Majalah Suara Saking Bali Edisi XXXIII (Juli 2019)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Daging Majalah Lawat-lawat Alah Déning Bukti Sanunggal (IGA Dharma Putra) Isin Lontar Aksara Bali: Sangu Urip Rauhing Pati (Putu Éka Guna Yasa) Tutur F. Rahardi; Puisi Lawan Korupsi Satua Cutet Cakcakan (IBW Putu Adnyana) Ni Brit Kuning (Wayan Wésta) Pilbup (IDK Raka Kusuma) Ulian Kasta (Ni Wayan Antari) Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Puisi Bali Puisi-puisi I Wayan Ésa Bhaskara Puisi-puisi Ngakan Madé Kasub Sidan Puisi-puisi Ni Kadék Juliantari Puisi-puisi Mahasiswa STKIP Agama Hindu Amlapura Artikel Niténin Laksana di Aab Jagat Révolusi Industri 4.0 (I Wayan Jatiyasa) Siap Sambehin Injin (IDG Trinandita) Satua Masambung Lontar Kala Ireng (14)--I Madé Sugianto Subali Sugriwa (7) Geguritan Bongkling Gegonjakan Jokowi Nélpun (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Kamus Kamus Kartun

1

2 5 11 17 33 38 47 60 63 69 73 79

84 87 89 95 107 110 114 120


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Lawat-lawat

Suara Saking Bali| Juli 2019

Alah Déning Bukti Sanunggal IGA Darma Putra

P

an Balak tamak kasub orahanga bangké ngemu mirah. Sawiréh ada ané ngaénang satua buka kéto. Adané dogén satua, sinah ia ada ulian gaén-gaénan. Tusing karoan masih makejang satua ento seken pasajan

ada buka katuturané. Apa buin gumi cara jani, liu ada anak tusing kuangan satua. Satua ané anggona nyinggihang déwékné. Satua masih ané anggona ngasorang anak lén. Iraga sujatiné suba masih pada nawang enyén ané buka kéto. Nyén lénan tekén ukudan iragané padidi. Yén ngomong ajak anak, iraga nuturang kaluungan padidi. Ngomongan kajelékan pisaga. Anak mulan saja ada buka kéto. Wiréh ada masih sasimbing ngorahang, buka goaké ngadanin

2


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

iba. Tusing koné beneh iraga nuturang kajelékan padidi tekén anak lénan. Apaké yén nuturang lung-luungné dogén, ento madan beneh? Suba lumbrah anaké nawang jelé melah, selem putih, beneh pelih. Ento kadanina rwa bhinéda. Dadua koné ané pangenahné malénan, sakéwala ia tunggil. Apa saja kéto? Contoné yén ada lemah, ada masih peteng. Yén ada luh, ada masih muani. Kéto matulis di buku-buku. Lemah koné malénan ngajak peteng. Luh koné malénan ngajak muani. Dija sujatiné tongos lemah petengé totonan? Nah kéto patakoné I Bungkling. Ané ngorahang lemah ento lemah, tuah yén ada ai nyenter nganenang sarwa ané ada, bakat baan ningalin. Kéto masih yén ada lampu galang apadang, makejang ané mengkeb-mengkeb di petengé prajani ngenah. Kéto madan lemah. Apa madan peteng? Peteng ento yén ainé suba ilang, tur guminé dedet cara tangkeb baan langit selem. Lampu tusing masih ada, awinan jeg seken-seken selem badeng tepuk guminé. Tusing ada lénan tekén peteng ané tepuk. Koné yén seken-sekenang nlektekang petengé ento, lakar bakat koné sarin petengé. Yen apa kadén madan kéto, kondén tawang. Eda malu moyanin peteng, ngadén peteng ento jelé. Sawiréh yén alih di satua-satua ané tusing lumbrah, peteng ento nak paragayan Sang Hyang. Ida kocap mapeséngan Sang Hyang Rohini. Yén beneh baan ngaci, lakar swéca koné ida micayang waranugraha. Apa anggon ngaci peteng? Tusing ada lénan tekén sirep. Wiréh ento, apanga bisa koné iraga seken-seken sirep. Tusing dadi narabang sawang. Apa buin undap-undap jaran. Musti seken baan ngidemang paningalané. Suba kéto tusing masih dadi ngerok geris-geris. Sasubané ngidang buka kéto, tusing bedik lontaré ngorahang lakar bakat koné sarin petengé.

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Ada masih jalan lénan lakar ngalih sarin peteng. Jalané ento tusing masih aluhan utawi kéwehan tekén jalan sirep. Jagra adan pajalané buin besik. Ri kala peteng, tusing dadi sirep. Kéto pabratan anaké ngalih sarin-sarin peteng. Liu ada tutur satua buka kéto. Liu ané sandang anggon tuladan, sakéwala liu masih ané tusing patut gugu. Apa buin ané nyatua ento mulan dueg pesan ngaé ékan-ékan, sinah jeg lengut baana nyatuang ané tusing ada. Eda élah ngorahang satua ento tusing ada gunané. Kadén suba ada conto di satua-satua barata yudané, Ida Bagawan Drona kaonang satua. Bhisma patuh masih kalah baan satua misi naya wiwéka. Ento makejang ulian satua. Beneh baan ngambekang satua, ngidang ngisi gumi. Yén pelih baan, bisa uug prajani. Ané madan satua, enu dadi baan ngalahang, ané ngalahang satua liu cara ketélan ujan bales ento tuah bukti. Bukti abesik, ngidang ngalahan tutur agombang. Koné bukti abesik ngaonang tutur agumi. Apa ané madan bukti? Pasaja. (*)

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Isin Lontar

Suara Saking Bali| Juli 2019

AKSARA BALI:

SANGU URIP RAUHING PATI Putu Éka Guna Yasa

Aksara Bali luih suksma, angebek ring sukma bhuana agung mwang alit, surya netra tengen, candra, netra kiwa….. [Parama Tattwa Suksma]

N

ampénin panglimbak jagat, akéh basa daérah ring Indonesia sané anumerta utawi punah. Pasadok Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa RI warsa 2017, saking 652 basa daerah ring

Indonesia wénten 11 basa daérah sané sampun nénten kaanggén malih pinaka sarana mabebaosan, pamekas sané wénten ring wewidangan Maluku, Maluku Utara miwah Papua. Sané ngresresin, makasami basa daérah punika nénten maderbé aksara pinaka sarana masesuratan. Indiké inucap makacihna

