl panca aksara (Sa, Ba, Ta, A, I) 2

a n 1 singkatan dr are (satuan ukuran luas); 2 singkatan dr Anggara ‘Selasa’

3

a- n awalan yg sama artinya dg se- dl bahasa Indonesia: --payuk bubuhné

makutang seperiuk buburnya terbuang 4

-a n akhiran yg sama artinya dg imbuhan di-...-nya dl bahasa Indonesia: tiang

jagur-- saya dipukulnya 1

aa p ya: -- tiang ané nyagur ya, saya yg memukul

2

aa n pohon jenis fikus yg banyak getahnya, banyak jenisnya, ada yg berupa

pohon, tumbuhan perdu, tumbuhan memanjat; Ficus roxburghii; pohon ara: buah --buah pohon ara aab n 1 kebiasaan: -- cara janiné kebiasaan sekarang; 2 keadaan zaman: lén gati-- jani tekén i malu lain sekali keadaan zaman sekarang dg dahulu. aad a surut (tt air): pasihé -- uli tuni air laut surut dr tadi; nga.ad.ang v menyurut; semakin surut aag v pecah (tt tanah, tumpeng, dsb): tumpengé -- nasi tumpeng itu pecah; aaga v dipecahnya; aag.ang v pecahkan; aag.anga v dipecahkannya;

89


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

ka.a.ag.ang v dipecahkan (oleh); nga.ag.ang v memecahkan: ipun sané~ tumpengé dia yg memecahkan nasi tumpeng itu aang a terasa kering (tt kerongkongan):sampai terasa kering kerongkonganku menembang aas v rontok; gugur; luruh (tt rambut, daun kering, dsb): don kayuné -- daun pohon itu rontok; aas.an n remah yg telah rontok (tt kue, daun, dsb): ~ jaja remah jajan; ~ bunga bunga yg sudah gugur aas.ang v rontokkan; aas.anga v dirontokkannya; ka.a.as.ang v dirontokkan (oleh); nga.as.ang v merontokkan: ambuhé jani liu ~ bok sampo sekarang banyak merontokkan rambut; nga.as.in v mulai rontok: don sumagané mara ~ daun jeruk itu mulai rontok aat, nga.at v berhasrat keras; ingin sekali: panakné ~ mabalih wayang anaknya berhasrat keras menonton wayang; aat.ang v usahakan dg keras; aat.anga v diusahakannya dg keras; aat-aat.an n sst yg diusahakan dg keras; nga.at.ang v mengusahakan dg keras: méméné ~ pesan ngalihang ipun gaé ibunya mengusahakan dg keras mencarikan dia pekerjaan aba v bawa: -- pipisé ené kema bawa uang ini ke sana; aba.ang v bawakan; aba.anga v dibawakannya; aba.na v dibawanya; aba-aba.an n 1 yg dibawa (spt oleholeh); sifat; penyakit bawaan sejak lahir; 2 hiasan, pakaian, dsb yg dibawa wanita dr rumah ketika menikah; ka.a.ba v dibawa (oleh);

90


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

ka.a.ba.ang v dibawakan (oleh); ma.a.ba (ma.ba) v terbawa: bajun adiné ~ ka kantor baju adiknya terbawa ke kantor;

NB: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

91


Suara Saking Bali

Édisi XXVIII | Fébruari 2019

92


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.