Majalah Suara Saking Bali Edisi XXX

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Daging Jurnal Lawat-lawat Siap (IGA Dharma Putra) Isin Lontar Sastra pinaka Mémé-Bapa (Putu Éka Guna Yasa) Wawancara Novel lan Skizofrenia Satua Cutet Mr. Lau (IBW Widiasa Kenitén) Lelipi Ipian (I Madé Sugianto) Guru Wates (Putu Ardana Bukian) Tuah Tuuh Butha (Kebes) Satua Bali I Sara Lan I Sura Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Puisi Bali Puisi-puisi I Putu Éka Mudiartika Yasa Puisi-puisi I Gedé Suwartama Puisi-puisi I Kadék Adi Putra Puisi-puisi I Wayan Jatiyasa Puisi-puisi I Ketut Sandiyasa Satua Masambung Subali Sugriwa (4) Lontar Kala Ireng (11)--I Madé Sugianto Geguritan Bongkling Gegonjakan Mabibih Jit (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Artikel Wiji Tukul (IDK Raka Kusuma) Seken Sayuwakti Saja (IDG Trinandita) Kamus Kamus Kartun

1

2 5 11 15 21 27 35 38 45 49 55 60 62 69 74 83 88 91 94 99 103 108


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Lawat-lawat

Siap

M

acaru nganggon siap. Siap caruné ento warnané magenepan. Warnan siapé ané ngadakang tongos. Ada ané putih tongosné kangin. Biing tongosné delod. Putih siungan tongosné kauh.

Selem tongosné kaja. Brumbun tongosné di tengah. Kéto warnan siapé ané anggon macaru panca sato. Koné, yén siapé anggon caru, buin pidan dilekadné ia lakar dadi jelema. Kéto saktin siapé bisa nyuti rupa. Ada masih tuturan satua tusing matulis, jelemané tusing nyak kalah midep ia nyuti rupa dadi siap. Ada siap barak, pelung, kuning, gadang, selem, putih, pokokné magenepan. Apang sekenseken saja serius ngenahné dadi siap. Gaénanga siapé ento kalangan. Di kalangané siapé tohina ajak para bebotohé. Ada ané matoh amiliar, ada duang miliar, ada seket miliar. Di kalangané ento tusing ada siap tohina aji siu rupiah. Apa buin telu aji siu, jeg tusing ada! Dikénkéné, bisa siapé ané ngetohang ibané padidi. Aéng soléhné. Pakembaré suba professional lakar ngurusang siap ané toh-tohané tusing bedik. Ané matoh masih tusing ja kasép malin pangayam-ayam. Apang nyak koné anut ajak urip dedinan, urip astawara. Astawara lan uripe ento isiné sri [urip 6], indra [5], guru [8], yama [9], ludra [3], brahma [7], kala [1], uma [4].

2


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Yén nganggon asta wara, alih siap ané brumbun, biing lan wangkas putih. Ento koné jaya ketékané. Ada masih ané nganggon ketékan tri wara ané isiné pasah, beteng, kajeng. Ada masih nganggon ketékan wuku. Ketékan wukuné ada telung dasa. Maka telung dasa epah dadi telu, ada madan wong kari, wong kara, lan wong duhun. Makejang wukuné ngaba wong. Kéto baan mreténin ngitung-ngitungin dedinan lan wuku. Sakéwala ada masih ané ngitungin tanggal panglong. Ketékan dedinané ento apang masih adung ajak kelus siap. Ada bacakan siap biing kuning jambul, kupingné barak, matané kata-kata, misi dimpil karo, ento koné cocok ubuh apang liu. Lénan tekén ento, ada masih bacakan siap madan nila kanta, kala bacin, wiring kunal, muah ané lénan. Ento koné anggon cihna siap luung apa tusing. Yén lakar matoh siap, masih ada sasuduk ané patut tulad. Kadén tusing ada sasuduk anak matoh? Yén unduké ené, di satuan Bagus Diarsané ada tuturané. Manut tutur-tuturan satua, I Bagus Diarsa wantah bebotoh ane tusing ja mamuuk kadharman ulian dedemenané memotoh. Bagus Diarsa koné bebotoh mambek gening. Sakéwala nyabran matoh tusing ja taén mintulin, pragat kalahanga dogén. Diastun kalah ia tetep enu puguh tusing nyak nyalanang adharma ulian edoté bas kaliwat. Apa buin lakar nyalanang ané tidong-tidong ulian kalahang demen. Ulian ento Bagus Diarsa maan panugrahan siap luung anggon ngalawan siap rajané. Siapé totonan panugrahan ida Batara Siwa. Bagus Diarsa maan panugrahan buka kéto sawiréh ia nyak nulungin ida Batara Siwa ané nyuti rupa dadi anak tua rugud misi berung. Anaké tua ento tulungina tusing ja ngitung budi. I Bagus Diarsa nuju lakar matoh, ia jeg mabrata mendep. Tusing dadi takonang nang akikit. Koné yén masaut, kalahé pastika lakar mupu. Ulian siap panugrahan Batara Siwa ento, Bagus Diarsa nyidayang ngalahang raja Gusti Agung ané solahne tusing ja luung. Gusti Agung wantah raja ane tusing patut tulad, wiréh ngomong ngapak-apak kadi aku. Buina rajané totonan demen pesan majudi matoh siap. Ulian dedemenané totonan bakat

3


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

baana ngulurin, dedemenané ento masih ané makrana raja Gusti Agung ngemasin. Keto panyatuan Bagus Diarsa, bebotoh ané dadi raja ulian solahné mulan saja dharma. Sakéwala yén saihang jani, dija ada unduk anak matoh misi nyalanang dharma? Sinah suba kéweh ngalih ané kéto. Dong yén alih ané mapi-mapi nulad Bagus Diarsa, jeg liu dogén. Sakéwala ento tuah ulian nagih apanga maan dadi raja. Yén suba dot pesan dadi raja, kangin orahang kauh, kauh orahang kangin. Mabading endag suryané. Lindung orahang nago. Méong orahang macan. Garuda kadén siap dolagan. Nak guminé dadi tandalan. Liu anak buka kéto, orahanga guminé suba mabatis besik. Koné guminé lakar suud maplincer. Men uli pidan suba ngidang ngarasayang pinceran gumi, kanti bisa ngorahang guminé suud maplincer? Ulian liu dot dadi Ratu, togog ngoyong kadén ngomong. Anaké buduh kedékin ulian ia malalung ngajanang ngelodang. Yén anak buduh ento takonang, bisa iraga orahanga buduh, kemu mai nyaluk baju maéndahan maelmael. Ia masih bisa ngedekin, dong ngudiang iraga ané nyatuang dharma, iraga padidi ane tusing dharma. Yén buka kéto, tegarang takonang jani, nyén ané buduh?

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Isin Lontar

Sastra pinaka Mémé-Bapa Sastra anggon cai mémé miwah bapa, ditu takonang alih, laksana mĕlah, suba ada makĕjang, néné madan bĕnĕh pĕlih, ditu tatasang, takonang sai [Gĕguritan Loda, Pupuh Durma: 2].1

I Punggelan Geguritan Loda sané kaketus ring ajeng jenar pisan maosang yéning sastra punika saksat mémé-bapa utawi rerama. Pinaka rerama, sastra kocap prasida kaanggén genah matakén tur natasang indik parilaksana sané kasengguh iwang wiyadin patut tatkala ngamargiang swagina swadharma ring jagaté. Pangawi geguritané punika percaya pisan, sastra-sastra sané katamiang olih para panglingsiré, madaging tuntunan gumanti iraga prasida gantar nuluh idup. Mangda prasida molihang tuntunan saking sastra, sangunnyané kabaos wantah kalih inggih punika cucud matakén tur mautsaha natasang sane katakénang.

1

Sajangkepnyané durusang wacén ring buku “Cokorda Denpasar: Pemimpin yang Nyastra” karya IBG Agastia (tahun 2006).

5


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Yadiastun sampun tinglas pisan kabaosang sastra waluya mémé-bapa sakadi ring ajeng, para jana Baliné mangkin akéhan sakadi “mapuikan” ring reramannyané tatkala katibénin sakancan pakéwuh. Nénten akéh para janané nganggén sastra pinaka geguat utawi sepat siku-siku sajroning kauripan, yadiastun sami sampun kasengguh wénten ring sastrané. Napi mawinan kadi asapunika? Pastika akéh polih parindikan sané ngawinang kahanané punika yéning kayun ngruruh. Sakéwanten yéning ringkes, panangkan kawéntanenané punika minab sangkaning sampun sué para jana Baliné narka sastra Baliné sané kasurat ring lontar-lontar wantah madaging parindikan sané tenget, kaplajahin olih anak lingsir, dados katedunang tatkala Saraswati, tur nganggén aksara miwah basa Bali.

II Yéning wénten sané maosang sastra Baliné pingit, punika nénten ja iwang. Duaning yukti makudang-kudang sastrané punika pingit, tenget, tur rahasia sangkaning dagingnyané sané utama. Sakéwanten maosang sastrané sami tenget taler tan patut, santukan wénten taler sastra-sastra sané dados kalimbakang ring wong kasamén. Sastra sané pingit silih tunggilnyané Jnyana Siddhanta. Pustaka punika madaging gegambelan Ida Sang Maraga Wiku tatkala nyujur kalepasan. Yéning alon-alonin nuréksain pustakané inucap, sinah katah pisan madaging lengkara sakadi haywa wéra, rahasya temen, lĕkas ing kapatin iki (tatkala maosang Catur Vipala), rahasya dahat, haywa sing mun tan ingupadesakĕn ring sisya de sang guru, yogya kincitĕn (tatkala maosang Prayoga-sandi), haywa wera, parama rahasia sira, haywa cawuh (tatkala maosang Sang Hyang Kaka Hangsa) 2 . Boya iwang para panglingsiré maosang makudang2

Salanturnyané durusang wacen malih Jnyānasiddhānta sané sampun kaselehin olih Haryati Soebadio (tahun 1985).

6


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

kudang sastra aja wera, duaning yukti wénten sastra sané madaging lengkara sapunika. Bacakan sastra sakadi Jnyana Siddhanta kangkat kaplajahin olih sang sané sampun sayaga nyuciang sarira, pikayun, laksana tur kaabih olih ida sang maraga guru. Ida sang maraga guru sané pacang nuntun yéning manawi wénten piwal pamarginé tatkala mlajahin sastra-sastra rahasia punika. Tios ring pustaka sané pingit, sastra Baliné taler madaging parindikan sané utama kantos satua-satua banyol sané prasida ngawinang ica sang ngwacén tur mirengang dagingnyané. Umpami, ring pustaka Tantri Nandaka Harana 3, i rika wénten satua indik i empas tekéning i angsa. Sangkaning i empas kadulu antuk gedeg basang tatkala kawada tain sampi berek olih i cicing, mawastu utsahan i angsa ngeberang ipun antuk kayu nuju telaga anyar tan sida nekéng tuas. Nyuksmayang sastrané puniki, i raga eling ring kecap Niti Sastra sané maosang “norāna śatru manglĕwihana gĕlĕngana ri hati” utawi “tan wénten musuh sané luihan ring brangti”. Sastra-sastra sakadi tantri sané akeh muatang indik kasusilan miwah niti puniki patut kaplajahin tur dagingnyané kalimbakang ring alit-alit, yowana, rauhing para panglingsir sané oneng mlajahing sastra. Amangkinan, para jana Baliné narka sastra-sastra punika akéhan kaplajahin olih para panglingsir sané sampun marambut uban tur majenggot panjang. Indiké puniki boya ja iwang, sakéwanten para yowanané patut taler saking truna mlajahin sastra, pamekas sané ngranjing ring susastra sakadi satua, geguritan,

kidung,

kakawin,

miwah

parwa-parwa.

Umpaminé,

ring

Saracamuccaya 4 wénten baos kadi puniki “matangnya déyaning wwang, pĕngpĕngan ikang kayowanan, panĕdĕngning awak, sādhanakĕna ri

Salanturnyané wacén, buku sané mamurda “Tantri Carita: Nandaka Harana Teks dan Terjemahan dalam Bahasa Bali” olih I Wayan Warna, dkk. (tahun 1986). 4 Salanturnyané wacén buku sané mamurda “Sarasamuccaya dengan Teks Bahasa Sanskerta dan Jawa Kuno” karya I Nyoman Kajeng, dkk. (tahun 2010) 3

7


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

kārjananing dharma, artha, jñāna, kunang apan tan pada kasaktining atuha lawan rare, drĕstānta nahan yangalalang atuha, tĕlas rumĕpa, marin alaņḍĕp ika artosnyané “punika mawinan ritatkala truna patut ngyasaang raga, duaning angga sarirané mengpeng bajang, anggén masané punika jalaran mangda sida molihang kepatutan, arta, miwah kawruhan, krana nénten pateh kawéntenan sarirané truna yéning saihang ring anak sampun lingsir, waluya sakadi ipun i lalang ri sampuné tua, muncuknyané bah tan sakadi duké nguda”. Yéning kecap sastrané puniki wawu kauningin ri sampune lingsir, sinah pikenohnyané kedik, duaning sang sané uning nénten prasida penuh ngruruh darma, arta, miwah kapatutan. Tios ring kawéntenané ring ajeng, sastra-sastra Baliné sané kasurat ring lontar katarka wantah dados katedunang, karesikin, tur kaupacarain tatkala Saraswati. Indiké puniki silih tunggilnyané ngawinang pustaka-pustaka lontar pinaka genah nglinggastanayang sastra Baliné arang pisang kaambil tur kawacén. Mawastu raris pustaka-pustaka punika usak sangkaning tadah ngetnget. Warsa 2016 5 Penyuluh Basa Baliné maosang saking 8.239 lontar sané sampun kaselehin, katah sané kantun becik 5.804 tur sané sampun rusak akehnyané 2.562. Silih tunggil sané ngawinang lontar-lontaré punika rusak sangkaning arang kaambil, kawacén, tur kaplajahin olih pratisantana sané namiang pustaka-pustakané punika. Indiké puniki ngresresin pisan, duaning ri sampun lontar pinaka genah sastrané punika rusak majanten dagingnyané taler tan prasida jenar katureksain. Manut lontar Sri Purana 6 , tatkala Saraswati upacara ring lontar-lontar punika wantah kamargiang rikala suryané kari medal ring sisi kangin. Ri sampuné magingsir tur sondoh kauh, parikrama ngwacén sastra dados kalanturang duaning Ida Sang Hyang Aji Saraswati sampun

5

Berita online Kondisi Lontar Bali, gatra saking Kompas.com pada tanggal 14 September 2016 6 Lontar Sri Purana koleksi Gria Anyar Sibang Kaler, Badung.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

ngungsi Brahmalaya. Indiké puniki saksat niasa, utsaha ngwacén sastra Bali sané kasurat ring lontar-lontar prasida nyabran rahina kamargiang. Panangkan utama sané ngawinang para jana Baliné arang pisan nganggén sastra Bali pinaka rerama sakadi sané kabaos ring ajeng, wantah sangkaning krama Baliné mangkin akéh sané nénten uning ngwacén aksara Bali miwah ngresepang basa Bali. Sastra Bali sané kantun kasurat ring lontar-lontar pastika nénten prasida karuruh dagingnyané, yéning nénten uning ring wangunwangun aksara miwah pasang aksara Bali. Aksara Bali sané kasurat ring lontar maderbé pabinayan wangun samatra ring aksara Bali sané lumbrah ngalimbak mangkin ring kertas-kertas. Tios punika, pasang aksara Bali sané kaanggen ring lontar-lontar akéhan ngamanggehang pasang Purwa Dresta. Pasang aksarané puniki kantun ngamanggehang pasang tumpuk sakadi nyurat kruna [kĕbo] kasurat [kbo] ring Pasang Purwa Dresta. Lianan ring punika, katah pisan wangun-wangun tengenan majalan sakadi nyurat [anakagung] wantah nganggén aksara [ka] nénten kagantungin, nyurat [olasasih] taler nénten kagantungin antuk aksara a. Pinaka silih tunggil wimba, titiang naénin ngaturang ayah ngwacén lontar ring Désa Pejatén. I rika kocap wénten lontar let, sané sampun mautsaha kawacén olih makudang-kudang sujana. Diastun sané ngwacén punika nelebin lontar, sakéwanten tetep dagingnyané durung kauningin. Para sujana sané sampun matategar ngwacén punika maosang aksara sané kanggén ring lontaré punika majalan. Ngawit saking babaosané punika, nyansan tan purun pratisantanané ngwacén lontar punika. Kantos wénten sané nunas ring Pusat Kajian Lontar Unud mangda sareng ngwacén. Ri sampuné kaselehin, lontaré punika sujati let. Sakéwanten sangkaning aksarannyané akéh nganggén tengenan majalan, sané ngawinang para sujana sané sampun ngwacén sadurungnyané sukil nuréksain lontaré puniki. Para pratisentana sané mireng bebaosané duk punika taler iwang panampén, sangkaning aksara majalan

9


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

punika kasuksmayang aksarané “malaib-laib utawi idup” mawinan tan mrasidayang kawacén. Lianan ring Pasang Purwa Dresta sané kanggén, krama Baliné taler arang nganggén sastra pinaka rarama sangkaning akidik sané ngresep ring basa Bali sanésampun katah macampuh ring basa Kawi miwah Sanskerta. Tios punika, sastra Baliné punika akéhan makulit mawinan sang sané mapikayunin nelebin patut ngupas daging sastrané punika. Umpaminé ring usada kabaos dewandaru, kayu sedih, raja pala, raja trena, puspa raja, arjuna, dukut sewu, miwah sané lianan. Sané kabaos taru-taru punika nénten wénten sios wantahcandana, soka, padi, ental, tunjung, sembung, tain kambing.Napi mawinan kasurat antuk basa makulit utawi basa sasimbing? Yéning ring kria sastra, utsaha nganggén krunakruna makulit punika wantah jalaran mangdané sastra Bali sané karipta prasida lenggut, nglangenin, tur nudut kayun. Yéning ring usada, kruna-kruna makulit punika wantah sasepelan sang sané yukti-yukti nelebin pangusadan. Wantah sesamén balian sane prasida uning ring suksman kruna-kruna makulit punika.