5


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

kawéntenan aksara sajroning nyaga kauripan basa daérahé mabuat pisan. Mapangancan antuk kahanane punika taler, aksara Bali pinaka paragayan basa Bali kaacepang prasida ngawinang basa Baliné langgeng kantos ka pungkur wekas. Yadiastun kalintang mautama pinaka silih tunggil sarana nglestariang basa Bali, pikobet sajroning utsaha ngawerdiang aksara Bali tepengané mangkin taler nénten akidik. Kawéntenan aksara Latin sané nglimbak sangkaning kaajahin duk Welandané ngawasa-wasi jagat Bali ngawinang aksara Bali druéné nyansan kidik kawacén tur kaanggén masasuratan. Tios punika, program Buta Aksara Latin sané naenin kamargiang ring Bali duk masa Orde Baru, makajalaran akéhan krama Baliné raris mlajahin aksara Latin. Daweg punika, yadiastun waged ngwacén aksara Bali, kramané kaaudkelorang buta aksara. Kantos mangkin, ring sekolah-sekolah para siswané akéhan masesuratan nganggén aksara Latin, yadiastun sampun polih paplajahan basa Bali. Panglimbak aksara Latiné sujatinnyané nénten kaon, santukan mabuat taler anggén sarana masesuratan ring wong dura Bali, Nasional, miwah Internasional. Sané mawisya kaon, ri sampuné kramané mlajahin aksara Latin, aksara Baliné katilarin pinaka aksara ibu sané sadurungnyané kaanggén mapagubugan nyabran rahina. “Ada emas, slakane tan paguna”, sapunika basita paribasané let mikélingin. Saking i rika sampun wit pikobeté mentik, mapunya, tur gemuh ngrempayak mawastu maprawesa kaon ring kawéntenan makudang-kudang pustaka lontar maaksara Bali sané nénten naenin malih kawacén, kaselehin dagingnyané, tur kaupapira cakepannyané. Penyuluh Basa Bali sané polih amongan ring Désa-désa Pakraman maosang, saking 8.370 cakep lontar sané sampun kaselehin, wénten 2.562 cakep lontar sané kakeniang usak tan kapiara. Yéning pustaka-pustaka lontaré rusak sangkaning kawagedan ngwacén aksara Bali sané kirang, pastika empehan pikayunan para leluhur druéné sané maguna

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

ring kauripan tan prasida kaanggén. Ical sampun ajah-ajah indik usada, wariga, silpa sastra, niti, carcan, tenung, kawisésan, miwah sané lianan. Midabdabin sakancan pikobeté ring ajeng, para penglingsir druéné sujatinnyané nénten meneng. Makudang-kudang utsaha ngawit saking warsa 1957 majalaran Pesamuhan Agung Basa Bali kantos mangkin kadirasa nénten naenin surud. Sané pinih anyar, pemrintah Provinsi Bali ngamedalang Pergub No.80 warsa 2018 pamekas ngeninin indik papan nama maaksara Bali. Kawéntenané puniki saksat ngawinang aksara Baliné polih sesirat marupa tirta amerta. Sastra-sastrané maosang, tirta amerta prasida ngawinang sang sané nunas prasida panjang yusa. Boya ja wantah sapunika, papan nama-papan namané prasida taler ngawinang para yowana Baliné lapah nyingakin aksara Bali. Sanistannyané, ring soang-soang banjar utawi désa wénten papan nama sané nganggen aksara Bali. Kawéntenan aksara sané prasida nyusup rauhing désa-désa pakraman saksat bayu sané ngebekin sarirané. Yukti pibadbad nglimbakang aksara Bali maduluran antuk pergub puniki kantun wénten kakirangan. Akidiknyané perusahaan-perusahaan sané ngamanggehang aksara Bali sajroning papan namannyané, tamis-tamis ngawinang nayaka praja druéné nedunang Satpol PP. Yadiastun durung wénten pamindanda sané katiwakang ring lembaga-lembaga lekig punika, pamargin Satpol PP-né prasida kasuksmayang pinaka utsaha nayaka praja druéné sané sumeken nindihin pergub sané sampun kacumponin. Yéning nénten wénten pamidanda, majanten Pergub punika pacang dados uger-uger sané ketah kabaos olih krama Baliné sakadi macan tan pacaling! Yéning selehin malih, makudang-kudang pasang aksara Bali sané kaanggén ring papan-papan nama punika kantun akéh sané nénten anut ring pasang aksara Bali. Pasang aksara sané nénten manut sakadi iwang nyalin aksara Bali manut ucapannyané, nyurat panganggé aksara, aksara anceng, kruna-kruna sané mawit saking basa tiosan, miwah sané lian-lianan.

7


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Yadiastun kantun wénten kakirangan, sujatinnyané amongan nglimbakang aksara Bali nénten wantah dados tategenan sang angawa rat. Para jana Baliné naler maderbé swadharma sané nénten mabinayanan. Nayaka praja druéné sampun mautsaha maprawerti ngamargiang bayu brata mangda prasida aksara Baliné nyusup rauhing pradésané sami. Sané mangkin, napi paenjuh kramané mangda prasida nyokong pabuat pamrintah druéné? Boya ja nénten wénten, sakéwanten kawéntenan baga-baga luiré Patik Bali, Bali Simbar Dj, Bali Galang, Papan Ketik SMK, Wiki Basa Bali misah sané siosan patut katincapang malih. Wantah sangkaning pakilitan pantaraning pemrintah sareng para jana Baliné sami, patitis ngurip aksara Bali mangda sayan nglimbak anut ring pakibeh jagat prasida nekéng tuas [nadi]. Yéning nayaka prajané nirgamayang sakadi kacang panjang, majanten para jana Baliné sané pinaka tungguhan. I Kacang panjang nénten prasida mabuah nged nyurambyah, sakantuné awak ipuné mapulisahan ring pretiwiné. Punika mawinan, ipun patut polih tungguhan sané akas. Yéning pét pradé tungguhané latuh, ri sampuné buahnyané akéh pastika tungguhané elung tur buahnyané tan sida kapuponin. Malarapan antuk tungguhan sané akas punika raris, i kacang panjang saka kidik ngelut, nekekang pakilitan, saha neguhang angen-angen mangda bungané sida dados pucilan, tur pucilané nadi dados buah! Sakancan program sané kamedalang olih sang nayaka prajané pateh sakadi patapan I kacang panjang sané ngulati buah, pikayunan krama Baliné sané pageh tan bina ring tungguhané sané akas. Prakanti sang kalih sané ngawinang buahé nadi, tur prasida katunas anggén ngamretanin urip sakala-niskala. Buah aksara Baliné yéning kantun sawates ring sarana masesuratan, sujatinnyané wawu ring kulit. Boya ja kulit punika nénten mabuat. Sakadi yasan i kulit taluh sané ngraksa putih tur sarin taluhé nyabran raihna. Tan pakulit, putih tur sarin taluhé pastika mabrarakan. Pustaka-pustaka sané maiketan ring tattwa taler maosang kulit pinaka genah lawang séwu [utawi

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

pori-pori yéning turah basa mangkiné]. Kabaos lawang sangkaning genah ngranjing tur medal, kasengguh séwu krana kahanannyané akéh. Sira sané ngranjing tur medal ring lawang séwu sariran manusané? Silih tunggilnyané bayu utawi prana. Saking lawang séwuné, sakancan bayu nyusup ring angga sarirané. Yéning masuluh saking pratiwimbané punika, program-program marupa papan nama puniki sampun patut pisan pinaka titi jalaran ngranjing ring sarisari kasuksman aksara Baliné, sané kocap jimbar nglikubin bhuwana agung tur bhuwana alit manut Parama Tattwa Suksma ring ajeng. Ngranjing ring kasuksman aksara Baliné, jenar pisan karasayang yéning aksara puniki saksat sangu utawi bekel ngawit saking embas, urip, rauhing pati. Tatkala wénten anak alit embas, ring ari-arinnyané madaging lontar sané kasurat antuk aksara Bali. Pustaka Eka Pratama maosang, aksara sané kasurat ring luhur kauné wantah aksara Ongkara tur sané ring sornyané aksara Ah. Ring tengah kauné taler madaging lontar sané masuara Ong kswantawya pukulun. Aksara sané kaanggén bekel sajroning mendem ari-ari puniki makasami madaging sarining panunas ring Ida Sang Hyang Ibu Pertiwi mangda ida lédang ngempu nyama paragayan niskala saking anaké alit. Ri sampuné anaké alit sida truna, aksara Bali druéné taler kaanggén ri tatkala upacara mapandes. Sadurung sanggingé natah, wénten makudang-kudang aksara sané kaanggén ngrajah marupa aksara Ongkara ring selaning lelata, aksara Ang ring caling giginé tengen, aksara Ah ring caling giginé kiwa, Ongkara adumuka ring giginé duur miwah betén, Ongkara mreta ring lidah, miwah sané lianan. Aksara Bali sajroning rajah punika madué suksma ngicalang wisayan sad ripu sané wénten ring angga sarira. Tios ring upacara matatah, sajroning upacara pangabénan taler akéh nganggén aksara Bali. Pamekas rajah-rajah kajang anut ring kawangsan sang sané ngamargiang upacara. Sajroning katattwan Aksarantaraprasada, rajah kajang puniki pinaka

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

wahana Sang Hyang Atma matunggilan ring Ida Sang Hyang Sangkan Paran ri sampuné panca mahabuta sarirané mawali ka genahnyané soang-soang. Napiké aksara Latin prasida ngentosin kawigunan aksara Baliné salantang tuuh punika? Yéning panyawisnyané nénten, ngiring sareng-sareng werdiang aksara Baliné, ngawit saking sukma bhuwana alit rauhing sukma bhuwana agung.

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Program Studi Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, jayanti Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Tutur

Suara Saking Bali| Juli 2019

F. Rahardi

Puisi Lawan Korupsi

Foto Internet olih Komunitas Salihara

11


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Floribertus Rahardi utawi F. Rahardi embas ring Ambarawa, 10 Juni 1950. Wantah pangawi Indonesia sané sampung kaloktah antuk kakawiannyané tur sampun polih akéh penghargaan minakadi Khatulistiwa Literaty Award 2019 antuk novelnyané sané mamurda Lembata. Cakepan dané luiré pupulan puisi Sumpah WTS, Silsilah Garong, Menggugat Tuhan, Petani Berdasi, kantos cakepan Bercocok Tanam dalam Pot. F. Rahardi sareng Martin Aleida dados narawakia ring acara Ngobrol Sastra sane kalaksanayang olih Jatijagat Kampung Puisi (JKP), Jalan Cok Agung Tresna, No.109 Renon, Dénpasar, Wraspati Kliwon, 30 Méi 2019. Ring édisi XXXII sampun katelatarang indik daging pabligbagan sareng Martin Aleida, lan sané mangkin indik F Rahardi. Napi daging pabligbagan punika? Iriki Suara Saking Bali, ngolah daging pabligbagan punika, tur katerjemahang ring basa Bali kepara sané kaanggén sarahina-rahina. *** Religius lan mbeling (puisi mbeling) ené mapaiketan ngajak tiang. Yéning mbeling ené tuah gerakan rikala panguntat warsa 60-an kanti panyumu warsa 70-an. Sebenehné ené ulian ada kebuntuan, krana panguntat warsa 50-an sedek liuna ané nulis puisi nganggon gaya Amir Hamzah nanging dugasé totonan liunan dadi puisi-puisi gelap. Puisi-puisi gelap ento, asal suba basané lengut, lantang malémad lan nganggon kruna-kruna lengut, nanging tusing nyak cara puisi Nyanyi Sunyi, silih tunggil judul pupulan puisiné Amir Hamzah. Ulian buntu cara

kéto, rikala peteng, telung diri tokoh ané madan

Darmanto Yatman, Slamet Sukirnanto, muah Sutardji Calzoum Bachri, lan ada buin besik Yudirman Sarninto, Yudirman dogén ané tusing dadi penyair. Ia ajaka makejang majalan di rél di Kota Jogjakarta. Uli ditu laut ada idé ngaé acara ané madan pengadilan puisi. Lan acarané totonan kalaksanaang di Bandung lan pengadilané totonan maan jawaban uli pengadilan ané kalaksanaang di Kampus Rawamangun.