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

10


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Wawancara

Novél lan Skizofrénia

Ida Kadé Saka Rosanta utawi Gus Moyo, wantah sinalih tunggil penandang skizofrénia lan mangkin sampun sayan kénak. Sarahina-rahina ring Rumah Berdaya Kota Dénpasar.

11


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Irika Ida ngamiletin prosés penyembuhan antuk nglaksanayang pakaryan sané mersidayang kaanggén terapi penyembuhan. Embas ring Singaraja, 27 Oktober 1941, yadiastun Ida nandang skizofrénia, nanging sampun makarya limang novél. Ngawit warsa 2015 Ida nandang skizofrénia, lan rikala punika ngawit makarya novél. Suara Saking Bali polih wawancara sareng Ida.

Napi sané ngawinang bli mamilih makarya novél?

Dugasé nika tiang sakit skizofrénia berat. Atiban tiang ngancingin déwék di kamaré. Ping pat tiang nagih ngamatiang iban, naar racun acepok, lan gantung diri ping tiga. Daweg punika tiang taler ten bani nepukin anak luh lénan tekén kurenan tiangé. Rikala ningalin anak luh, tiang malaib, kuuk-kuuk. Wénten sané sénglad rasaang tiang di awak tiangé.

Krana uning tiang sakit sakadi punika, kurenan tiangé maang tiang pilihan dadua. Tiang tetep magaé, krana tiang dumun polih makarya ring kapal pesiar, lan pilihan kaping kalih, tiang teleb tekén dunia tiangé. Makelo tiang makeneh, napi ané madan dunia tiang sendiri, lan yén magaé jelas pun tiang ten nyidaang. Lan rikala tiang ngancingin déwék ring kamaré, tiang malajah trauma héaling. Tiang marasa makeber sareng kedis, ngigel sareng ombak, lan tiang seneng pisan. Saking irika tiang ngawit nyumunin nulis, lan tiang seneng.

Rikala nulis nika, wénten masalah, napiké indik bantang satua utawi indik pamargin satua sané katulis nika bli? Rikala tiang keni skizofrenia kantos mangkin, tiang sampun nulis limang buku novél. Tiang marasa idé sané tulis tiang nika membah lan tiang marasa milu masuk ka tulisan sané gaé tiang. Nulis niki rasaang tiang paling aluh ketimbang tiang ngambar utawi nulis lagu.

12


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Nulis nika pinaka terapi bli?

Nggih, nulis manut tiang wantah terapi sané ampuh. Sangkaning nulis punika tiang mangkin marasa sampun seger 99 persén, nika ulian tiang nulis. Nulis niki terapi sané pinih becik, lan ulian nulis nika tiang seger lan obsesif tiangé ilang.

Dados tiang uning, nyaritayang indik napi novél punika?

Novél tiangé sané kapertama mamurda The Soul. Nyaritayang indik pola asuh reraman tiangé rikala tiang cerik, idup tiangé rikala truna kantos tiang makarya ring kapal pesiar. Buku niki tulis tiang rikala tiang sedek skizofrénia berat lan tiang ngancingin déwék di kamaré.

Buku sané nomor dua mamurda The Blue Ice lan kantun nyaritayang indik pajalan idup tiangé. Nanging niki ngenénin indik tiang takut sareng anak luh lénan tekén kurenan tiangé. Nika paling kritis asanin tiang. Yéning ningalin anak luh tiang kraik-kraik, kuuk-kuuk, tiang melaib, nika parah sajan.

Sané nomer telu mamurda Buku di Atas Kertas. Novél tiangé niki nyaritayang dugasé tiang kari SMA. Taler wénten indik percobaan bunuh diri ping pat nika. Sané kaping pat, ceritané indik kaluwihan Gunung Batur saking Panelokan. Kemilau dan Delima nika judulné. Novél niki manut tiang unik, krana nyaritayang kaluwihan pemandangan punika saking anak cerik sané ngadep manik-manik ring Bukit Panelokan.

The Blue Lagoon, buku tiangé sané nomer lima nyaritayang indik anak sané obsesif. Tokohné nika anak muani sanget demen tekén anak luh. Nanging anaké luh nika ten demen tekén ané muani. Ané muani puniki nganggep

13


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

yéning anaké luh nika wantah makejang-kejangné, pokokné ia gen abesik bakat kenehang.

Novél punika sampun terbit samian?

Durung. Sami kantun tiang simpen. Daweg niki wénten tawaran saking psikolog jagi nerbitang bukun tiangé punika ring Udayana Press. Nanging tiang merasa durung siap lan durung wénten persiapan. Jagi édit tiang dumun nika sadurungé katerbitang. Maka lelima novél tiangé niki taler sampun gaénang tiang sound track.

Lianan ring nulis novél, napi taler sané karyanin bli mangkin?

Tiang ngelukis lan makarya lagu. Daweg niki, warsa 2018 tiang sareng paméran Bébas Batas di Galéri Nasional Jakarta. Lianan ring Galéri Nasional Jakarta, tiang taén paméran ring Cata Odata Gianyar, Dénpasar Féstival miwah sané lianan.

Wénten rencana makarya novél baru malih?

Tiang jagi terus berkarya. Tiang pacang tetep nulis lan ngaruruh idé salanturnyané. Pak Abu Bakar (dramawan) taler polih ngawacén novél tiangé nika. Wau bacana duang lembar, ragana sampun demen. Psikologé nika taler nganikaang pateh sakadi punika. Ragana nganikaang samian isin keneh tiangé sampun katulis ring novél punika, nika ngawiang ragana ngwantu tiang ngarerehang penerbit. (sup)

14


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Satua Cutet

SSB/Buda Arimbawa

Mr. Lau 15


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

“Haloooooooo Mr. Lau! Kénkén kabaré?”

M

r. Lau kenyem-kenyem. Ia tusing gedeg kaukin tiang Mr. Lau krana suba makejang nawang sabilang sanja mabo lau. Yén adanné ané seken dong lantang, I Madé Wibawa Teguh Kusuma

Diningrat. Krana dedemenane nayub tuak ajak mamunyah-munyahan, makejang ngadanin Mr. Lau. Tiang masi milu-milu tuung. Sabilang dina apabuin sandikala, suba macentok ajak timpalné ngalih luh tu (luh tuak). Kangin kauh suba ortané masliweran cara anak kampanyé pesuné. Uli satua ané biasa-biasa kanti satua ané tegeh tusing bakat gisi. Lénan tekén ngalih luh tu, Mr. Lau masi ngubuh siap aduan ada nang selaé. Sekancan kelus siap cacep baana nyarca. Siap brumbun, siap dimpil karo, dimpil anéh, siap sangkur godég drupa, godeg arang, godég réceh, siap mata barak, siap mabatis barak, mabatis kuning, siap putih kuning, lan siap kancingan. Yén teka Mr. Lau makrubuk buka nagih gecelin. Yén semengan, saling pasautin makruyuk. Tiang demen ada nundunin apang énggal enten. “Ngujang ngubuh siap liu gati?” Jeg aluh pasutné mara takonin tiang. “Bagus Diarsa dogén demen ngubuh siap buina nyidayang dadi raja kaling aké ané mula demen mabranangan.” “Badah. Mr. Lau ngelah dogén pasaut.” Tiang demen ngelah timpal buka Mr. Lau. Semengan inget ia magaé kanti tengai, saja ngalih branagan, nyaluk sandikala suba cara babuang buntutin paling ngalih lau. Diastun kéto, Mr. Lau bisa dadi sangging. Di désané sabilang ada anak lakar matatah, Mr. Lau suba nyalanin. Lén suba pajalan iané. Tusing nyak nayub lau nang telung dina. “Mabrata,” kéto ia nyautin sabilang ada anak ngajakin ngalih lau. Ané matakon ngerti suba. “Sinah maan proyek baru?”

16


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

“Eda ngéndah ngomong. Yadnya ento sing proyék. Mayadnya ento mula uli nekéng twas. Sing dadi ngalih bati ulian mayadnya.” Kamemegan tiang ningehang tuturné Mr. Lau jeg tegeh di langité gadang. Sing madaya buka kéto panawang iané. Bani demen ngalih luh tu lan demen magocékan, kadénang patuh buka tiang tusing nawang kangin kauh. “Dija malajah nyanggingin Mr. Lau?” Tiang matakon. “Di Geria, ené panatahan, Pedanda Gdé ngicenin kanti pangastawané, aké icénina.” “Antes cacep pesan cai nyanggingin.” “Ajanian suéca Widhiné, lanus pajalané.” “Dadiné cai bisa maca Bali?”

Lekang awaké bedik, toris dogén cacep mamaca Bali. “Badah. Ené mara jelema adana. Lekang awaké bedik, toris dogén cacep mamaca Bali. Iraga ané dongos di Bali dadi tusing rungu? Aké yadiastun kakéné mantas maca ané aluh-aluh dong bisa. Aké meled nawang rasan yéh ental ané entel yén yéh ental ané malau, dong suba biasa.” Tiang sayan tusing ngerti tekén Mr. Lau. Uli laksana demen mamunyah lan demen magocékan, sakéwala yén suba nyalanang swadarmané dadi sangging jeg seken gati. Sayan paak dogén tiang matimpal. Iseng tiang matakon kéné, “Sing meled ngalih somah Dé? Apang ada ané ngrunguang.” “Sing makita. Cang lakar nyukla brahmacari, lakar dadi brahmacarya.” “Apang dadi Bisma kéto?” “Kéto ja, sina swéca Widhiné.” “Eda ja ento pilihina.” Tiang nuturin. “Bes gedé pangaptin cainé. Miih eda ya tegeh-tegeh tagiha. Ento gegaén gedé.”

17


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

“Yén ngalih somah, ngitungin isin basang somah, suud kéto manakan, buin ngitungin panak, suba gede, ngitungin prabia nganténé, kanti tua rebut panak somah. Sing melahan padidian. Sing ada ngrépotin timpal.” “Beneh masi. Apang tusing buka icang.” “Kéto suba dadiné apang tawang. Bes kedeman ngantén, jani kija-kija kéweh. Lén aké, kija-kija tusing ada anak nombayang. Makita ngalih luh tu, jeg aluh.” Mr. Lau sayan nyeremang jani. Bokné suba lantanganga. Tiang sayan sing keresep tekén Mr. Lau. Di keneh tiang lek tekén ia. Tiang mendep-mendep malajahang awak. Alih tiang bapa Sidhi ané bisa mamaca Bali. Orahang tiang tetujon tiangé malajah. Demen pesan Bapa Sidhi. “Dadi mara malajah?” “Mara makita, Pa.” “Béh, kalahanga tekén Mr. Lau.” “Mr. Lau suba mai Pa.” “Suba. Suba ada telung bulan ia malajah mai.” “Miiiiiiiiiiiiiiiiiiiiih! Sing madaya tiang Pa. Dong seleg gati Mr. Lau malajah.” “Mula seleg. Tambis telah isin keneh bapané bakatanga.” Sayan jengah tiang. Jelema ané demen tekén lau dadi seleg malajah. Dong jani tiang kalahanga gati tekén Mr. Lau. “Ené baangina aksara. Ento palajahin. Yén sing tawang isinné, Mr. Lau takonin.” “Dadiné? Suba antes Mr. Lau dadi guru Pa?” “Cai sebeng dogén dueg, apa tusing misi. Mr. Lau sebengné brékélé kéwala isinné entel tekén ental.” Tiang sayan lek tekén awak tiangé padidi. Alih tiang petengé nika Mr. Lau. “Dé urukang apa tiang?” Prajani tiang banban matakon. Biasané jeg sambrag

18


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

munyin tiangé buka montoré mabedél. Jani, nganggon lokika, nganggon tata tiang matakon. “Aké sing guru. Ento I Bapa takonin.” “Suba dibi maan kemo. Madé orahina ngurukang.” “Badah jail pesan I Bapa. Aké tusing nawang apa dadiang cai guru. Guru ento gegaén gedé. Cutetné aké tusing nyak dadi guru.” “Béh Madé, kéto suba ajak tiang. Tiang meled malajah. Urukang ja ajebos. Madé ngorahang toris dogén dueg mabasa Bali.” “Aké anak papolosan dogén. Guru ento ada di awaké. Guru ento tuah keneh ané melah, munyi ané saja lan bikas ané matata.” Sayan tusing kakeneh tiang tekén isin munyiné I Madé. Tiang jani tusing bani nyambatang adané Mr. Lau krana jejeh tulah tekén panawang iané. Diastun ja timpal kéwala panawangné ento satmaka guru. Tiang orahina mulih. “Jumah palajahang awaké malu. Suud jumah mara pesu. Buka siap kurungané padanganga tekén bebotohé, pandusanga tekén tukang gecelé mara aduna tekén tukang kembaré di kalangané.” “Dadiné yén Madé magocékan malajah masi?” “Sabilang dina iraga magocékan di awaké. Bisa menang, bisa kalah keneh iragané. Mapruput di awak iragané.” “Duh Dé sing keneh baan tiang.” “Kemo mulih malu, umah awaké resikin.” “Suksma Dé.” Tiang budal. Tuutang tiang munyinne I Madé, ngresikin umah. Sampatang tiang sabilang dina umah tiangé. Siamin tiang sabilang kebus angsengan palemahan umah tiangé. Tiang ngeneh-ngenehang munyiné. Dadi soléh gati timpal tiangé ené. Tiang orahina malajah di umah tiangé padidi. Dija ada unduk. Tiang nglimurang keneh. Mirib mula kéto anaké dueg. Tusing nyak prajanian nerima murid. Apang turéksa masi miribné. Petengé nika, tiang blasak pules. Maen nyrepjep ajebos cara I Madé teka di keneh. “Mula kéweh ngrastitiang awak, sakéwala baan keneh sujati lakar tepuk

19


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

ané sujati. Di keneh ileh-ilehang apang dadi bunter buka gelangé. Pincerang sabilang dina nganutin pajalan patut. Ento etut tuut sina nyak katut di keneh.” “Dé!” tiang matakon.I Madé tusing nyautin. Ia tepukin tiang mabaju putih buka kapasé di ambara paak ajak bulan ané mengpeng murnama Kapat ngiring Déwi Ratih. I Madé tusing matolihan nang abedik. Bulanné sayan surup, sayan tusing bakat ben tiang nyujuh baan keneh.

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

20


Suara Cutet Saking Bali Satua

Édisi XXX | April 2019

Lelipi Ipian Ada uling aminggu ipian tiangé setata jelék. Bapan tiangé masih nyambatang ipiané buka kéto. Di ipian, tiang lan kulawarga anyudang blabar. Dikénkéné tiang ngipi sakulawarga ulung ka pangkungé. Tusing taén banat ipiané. Bapan tiangé jejeh ipiané ngambahin. Yadiastun ipiané kasambat bungan sirep, nanging tetep bakat kenehang.

21


Suara Saking Bali

I

Édisi XXX | April 2019

pian paling serem dugas sirep lemahné. Di pangipian tiang ngempu I Kocong sambilang ngalap manggis di teba. Uling dori ada odah nyimbuhin. Tiang nyidang ngelidin I Kocong apang tusing kena simbuh.