12


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Sebenehné ené pengadilan ané absurd, masak puisi madilin lan ané kaadilin dugasé ento yén sing pelih Majalah Horison, Goenawan Mohamad lan seniman lénan, Umbu (Umbu Landu Paranggi) dadi saksi dugasé ento. Sebenehné, yadiastun ené gerakan cara anak maplalian, nanging dadi seken krana kaanggon ngawaliang roh puisiné uli puisi-puisi gelap dugasé ento. Rikala ento ada tokoh ané madan Yapi Tambayong utawi ané ketah madan Rémy Sylado dadi redaktur di Majalah Aktuil di Bandung. Dugasé ento warsa 60-an 70-an sakadi kebangkitan sastra Indonésia, tanda kutip kebangkitan ané salanturnyané. Krana ada éuforia kalahné Orde Lama lan ada Orde Baru. Dugasé ento mula kaarepang pesan ada ané malénan lan dugase ento ngawit ada Taman Ismail Marzuki, lantas Majalah Horison terbit lan di Jogja ada majalah dadua ané madan Majalah Semangat, majalah truna truni yén saihang ngajak Aktuil, ené lebih polos, cara majalah anak mami ané polos. Yén Aktuil ené cara musik rock ané suba kedemenin di Indonesia dugasé totonan. Lan ané buin besikan madan Majalah Basis lan ngetiban cepok mesuang puisi dogén ané kaadanin semerbak sajak. Ento Majalah Basis ané ada uli warsa 60-an. Remy Sylado di Bandung ngaé masi rubrik ané madan rubrik puisi mbeling. Ada tokoh-tokoh ané dugasé ento dadi langganan ngisinin rubriké ento, ada Yudhis (Yudhistira ANM Massardi) lan Noorca (Noorca M Massardi), lan tiang tusing taén nulis di Aktuil. Tiang dugasé totonan pepesan nulis di Majalah Semangat lan Basis, lan ento tusing ja nyelap, krana tiang lekad di Kota Ambarawa lan tiang masekolah kanti kelas dua SMA krana tusing nyidaang medaran. Yéning dugasé totonan tusing nyidaang mayah sekolah mirib nu nyidaang kompromi ngajak sekolahé, yén sing ngelah buku nu dadi nyilih, nanging tusing nyidaang medaran ané makada tiang musti magaé. Tiang nongos di paak tongosné Mas Sigit (Sigit Susanto) di Limbangan dadi guru lantas tiang nulis puisi ditu warsa 69 rikala maumur 19 tiban, nulis nganggon lima. Yéning ada metakon kenapa tusing nulis satua cutet lan

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

mamilih nulis puisi, krana apang tet tekén kertas. Rikala meli kertas, kertas mesin tik a lembar tiang majalan kuang lebih 6 km, bulak-balik 12 kilo, majalan batis. Kénkén kadén unduké, warsa 70 71, tiang engsap pastiné, ada timpal ané kuliah di Jogja di Sanatana Dharma teka ka tongos tiangé rikala tiang liburan di Ambarawa ngaba Majalah Basis dadua lan amplop misi honor. Gelu tiang dugasé totonan, krana honorné gedé dugasé ento. Duang edisi ené, tiang nerima honor gedénan tekén gajih tiangé abulan. Lan kanti jani tiang sing nawang nyén ané ngaba puisiné totonan ka Majalah Basis. Sainget tiangé ada timpal ané nulungin ngetik lan kirima ka Semangat. Tiang nakonang unduké totonan ka Warno, redaktur di Semangat lan Mas Marzuki, ngorahang tusing nawang. Takonang tiang ka Sapardi (Sapardi Djoko Damono) masi ngorahang tusing nawang, ‘dapetang suba ada di méjané, krana melah muat tiang’. Ada Aktuil di Bandung ané ngelah rubrik puisi mbeling, nanging tiang nyumunin uli Jogja lantas uli ditu tiang nulis di Horison. Tiang sujatiné uli kulawarga Katolik, mémé bapa Katolik, umah tiangé di Ambarawa, paak Geréja. Nanging uli cerik tiang kapiara olih dadong tiangé. Ané ajahina boya ja ajah-ajah Katolik, dadong tiangé animis, ajah-ajah ané baanga tuah di punyan kayuné totonan ada ané ngijengin adané i anu, di klebutané totonan ada ngijengin. Pepes masi tiang aruaruina, yén alih benehné uli cenik kanti masuk SD tiang animis. Mara nawang ajah-ajah Katolik rikala masekolah lan mulai seken-seken malajah agama yadiastun suba ka-baptis uli bayi. Ulian ento Katolik di awak tiangé tuah agama nomer dua boya ja kapertama. Apabuin Geréja di Ambarawa malénan ngajak Geréja di Kulonprogo. Di Kulonprogo rumasatang Geréja rakyat, nanging di Ambarawa sebenehné boya ja Geréja rakyat, nanging Geréja krama Belanda lan Tionghoa ané ngoyong di Ambarawa. Tiang taén nulis di Kompas, dadong tiangé teramat sangat miskin, reraman tiangé sangat miskin, lan tiang miskin. Yadiastun tiwas nanging ada perubahan uli teramat sangat miskin, sangat miskin dadi miskin. Ada timpal tiangé ané uli

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Sumatera Barat, ipidan sugih pesan, nanging disubané ka Jakarta dadi sanget tiwas. Yadiastun pada-pada tiwas, tiang ada progres, ia nuunang. Baan idup tiangé buka kéto, tiang marasa tusing sreg di geréjané ento, lan warsa 90-an tiang nulis nganggon judul Menggugat Tuhan. Ulian idup tiangé buka kéto, tiang boya ja nulis puisi mbeling dogén, nanging yén orahang réligius nah réligius ngenénin indik i manusa ngajak Tuhan, boya ja religius ané ada pakilitan ngajak Geréja Katolik. Nanging di KTP matulis agama Katolik sing mungkin animis, lan tiang ngaba ajah-ajah Katolik totonan ka ranah publik sekuler boya ja ajah-ajah ané kajunjungang. Ada puisi-puisin tiangé di buku Sumpah WTS, dugasé totonan tiang sing baanga ngajak PSK, Pekerja Séks Komérsial uli Bongkaran, uli Kramat Tunggak lan uli Bokrek lakar maca puisi di TIM olih Déwan Kesenian Jakarta lan ané nomer dua sing baanga tekén polisiné rikala lakar maca Catatan Harian Sang Koruptor. Lan ditu tiang liu pesan ngritik Geréja ané manut tiang tusing beneh. Krana manut agama, moralitas tuah ané penting. Rikala moralitas ené lantas kajekjek utawi tusing kalaksanaang, sebenehné ia suba tusing satinut tekén ajah-ajah agama. Krana di Indonésia, lembaga-lembaga keagamaan resmi tusing ada ané bébas uli korupsi. Uli Kementerian Agama ané jani sedek kaselidikin KPK. Tiang sing nawang di MUI utawi lembaga agama lénan, nanging di KWI tiang nawang korupsiné gedé, lan ané korupsi boya ja anggota biasa nanging imam-né masi milu. Untungné jani suba ada utsaha ngilangang korupsiné ento lan ené patuh cara di Vatikan. Di pemerintahan masi sedek kalawan lan kadang-kadang ada ané tusing ngerti yéning kejahatan korupsi ento tuah kejahatan kemanusiaan ané tusing ada tandingané. Yéning nuturang indik pembunuhan, nah dadi masi orahang kejahatan ané gedé, nanging enu ngenah, nanging yéning korupsi kéweh pesan ketara lan kéweh ngalahang. Dugasé ené rikala Bupati Talaud ané jegég totonan tangkep KPK ia ngelah rasa lek, nguntul, nanging ané lénan enu nyidaang makenyem, madadaan cara artis. Ené sebenehné masalah serius.

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Ditu sebenehné tiang maperang ngalawan ané manut tiang kejahatan kemanusiaan luar biasa. Ento ngawit laksanaang tiang rikala timpal-timpal ané lénan sedek demen-demené ngasanin Orda Baru, krana warsa 1985, Orde Baru sedeng jaya lan tiang nulis Catatan Hatian Sang Koruptor lan tusing baanga macaang tekén polisiné di TIM. Yén selehin unduké totonan, ada dadua, sebenehné tiang lekad uli puisi mbeling lan ada gerakan pengadilan puisi, nanging ulian tiang nyemak tema réligiusitas utamané ngenénin indik tiang magama Katolik, pasti ané protés tiang tuah kehidupan gereja ané tusing beneh. Nanging sagedé-gedéné korupsi di Gereja Katolik, tetep gedénan korupsi di panegarané ené lan ento lantas garap tiang. Nanging jani krana suba sayan tua, suba pasti tusing enu cara dugas matuwuh 20 30 tiban, tiang lekad warsa 1950, jani suba 69 tiban. Lan jani tiang liunan nulis prosa ketimbang puisi. Puisi terakhir tiangé warsa 2009 muata di Kompas judulné Lumpur. Suud ento tiang masi maan nulis puisi, nanging tusing kapublikasiang. Rencanané terbitang tiang baan judul Surat Petani Singkong untuk Presiden, nanging kanti jani onden bani nerbitang. Nah dumadak ja énggal terbit. (Supartika)

16


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Juli 2019

Cakcakan IBW Putu Adnyana

“Nah dong cicipin!” “Bé apa né?” “Siap.” “Gédé-gédé tebihané. Pangina matampah?” “Sing. Bé cundang,” sapunika pasaurné I Bancuk namiu I Buncah. “Dadi liu maan?” “Sekané ngadaang cak-cakan.” “Oo.. né busan ada papas di pempatané mrérod mudeng poléng. Mabaju slem mapontang barak. Baong bajuné borék, tundunné matulis ‘SEKEHE DEMEN TAMAN SARI’ to ya sekané?” “Aa.” “Jak kuda masekaa?” “Pitu likur. Milu?” “Milu. Masekaa naar cundang. Kén-kén uwar-waran lan étanganné?” “Amasa pang ba maan pada acepok ngedengang sekaa. Sabilang ada né ngedengang, soang sekaa ngaba uran kurungan aukud. Yan sing payu madu, kena dadosan duangdasa ringgit. Yan sing ngaba uran kena nemdasa ringgit.” “Pih... brat gati masekaa. Yan kéto, ngabulan paling bdik pindo kena uran?”

17


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Yan sekané pada marépotan acepok abulan. Bulan selanturné sabilang redité.” “Taji, bulang didian ngaba?” “Sing, sekané ngelah. Ada pitung rimpi. Né duang rimpi tajin pitik.” “Cundangné siap ané encén?” “Ané kalah.” “Yan sapih?” “Makadadua dadi cundang.” “Ęméh...sekané diketeteh tongosné?” “Pada asah. Ngujungang demen.” “Nyén dadi umbul-umbul lan saya?” “Prajuruné.” “Matohin aduané?” “Aa. Kurungan mataji sing tohin, kapastu Sanghyang Lalandep.” “Bbik..! kna pastu pra. Ah.., guyu né! Masatang?” “Sing. Amung mabates goét.” “Matangluk?” “Masatang tosing apabuin ngaé tangluk.” “Nyujukang sanggah cucuk Cuk?” “Tuara.Tajén gedé, mundang-undangan babotoh mara nyujukang sanggah cucuk. Ngadegang Bhatara Bagus Babotoh. Ida ngadegin pang sing klicur, pang trepti, pang rames, pinunasé. Ada bani ngenténgin, tunasang tatumpur polonné. Sakayanga lacur mapludutan tepukina. Dingeh-dingeh pangandikan anak wikan, sastrané koné ngojarang, rajan jajudéné kinucap nguluk-uluk.” “Keto koné. Umbul-umbulé nganggo kemong, cobék, lan cééng kau?” “Tajén gedé mara nganggo. Branangan ketékan manggo.” “Kuda wates ketékané?” “Naptapang kanti dasa. Yan mlaib silih tunggil ka luaring kalangan kanti satus dasa ketékan.”

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Sing jeg bisa begig juru ketéké? Megancang-gamol ngetékang.” “Katujuné, bisa dogénan. Di sekané tondén taén buka kéto.” “Nganggo masi waneng bawak, waneng dawa?” “Nu majalan, anut tingkah maluang siap.” “Mruput, kranjang apa guungan manggo.” “Ya guungan. Kranjang anggo selidan kikil sayané anggét taji,” kedék makalihan. “Jak akuda magaé dikalangané?” “Pat. Jabaning juru kembar.” Sinambi I Bancuk ngebatang lima kébot. Inan limanné tagelanga. “Apa pada amonganné?” “Juru keték, ngetékang wawanengan. Batu tumpeng, ngamenang-kalahang. Mutusang kalah lan sapih. Sayané dadua dadi pengawas. Nudukang toh. Mratiaksain pajuluk aduan. Nyambut siap tur ngatur babotohé pang trepti.” “Ketut apa amongané?” “Apa dogén nyakang. Sajaba batu tumpeng.” “Apa kéwehné?” “Kéweh dong tusing. Beg-beg kojarané kaon, sipat,pamuput palun siapé! Sing ada masiar polih utawi menang. I batu tumpeng sing buungan to kar nepék. Pipis dikantongné andupanga kaon kén sipat.” “Misi kéto pra?” “Kéto té malu.” Itep mabaosan pakalihan. Kedusan ulam cundangé mambu bangkit durung nudut manahnyané madaar. Lantur I Buncah mapitakén. “Juru kembaré?” “Ngobongang siap katengah. Nragiaang taji lan bulang, lantas med-bedang taji.” “Sasubané menang kalah, pipis manebusné nyén ngaba?” “Prajurunné. Ada juru raksa ngumpulang panebus siapé.”