Dugas tiang makelid masa bangkiang tiangé kena ampehan angin. Celéng tiangé kena simbuh kanti ngemasin mati. Tiang nyagjagin lakar nyagur odah ané nyimbuh céléngé kanti mati. Nanging odah kaliwat sakti, sekadi ngelah ajian sayong petak, prajani ilang. Soléh, yén sambatang ngipi, paningalan tiangé tusing ngidem. Yén orahang tusing ngipi, tiang maan masriep sangkaning kiap. Mirib baan ipiané bakat kenehang, saja céléng tiangé mati. Mirib mati kena virus. Sanjané ento céléngé kal tanem di teba. Pedalem mémén tiangé suba limang sasih ngubuhin celéngé ento. Kayang Penampahan Galunganné ukuna tampah ajak sekaa mapatungé. Katarka céléngé mabat apikul lebih. Jani pasaran céléngé aji Rp 35 tali rupiah akilo. Amonto mémén tiangé rugi. Satondén tiang nanem bangkén céléngé ada sodagar teka nagih meli céléngé. Tagih bayaha aji limang atus tali. Tiang tusing ngadep, ngudiang bangkén céléng adep. Nyanan bangkén céléng olaha tur adepa di tenten, sinah kramané ngajeng bé céléng mati. Disubané mulih sodagaré, bangkén céléngé kal tanem di teba. Suud nanem bangkén céléng tiang lantas manjus. Nyaluk jam pitu peteng tiang ngidupang komputer, mragatang pasuh. Dugas ento mara endang. Dedaluné bek teka. Tiang magaé uyak dedalu. Iseng nyemak bokoran isinin yéh anggon nuduk dedaluné, anggon baneh mancing nyalian. Dedalu ané mapunduh di bokoranné kapotrék. Potrékanné kal upload di facebook. Liu timpalé di facebook maosin potrékan dedaluné. Suud masang potrékan di facebook prajani bangkiang tiangé sakit. Kanti bungker naenang sakit. Nadak sajan sakité teka, kéweh baan maangkihan. Somahé ané mara teka uling makuli lantas nyagjagin. Ngurut bangkiangé aji lengis kayu putih. Sakitné ngancan nyangetang. Tiang plaibanga ka dokter umum. Dokteré narka kolik. Celepanga ubad uling song silité. Yén buin ajam

22


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

sakité tusing empah apang énggalang aba ka UGD. Teka uling dokter tiang nyagjagin pedeman. Sakité ngancan nyangetang. Kanti telung jam sakité tusing empah, tiang ajaka maubad ka rumah sakit. Di UGD perawat jegég nyuntik lengenné. Asukanga ubad injéksi. Ngancan makelo ngancan ilang sakité. Perawaté masih nyedot getih lan nundén nginceh. Tiang enjuhina klopok, tundéna ngisinin klopoké inceh. Getih lan inceha turéksaina di lab. Hasilné, tusing ada ngenah sakit di getihé nanging di incehé misi getih, katarka di ginjal ada sakit. Dokteré ngrujuk apang marontgen lan maUSG. Hasilné, di ginjal tengawan misi batu. Dokter spesialis urologi nundén operasi. Tiang nulak, boya sing bani maoperasi, nanging tusing ngelah pipis Rp 35 yuta rupiah. Tiang milih ngencak batuné nganggon loloh don kecibling. Sawatara jam telu das lemahé, tiang dadi mulih. Demen atiné tusing kanti ngamar di rumah sakit. Neked jumah dapetang I Kocong ngangseg. Angkihanné nguik-nguik. Yén suba kéné angkihané I Kocong tusing nyidang segerang aji lengis apun. Plaibang ka rumah sakit apang maan nébo. Nanging pianak tiangé tusing nyak ka rumah sakit yén sing milu bapané. Yadiastun enu ngrasayang sakit bangkiang, tiang ngatehang pianaké ka UGD. Tangkejut dokteré ané ngubadin tuni kerana tiang buin teka. Tepukina pianaké ngangseg, dokteré becat nyemak nébo. Andus néboné sedote tekén pianaké. Ngangsegné ilang. Pianaké dadi mulih. Dugas majalan mulih, ipiané bakat inget-ingetang. Nyak patuh ipiané tekén sakité nibénin. Céléng mati kena simbuh. Bangkiang tiangé sakit, di pangipian kena angin dugas odah nyimbuhin I Kocong. Kéto masih I Kocong ngangseg. Mirib ento sipta iraga ajak pianaké kena sakit. Bakat campahin ipiané. Tiang enu ngasanang sakit, aget I Kocong tusing enu ngangseg. Gigisang bakat pinehin. Sajaba mataanan padidian kerana bangkiangé sakit. “Tumbén ipiané masib ajak pajalan idupé. Apa ento maadan nerabang sawang, ngipi kéwala paningalanné kedat? Dumadak tusing buin nepukin buka kéné,” pangaptin tiangé.

23


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

24


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

I bapa nelokin ka pedemané. Tiang enu ngrasayang sakit, sing nyidang magaé. Kéto masih I Kocong tusing masekolah kerana kiap. I bapa nyambatang ibi sanja ngipi jelék. Balé ané tongosin tiang ajak pianak somahé ajur tomplok blabar. Balé delod ané tongosina tekén i bapa ajak i mémé selamet. Nanging reraman tiangé tusing nyidang nulungin pianak, mantu, lan cucu. Kerana ada lelipi gadang maikut barak malingkeh di malun jelanané. Sabilang mukak jelanan, lelipiné nagih nyototin. Ento makerana tusing nyidang pesu uling kamaré lakar nundun pianak, mantu, lan cucu apang énggal makisid tongos kerana yéh ujané maluab dadi blabar. “Mirib lelipiné ento ané nylametang mémé ajak bapa. Yén drumuk pesu mirib milu anyudang blabar,” kéto tiang masaut. “Ulian lelipiné ento, Nyoman ajak kulawargané anyut. Grimutan basangé tekéning lelipiné ento. Ukuna lanteg, nanging tusing ada gegitik di sampingé, tungkedé masih sing tepuk,” pasaut i bapa. Masantulan papineh tiangé ajak i bapa dugas ngomongang lelipiné. Yén tiang narka sipta melah kerana ulian lelipiné i mémé ajak i bapa selamet tusing anyudang blabar. Umahé masih tileh, tusing usak. Nanging i bapa ngorahang ipiané jelék. Mabukti pianak, somah, lan mantu ngemasin mati anyudang blabar. Nirguna idupné tan papianak, mantu, lan cucu. “Aget tuah ipian,” ucapné. Sakit bangkiangé ngancan ngendukang. Tiang nyidang bangun tur klicak klicak di natahé. Nyidang masih ka paon nyemak nasi padidi. Nanging kéweh ngelekang nasiné. Pait karasayang. Nginem yéh masih kéto. Gigis kenehé madaar lan nginem yéh. Sajaba loloh don kecibling kal engsehang nginem. Pangaptiné batu ginjalé encak. Nginceh parus tur tusing sakit. Buwung ngajeng tiang lantas mabahan di pedemané. Enu marasa kiap kerana ibi sanja sing karuan maan sirep. Lemah bétél magadang, mulih uling rumah sakit buin ka rumah sakit ngateh pianaké ngangseg. Mirib sangkaning kiap, tiang engsap, maimbuh mangipi. Di pangipian tiang tongosina tekéning

25


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

lelipi gadang maikut barak. Ngejer, yadiastun tusing tagih cotota, titiang jejeh. Kerana uling cerik enyeh nepukin lelipi, yadiastun lelipi jali ané awakné cerik, titiang tusing bani. Da ja lelipi seken, gambaran lelipi di tiviné bakat jejehin. Plalianan lelipi masih kal takutin. Ulian ngetor, jejeh nepukin lelipi titiang ngrajang bangun. Kenehé jani makisid sirep, tegarang di balé delod, enyén nawang sirepé etis tur tusing mangipi. Mara menékang di undag balé delodé, tiang kagiat. Lelipi gadang maikut barak malingkeh di malun jelanan kamaré ané kal ojog. Tungked I bapa ané nylélég di sendi kal jemak. Lelipiné kal panteg kanti mati. Bangkéné kal entungang di teba. Teka uling teba, dapetan i bapa daah duuh di kamarné. Ipun ulung uling pasaréan. Tusing nyidang bangun padidian. Balinin tunduné beseh, ngenjol gedé. Mirib makaplag tunduné di plangkahanné. I bapa masih tusing nyidang majalan padidian. Titiang ngelurin i mémé apang ningting i bapa ka dipané. Tiang tusing nyidang ningting kerana bangkiangé sakit tur jangkeh. Pedalem i bapa tusing nyidang naenang sakitné. Nepukin i bapa sakit, maimbuh tiang lan I Kocong masih sakit kanti maubad ka rumah sakit, i mémé ngelah keneh ngwacakang. Nunas bawos baas sig jero dasaran. Jero dasaran nundén ngaturang segehan, aturang di tongos lelipiné katanem. Sujatiné lelipiné ento mapitulung, nyengker umah lan kulawarga apang tusing kencanin désti. Tiang mineh-minehang munyin mémén tiangé. Napi pelih tiangé, nguda déstiné nyakitin. Mirib ada ané kuciwa, liu anak ngidih tulung, nanging sing makejang nyidang nulungin. Ada ngidih tulung apang pianakné maan sekolah negeri, ada ngidih tulung pang maan gegaén, ada masih ngidih tulung apang palasang masomahan. Terus bakat kenehang, kanti sirahé kebut-kebut. Makleteg tiang inget, désti apa Résti ané nyakitin? Résti taén ngajakin mademenan nanging katulak. Résti ngelarang désti ulian sakit ati? Tangkahé nerugtug, papinehé macladukan.

Sukra Wagé Krulut, 8 Fébruari 2019

26


Satua Suara Cutet Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Guru Wates “Bin pidan suud cicingé ngamah bangkaan..!! Men inané cicing.. panakné sing mungkin kelinci..”

27


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

M

ih… keras munyiné Pak Wates. Gelur-gelur di tengah lapangan upacarané. Munyiné keras nengkik-nengkik misi nuding-nuding, gelindang-gelindeng,

matungked bangkyang. Panyingakané

barak, pih seken gati sengitan Pak Wates. “Nyen

kandelang

cai, né

ba papas

I

Wates.

Pesuang

mekejang

keluargan cainé ané mapangkat mai aba.. aké sing makirig. Cai lakar masiat jak awaké… mai, cai manyama jak dadua rebut waké, jani awaké lakar ngenemin..” Muridé makejang sengap nepukin Pak Wates nangtang di tengah lapangané. Guru-guruné pesu uli tengah kelas maakin Pak Wates. Nabdabin Pak Wates apang sing terus galak. Timpal-timpalné takut yéning Pak Wates kenapakenapa. Wiréh Pak Wates ngelah gering jantungan. Yén terus galak sinah suba bisa-bisa penyakit jantungné kumat. Diastun kadabdabin sengitané, Pak Wates sing kodag-kodag tekén muridé ané tangtanga nto. Pak Wates terus nuding-nuding nangtangin muridé. Di tengah lapangané, ada dadua muridé tegakanga tur kajemuh. Muridé nto ané tuding-tudinga tekén Pak Wates. Muridé dadua nto nguntul sing bani nolih Pak Wates. Sing makrisikan nyang bedik. Daduané nto sing lén Yoga ajaka Bayu . Cerik ténénan mula suba kasub di sekolah. Sing ja kasub ulian préstasiné, kéwalakasub ulian demen ngaé uyut di kelas, demen ngéndahang guru yéning sedeng malajah. Liu suba ibu guruné kanti ngeling ulian solahné anaké cerik dadua né. Liu suba bapak lan ibu guruné ngalaporang ka guru BK kénkén solahné di kelas. Suba makudang-kudang panggilan uling sekolahé tekén mémé-bapané. Kanti

ba med

guru

BK-né

ngaukin

mémé-bapané,

kéwala sing

ada teka mémé bapané ka sekolah. Guru waliné melali mulihné ngalih mémébapané, sing masi tepukina. Cara semengané jani, di kelasné ada palajahané Pak Wates. Pak Wates dadi guru agama disekolahané nto. Semengan suba gageson ka kelas. Pak Wates

28


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

suba tawanga tekén muridé, guru paling rajin buina sing taén telat yéning ada ngajain di kelas. Semengan suba terem muridé di kelas sebelas Boga. Mara masuk biasa suba Pak Wates nyambat murida saka besik. “Yoga?” Pak Wates matakon “Ten wénten pak..” muridé nyautin “Trus, Bayu?” Pak Wates buin matakon “Durung teka, pak..” muridé masaut Pak Wates, suud nyambat saka besik, sagét teka Bayu ajaka Yoga. Ajaka dadua macelep

sing

misi

ketok

jelanan

apa buin

ngucapang Om Swastyastu. Macelep liwatina Pak Wates laut negak. Pak Wates, bisa nyeeng dogén nyingakin solah muridné. Pak Wates ngentegang keneh. Apang sing sengitan semeng-semengan. Galahé majalan telung dasa menit. Pak Wates suud nerangang matéri Tri Kaya Parisudha. Laut ngamaang tugas tekén murid-muridé apanga nulis contoh sasolahan sané manut Tri Kaya Parisudha. Sedeng ngelindengin murid, ngiwasin murid ané iteh nulis tugas, Bayu ajaka Yoga bareng negak di duri magending-gending ningehang lagu uling HP. Pak Wates ngulehang basang nepukin solahné jaka daduané. “Bayu, jang HP-né, nak malajah mesuang HP. Bayu suba nawang aturan sekolah sing dadi ngaba HP masuk.” Bayu makenyem sing ngarunguang munyiné Pak Wates. Pak Wates majalan maakin Bayu. Sedeng Pak Wates majalan,Yoga mesuang HP laut ngerekam solahné Pak Wates. “Yoga, jang HP-né, adi milu mesuang HP, mai aba.” Yoga nyeleg bangun ling tongosné negak. Terus ngerekam solahné Pak Wates. Bin misi ngomong. “Inilah guruku, namanya Wates guru paling tua, jelék di sekolah akéné… hahaahaa...” “Pak, kuda ukuran celana dalemé pak..? Jawab pak, pang viral pak…”

29


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

SSB/ Putu Ardana Bukian

30


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Bayu ajaka Yoga kedék ngakak… sambilanga ngarekam Pak Wates ané suba ngarudug tangkahné. Muridé ané lénan bengong nepukin. Sing ada mekenyem.. makejang tegang nepukin solahné Bayu ajaka Yoga. Sedeng kedék ngakak ajaka dadua… uling dija bayuné Pak Wates.. jeg nyemak baong bajuné jaka dadua laut kaéréd pesu. Muridé makejang ketejut, HP anaké gisanga paselambeh di natah kelasé. Pak Wates terus ngéréd ajaka dadua. Kaéréd ka tengah lapangané. Laut kasaubang ajaka dadua di tengah lapangané. Ento mawinan Pak Wates gedegné sing kodag baan. Terus nuding-nuding muridé nto. Bapak kepala sekolah nandan Pak Wates ka tengah ruang kepala sekolahé. Pak Wates ka baang yéh. “Pak.. baang tiang pesu pak.. tiang lakar maang ceramah cerik-ceriké naké ngaé usak nama sekolahé to pak..” kéto munyiné pak Wates angkihané ngangsur. “Pang sing, tyang pensiun.. nu ada murid naké ngusak nama sekolahé déén..” buin Pak Wates nugtugang munyi. “Nggih pak, nggih, mangkin tenang dumun, banggéang nika guru BK sané menangani kasus nika,” Bapak kepala sekolah makenyem nyautin. Sedek nenangang Pak Wates di ruang kepala sekolah, sagét teka rombongan kepolisian. Pak Kapolsek bareng di rombongané nto. Kapolsék ka sekolah sing jaulian masalahné Pak Wates. Kapolsék ka sekolah ada progam kunjungan ka sekolah-sekolah lakar maang ceramah kenakalan remaja. Pak kepala sekolah gagéson nyambut kapolsék. Laut tepukina Pak Wates di tengah ruang kepala sekolahé. “Om Swastyastu, pak kapolsék” Pak Wates nyapa kapolsék. “Om Swastyastu..” pak kapolsék ngawales salam Pak Wates. Pak Kapolsék nelektekang Pak Wates. “Niki pak Wates nggih?” pak kapolsék nyalamin. Pak Wates bengong. Kapolsék laut negak di sampingné pak Wates.