19


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

SSB/ Supartika

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Pih...ngelah prajuru. Anggo gena pis panebusé?” “Ngrebahang céléng dugas panampahan galungané. Maan pada madasa kiloan. Sisanné masumbangang, dadi ogoh-ogoh duk kasangané.” “Pih...nyidaang mipuk-ipukan. Cundangné?” “Né ngedengang maanang. Petengé musti namiu matuakan. Sekané masukan-sukan,

sakuata

madaar

lan

matuakan.

Pang

ramia

musti

macekepungan utawi magénjékan.” “Pih...keto? Né ngedengang sekaa, sing bati bakatanga. Pocol mara ya.” “Sekaa demen. Sing ngitungang bati apa buin pocol.” “Di kén-kéné krama sekané dadi ngedengang?” “Yan ngelah gaé nelu bulanin, ngotonin. Apa ja, yan ada merluang bé.” “Nelu bulanin, ngotonin matamiu bé cundang. Dadinné ba ada ngelanturang pajalan mamotoh.” “To bakat itungang. Né jani ya jani. Né bin pidan cerik-ceriké dong mitungan.” “Mang Ama, I Tued, I Pusut, I Jantuk kén-kénanga makanda? Sing ngelah gaginan.” “Sing ba tawang. Nyak milu masekaa, mesti satinut uwar-uwaran.” “Di sing nglah uran lan pipis ambat kéwehé!” Kituk-kituk I Buncah. “Dadi masangké. Bin bulan nikel mayah.” “Abulan, sabilang redité ngadaang cak-cakan. Sing ngelah uran, utawi sing payu urané ambat liunné kena?” “Kena matikel-tikelan.” “Sekaa demen melotang timpal né Cuk! Tiang sing masekaa, dadi tiang milu mabranangan?” ”Nyén dogen dadi, asal satinut uwar-uwar.” Nekep bibih natakin jagut I Buncah ngamanahin. Tan anut kawéntenan sekané. ‘Sekaa Demen’ ngawéntenang cak-cakan, kawiyaktianné sekaa mamocol. Amung rasa bangga, jumbuh, abet sugih mapesel ring déwék. Kadi

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

bobok sayan untingang sayan ngabar, lalatu masepuk. Sisan lalatu pungpungan, sisan danyuh mabrarakan. Solas ulam cundangé pajlegidag. Néwék I Bancuk maridab-dabin. Mut-but bulu, masangin, ngarya ragi. Sébet mékokan. Cundangé molah antuka ngeraginin. Ulamé mabedel lunak gendis maégoh santen buket. Tasik, sera, pedes mabejek. Peresan limo, lan makecir minyak maka dasar. Rajang mentah maka ragi. Mawuwuh plalah magoréng lan emba. Seré lan daun jangan ulam maka panubung. Atubraragianné. Wau ngrodok payuk timbungané, ambu ulamé malimpugan nyluksuk irung. Durung rateng sampun macicipin. Kibul sané dados pakecip. Antuk waged ngeragi ipun kajudi dados ran banjar. Wadésané mébat I Bancuk ngaepang. Ngepah basa, rajang, plalah, emba, molah pisan. Gindil antuka ngwilangin. Bantas ngarya satus sela, agéan tamiu telungatak diri. Rawing ngétangang pangarga, panelas jinahné tampiak antuka. Minakadi isen tiga, jaé cekuh sami kakalih, kunyit asiki tengah. Tasik lalima, asem asiki, gendis barak kakalih, limo asiki prapat, tingkih tigangprapat. Pedes krinyi adasa lan pedes lombok tatiga. Bawang kalihdasa, kesuna papitu. Bawang kasunané pah kaliha, sasigar dados emba, sasigar dados ragi. Langas selaé. Sami takeh kiloan. Sera tigaolas bungkul. Minyak klapa nelasang selaé pucung, daun jangan ulam, serélan bebek sakabuatan. Ngoréng emba, bakalan bawang kesuna akilo maminyak apucung. Panelas kelapa bakalan santen selaé bungkul, urab pasasur, penyaté adasa, pésan kalih bungkul. Katik sakéha lanying siu limangatus, katik podol siu katih. Daun alepit asela. Semat, daun blingbing jangkep. Bawi urip étanga akilo tengah dados asela. Asela sampun majajatah nembelas katih. Beras ajengan akilo prapat. Jangkep wilangan patamiuan. Ungguhan panelas jinah pébat molah taler ngétang. “Madaar malu!” ngenjuhin I Buncah piring. I Bancuk nyéndok ajengan lan tim. Sapunika taler I Buncah. Itep madaar belen-belen pakalihan. Klukuh sajeng I Batu Lamak nyadédég. Polih numbas

22


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

ring Gumung désan sajengé. Bucun balé bengongé pajodog tatigaan waluh sajeng mageng-mageng. Geras-geros nginem toyan timbungan lan sajeng. Cékél asiki plegentosan ngunggahang. Usan madaar masadah milih-ilih. Pluh nristis duur gidatné. I Buncah kecap-kecap ngrasaang jaen. Raragian ulam cundangé anut pisan. Nglanjar pakalihan saling arepin. Kurnan I Bancuké gangsar ngampilang tatakan patamiuané. Wus makedas-kedas maktaang wédang mawadah cangkir. “Nah kopiné malu. Kanggoang sing malépékan. Kopi manis apa kopi pait?” “Patuh dogén. Asal kopi slem, kanggo.” I Buncah ngambil cangkir wédangé, nampekanga ring aapné negak. “Kopiné wanén.” “Da...da ngitungang timpal kopi. Dija pejang, né ba lebihan ngidih nasi.” Nginum wédang kalih siupan. “Cuk ada kar lantur takonang, né sumeken. Meled nawang.” “Indik apa katakonang.” “Tata tatajian.” “Hé..hé..hé... gna nakonang kakucah? Awak tuara babotoh! Guru sing dadi nawang unduk né kéto.” “Tuah saja buka kéto. Tiang nu nglanjutang masekolah. Mara ataun tengah. Jani lakar nulisang parindikan budaya bali ané kampih. Jani tulis malu pang ngatengahang.” “Kampih, ngatengahang? Sing ngerti tiang unduk kéto. Mangsudné kénkén?” “Budaya kampih cara sing ada ngrinsunang. Teler-teler liu nu ada nglaksanaang. Ngatengahang, makabedog nyungkemin.” “Tiang sing bisa maparilaksana budaya. Indikan tajén apanné katakonang?” “Ngelah lontar pangayam-ayaman?”