31


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

“Punapi gatra bapak, pihh bapak awét gati tiang cingakin. Mogi séhat pak nggih..” “Sira bapak nggih..?” Pak Wates matakon heran. “Bapak engsap jak tiang.. tapi nika mémang sampun sué bapak ngajar tiang, waktu kari di SMP. Tiang Saputra pak, éling bapak.. tiang saking Kintamani.” Pak Wates ngejitang alisné, laut mekenyem… “Oo, Saputra.. panakné Pan Meko? Né maan nagih majaguran jak bapak pidan? Miihh, sagét ba dadi kapolsék jani?” Pak Wates kedék.. pak kapolsék laut ngelut Pak Wates. Bapak kepala sekolah lan guru ané lénan milu kedék. Pak Wates laut nyaritayang unduké taén nagih majaguran ngajak Saputra dugasné mara telu bulan dadi guru di SMP Kintamani. Uyut pesan kedék di ruang kepala sekolahé ulian satuané ajaka dadua. Ceritané jani semengan né mirib cara dugasné Pak Wates uyut ajaka Saputra nto. Uyut ulian sing dadi oraina pang siep. Malah nangtang Pak Wates ajakina majaguran di abian kopi sebelah sekolahané. “Aduh… jani matepuk pak ajak Saputra. Jani pak ngelah masalah patuh masi cara dugasné ajak Saputra. Kéwala kasusné lén, jani ulian HP. Saya rekama tawah-tawah. Pih jeg… kebat-bat, ketuding-tuding cerik totonan ,ulian gedeg basang pak. Yén cara saputra éngkén? Pelih bapak yén kéné?” Saputra kedék. Sambilanga ngisiang limané Pak Wates. “Bapak sing pelih, yén cara pineh tyang, guru dikudu kéngkén harus keras yéning situasi nedehang guru apang keras. Sekadi di pawayangan, guruné kasengguh Dang Guru artiné Dang nika kebus, keras utawi tegas. Guru harus wénten sisi keras lan tegasné. Yén sing keras, muridé bisa ngalunjak. Guru sing hargaina.. guru sing guguna, orang tuané masi lawana, kija lakar aba generasi bin pidan. Dadosné, tiang mendukung Pak Wates apanga keras. Kéwala keras untuk mendidik ten keras ngalah utu. Gedeg bapak mabudi

32


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

mituturin, mabudi pang muridé luung. Pidan yén sing bapak ngarasin tiang.. bisatiang sing dadi polisi jani, bakat maling sumaga gén gaéné.. hahaha..” Pak Wates milu kedék ningeh tuturné Saputra. Saputra laut matakon tekén Pak Wates. “Pak cén muridé ané jak uyut bapak?” Pak Wates nolih kaca kasisi, tepukina Bayu ajaka Yoga nu majemuh negak di tengah lapangané. Pak Putu Dana ajaka Pak Agus iteh ngamaang munyi di tengah lapangané. “Ento.. jaka dadua di tengah lapangané nto..” Pak Wates nolih kesisi. Saputra makenyem nolih anaké majemuh nto. Saputra héran, adi ngidaang pak Wates awakné berag ngidang ngedeng muridé gedé-gedé ajaka dadua. “Nggih pak.. tiang lakar bareng membina anak-anak nika.” Saputra laut bangun, ngidih ijin sareng bapak kepala sekolah. “Pak kepala sekolah, kebetulan tiang mriki ada progam penyuluhan terkait kenakalan remaja, sadurung malih jebos membahas nika, tiang minta ijin dumun mendekati anak-anak nika nggih..?” “Oo.. nggih pak, berikan terapi dulu kepada mereka, ngiring pak..” Saputra laut majalan pesu uli ruang kepala sekolahé. Kapolsék kadampingin kepala sekolah majalan ka lapangan upacarané. Pak Putu Dana, Pak Agus lan pembina lianan nyalamin Saputra. Muridé bengong mabalih ada pak polisi ka sekolah. Makejang héran ada polisi ka sekolah. Bayu ajaka Yoga ngalantas seming muané cara katak mengseb nepuk pak polisi maakin. Minab nyep lakar abana ka kantor polisi. Mara lakar paakina sagét Bayu ajaka Yoga ngelur ngeling. “Ampun… pak, ampun pak, jangan tangkap saya.. ampun pak..” Saputra makesyab nepuk muridé nyumbah-nyumbah. Laut ia nyongkok. “Gus.. pak sing nagkep kalian mai. Tapi jak dadua harus janji sing bani-bani ngalawan-ngalawan guru. yén gus jak dua né nu cara jani demen ngalawanngalawan guru, kamu matepuk buin ajak Pak Wates, bahaya kamu.”

33


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

“Inggih pak. Tiang janji pak.. janji pak.. ampura, ten bani sareng Pak Wates pak, ampura pak,” saut Bayu. Saputra laut metakon adéng. “Gus.. seken sing bani jani jak Pak Wates? Adi bisa sing bani jak Pak Wates?” Bayu ajaka Yoga saling tolih. “Nggih pak.. tiang ten bani jak Pak Wates, tunian mara galak Pak Wates, tiang nepukin Pak Wates awakné ngedénang bin negehang.. pak.” Saputra

makenyem

ningeh

munyiné

Yoga

buka kéto.

Makenyem

sawiréh patuh cara ané tepukina Saputra dugasné nagih majaguran ajaka Pak Wates ipidan.

Besimejajar, 12122018 13U<14N

Putu Ardana Bukian embas ring Bungkulan, 1982 lan magenah ring jalan Pulau Obi, Singaraja. Mangkin kantun makarya dados guru ring SMKN 1 Kubutambahan.

.

34


SatuaSuara CutetSaking Bali

Édisi XXX | April 2019

Tuah Tuuh Butha Ulian pedalem tekén pagaén sekaané, dugas ngarupuké terunané tusing ja sanget ngoggah ogoh-ogoh. Melénan dugasé pidan, anak ngaé ogoh-ogoh mula lakar uwugang. Ogoh-ogoh uwug ento cirin i manusa nyiksik bulu, apang bisa masesuluh, tusing nuutang indria tur bisa buka I Butha.

35


Suara Saking Bali

N

Édisi XXX | April 2019

anging, yéning suluhin cara janiné, saja mula buka ogoh-ogohé ané matuuh makelo, bikas butha jani ngangsan kukuh. Ngangsan kéweh ngitukang ulian lakarné saling peaéngang. Yéning ipidan, lakar né

aji sebitan tiing, kayu lan ambengan, jani nganggo besi, baja maimbuh mesin buka roboté. Disubané i ogoh-ogoh ané umpamanga cara i butha ngangsan kéweh uwugang, kéto masé i manusa ngangsan tusing dadi lemetang. Ané sing dadi, dadianga, ané pelih demenina, rerama tusing toliha tur bikas butha ané lénan. Saja, guminé buka meka. Apa ada diguminé, kéto masé ada di awaké. “Mih, buin pidan sujatiné ngarupuké, adi jog tileh ogoh-ogoh di marginé. Engsap inget tekén Nyepiné,” kemik Gambir, pekak tua inan rurung dugas mentas di désa Peraupan.

36


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Gambir tusing ja nawang mamaca apa buin nulis. Nanging ulian sésai di marginé, iya liu maan nutul tutur, kéwala tusing ja pati mamunyi, inget tekén déwék tusing masekolah. “Ah, ento buka cecimpedané, gamongan keladi lan jaé, omongan dadi gaé. Tusing ja aluh nuturang keneh i manusa cara ogoh-ogohé. Apang tusing kena palungguh, kadéna paling beneha,” sambila majalan ngelodang ka Dauh Puri. Ngangsan ngelodang, ngangsan ngaliunang nepukin ogoh-ogoh ané tileh di marginé, tur marérén di banjar Tainsiaté. Gambir angob nepukin ogoh-ogoh Kumbakarna siteng majujuk, sambilanga macelep ka banjar sambilanga mecikmecik batis I Kumbakarna. “Dueg mula anaké ngaé, kéwala ada jelékné, nguwugang kéweh,” ngumik sambilang kenyem-kenyem. Tusing ja makelo di tengah banjaré, Gambir buin ngelodang tur nepukin ogoh-ogoh gedé selem ganggas. Watonné dogén telung méter, yéning paduang ajak ogoh-ogoh né miribang selaé méter. “Né mara cager, siteng tur semu tapelné idup, awakné katos, apa ja lakarné, beton mirib,” sambilanga mecik-mecik batis ané oranga ogoh-ogoh. Ungkulanga mecik ogoh-ogoh, tusing tawanga sabilang anak mentas kedék ningalin. Tur ada ané ngesyabin Gambir. “Patung to pak, patung,” sambilanga beneng kangin negakin motor. Gambir mara manyet, tur kedék pedidi, ngalantas majalan nganginang

Kebes, saking Klungkung, magenah ring Dénpasar

37


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Satua Bali

I Sara Lan I Sura Ada katuturan satua anak muani matimpal padaduanan madan I Sara lan I Sura. Suba makelo pisan I Sara metimpal tekén I Sura. Kema mai setata ajaka dadua. Mirib suba pajatukarma apa pituduh Widhi, I Sara uli mara menék bajang suba kalahina mati tekén mémé bapané. Kéto masi I Sura dadi jadma ubuh uli cerik. Sagét ada kunyit di alas, nyak ajaka dadua matemu lantas matimpal melah. Lega ajak dadua, kéweh masih ajak dadua.

38


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

39


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

K

acarita dugasé ento I Sura sedeng mangumbara kema mai tusing ada genah tetujon. Makudang désa suba kasimpangin, manjing alas turun gunung doh suba pajalané ajaka dadua. Gelisang satua I Sara

Ian I Sura nangked koné di pasraman Ida Sang Bhagawan. Ditu lantas makadadua nunas ajah tur ngiring ngaturang ayah majeng Ida Sang Bhagawan. I Sara Ian I Sura teleb tur anteng pisan nunas ajah kapining sang maraga wiku. Ento makarana Sang Bhagawan sayang tur asih pisan tekéning I Sara Ian I Sura. Kasuén-suén suba makelo I Sara Ian I Sura nunas ajah tur ngaturang ayah di pasraman. Mirib ada suba dasa tiban makeloné. I Sara Ian I Sura suba dadi kelih-kelih. Rumasa indik paplajahan sisyannyané sampun makiré puput, Ida Sang Bhagawan raris ngandikang I Sara Ian I Sura tangkil majeng Ida. Disubané I Sara Ian I Sura tangkil, Sang Bhagawan raris mangandika. “Cening sisyan Bapa ajak dadua, né mirib suba makiré puput cening dini malajah, sinah buin akejep cening lakar mapamit uli pasraman Bapané. Abesik pangidih Bapané, apa ké ané cening palajahin eda pesan kanti engsap apa buin anggon malaksana corah. Eda pesah nyalanin idup di rurung adharmané. Né jani ada orahang bapa tekén cening ajak dadua. Dugas di purnamané mara liwat Bapa mujasmadi ngastiti majeng Ida Sanghyang Candra. Sagét ada pawisik marupa tatenger sato. Ada kedis Dedara makeber ajak dadua, menceg lantas di duur kebonan jagung lantas ditu ngamah padaduanan. Sagét kéto kedis Dedarané ento masilur dadi kedis Goak. Prajani saling gébog saling cotot kedis Goaké totonan. Sedek Bapa mangiwasin saget ngenah ragan ceningé ajak dadua di awak Goaké ento!” “Nunas pangampura titiang majeng guru sané maraga wikan, santukan sampun purun titiang nyela pangandikan guru. Rasa kobet ring angen pawacanan sakadi asapunikaa yadiastun tan kamanah antuk titiang ngartos daging pawisik sané kawedar. Titiang nunas lédang kayun sang maraga wikan

40


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

maicain artos pawisik punika kapining titiang sisyan guru kalintang tambet!” atur I Sara sada nyakupang lima. “Melahang jani mirengang. Yén sing pelih baan Bapa ngartiang indik tatengeré ento, tusing lén ené tatenger marep déwék ceningé ajak dadua. Yéning suba cening mapamit uli pasraman, pangidih Bapa cening sampunang majalan mabarengan. Bapa suba nawaang, suba makelo mirib uli cerik cening setata majalan kema mai setata padaduanan. Sakéwala jani cening musti mapasah. I Sara kema laku ngajanang pajalané, kéto masih I Sura musti majalan ngalodang. Apa ngawinang kéto, apang cening tusing matepuk apa buin mapunduh ajak dadua!” “Aduh......, nawegang guru sang sang meraga wikan. Dados tan sida antuk titiang pacang ngiringang indik sakadi punika. Titiang makakalih sampun sinarengan saking cerik, sané mangkin pacang mapasah sapunapi antuk titiang? Rasa tan mawiguna idep titiang yéning mapalas marep nyaman titiang puniki. Ampura guru, tan sida antuk titiang nyalanin idup sakadi punika!” paketéltél yéh mata I Sara Ian I Sura miragi pangandikan Sang Bhagawan. Angen manah Sang Bhagawan ngaksi sisyannyané sedih sakadi punika. Mawali Sang Bhagawan ngandika. “Cening sisyan Bapa ajak dadua. Kamanah antuk Bapa apa ané ada di atin cening. Sakéwala mirib suba pituduh Ida Sang Parama Kawi taler ring patenungan Bapa dugas ibi lemeng. Matemu ring tuuh, ceningé ajak dadua maimpas pisan yéning tusing mapasah sinah cening pacang manemu lara ngantos mabégal pati ngajak papaduanan. Né jani Bapa ngicénin pamargi anggon nyidapurna kaiwangan unduké ené. Buin pidan ja cening sida ngawangun kulawarga nyalanin grahasta asrama, ditu patut cening ngarianin upacara prayascita lan biakala. Tangkil cening ngaturang bakti ring segara gunung. Yéning suba kéto mara dadi cening kacunduk tur idup bareng!” Miragi pangandika Sang Bhagawan buka kéto, bengong I Sara lan I Sura. Inguh paling madukan di kenehné ajaka dadua. Diastun marasa kéto, sakéwala

41


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

yéning dadi sisysa musti manut kapining pitutur guru. Gelisang satua galahé suba majalan. Né jani I Sara lan I Sura suba mapamit uli di Pasraman. Sakadi pituduh Sang Bhagawan, I Sara lantas majalan nuju ngajanang. Makelo suba I Sara majalan. Manjing alas turun gunung nepukin désa mampi ditu ia nginep, buin maniné mara nutugang pajalané. Ajin kudang sasih suba liwat, I Sara jani suba ngelah pagaé dadi buruh di anaké sugih di kota. Ngangsan makelo I Sara suba liu ngelah pipis, lantas ia majumu ngaé pagaénan. I Sara jani dadi sodagar kema mai madagang. Makelo-kelo I Sara ngangsan sugih, umahné gedé tur matingkat, pipisné liu, tegal carik linggah. I Sara jani suba dadi anak sugih pisan tur liu ngelah panyeroan. Idupné I Sara jani buka dadi raja. Panganggoné sarwa lung tur liu anaké ngayahin idupné. Aget pisan nasibné I Sara. Makelokelo ia menék dadi parbekel di kotané ento. Malénan unduké I Sara tekén I Sura ané majalan nglodang. Diastun suba muntag-mantig ngalih pangupa jiwa, jeg setata tusing ada kemajuan. Bates anggon madaar dong sedeng, sakéwala tusing ba ngidaang cara anaké sugih. Tiwas idupné I Sura nongosin kubu di sisin alasé. Gagaéné tuah ngalih sang lakar adepa di kota, lénan kéto tuah maburuh kajang di peken. Sakéwala I Sura tusing taen maselselan. Apa ja ada jeg jalanin dogén, nyén nawang mani puan ada nasib luwung lakar dadi anak sugih. Kacerita dugas ento di peken liu anaké pakerimik unduk anak sugih di kotané badaja badangin lakar ngalih kurnan. Di warung, di rurungé tur tongos lénan liu anaké nuturang unduké ento. I Sura masih ningeh unduk ortiné ento. Manut tekéning orti anaké sugih ento madan I Sara lad sisyan Sang Bhagawan ring tengahing wana. Kesiab I Sura mara ningeh pakrimik kéto. I Sara sisyan Sang Bhagawan....., tuara lén ento tuah nyaman I déwék. Béh....jani I Sara suba dadi anak sugih, tusing cara I déwék pragat dadi buruh peken kéné. Paling melah lakar kaalih ka kota. Kéto kenehné I Sura. Buin maniné I Sura lantas luas nuju kota negakin jaran. Benceng pesan palaib jarané ulian ngaat matepuk tekén I Sara awinan suba kudang tiban

42


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

tusing taén kacunduk. Bawak satuané kacarita I Sura suba nengked di kota. Dini ditu ia matakon dija umah anaké sugih madan I Sara. Suba tawanga lantas ia nuju umahne I Sara. Ngon I Sura ningalin umah gedé tur linggah buka kéto. Sedek ngiwasin sagét ada anak muani majalan ka natahé mapanganggo sarwa kedas tur bungah pisan. Tuara lén ento tuah I Sara, perbekel kota. Tan sipi kendel atiné I Sura ningalin I Sara jani suba dadi anak sugih tusing cara déwékné maong bengil tur masem mebo peluh buruh kajang. Ngénggalang I Sura tuun uli jarané ngalantas macelep ka natah umahné I Sara. Kesiab I Sara ningalin ada jelema macelep. Tusing kena baana ngingetin anaké muani ento, jeg I Sara geluta sada kedék pakerékék. “Aduuuuuhh.... Sara! Suba makelo gati iraga tusing matemu. Béh... jani cai suba dadi jelema sugih. Tusing cara icang maong kéné. Men kénkén kabar cainé, musti liu jani cai ngeIah pipis” Liu sajan omongné I Sura ngrecot tan pegatan munyiné kaliwat kendel nepukin I Sara. Sagét liu penyeroané I Sara pesu. Makejang ngon nepuk prabekelé gelut anak muani daki tur maong. Ngénggalang para panyeroan Ian prajurité malasang. I Sura lantas kegrebeg tur kapangsegang di tanahé. Ngangseg kesiab I Sura napetang déwékné mapangsegan sada tusing karunguang tekén I Sara ané tetep bengong. “Sara... to nguda cai mendep dogén nepuk nyaman cainé kagrebeg tur kapangsegang buka mara. Apa cai tusing ngelah rasa kangen teken icang. Iraga suba makelo mapasah dadi cai bengong dogén?" Matakon I Sura. Sagét kéto I Sura jagajgina tekén prajurité sada bangras nendangin. “Ih iba jelema bengil. Melahang cai matur majeng dané jero mekel!” kéto munyin prajurité galak. I Sura nyalémpoh di tanahé. Mara ia marasa inget. I Sara jani suba dadi prakanggo gumi. Tusing buin I Sara ané pidan. Kadirasa engsek tangkahné I Sura nerima unduk buka kéné. Nyama adiri ané tibantibanan idup bareng malénan solahné.

43


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

“Sura..., tusing ké cai inget tekén nyaman cainé ané bengil ené. Mara ké sugih idup cainé jani suba tusing inget tekén nyama!” jengah pesan I Sura. “Sura... icang tusing ja sing inget. Sakéwala solah cainé busan tusing maciri sisyan Ida Sang Bhagawan. Apa cai suba engsap tata-titi parisolah marep kasamén, marep prakanggo tur marep panedung jagat? Kéné bikas cainé tekéning prabekel di kotané ené?” Aduh kesiab pesan I Sura, gedeg, jengah, sedih, tur nyesel madukan dadi besik. Ngeling masigsigan I Sura makada bengong anaké ningalin. Sagét kéto I Sura lantas majujuk sada nyabut keris. Makecog ia nagih nebek I Sara, sakéwala I Sara lincah makelid. “Sara.... minab maisi apa ané kaucap Ida Sang Bhagawan, yéning iragé matemu sinah Iakar mati. Mula saja awaké pelih, engsap tekén papalajahan indik parisolah buka omong cainé. Sakéwala eda cai sumbung tekén déwék mara cai anak sugih!” Makecog I Sura nebek I Sara, kena lantas tangkahné. I Sara bah mati getihné nyékcék di tanahé. I Sura lantas kedék ngakak cara anak buduh. Sagét kéto ada prajurit nyabat aji tumbak. Tundune I Sura tanceb tumbak tembus nganteg ka malu. I Sura masih mati bah di tanahé. Para panyeroan Ian prajurité ibuk inguh paling napetang unduk buka keto. Ngénggalang lantas bangkéné I Sara Ian I Sura kusung nuju sétrané. Serab isin kotané ningeh prabekelé suba mati. Para prajuruné lantas ngadaang paruman, nelantas buin pitung dinané sawané I Sura Ian I Sara lantas kaplebonang.

NB: Kaketus saking cakepan Kumpulan Satua Bali ke: 3 sane kasusun antuk I Putu Sanjaya kaca 18

44


Prosa Liris

Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

GITANJALI /9/

Imih, Déwa Ratu, megimeh bapa nagih nikul ragan bapané aji palan gelah bapané!

Bapa gegéndong, bapa teka midih-idihan sig kubun gelah bapané! Jeg aturang bebayan idup bapané mekejang sig Idané. Ida sida tur arsa nampa nyuun napi ugi. Ampunang jejeh lakar kejempulungan.

Méndran bapané nika énggal lakara nampeh sundihé ané kemban aji taksun Idané. Imih, déwa ratu ampunang nampi penjuh ané teka uli sig limané ané letuh. Tampi napi ané kenjuhang metaled baan olas asih ané hirmala dogén.

45


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

/10/

Puniki sampun dampar penjekan cokor I Ratuné, tur i riki sampun cokor I Ratuné melingga, ring genah ipuné sané awas, ring genah ipuné sané kenista, miwah ring genah ipuné sané kesengsaran.

Pét titiang nguntuk tangkil ring I Ratu, untuk-untukan titiangé nénten jagi sida andap sekadi cokor I Ratuné sané melingga ring genah ipuné sané tiwas, ring genah ipuné sané kenista, miwah ring genah ipuné sané kesengsaran.

Bonggané nénten jagi sida rauh ring genah I Ratuné melelungan mepenganggé bengil ring genah ipuné sané tiwas ring genah ipuné sané kenista, miwah ring genah ipuné sané kesengsaran.

Manah titiangé nénten jagi naan sida manggihin marginé sané ka genah I Ratuné nunggilang kayun ring genah ipuné sané tiwas, ring genah ipuné sané kenista, miwah ring genah ipuné sané kesengsaran.

46


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

/11/

Merarian dumun mepuja, ngaturang sarin kidung, miwah ngewilang-wilangin japa mala! Sapa sira sané acep tur baktinin, bapa ring purané sané suung, sintru, tur kuneban lawangan? Kedatang dumun penyingakan Bapané raris cingakin, Ida Sesuhunan bapané nénten wénten ring ajeng bapané.

Ring genah ida danéné makal tanah geritak, ring genah ida danéné méncah batu anggéna margi, irika sampun Ida. Kiring antuk ida danéné punika, Ida mejemuh miwah mesabehsabeh, penganggén ida danéné penganggén Idané dempul buk dempul endut. Lugas penganggé-nirmalan bapané, tedun dumun ring tanahé sané ngebuk, sekadi Ida.

Moksah? Ring dija jagi keni antuk moksahé? Ida Sesuhunan titiangé Ida Sesuhunan bapané lédang arsa nampa nyuun samsarané sané karyanin Ida. Kantos ka wekas Ida melingga ring sikian titiangé ring anggan bapané.

Puputang dumun samadi bapané, genahang dumun sekar miwah dupané sané alub-élub. Yadin penganggén bapané lungsuh tur daki bengil antuka, punapi sané mejejepang? Tangkilin dumun Ida, raris iring Ida ngambil karya mangda medal antuka peringet bapané.

47


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

/12/

Sué semaliha doh pemargin titiangé. Duk suryané wau endag memargi titiang negakin keréta, getak titiang mirig mercapadané mekecagan tampak ring surya miwah bintangé.

Genahé sané pinih doh, genah titiangé sané pinih nampeka ring linggih I Ratuné; karyané sané kelintang kobet sané dados bantang sarin kidung.

I gegéndong ugi ngedih-ngedih ring kubuné sané durung uning-uningin ipun, pungkuran mangda sida antuka rauh ipun ring kubun ipuné; mekaileh ugi seluksuk titiang jagaté, pungkuran mangda sida antuk rauh titiang ring genahé sané nirmala ring manah titiangé. Doh sawat peliat matan titiangé, mekiré kidemang titiang, titiang matur, “I riki I Ratu melingga.” Petakén kalih peboya “Ring dija minab?" éncéh ring gemulak gelohan waspané sané penyiuan akéh ipuné raris ngancabin jagaté, “Manira dini.”

Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

48


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Puisi Bali

49


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Tutur Anak Punyah tutur anak punyah ngéndah pélah uling di politik kanti teked ka titik uling di mistik kanti teked ka cetik uling di raja kanti teked ka wong cilik aduhhhhhh............... anak punyah yadiastun tusing mabayah apa buin kanti basangné layah népenting bokah tusing mikir pianak somah di jumahné naenang basang layah

Anggara Kliwon Tambir, 19 Fébruari 2019

50


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Kali Yuga Mungguh ring katatwan kali yuga Aab jagaté abra gamang Makejang sarwa tawah Makejang sarwa élah Élah aluh tawah solah i manusa I maling jani kamalingan Sang sané ngamong keadilan keadilin Sang sané ngamong ukum kaukum Ring kali yuga Sang Hyang Darma tusing ngidang idup Sang Hyang Darma kajekjek kaingsak Katektek karemes antuk I Sad Ripu Ring kali yuga Sang Hyang Semara mamurti Makejang manusané nguberin kama arta miwah tahta Kadung suba semarané kapuji Ring kali yuga Ngiring urip Sang Sutasoma Tunggalang Bayu Sabda Idep Temuang Genta Hredayané ring Padma Hredaya Apang metu Maha Hredaya Darana Pinaka pusaka tresna asih mamurti Ngametuang Prabawaning Urip.

51


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Lelakut Padi pantun kantun gading Bilih-bilih mabuah abulih Punyané nguntul mapi-mapi belog Padi pantu kantun gading Cerik-ceriké macanda girang liang Pakecos-cos ngalih amah Ngilangin layah Madasar pongah Padi pantun kantun gading Tonyan cariké mabaris Ngigel énggot-énggot Anggut-anggut lelakut Ngaé anak takut

Redité Pon Julungwangi,

52


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Cicing Gudig to tolih I Cicing gudig buluné telah lig-lig kemu mai ia setata kagedig tusing ada anak ngarunguang

to tolih I Cicing gudig awakné benyah latig ulian sai katig-tig tusing ada anak rungu

to tolih I Cicing gudig kemu mai setata katundung jelémpah-jelémpoh pajalané tusing ada anak ngugu

53


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Ngeréh Langité peteng rem-rem gulem Bulan bintangé mangkeb di betén kekeb Sarwa gumatat-gumitit siep cara jangkrik ketebin Petengé tan pasundih sing ada ané ngendih Guminé sepi tusing ada anak melali Cicingé ngongkong ngulun-ulun Malaib nguberin sahasa nagih ngamah Ring catus pata tanah pamuun Sétra ganda mayu genah ayu Nyolahang sakancan aksara ring angga sarira Dasa Bayu, Dasa Aksara, Panca Aksara,Tri Aksara Karingkes dados siki nunggalang idep ring Hyang Bhairawi Masrana sanggah cucuk miwah kasa marajah Ngeréh ngrégéh dangklang-déngkléng Layah nyelép mata nelik Nyutirupa dadi raksasa panugrahan Hyang Bhairawi

Redité Paing Gumbreg

I Putu Éka Mudiartika Yasa, embas ring 26 Désémber 1989. Magenah ring Br. Keranjangan, Ds. Manukaya, Kec. Tampaksiring, Gianyar

54


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Puisi Bali

SSB/I Jro Alit Bangah

55


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Jangkrik Nuluh Rurung Wengi bintangé pakemyit Ngyasain wenginé kélang sunaran sasi Swaran jangkrik mangangklung Ngedig-ngedigin bungbung 'Sasi wimba hanéng gata mési banyu' Wirama tan malih katembangang Tengahing bungbung jangkrik kapetengan

Jangkrik tengahing latri Tinglis swarané mangrikri Nitenin rurungé langkung Sayan edoh ia manambung

Sang pisarat Alon-alon nuluh rurung Kapetengan tatkala wengi Lawat sundihé pinaka titi Ngetut genah jangkrik mangrikri

Tengahing bungbung jangkrik kapetengan 'Sasi wimba hanéng gata mési banyu' Wirama tan sida katembangang Swaran jangkrik mangangklung Rurungé mawali mamung

IGS#Bantas#132019

56


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Purnama Ungu peteng setu ambu ngalambu ngabubu kalu bulan bisu

belog pongah nyuléngék ngadah ngajap sinah bulan katadah

nungkalik tilem bulané kelem langité remrem kakrubung gulem

inguh limuh katiben gemuruh ngulacak sabeh nyibak keneh

sué kantiang Purnamané aptiang Sang Ratih maka bayang sirna ilang putus liang

(Sasih Kawulu 2018)

57


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Bongbong 2 siap biying mapagut sa kuning kabongbong di jaba pura anut tanding pada jaya

kangin kauh cager menang jujuh batis pada lantang sregep taji tegil kiwa unduk sapih cenik ada

pakembaré mider nuduk toh masang rayu ken i botoh bruwak-bruwak ngaba janji yadiapin urung mabukti

kabentétin pada celang kakelegin buluné jerang pepaluné pada unggul pengetohe tyaga mangembul

siapé matoh jiwa uripe suba sanguna bebotohé matoh pipis enyén kalah dadi pengemis

58


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

kéwala yéning suba pada lega suba masih pada patut kalah menang ento biasa jalan Widi pada tuu

Bantas#6/2/2018

I Gedé Suwartama nyurat puisi lan satua cutet. Kakawiannyané kawedar ring Bali Orti (Bali Post) miwah Mediaswari (Pos Bali)

59


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Puisi Bali

60


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Wrespati Pon Di Wrespatiné matemu Pon Ukir Nyumu nyiup Sang Hyang Bayu Di Wrespatiné matutugan Pon Élingé ngenyemin Sang Hyang Rupaka Lakar nyalanin karma Sang Numadi Di Wrespatiné matemu Pon Ukir Badé tegeh nyujuh ambara Matumpang pitu nganti solas Di Wrespatiné matutugan Pon Sing dadi tagih sing dadi kelidin Badé ngrényéb mapayas mas Kasunggi banjar ngiterin pempatan Badé ngrényéb maprada mas Kategen banjar ngungsi tunon Tan ja matuuh lantang raris kageseng Di Wrespatiné matemu Pon Lintang badé sing dadi kelidin

61


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Kembang Bintang Yén lemah kalem Yén peteng klinyar Kakah kékéh ngalih amah Lemah karasa peteng Peteng karasa galang Nanjaang sera aji kéténg Nyiup andus ba biasa Nginem sajeng ba biasa Nunas tirta masi ba biasa

Di petengé satata makenyem Di peteng satata girang Di lemah bucun matané satata belus Sing liu nak tau Engsek kadi abu Di tengah, tangkahé matatu Sing ulian demen nyalanin Boya momo sakayané uberin Nanging kedék raré kaempehin

I Kadék Adi Putra mangkin makarya dados guru Matematika ring SMAN Bali Mandara

62


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Puisi Bali

63


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Sangkep Malinggih masila becik Ngarepin canang mrik sumirik Canang pangraos asebit sari Cihna bhakti ring Ida Hyang Widhi

Ngeninang kayun nunggilang cita Dasarin tresna manyamabraya Ngulati tatujon mapetitis pararem Briuk sapanggul baos sumanggem

Nguningayang atur manis nyunyur Ngwetuang ulangun suksmaning atur Pabinayan atur nĂŠnten pinaka ukur Utamaning utama rahayu kapungkur

64


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Ogoh-ogoh Ogah-ogah Ogoh-ogoh kukuh bakuh Ngadeg bedeg mawak bedeg Maulat tiing mabantang waja Pangadegé ngagaokin manah

Ogoh-ogoh masemu sangar Bok jaang mamata nyalang Mabulu samah macaling rénggah Panyekalan sang bhutakala

Bhutakala mawastu kali ring sandhyakala Mapincer ngider ring wawidangan désa Kasuryakang nuju pangrupukan Ngrupuk mala, nyomia bhutakala

Ogoh-ogoh ogah-ogah... Nénten obah kaogahang Pamundute sampunang obah Matongsok ring sameton

Nyuryakang ogoh-ogoh Anutang ring panglokika Susilané kapetitis Rahayu kapanggih

65


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Panes Suryané nantang matandang girang masuryak nyakcak ngentak-entak mencak makpak ngurirak galak érang ilang gulem galang semu acum kembangé dudus i don kayu jati manahé las matinggal nambung manglayang ngaras pretiwi kameranan ngajap-ajap ketélan toya pretiwiné suak makepit-kepit engkag nunas pangurip-urip.

66


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Bikul Madasi Bikul madasi liunan munyi asing majanji tusing misi solah corah pongah juari berek di tengah manis di sisi muktiang sakaya para wargi pipis telah anggon padidi tusing ngitung tulah ring Widhi karmapalané setata ngetut wuri sekalanné kaejuk baan polisi kapidanda lan kabui niskalanné mapikolih di mati sengsara mahabara kapitui neraka loka genahé kaungsi.

67


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Purnama Kadasa ring telenging kayun melut cahya cahyan hyang embang ring wenginé galang galang maglandaran kasunarin bulan bulan magantung di tanggun ambubuné ambubu tipis ngengkebang bintang bintang makacakan nodya pretiwi pretiwi ring Bali genah déwata déwata nyejer ri kala Purnama Kadasa Purnama Kadasa pinaka subha déwasa déwasa hayu ngastiti bhakti bhakti majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Ida Sang Hyang Widhi asung kretha waranugraha nganugrahin para bhakta subhakti subhaktiné éling makadi jatma jatma luih manggih karahayuan rahayu ring kayun, rahayu ring jagat, rahayu kawekas.

I Wayan Jatiyasa wantah dosén ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura. Kakawiannyané kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), miwah Suara Saking Bali.

68


Suara Saking Puisi Bali Bali

Édisi XXX | April 2019

69


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Arjuna Kantu Ring sétra para kstria kuru Satria satria prawira majajar Gandiwa senjata, bala yuda Prasida sura dira ring rat Sadurung gadiwa kangkat, sadurung sangkala yuda masuara Sang parta putran sang indra Rumasa kantu ring kayun Rumasa kedeh jejeh ring manah Nyelehin ngayunin nyingak, Sakancan satru sang guru, sang kakiang sané kaliwat sayang raris ipun kantu

napi suksman yuda puniki napi suksman jaya ring yuda puniki napiké patut darma satria yéning tuwah ngaé lina, jiwa jiwa rah ring yuda pancang membah néntenké becikan sakadi sang pandita nyuniata tanpa munyi tanpa yuda, tanpa rah sané membah asapunika arjuna kantu

70


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Lila Maya Lali lipia ring lila maya Lila manados lali Malabuh ring bhuana sangkaning rna Ngraksa sakancan indria Suksman Sang Hyang Atma lina Raga lan jiwa tanpa satma Maideran tanpa putus nitya Suksman Sang Hyang Siwa tanpa cihna Malih mantuk ring rana Ngetut rna. Ngawi rna Sampunké éling, ring lila lali maya pada punika?