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Salinan lontar matulis latin, ada. Jro Mangku Wayan Dresta ngelah pakardiné. Dané sing san babotoh, nanging seneng munduhang salinan lontar.” Ambilangan pangayam-ayaman tigang buku. Kawacénin antuk I Buncah. Klau tlapakan kuning, nuju dina.....urip...mati....., ijo gading mbotan pandan....., papak nyelem dimpil anéh, ...sa....,

panyatusan carcan ayam

kunggahang. Nuju raina patut adu. Ayam sané kakaonang. Ayam jagi ngaonang. Payar nglumbar. Tatikas nglumbar. “Né pugeh, abulan mara maan ngadu siap.” panampén I Buncahé. “Genaha kéto. Tajén, tata aji anut tutur pangayam-ayaman to patut titénin.” Akéh ngebahang piuning, I Bancuk nlatarang indikan pangayam-ayaman. “Mauger wariga Cuk?” “Nganggo dina pati-urip. Umpami aduan menang dinané jani srawah dimpil karo, dauh telu, léb uli kaja. Né patut kalahanga siap sa. Léb-léban sing tepet, dauhné nyauh, musuhné sa kuning godég. Pepes kalah, sing nganutin pangayam-ayamané. Di wariga ada masih pengalah, wawaran alah déning wuku. Wuku alah déning tanggal panglong. Tanggal pangglong alah déning sasih. Sasih alah déning dauh. Dauh alah Déning-Déning. Kéto masi ada siap terehan, dina nyuang, megenep acem bin rerincian yang nganggo lontar pangayam-ayaman. Sangkana kapah lakar maan galah ngadu siap. Sing anut, da ba ngadu ubuan. Mamuuk ngadu, jeg makidihang cundang belegan nyen.” “Mamotoh?” “Momo tohin. Asal aduan mataji malumbar ancog-ancog pipisé. Saléban siap matoh. Kabenengan dina tiwas mamuuk, jagiran dibadana paid sudagar.Di liuné ngelas pipis lan kurungan, sadina magocékan. Misi mamuuk to mamotoh adana.” “Yan malaksana toh, kén-kén?” “Suba maep juru kembaré naptapang aduan, alih siuran munyin babaotohé malu. Kén siapé kebut utawi begeh lakar ngetohin. To artinné siap ngungkulin utawi beduuran. Babotohé beténan ngojarang, apit, tluda utawi nigain, cok,

24


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

gasal, enemin, dapang, pada.Toh dadi ngajak balu. Anut keneh soang babotohé.” “Apa madan kéto?” “Apit toh dadua musuh abesik. Tluda utawi tigain, tlu musuh dadua. Cok pat musuh telu. Gasal lima musuh pat.Ngenemin, nem musuh lima. Dapang dasa musuh sia. Pada, patuh liun pabuaté.” “Nyén ngisiang toh né bedikan?” “Ané beténan.” “Umpaminné tiang metoh gasal.. gasal..!” “Tiang ngasal, pat limané gisin tiang. Kéto masih Buncah.” “Sing kresep ben.” “Contonné kéné, ada maep biing nglawan ijo. Ané kebut siap ijo. Buncah ‘gasal..gasal’ artinné ngetohin ané biing. Tiang ngasal, tiang ngetohin né ijo.” “Oo.. kéto indikan betén baduuran. Apa oraang tiang?” “Ba pada cumpu jak tiang metoh, upami nyadokang satus ringgit. Tiang cumpu, payu suba.” “Pipis jani rupiahan, dadi metoh ringgit? Iraga nak Bali, sing ja uli malaisia.” Kenyem I Buncah. “Di tajén pipis siu ringgit to duangtali limangatus rupiah.” “Yan ngoraang satus ringgit?” “Satakséket tali rupiah.” “Biih..,” anggut-anggut I Buncah mandingang jinah ringgit lan rupiah. “Lanturang patakon tiangé, yan kalah né biing, akuda tiang ngayah?” “Ulungdasa ringgit. Pipis barak duang lembar.” “Yan menang siap né tohin tiang?” “Nrima ukupan satus ringgit bentet.” “Satakséket tali rupiah tiang maan ukupan.” “Aa.” “Kojaran toh né lénan kéto masi?”

25


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Patuh, among kna-ngukup pipisné mabegehan-mabedikan.” “Toh balu? Baluan tohang. Sing magrudugan nglawan, baluan pisagané tohang!” “Yan metoh balu pradéné sapih siapé, né metoh beténan maan ukupan. Sing ja baluan pisagané katengahang.” Engkel-engkel pakalihan. “Pang aluhan mitungan, sing dadi metoh nganggo rupiahan?” “Dadi. Ngojarang ribuan.” “Aluh ben meték pipis.” “Aluh, kala pipisné bégak an.” “Mangsudné Cuk?” “Umpami tiang metoh, nyadokang metoh seribu. Pipisné sing ja pipis né gadang.” “Pis apa anggo! Pis bolong?” “Yan seribu ditajén artinné metoh ayuta rupiah. Lima ribu sambat, artinné limang yuta rupiah.” “Nyén ngrag-rag artin tohé buka kéto?” “Pada bebotoh nyungkemin. Mirib uli mara ada orta nayaka prajané masasobyah. Pipisé ané satus tali rupiah lakar mapangaji siu rupiah. Maluan bebotohé cumpu, tur suba nganggo matoh-tohan. Kayang jani tondén ada orta biin ngindikang pipis kilangan nol tateluan.” Kripit-kripit I Buncah ngamedalang buku alit lan pulpén. Nyatet sané baosanga ring I Bancuk. Sahananing pula pali jajudén lan étangan jinah toh. Demen atinné miragiang. Ririh anaké bali ngrincikang, akalangan sumakuta nyumpuin. “Cuk, upamiyang tiang ngelah aduan menang. Ada milu patitip ngetohin katengah satus ringgit. Akuda baang ané milu ngetohin?” “Ané milu maan ulungdasa ringgit.” “Dadi medikang ukupan anaké?” “Apah dasaan patedun siap, apahdasaan panebus kalangan.”