71


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Nakep Suwung Doh-doh mauber pakeberber Karag-kirig makirig Gelar-gelur pasar kasa kisi Kasa kisi pasaur gelur-gelur Paekin ngancan joh Johin ngancan paek Dagingin kancan kéngin Sakadi nakep lawat Sakadi nakep andus Sakadi ngisi munyi Punika wantah pamargin Nakep Sang Hyang Suwung

Kaketék Langit Surya tanpa dusta Surya tanpa amrih Surya tanpa ala Candra tanpa krodha Candra semara duta Téja nitya cahya Sang bayu tanpa kantu, laksana bala Sang bayu, candra lan surya Sami sampun kaketék langit Sami sampun maprabawa

72


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Plaibang Gending Dumun gedé bagus setata éling ring sang pamutus Setata asep dupa makudus tanpa putus Setata puja matra kaater genta Nanging wencana tanpa putus Ring gedé bagus Tan wénten sané éling gedé bagus ngeling Tan rasa gedé bagus brana pupus Kulkul banjar stata bulus Sagét rauh pan agustinus Sagét bulus bulus pengenjuh Diastun uning tan tulus Ngaé andus paon dé bagus mekudus Ngaé wacana sirna Rasa rna mapuara srada lina Dé bagus palibang gending Dé bagus ngetut pan agustinus Ngetut Tuhan Yésus Dadi tuan petrus Usan makidung nanging magending tanpa putus

I Ketut Sandiyasa ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2019 saking Yayasan Rancagé Bandung. Dados guru SD ring Karangasem, kakawiannyané kawedar ring Bali Post, Pos Bali, miwah Suara Saking Bali.

73


Satua SuaraMasambung Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Subali Sugriwa (4)

W

énten orti kapireng, Sang Subali-Sugriwa putran Ida Resi Gotama sedek nangun kérti mamuatang kaprawiran ring jagaté. Mungguing kasaktian sang kalih sampun kasumbung nyidayang

ngasorang Sang Prabu Rawana ratuné ring Lengkapura. Punika né mangkin karuruh olih Betara Indra, sawiréh kapakayun wantah Sang Subali sané nyidayang nandingin Sang Mahésa Sura ring payudan. Tan kacrita ring margi, raris kacunduk genah patapan Sang Subali sareng rainé Sang Sugriwa, sedeng becika ida sang kalih sampun nglesuang yoga, raris rauh Ida Betara Indra. Sang Subali-Sugriwa pranamia nyubakti ring ajeng Ida Betara Indra. Ida Betara Indra raris ngandika, ”Uduh Déwa Subali muah Sugriwa tekan Bapané mai lakar ngidih tulungan tekén I Déwa. Né ada musuh Bapané raksasa, madan I Mahésa Sura, maumah di gua gunung Kiskéndané. Ia manyama ajaka dadua, maan panugrahan déwata pada sakti mawisésa, tusing silah baan sarwa sanjata. I Déwa sareng kalih idihin Bapa tulungan, nyiatin I Mahésa Sura muah adinné ané madan I Jata Sura.

74


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Panjak-panjakné bala raksasa, makejang suba telahang Bapa, mati di pasiatan baan sanjatan Bapané ané madan panah geni. Jani enu ratunné ané tusing mati baan sanjata. Yéning sida baan I Déwa ngamatiang i raksasa kalih, bapa lakar ngicén Déwa anak luh, pianak Bapané ané madan Déwi Tara anggon rabi.” Sang Subali raris pranamia matur, ”Inggih Ratu Betara, daging wecanan Betara pacang iringang titiang. Wantah puniki sané apti titiang, nglaksanayang titah Betara, mawinan titiang nangun tapa sakadi mangkin. Pangaptin titiangé las pacang ngetohang urip, dados caru ring payudan, nelasang watek momo angkarané ring jagaté. Amunapi saktin ipun i raksasa raja punika, jagi tangkepin titiang. Yan sampun saking waranugrahan Betara, saksat ipun i raksasa murka sampun padem antuk titiang.” Betara Indra kenyem tur ngandika, ”Uduh Déwa Subali muah Sugriwa, nah mamargi I Déwa digelis Bapa lakar ngastawayang pasiat I Déwané apang mapikolih.” Sasampuné ical Ida Betara Indra, Sang Subali raris mabaos ring ariné Sang Sugriwa, ”Adi Sugriwa, pangandikan ida betara patut pesan laksanain ajak dadua, waluya panugrahan adanné, maka pikolih yasan Beliné ngajak Adi. Buina i déwék mula patut matulung tekén sang muatang kanti di pasiatan nyalanang darmaning prawira.” Sang Sugriwa raris matur, ”Inggih Beli Sang Subali wantah patut pisan kadi pangandikan Beliné, ngiring mangkin mamargi mangda sampunang kasep pacang nglaksanayang pituduh Ida Betara. Puniki wantah sané aptiang. Yadiastun mati, yan sampun mélanin karahajengan jagat. Punapi malih wénten runtuh pangandikan Betara Indra pacang ngicén anak istri utama, nirdon pisan Beli yan tan sida nagingin pangandikanidané.” Irika Sang Subali sareng ariné mamargi makeber ring ambarané saha sanjata bajra. Pakebernya sang kalih kalintang deres, waluya angin baret kapitu,

75


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

kadulurin malih krédépan sanjatané kadi kilap, ngwetuang suara ngredek ngebekin ambara. Ajebosan sampun rauh ring muaran gua Kiskendané. Angob Sang Subali sareng ariné nyingak guané, lawangé jimbar, maduara batu ageng. Sang Subali raris ngandika ring rainé Sang Sugriwa, ”Adi Sugriwa kénkén baan madaya, apang nyak pesu i raksasa Mahésa Sura?” Sang Sugriwa raris matur, ”Yan manah titiang, jantos mangda ipun medal ka jaban guané. Yan pacang ngalebonin ka tengah guané, manawi katah bayané pacang kapanggih. Banggayang titiang dumun nangkepin. Yan pét wénten wangsit titiangé ring Beli, irika mangda Beli digelis nulungin tiang, nangkepin mayuda sami masiki.” Sang Subali matutang. Kala punika raris ngelur Ida Sang Sugriwa, suarannyané ngebekin jagat. Kapireng olih i raksasa kalih, tangkejut tur galak, santukan kasengguh suaran watek déwatané. Kamanah antuk Sang Mahésa Sura maweweh pangrauh mesehé santukan suaran pangaloké tinglis ngranjing ka tengah guané. Punika mawinan sang kalih magébras sarwi ngereng nimpalin suaran Sang Sugriwa. Tanahé magejeran antuk pamargan Sang Mahésa Sura sareng kalih, waluya surya kembar medal saking guan gunungé, baan krédépan téjan gelungé, muah busanané. Tanduknyané mapontangpontang mas, ageng tur panjang. Mukané matéja barak masawang ijo, tangkahnyané poléng maslémpang ngebekin raga. Panyingakanné ngendih barak waluya kadi surya kembar. Indik Sang Jata Sura taler ngangobin pisan, mabusana sarwa dumilah rambuté magémbol, kapayasin antuk mas masesocan. Ikuhé mapontang-pontang mas. Mamarga makembaran sarwi ngunda pedang. Sasampuné rauh ring jaban guané, raris kacingak olih Sang Sugriwa, tan dumadé jag ngrik ida ngalok, matbat i raksasa kalih, ”Ih iba raksasa, né jani gelah lakar nangkepin iba. Gelah suba madan Sang Sugriwa kasub prawira di guminé, okan Ida Begawan Gotama. Gelah lakar ngamatiang cai, saking pangandikan Ida Betara Indra, sawiréh cai langgana lakar ngrusak

76


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Indralokané. Cai andel tekén kateguhan makrana metu momo angkarané, setata ngusak asik para déwatané, tur dadi musuh jagat.” Sang Mahésa Sura ngaksi mesehé marupa bojog, tur matbat baosnyané nyakitin kuping, raris ngelur, ”Ih cai bojog bengil, kaliwat cai mesuang munyi, mapimapi purusa. Nyalah kai nglawan iba marupa bojog aukud, luungan alih kadang cainé apang ngrebut gelahé dini. Né taanang pedang kainé.” Sang Mahésa Sura raris ngabetang pedang nyempal Sang Sugriwa. Sebet Sang Sugriwa makecos sarwi ngabut punyan ental, neldel Sang Mahésa Sura. Sang raksasa ngalakang raris ngwales ngebug antuk konta, Sang Sugriwa, makelid sarwi nyerit, magiet galak panyingakané barak, nyeleg ring arep sang raksasa raja kadi solahing bojog galak, calingnyané nyanyap. Irika ida sahasa mungkah batu nyabat Sang Mahésa Sura mawali-wali, ikuh idané nglantangang ngilit tur ngabut punyan kayu, kasabatang ring musuhidané. Asapunika indik yudané maideran ngepet singse mesehé tur setata nyabatang batu muah kayu-kayuan, tan papegatan. Sang Prabu Mahesa Sura kadi nénten mrasidayang nandingin, santukan pangrauh batuné tan papegatan. Sang Jata Sura nyingak rakané kalilih raris sahasa nyruduk i meseh. Sang Sugriwa séngeh raris makecos ka ambarané. Ajebosan tedun nuju Sang Mahésa Sura, kamemegan polih kasaup olih Sang Sugriwa kagebug, katampél, kaantepang ring batuné. Irika sedih kayun Sang Mahésa Sura nénten mrasidayang ngwales, antuk kasebetan Sang Sugriwa mayuda kadi tatit pakecosnyané ngepet singse i meseh. Para déwatané sané gumanti wantah nonton payudan sang kalih, sami masuryak, tur wénten ngastawayang nguncarang mantra panyaya-nyaya, maduluran sabeh puspa tan papegatan. Sang Sugriwa suyakti prawira ring payudan, daat purusa nangkepin wisésan mesehé. Sang Subali garjita kayunidané nyingak Sang Sugriwa nyingséyang musuh.

77


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

SSB/I Putu Eka Guna Yasa

Nanging Sang Prabu Mahésa Sura tan sipi-sipi jengah kayunné raris ngiekang ngelésang raga. Sasampuné sida kelés saking tangan Sang Sugriwané, raris digelis ngambil sanjata cendekan, kanggén nyabat Sang Sugriwa. Sang Sugriwa tan taén ring baya, kadi tuleman ring kayun, dados keni kasabat nyantos nylémpoh ring ajeng Sang Subali. Kagiat kayunné nyingak digelis kasangkol ariné, kantu tan éling ring raga. Tan sipi sedih kayun Sang Subali sarwi nangisin ariné, santukan kakayun sampun séda.

78


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Sang Mahésa Sura nyingak mesehé kantu olih sanjata cendekan garjita kayunné, kakayun sampun ngamasin antaka. Sanghyang Surya sampun engseb, lemahé magentos wengi waluya ngwangsitin yudané mangda mararian. Irika Sang Mahésa Sura ngranjing ka purinidané ring tengah guané. Kacrita Sang Sugriwa, kaabih antuk rakané Sang Subali, sampun éling ring raga. Sakéwanten kantun lesu, santukan kacidra antuk sanjata daat mautama. Sang Subali raris ngandika, ”Adi Sang Sugriwa, keneh Beli lakar ngalebonin iraksasa ka tengah guané, kéwala Adi apang tiaga nyaga di muaran guané. Uli di muaran guané Adi ngwaspada, ala-ayun pasiat Beliné.” Sang Sugriwa raris matur, ”Inggih yan sapunika kayun Beliné titiang nyaga ring jaba, nyaga wangsit Beliné ring payudan.” Irika raris mamargi sang kalih ngamaranin muaran guané. Sasampuné rauh ring jabaan, Sang Subali ngandika, ”Adi Sugriwa dini Adi nyaga pajalan Beliné. Apang Adi waspada tekén panangkan musuhé, pét ada panjaknyané matulung. Ené ada patinget Beli tekéning Adi. Yan ada getih barak maselet ka jaban guané sinah I Mahésa Sura muah I Jata Sura mati, kalahang Beli. Ditu Adi apang énggal ngalih Beli ka tengah guané. Nanging yan ada getih putih maselet ka muaran guané, sinah Beli ané mati. Adi apang énggal malaib.” Sang Sugriwa matur pranamia, ”Inggih Beli sampunang Beli sumangsaya.” Sang Subali gelis ngranjing ka tengah guané. Pamarginé magaang, santukan peteng dedet kadulurin antuk baya, nuut embahan toyané. Samalihné muan batuné lanying-lanying punika taler mawanan ngrangkedin pamarginé ring tengah guané. Sasampuné liwat petengé, mangkin katon purin Sang Mahésa Sura nyeleg mabataran antuk batu marmer. Kori gedé tegeh, malakar antuk batu selem maukir mapapatran. Daun koriné tembaga sari kasangling. Punika mawinan bengong Ida Sang Subali nyingak wewangunané ring jeroning puri sami pada becik, malakar antuk batu maukir, mapayas antuk emas masesocan. Togog buron muah paksi sami kabuat antuk batu. Katah yan critayang indik

79


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

kabecikan puri Kiskéndané sami rengga antuk mas masesocan, mawanan galang sajeroning gua, antuk téjan mustika maniké sané wénten ring puncak baléné pakadépdép waluya téjan surya. Sang Subali gelis nangsek ngranjing ka tengah, katah kapanggih watek raksasi pangameng-ameng puriné, sami teleb ring karyannyané soang-soang. Nénten wénten cingakin ida raksasa muani santukan sampun telas padem ring payudan. Raksasa-raksasa luh punika sami sami kenyem ngantenang Sang Subali, antuk nembé ipun ngeton buron tawah. Dados nénten pisan kamanah baya sané rauh. Wénten raksasi sané mabaos, ”Ih buron apa ené bulunné tangi malengis, ikuhné lantang, gobanné buka bojog nganggo kamen, mabadong, muah magelang.” Sang Subali nénten ngrungu munyin i raksasi, jag raris nyujug genah Sang Mahésa Sura sedek sirep. Angkihan idané ngredeh nganti ngejer balé pasirepanné. Sirep idané leplep santukan nyabran rahina mayuda nangkepin musuh mawisesa. Sang Subali raris munggah ka balé mase pamreman Sang Mahésa Sura, sané kaabih antuk ariné Sang Jata Sura, tur munggah ring tangkah sing raksasa raja. Raris kapanggih olih iraksasi, sami srantaban pada rauh ngrebut Sang Subali. Sang Subali raris mapakayun, yan i déwek ngamatiang anak sedek pules, sing prawira koné adanné, melahan i déwek nundun ia apanga bangun. Irika Sang Subali masirig makecos ka batarané sarwi ngerik, suarannyané waluya suaran kalantaka ngantos magejeran guané. Raksasiné paglantes sané ngrebut Sang Subali, antuk tangkejut ningehang suaranné Sang Subali, tur akéh mapuara padem, kupingnyané medal rah. Sang raksasa kalih ngantos runtuh saking plangkan emasé mleketik ka nataré, antuk kagiat mirengang suaran Sang Subali. Sang Mahésa Sura, Jata Sura kalintang duka ri kala nyingak wénten bojog ngamedalang suara kabinawa. Sang Jata Sura jag nyander tur nyruduk sarwi ngelur. Kala punika Sang Subali sengeh tur nyarengin nyruduk Sang Jata Sura, mawastu ngemasin antaka. Prabun Sang Jata Sura belah muncrat polonnyané. Sang Mahésa Sura nyingak ariné

80


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

ngemasin antaka, maweweh dukané sarwi nguyeng cendekan tur matbat, ”Ih bojog nista, tan duga-duga cai ngamatiang adin déwéké, tragiain déwék cainé, sing buungan cai mati baan sanjatané ené.” Asapunika sesumbar Sang Mahésa Sura, sarwi nguyeng cendekanidané. Sang Subali digelis nyangkuak sanjata Sang Mahésa Sura, sakéwanten kasépan ngeniang dadanidané mawastu dekdek nyag cendekané tan pagantulan. Irika raris kejuk Sang Mahésa Sura tur kauyeng, ngantos jenget kadi pindekan. Usan kauyeng rarls kapantigang, ring batuné, mawastu remuk ragan Sang Mahésa Sura. Dekdek balungnyané kadi tan keni tuptupang. Kala punika Sang Jata Sura sampun malih maurip, tur sahasa nyruduk Sang Subali jantos nylémpoh, kagelut tur kapangsegang. Sang Subali mula teguh sakti mawisésa, mawinan nénten marasa sakit, raris digelis nyangkuak batisné Sang Jata Sura sarwi kapukang-pukang kabésbés rauh tangannyané, guluné pegat kaplintir, calingnyané kakebes awaknyané katektek antuk sanjatan mesehé kasabatang nyatur desa. Kala punika Sang Mahésa Sura mawali urip, wirosa nyruduk Sang Subali. Sang Subali sebet nyaup Sang Mahésa Sura kasempal kacahcah awaknyané, kasabatang nyatur désa. Santukan sang yaksa kalih polih panugrahan luih, yadiastun pang kuda kapademang taler sida maurip malih, jantos kawéran Sang Subali. Kala punika Sang Mahésa Sura, Jata Sura ngamaranin Sang Subali sarwi nyruduk sinarengan sareng kalih. Sang Subali sebet nyambak gulun Sang Jata Sura antuk tangan kiwa, tanganné tengen nyangkuak gulun Sang Mahésa Sura raris kapaluang sirah sang kalih mawastu ngemasin antaka. Sirahnyané bencar, poloné enyag madukan rah maselet ngantos medal ka muaran guané. Sang Sugriwa nyingak wénten rah putih medal madukan rah barak, mawastu kagiat kayunné, katarka rakanidané sampun séda, sareng mesehé. Digelis Sang Sugriwa nyampet muaran guané, antuk batu ageng bungkahan gunung, tur kasegseg antuk punyan kayu sané ageng-ageng. Irika ida mapakayun

81


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

nguningang ring Betara Indra indik pamargan yudanné, matinnya sang yaksa kalih. Sang Sugriwa mesat ka ambarané nuju Indraloka. Tan asué critayang sampun ida rauh ring suarga tumuli nyogjog nangkil ring Ida Betara Indra. Sedeng becika Ida Betara Indra, katangkilin antuk para déwatané sami, maosang indik yudan Sang Subali, kagiat ida nyingak Sang Sugriwa rauh nangkil sarwi nyubakti maduluran atur, ”Ratu Betara Indra, meseh Palungguh I Ratu sampun padem, mayuda ring Belin titiangé Sang Subali. Sakéwanten titiang nyesel pisan, santukan Belin titiangé taler ngemasin antaka. Pamuputné yudané sapih pada séda nyentokang kapurusan.” Ida Betara Indra lintang kaprihatin mirengang atur Sang Sugriwa raris ngandika banban, ”Uduh Déwa Sugriwa, Bapa banget marasa sedih baan sédan Belin I Déwané, sakéwala sang maraga ksatria mautama mula tuah muatang yadnya di pasiatan. Sédan Belin I Déwané mula nyalanang darmaning ksatria. Bagia pesan, makadi I Déwa enu urip, dadi prasida Bapa naur sesangin Bapané. Apang tusing Bapa linyok tekén janji, né jani Déwa serahin Bapa Déwi Tara, maka cihna ganjaran I Déwa ajak dadua ngalahang musuh Bapané I Mahésa Sura, Jata Sura. Yan Sang Subali tusing séda, mula Belin Ceningé ané patut nrima upah. Sang Sugriwa raris matur pranamia, ”Inggih Ratu Betara, daging paican Betara tunas titiang, santukan waluya puniki panugrahan utama wastanipun.” Critayang Ida Sang Sugriwa sampun ngulurin kaulangunan ring suarga Langencita sareng rabiné Déwi Tara. Ida Sang Subali kantun ida ring tengah gua Kiskéndané. (masambung....)

NB: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985

82


Satua SuaraMasambung Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Lontar Kala Ireng (11) Suaran kedisé manguci. Punyan kayuné ayag oyog sekadi ngigel. Bungabungané kembang, warna-warniné ngangobin. Kekupuné makeber, mauberuberan. Yéh telabahé hening maombakan. Anginné ngasirsir ngetisin manah. Pasraman Gunung Bayur asri pisan. Kalah tetamanan Puri Pandan Wanginé. Bengong Pandan Arum ngatonang kaasrian pasramané.

83


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

K

aki Séngkok matetimbang satondén ngisinin pangidih Pandan Arum nunas ajah di pasraman. Muridné makejang muani. Tusing ada anak luh di pasraman. Kaki Séngkok tusing ngelah timpal

kerana somahné suba ngalahin ka tanah wayah. Yén terima, jejeh muridmuridné dadi lédap. Tusing ikun mlajah kerana dampingin bajang jegég. Yén tusing terima, sinah piwal tekéning guru. Ada pebesen guruné ipidan, apang tusing demit tekéning anak. Ngajahin kaweruhan lan kawisésan tekéning krama, lanang wiadin istri. Katelun Kaki Séngkok mineh-minehang lakar nerima Pandan Arum dadi muridné. Kaki Séngkok suba nawang kasujatian lakar muridné. Tlektektletekanga Pandan Arum boya wong tani. Ngenah cara gusti ajak panyeroan. Yadiastun kabogbogin, tetep kaolasin. Sawiréh precaya tatujonné mlajahin kawisésan boya anggon ngaé usak jagad. Pandan Arum pacang katerima dadi murid, nanging salami mlajahin kawisésan, Gedé Merta tusing dadi nampingin di pasraman. I Kaki nawang ada bunga-bunga tresna mentik di atin muridné ento. Yén sing palasang, bisa matemu smara di pasraman ané ngranaang paplajahanné usak. Apabuin pedas guruné pidan mituturin. Yén masan brahmacari, masan nunas ajah, apang tusing ngitungang smara. Ulian smara nemu jaya, ulian smara nemu ala. Gedé Merta, Pandan Arum, lan Luh Cablek kategakang di ambén baléné. I Kaki negak masila, nyambatang cumpu tur nerima Pandan Arum nunas ajah di pasraman. Luh Cablek masih tundéna milu mlajah. Yén kanti matunangan rikala nunas ajah, paplajahanné karérénang. Patut ninggal pasraman. Lénan tekén mlajahin kaweruhan, Pandan Arum lan Luh Cablek maan amongan dadi bilawa, juru jakan di pasraman. “Pamekasné bapa sanget mapangadih tekéning Gedé apang tuwun gunung. Maorta guminé usak. Ada ané nyalanang pangiwa, makada guminé gerubug. Para raja kakasorang, puriné karebut. Bapa precaya, Gedé nyidang mapitulung. Dumadak jagaté tentrem kerta raharja. Yén suba galah, Pandan Arum lan murid ané lénan lakar nulungin!”

84


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

SSB/ Manik Sudra

Gedé Merta lan Pandan Arum saling sledétin. Baat karasayang titah guruné. Mara katemu, tumbuh rasa tresna, jani mapalasan. Angené pasti ngebekin tangkah. “Ngelah kawisésan patutné anggén karahayuan jagat. Boya ngusak asik gumi kerana marasa sakti. Bapa precaya Gedé nyidang nyalanang dharmané. Gedénang bayuné, kadén mula tatujoné ngelah kawisésan anggon nulungin nyama!” pabesen Kaki Séngkok. Kruyukan siapé saling sautin. Suaran kedis cinglaré jangih, nyiriang suba semengan. Kedis lénan tusing nyak jerih nyentokang munyiné jangih. Macanda matinggah di carang-carang kayuné. Makejang égar nyalanang swadharmané. Pandan Arum lan Luh Cablek suba suud nyakan. Tumbén jani

85


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Pandan Arum ngléwa. Galahé pacang mapalasan ajak Gedé Merta, teruna bagus ané tresnasihina. Inget pesan Pandan Arum dugas tulungina tekén Gedé Merta. Daas kaparikosa pepatih jalir muang engkebang gamang. Dugas kaengkebang gamang, Pandan Arum nawang yéning Gedé Merta jejeh kélangan déwékné. Kadirasa enu anget rikala Gedé Merta kisi-kisi di kupingné dugas nyambatang tresna. Pandan Arum masih tresna. Marawat-rawat muan teruna bagus ané sakti tur teguh ento. Karasa baat kenehné pacang mapalasan. Dot barengbareng nunas ajah di Pasraman Gunung Bayur. Ngeléwa Pandan Arum magaé ané ngranayang yéh maluab kerana caratané lebihan yéh. “Kéto suba yén magaé ngléwa. Aget suba émbon, yén yéhé panes sinah kulité kebus magolaran siam yéh,” kéto Luh Cablek nyandénin. Pandan Arum marasa tekéning déwékné kawalék. Gedé Merta masih ngléwa ngemandusin jaran guruné. Sing laas bayuné lakar tuwun gunung. Apabuin mara neked di pasraman. Patemonné ngajak Pandan Arum pineh-pinehanga. Suba sawai nyalanang pituduh guru tuun gunung, suba pepes matemu bajang jegég uling pianak wong tani kanti putri raja, tusing kanti bakat kenehang. Ngudiang mara matemu Pandan Arum ngranayang tangkahné setata ngerudug, dag dig dug. Dikénkénné caket bibihné mesuang munyi. Bajang jegég ento ané ngranayang sirepné tusing tis. Setata bakat kenehang. Apabuin pesu munyiné nyambatang tresna. Tumbén tumbuh rasa edot ngelahang. Pangaptiné majatukarma. Mara neked di pasraman tundéna tuwun gunung. Yadiastun kenehné tusing laas pacang mapalasan ajak Pandan Arum, nanging Gedé Merta tusing bani piwal tekéning pituduh guru. Ia jejeh kaucap alpaka guru. Apabuin uling cerik suba kaupapira tekéning guruné di pasraman. Dugas Puri Amerta Pura tusing magantulan kausak olih denawa, Kaki Séngkok teka mapitulung. Kaajak ngumbara désa kanti lantas guruné ngwangun pasraman di Gunung Bayur. Uling cerik suba ubuh biang lan aji, Kaki Séngkok satmaka yayah rena. Uling

86


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

sekat ento, Kusuma Wardana, nyineb wangsa. Adané kaganti dadi Gedé Merta. Pangaptin guruné apang disubané kelih mertané gedé tur prasida ngemertain jagat lan panjak. Gedé Merta nandan jarané, lakar kategul di bada. Paliatné joh. Neked di bada ngénggalang ia negulang talin jaranné. Sangkaning ngléwa, pelih ia ngalih tongos negulang tali. Talin jaranné kategulang di bangkiangné Ketut Ceking ané awakné mula berag ceking. “Kénkénné bli, kal di bangkiang icangé negulang talin jaran?” tangkejut Gedé Merta. Marasa kimud tekéning Ketut Ceking. Nanging ngengsehang ia nyautin sambilang maguyuan. “Kadén ja saka badané, masaih gedén saka jak bangkiang cainé Tut. Ketut sing bisa nongosang raga, ba tawang bungkulané masaih da nak di samping adeganné ngoyong.” Gedé Merta lan Ketut Ceking paturu kedék. Ketut Ceking ngengsehang mulang padang ka gedog lan Gedé Merta nyumunin negul talin jaranné. Disubané amongan gaéné pragat, makadadua lantas majalan ka pasraman.

I Madé Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané

87


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Geguritan

BONGKLING Kaketur saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem /37/ Hené cahi pamugeran hento anggon manasarin pagehé mayoga reko ngingerang awaké sahi kéné himbanya cahi suryyané ya surup kawuh dadi kangin mandelok hento cahi palajahin lamun sampun cahi manawang totonan.

/38/ Heda cahi matéktékan bwin mapuja sahi-sahi manguyeng genta ngaliwon kéh cahi mawuwuh paling apa ja bwin pujain swarggané suba makadut to apaké mapuja cirin tondén honya jani antuk ngitung minderang mbasanin sastra.

88


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

/39/ Kruna tong dadi petayang piteket bapa kén cahi padha lewih pacang anggo dharmma yogané nto cahi twara nyandang pilihin ya swargga padha katepuk yan cahi malaksana sakitan karmma to cahi basang puyung, mata twara makijepan.

/40/ Laksanané milu tuna gagodan manggelut cahi melah yogané nto anggon pan wenang cahi milihin jalané manjugjugin ngingetin déwané putus né pacang anggon suryya, né kasadyayang ban cahi da ja hibuk cahi mlajah tekén bapa.

89


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

/41/ Yén cahi manjing kamoksan sengka pisan ban ngitungin ya mabarén emas mirah hento barén paling lewih gumi salaka pipis horangka jamprahé luhung prasiddha pamelin swarggan nto apa takutin meli masé liyu beli aji tengah belah.

/42/ Dadyaget meli dimudah né swargga pang cahi huning mas maniké buka témbok mirahé makajalijih kayuné madon Iungsir péremas lawan gagulung baléné mrahab gedhah koriné winten mahukir hendih murub galang twara da madhamar.

90


Suara Saking Bali Gagonjakan

Édisi XXX | April 2019

MABIBIH JIT

S

emengan, merasa

soléh

déwéké. Apané

malénan? Sing

tepuk

bén! Grépé muané, enu biasa. Tolih awaké, batisé, masé biasa. Sakéwala ber soléh, likad, malénan rasa di awaké. Apa ye ento?

Buka biasané, mara makiud di pasaréan ping telu makelies sakit basangé.

Mara madekesan mabudi ngentut, sagét tiang mataag. Aiiiikkk... Mbééé... Boné pait makilit. Boya mebo engkah cara biasané, sakéwala entut! Saja, cara entut

masekeb pitung

dina, tasak

sada

labek

boné. Ngadébas

tiang

bangun, macelup ka kamar mandi. Ngelés celana magutet-gutetan, lantas nyongkok di song WC-né. Tiang madekesan.... Sing nyak pesu. Buin dekesang... Masé katos. Béh, pendil mirib. Sangetang tiang nekesang, kanti makiret rasa maamudan bolé... Sagét tiang mablekuk, mangsul! Déwa ratu agung! Ané pesu boya utahan biasa, sakéwala tai makelengan. Kuning masawang cokelat, misi batu tabya tekén kedelé mabulihan. Mimiih... Timpal tuak tiangé ibi sanja ento! Mara kecapang, rasa mangkug pait-pait pakeh. Mbééé tai sekala pesu uli bibihé. Saja tai, benar-benar tai! Prajani tiang mablekuk nagih ngutah. Uéék.... Uééék....

91


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Buin soléh rasané. Dugasé tiang mablekuk, saget utahané pesu uli jit! Byuuurrrr.... Muncrat sembur utahané uli jit, mebo lau pasil. Tendas bebedag! Kenapa tiang né? Dadi bisa masilur jit tekén bibihé? Apa ngeranayang? Paling tiang buka cicingé pantig. Nguas-nguis buka konyongé ubetin jelanan! Kujang jani déwéké... Piiiih... Pesu peluhé matah-matah ban paling kenehé. Pesu uli WC tiang mameka. Sekenang tiang nolih bibihé. Enu buka biasané. Kumisé tumbuh langah-langah, giginé putih (tiang nak rajin sikat gigi). Jani tunggingin tiang mekané. Béngbéng song jité, tolih lawatné di mekané. Enu buka jit biasané. Badeng buka jit kété-kété (lamun sing nawang kété-kété, pangoréngan adané), songné kisut maperiretan mara kijemang. To... Bibih buka biasané, jit buka biasané, dadi bisa masilur gunané? Piiiih... Mapludutan lengar tiangé nganehang! Mabudi ngorta jak timpal, lek atiné lakar waléka, bisa i déwék orahanga buduh! Dija ada unduk, jit masilur tekén bibih? “Ah... endepang dogénan suba. Masi bibihé enu buka biasa. Unduk meju, nyén ya nawang? Nak maubet jelanan di mejuné!” kéto tiang nuturin déwék. Dinané ento, jalanin tiang idupé buka biasa. Ganti magaé, tiang majalan magaé. Ganti mulih, tiang mulih. Sakéwala sabilang capatin anaké makejang ngalingus, ada masi ané misuhin tiang. Bli Putu capatin tiang di rurungé, “Swastiastu Bli, lakar kija?” Sagét ia masaut pesak dangklak. “Cai, pabahané enu mabo masui suba bani campah tekén anak kelihan!” kéto ia matbat. Biiih... Ber sepet pasautné. Kéto masi ané lénan, pragat ber jelek pasautné, diastu tiang suba mapelapan pesaja ngaraos. Béh... apa ya makada? Dugasé menék bis mulih uli magaé, bisé kelet pesaja. Maselsel matuuk, tiang lengeh mamontoran. Ditu tiang mawahem, sakéwala bedahné ka jit. Biiih... éwa tiang nekep jit, takut tiang lakar ketara ngentut. Anaké ané di

92


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

samping tiangé sagét masaut (tiang sing marasa maan nakonin), “Tiang jagi ka Karangasem Gus.” Piiih... Niki wau anak truni Bali asli. Alus sada pranamia pisan nakénin anak lingsir,” kéto bapaké ento ngaraos. Badah.. mirib munyin wahemané ané bedah ka jit pirenga patakon alus.... Mbééé.... celekotokané! Tiang makenying manis, lantas masaut. “Inggih, inggih Pak. Sinampura wantah titiang wenten iwang matur.” Sagét Bapaké ento brangti, sada matané nengéng nagih makeplos. “Apa? Nyén orahang Cai kéto?” sautné bangras, sing maunduk. Badah... Buin tiang pelih, bakat ngaraos uli bibih. Patuté jité anggo ngaraos! Piiiihhhhh... Seterés berat tiang jro! Neked jumah, I Luh tunangané ngantiang. Lega kenehé, jani ada anak lakar ajak nutur. Ditu lantas ceritaang tiang makejang. Saja, I Luh mula belahan jiwa, ngerti sada nerima sebala ané tampi tiang buka jani. Ditu ia ngelut dewék tiangé, tekes buka sing dadi palasang. Buka ketisin tirta rasa kenehé, ngelah tunangan buka I Luh. Krisik-krisik tiang ngusud jagut, I Luh ngelier ngidem. Ah... Bibihné barak buka delimané engkag. Belus...nundunin kita. Kecup tiang bibihné, alus pesaja.... Tondén pragat tiang niman... I Luh mablekuk ngutah bayar... “Mebo jit!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendéla)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané.

93


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Ésai

Wiji Tukul

T

itiang kacunduk sareng Wiji Thukul warsa 1987. Kacunduk

ring

warung

nampek

Taman

Ismail

Marzukiné, duk dané ngamén puisi. Kala punika, ring

Taman Ismail Marzuki wénten patemon pangawi puisi Indonésia. Wiji Thukul, anggané kiris. Rambutné inggel. Yadin kiris, suarané napkala maos puisi getar tur becik pesan. Puisi sané paosina, puisi sang anggawarat jagat. Turah mangkin, puisi sané sapunika ketah kawastanin puisi protés sosial. Puisi, yéning ten iwang, dagingné maricéda laksana sang ngamel jagat sané nyapa kadi aku miwah adigang adigung adiguna, sané tan mari nguyak kaulané sané sampun sangsara. Nguyak antuk parilaksana sakitakita lan nganggoang kita. Puisi, taler, yén nénten iwang madaging prabéla ring kaula sané engkak-engkak, kaék-kaék, kaingsak antuk sang nguasaang jagat. Puisi, sané madaging warah-warah, mangda nénten nyerah kauyak lan kaingsek. Mangda nglawan.

94


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Nglawan, yéning perlu ngetohang urip sonder makirig yadin atapak. Akidik titiang tan maa, Wiji Thukul sané kiris. Sané kuacané (ampura) lecek, sané jalérné (ampura malih) kanten ten naen materik nénten kasenengin antuk sang ngamel jagat duk Orde Baruné. Siosan ring nénten kasenengin, taler kauber antuk aparat. Tatujoné nguber, makta Wiji Thukul ka genah sané mawasta bui. Utawi ka genah sané nénten wénten uning. Genah sané pinih ungkur sané aturang titiang wawu, tan péndah neraka. Riantukan derika kasiksa, kasetrum miwah kapelagéndahang. Akidik titiang tan maa, Wiji Thukul sareng dados krama partai Rakyat Demokratik. Partai duk pamréntahan Orde Baruné, kasengguh pateh ring PKI. Partai sané ngawinang dané kasengguh dados agitator miwah provokator. Akidik titiang tan maa, Wiji Thukul ngetohang raga tur ngetohang atma, ngangsokang mahasiswa miwah kaulané mangda purun nglawan. Nglawan pamréntahan Orde Baruné, manut tetampén dané, adigang adigung adiguna, sakita-kita miwang nganggoang kita lan nyapa kadi aku. Pamrentahan, manut tetampén dané, nénten ngamargiang darma pinaka sang angawarat. Pungkuran piragi titiang, Wiji Thukul paling ngrereh genah paengkeban. Dané paling mengkeb, boya sangkaning jejeh.

95


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Dané mapalawanan antuk ngawedarang plakat miwah selebaran. Taler sakéng silib tur ring genahé silib mupulang buruh tur nganikain mangda nglawan pamréntahan Orde Baruné. Sané ngangobin, ring paengkeban dané tan mari ngawi. Ngawi puisi miwah carita cutet. Siosan ngawi puisi sané nutdut tur nundunin manah kaula alité sumangdéna nglawan pamréntah Orde Baruné, taler ngawi puisi sané katiba ring okané. Okané sané istri, sané mawasta Fitri Nganti Wani. Yén basa Baliang sinalih tunggil puisi kakawiané Wiji Thukul sané katiba ring okané istri, kirang langkung sapuniki: yén timpal-timpal ceningé nakonin/ ngudiang bapané nagih juk polisi/ sautin baan: bapan tiangé wanén tan kadi. Indiké inucap ngantenang. Ring dija ja Wiji Thukul magenah, dané ngawi lan ngawi. Utamané ngawi puisi. Punika awanan, patut Wiji Thukul kawastanin pangawi sujati. Pangawi sané satia ngamargiang swadarmaning sang ngawi. Yadiastun tan urungan keni juk. Yadiastun tan urungan pejah. Pangawi sujati kadi Wiji Thukul patut pisan jungjungang. Napinné sané patut jungjungang. Kapertama, ngawi puisi sané madaging prabéla ring kaula alit. Kaula alit sané tan usan-usan katrejak lan kauyak antuk pamréntahan Orde Baruné. Kaping kalih, ngawi puisi sané madaging laksana ten patut pamréntahan Orde Baruné. Kaping tiga, ngawi puisi ngélingang kaula alité, sané nrejak lan nguyak punika boya betara. Nanging jatma. Jatma

96


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

madué tulang, isi miwah rah. Jatma sané urip apisan. Punika awanan sampunang jejeh nglawan. Kaping pat, yadin paragaan, Wiji Thukul tan pararian maplawanan ring pamréntah Orde Baruné. Nglawan antuk puisi. Kaselagin antuk ngawedarang plakat miwah selebaran. Taler kaselagin antuk mupulang buruh mangda purun nglawan pamréntah Orde Baruné!. Wénten malih sané jungjungang. Puisi kakawiané puisi saderana. Sakéwanten teleb pisan. Puisi kakawian danéné masiosan sareng puisi kakawian Réndra utawi Taufik Ismail. Yén basa Indonesiaang titiang matur: puisi Wiji Thukul puisi originalitas khas Wiji Thukul. Sang sapasira ugi maos utawi ngwacén puisi Wiji Thukul pramangkin nganika: puniki puisi kakawian Wiji Thukul. Sané telatarang titiang wawu, ngawinang titiang purun matur. Puisi kakawian Wiji Thukul ngranayang puisi Indonesiané kawewehin antuk puisi sané becik. Ngawinang sejarah puisi Indonésiané sayan akéh kadagingin puisi sané yukti-yukti puisi. Sané kakawi antuk pangawi sané yukti-yukti pangawi. Yéning nirgamaang taman, tamané sayan becik pakantenané, riantukan kaentikin malih antuk tetaruan sané sekarné bungah lan makenyah. Kawéntenane Wiji Thukul puniki, ngawinang titiang purun malih matur. Jatmané pinaka sang ngawi dados pademang.

97


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Sakéwanten, kakawiané sakayang-kayang wénten. Nénten jaga ical. Ten jaga mrasidayang kaicalang, yadiastun wénten anak jaga sasidan-sidan ngicalang.

Amlapura, 2018

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak, Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.

98


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Ésai

Seken Sayuwakti Saja

Y

éning

rerehang

tungkalikan kruna hoaks

pastika

panyawisnyané wantah seken, sayuwakti lan saja. Hoaks punika wantah guyu, bogbog, lan nguluk

nguluk. Kruna hoaks ritepengan aab jagaté mangkin sampun dados orti ketah kapanggih ring médsos utawi média tiosan. Indiké punika pastika maduwé tetujon. Sapunapi tetujoné sinah

99


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

sané ngaryanang lan nyobyahang hoaks punika sané pastika tatas uning. Indiké punika mejanten pisan patut keyatnain. Napi malih hoaks sané ngawinang jatmané éwa, jejeh ngantos miyegan. Sekadi conto hoaks jagi wénten bencana alam sané nibénin sinunggil wewidangan. Patut keyatnain antuk nyelehin wecana punika ring para jana sané uning ring pariindikan orti sané kadadosang hoaks. Nénten dados ngalimbakan hoaks punika. Hoaks wantah orti sané nénten prasida mejanten dados kepatutan. Yéning kasobyahang sinah jagi keni hukum. Ngelantur maosang indik kruna seken, sayuwakti lan saja. Dados

katelatarang

sekadi

conto

pinaka rerama

ring

paumahan, guru ring sekolah, warginé ring masyarakat lan pamerintah

pastika

misaratang

pisan

lan

ngutsahayang

sumangdané prasida mapidadab sané seken, sayuwakti lan saja né punika. Yéning ring paumahan i rerama pastika misaratang i pianak mangda seken malajahang padéwékan, sayuwakti prasida nuut sekancan pitutur rerama lan saja-saja uleng ring geginan nyané midadabin kauripan sané becik lan patut. Ring sekolah taler asapunika i guru ngarepang sisiané mangda gumanti seken teleb ngemargiang swadarma dados sisia. Sayuwakti ngelaksanayang sekancan tata-titi pemargi sané wénten, nénten maparilaksana sané kaon lan saja saja

100


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

ngalaksanayang pidadab sané becik tiosan. Punika taler ring warginé ring masyarakat patut niténin seken sayuwakti saja punika. Pamerintah pastika sampun mautsaha ngemargiang pidadab becik punika. Yéning telatarang seken sayuwakti saja punika wantah kruna sané maartos teleb, patut pisan, lan tan guyu-guyu. Dadosné seken sayuwakti saja wantah patut dadosang pidadab sané becik niténin kahuripan i manusa madasar ajah-ajah agama, adat budaya, cakepan, lontar, sejarah lan sané tiosan. Sané patut dados dasar parikrama warginé sami. Yéning sampun prasida ngamargiang indiké sané mapidadab seken sayuwakti saja sekadi sané kewedar. Puniki wantah pidadab ajah suci Hindu Tri Kaya Parisudha. Sané mapisaratang mangdané i manusa setata mapikayun, maucap lan maparilaksana sané becik

lan

patut.

Jagi

mapikolih

kerahayuan

lan

kerahajengan. Doh saking kabyahparan lan kaduhkitan ring jagaté. Ring aab jagat sekadi mangkin yéning maparilaksana nénten nginutin pidadab sané patut lan becik sinah jagi keni pidanda hukum. Punika patut kapratyaksayang ring sajeroning parikrama. Mangda pastika tatas uning ring kasujatian sané patut. Dadosné yéning sampun prasida ngemanahang, raris mapajar ngelantur maparilaksana sané seken sayuwakti saja punika sinah sampun kabaos lascarya becik lan patut. Puniki dados tatujon lan

101


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

kautsahang sareng sami. Yéning sami pidadab sampun madasar ajah-ajah agama sinah nénten méweh ngaruruh sané kebaos rahayu. Yéning

baosang

minabta

dangan

sakémawon

laksanayang utawi pidadabin minabang abot pisan. Sakéwanten yéning sampun mautsaha pastika indiké sané kawedar jagi prasida katepasin. Panglingsir maosang seken sayuwakti saja mangda kadadosang titi pengancan kahuripan.

21 Oktober 2018

IDG Trinandita urati lan seneng ring parikrama Bali.

102


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Kamus

A

(3)

abén a kalem; tenang: semuné Luh Sari --sikap Luh Sari tenang abet n tingkah laku; cara: luung pesan – né kelakuannya baik sekali; abet.anga v diperlakukan; ma.a.bet (ma.bet) v bertingkah laku; bersikap seolah-olah: ia ~ nawang dia bersikap seolah-olah mengetahui; sangkur~ jamprah, pb orang bodoh berlagak pandai; nga.bet.ang v 1 mengatur; memperlakukan; 2 mempergunakan abi.an n kebun: -- nyuh kebun kelapa; -- telah bangkung mati, pb menderita kerugian sampai modalnya habis; ma.a.bi.an (ma.bi.an) v berkebun: bapa enu luas ~ bapak masih berkebun; ma.a.bi.an.an (ma.bi.an.an) v bertanam palawija; ma.a.bi.an.in (ma.bi.an.in) v menanami sawah dengan palawija; nga.bi.an.in v menanami palawija; pa.a.bi.an.an (pa.bi.an.an) n 1 kebun; 2 palawija yang ditanam di sawah abih v dampingi; abiha v didampinginya; ka.a.bih (ka.bih) v didampingi (oleh);

103


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

nga.bih v mendampingi; mendukung; melindungi: ia -- dugas bapané mati dia mendampingi ketika ayahnya meninggal; pa.nga.bih n pendamping abil, a.bil.an n gubal kayu hasil menebas; nga.bil.in v menebas gubal kayu abin v pangku; abina v dipangkunya; ka.a.bin (ka.bin) v dipangku (oleh); ma.a.bin (ma.bin) v duduk di pangkuan; dipangku; nga.bin v memangku: ia ~ pianakné dia memangku anaknya; pa.a.bin.an (pa.bin.an) n pangkuan abing 1 n tebing: mongkod – memanjat tebing; 2 a curam (tentang permukaan tanah) nga.bing v berada pd/dekat tebing: tanah ané lakar belina tongosné ~ tanah yang akan dibeli tempatnya pd/dekat tebing abir a miring ke samping: tajin siapé – taji ayam itu miring ke samping abit → ubat-abit abi.uh a kekar: gedé -- besar dan kekar ablag-éblég a terhuyung-huyung (tentang cara berjalan) abon n abon 1

abot Aso a 1 berat: -- pisan berat sekali; 2 hamil: ipun sampun -- dia sudah

hamil; nga.bot.in v memberati 2

abot Bll a malas: ia mula -- dia memang malas

1

ab.ra a tampan; bagus; gagah: -- pisan Ida nganggé busana Bali gagah sekali

Anda mengenakan busana Bali 2

ab.ra n perhiasan; mutu manikam

104


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

abu n 1 abu (sisa barang terbakar): galak-galak di --, pb berani hanya di pekarangan; 2 debu di dalam rumah (seperti sarang laba-laba; debu yang masuk dari luar) abu-a.bu a warna antara hitam dan putih (serupa dengan warna abu kayu bakar); kelabu abug n kue yang terbuat dari tepung pulut, dicampur tepung beras, kelapa parut, dibubuhi gula, lalu dikukus: ngurupang -- aji uli, pb menukar yang baik dengan yang kurang baik abuk a banyak dan merata: ubannĂŠ -- ubannya tumbuh dan merata abut v cabut: -- kladiang, pb gadis dan ibunya diperistri sekaligus; abuta v dicabutnya; abut.ang v cabutkan; abut.anga v dicabutkannya; abut.in v cabuti; abut.ina v dicabutinya; ka.a.but (ka.but) v dicabut (oleh); ka.a.but.in (ka.but.in) v dicabuti (oleh); ma.a.but (ma.but) v tercabut; ma.a.but.an (ma.but.an) v 1 mencabut sesuatu (biasanya tanaman); 2 tercabut; nga.but v mencabut: jani masan ~ kacang sekarang musim mencabut kacang (tanah); nga.but.in v mencabuti acak, ngacak-acak 1 adv semuanya; 2 v tidak ada yg tertinggal; merata; ma.a.cak- a.cak.an (ma.cak-a.cak.an) v bertumpah-ruah; berlebihan acal-acal n batas perlombaan burung dara dan sebagainya. acang-acang n sejenis lauk acar n makanan bercuka dari irisan buah mentimun, wortel, bawang, cabai, nanas, bengkuang, atau daun sawi, biasa dimakan bersama nasi

105


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

acep v harap; acepa v diharapnya; acep-a.cep.an n tindakan menyampaikan harapan (dari jauh); pengharapan; acep.an n harapan; ka.a.cep (ka.cep) v diharap (oleh); ma.a.cep (ma.cep) v diharap; nga.cep v mengharap; memusatkan pikiran: ~ Ida Sanghyang Widi mengharap ke hadiran Tuhan aci n upacara; ibadat; aci-aci n segala sesuatu yang berhubungan dengan upacara; nga.ci v mengadakan upacara; mengadakan ibadat untuk mohon perlindungan: krama subaké ~ di Bedugul anggota subak mengadakan upacara di Pura Bedugul; pa.nga.ci n segala sesuatu yang berhubungan dengan upacara acin.tia a gaib; tidak terpikirkan: Sanghyang -- Tuhan; amor ring -- moksa (menyatu dengan sang pencipta) acreng a berkarisma; berwibawa acum a pucat acung-acung adv sendirian (tentang berjalan); nga.cung-a.cung v berjalan sendirian ada v ada: tusing -- lemeté lung, pb kelenturan hati dapat menyelesaikan masalah; tusing -- uma ané tuara lelintahan, pb tidak ada sst yg sempurna; -- tuara jujur; sederhana: raosné ~ katakatanya sedikit, tapi jujur; ada.ang v adakan; ada.nan a lebih baik: ~ kéto lebih baik demikian; ka.a.da.ang (ka.adang) v diadakan (oleh);

106


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

nga.da.ang (nga.dang) v mengadakan: teruna-teruniné ~ drama di Galunganné para pemuda menanggap drama di hari Galungan adad Bll v tarik; adada v ditariknya; adad.ang v tarikkan; adad.anga v ditarikkannya; ka.a.dad v ditarik (oleh); ka.a.dad.ang v ditarikkan (oleh); ma.a.dad (ma.dad) v tertarik; nga.dad v menarik: ia ~ tiing dia menarik bambu; nga.dad.ang v menarikkan adag, nga.dag-a.dag.in a tidak sopan 1

adah p wah; ah; aduh

2

adah a rendah; bawah;

adah.an a lebih rendah; lebih miskin adak, adak.ang v jadikan; ciptakan; adak-a.dak.an n ciptaan; sst yg diharapkan: isin guminé mula ~ Ida Sanghyang Widi Wasa seisi dunia adalah ciptaan Tuhan; adak.anga v diciptakannya; ka.a.dak.ang v diciptakan (oleh); nga.dak.ang v 1 menciptakan: Sanghyang Widi ~ makejang Ida Sanghyang Widi (Tuhan) menciptakan semuanya; 2 menurunkan anak: ~ sentana menurunkan ahli waris

NB: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

107


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

Kartun

Kartun I Komang Swakarma Satwika

108


Suara Saking Bali

Édisi XXX | April 2019

109


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.