26


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Toh tiangé patuh masi kéto?” “Begehan biin makoangin.

Anggon nebus kalangan, anggon ngupahin

pakembar, anggon ngupahin ngelés taji. Dikén-kéné masi ngupahin juru mutbutin cundang.” “Mi..mih.. liu kna panebus.” “Mula kéto. Botoh menang, udengan kenjir nyiriang wibuh mawibawa. Pipis gebuh uyak peluh, telah aluh pamuput nuuh.” “Ané ngelah tajiné, pah kudana maan pipis pamenang?” ngeng I Buncah. “Sing maan pipis. Uba pukangan puponina.” Nyiup wédang. Krasa ayub wédangé santukan rangkungan nyem. Malih I Buncah mapitakén, “Indayang tuturin tiang adan tatajiané.” “Luir tatajian madan pada baret, ngisor, jaba-jero, nemérang, mretik, mangléng, nyelekin lan ngepé. Anut tongos tajiné dijrijin batis siapé.” Akéh I Bancuk maosang genah taji ring buntut ayamé. Anut ungguhan lan anut wastan tajiané. Taler sikut muncuk taji sareng entud ayamé mangda pangus. “To

tepuk

uli

semengan,

kurungan

tengah

krépé

pal-palané

magantung.Kaok-kaok, siap apa to Cuk?” “Totonan adan siapé wangkas wok sandeh jambul, bang karna, sangkur godeg drupa. Dimpil karo. Suba menang ping roras”. “Oo..jani nganti pamenang ping tlulasné. Dadi batisné makedadua gantungin tebihan bata?” “Pang kenyatan. Kereng pamantegné. Tur kuat ngaba taji. Cara petinjuné, kenyang jaguranné. Kar adu nyanjaang”. “Tajiné maslobétang disung-sungané. Dadi muncukné mabor-borin?” “Pang baahan. Bedik béréd musuhé mrebuak, nylubsubin tangluk. Ulian pedih. Ketol-ketolan lengis, to wisa lalipi awan. Bakat bajeg surya, dina kajeng kliwon uudan. Nemu tilem kesanga. Sedeng bhuta kalané mamurti nadah isin caruné. Pang ketawang adan wisan tajiné Kala Tadah Murti.”

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Aéng san adan wisané. Kala Nyengangal adanin.” I Buncah midénin. “Da campah. Wisané to ngamenangang kanti ping roras.” Akéh polih tutur ngindikang ayam, taji, saseeb, panglumbar miwah tiosan.Nulis ring lempiran kertasé. Jagi gorétanga jumahné mangda dados kriya patra. ‘Tajén budaya Bali kapinggirang, patut kalestariang, duaning ngemanggehang tata titi aji pawilangan lan madasar lontar pangayam-ayaman’. Murdan kriya patrané. “Cuk, suksma dogén. Suba liwat tengai tepet, tiang mulih malu. Buku pangayam-ayamané kasilih malu.” “Nah dong kema. Alon-alon dijalané.” Marangkadan pakalihan. I Buncah medal ka marginé. I Bancuk ngunebang kuri metén. Marebahan. Kesiuran anginé ngawinang tis. Umah makereb ambengan nuju panes ngawinang tis, dumalada panesé. Sasih maga anget jeroning umah. Lintang amatra lep-lep pulesné I Bancuk. Rauh ring pacanggahanné I Buncah negakin korsi besi. Duur méjané ngebatang tika padéwasan. Ngétang urip wawaran, ngétang patemon déwasa ala-ayu. Genahnya masekolah polih papelajahan wariga. Awinan waged malih gelis antuka ngadungang patemon raina pancawara, saptawara, urip sasih lan tanggal pangglong mawerdi ala-ayuning déwasa. Ngupak pangayam-ayaman. Itep nuréksa daging buku prémbon lan ngadungang piuning. Akéh kaguritang ring buku tulisnyané. Katemu ayam sané kinucap jaya rainané mangkin. Wangkas jambul. Bang karna, godeg. Dimpil tengen. Lumbar ri kalaning ainé ngrorokang saking klodkangin menjuh uri. Pih.. kendel pisan manahné I Buncah. Galah sampun neduhang, mamanahmanah ipun. Meled muktiang daging lontar pangayam-ayamané. Ayam inucap padruwén I Bancuk. Senjata nyayap lan baah kacumawis. Napi malih!. Ngambil kompék jinah, talin kompéké kasanglotang ring palanné. Jang-jang tayungané, matadah ngungkulin anak tiosan. Medal kamarginé nyujur umahné

28


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

I Bancuk. Rauh jumah I Bancuké suung kenyeng. Kauk-kauk nénten wénten nyagjagin.

Rawing asu

lumbaranné nguas-nguis,

caket

macekéngan.

Tedunanga ayamé saking krépéné. Talin buntutné kembusin. Ambilanga toya, sap-sapina. Makruyuk lan galak solah ayamé. Ambilanga tatedaan mawadah rontong. Wéhina jagung limolasbatu. Tengah rontongé, botol malit madaging pil untal-untalan. Kasukén untalan kalihbatu. Toyan inem mawarna kuning, mawadah pucung. Usan nginem ayamé sayan nyegerang lan kruyukanné ngangobin. Ngab-kab muk-pukang kampid. Katimbalin kruyukan olih kurungan tiosan. Ranjinganga ka krépé entalé. Taji lan rimpiné sampun kakadut. Pondonga ayamé mawadah krépé. Tembé I Buncah ka kalangan tajéné. Ipun pati kipek, mréngang dengang. Babotohé nolih, katarka babotoh pendonan. Makta pabuat akompék. Nénten wénten nyapatin. Ayamné tan pegatan makruyuk. Jag-jagina ring Dék Oleh pisaganné. Pakaryanné among dados juru kembar. “Tumbén Lik kagocékan. Ngaba siap lan taji. Kar ngadu?” “Ngadu. Alihang tanding. Maan tanding ijo, lautang bed-bed. Né senjatanné!” Medalanga ayamé saking krépéné. Ayam bagus mabulu samah, bayu ngrepet. Gecelina, uat ayamé makeretan tur ood buntut ayamé kenyat. Makejit ping tiga sareng saingné. Saingné, I Rungin taler nyawis antuk kejitan. Ngambilang kurungan bangkokan, mabaong lag-lag kantos katendas. Bulu lilig tuna ules. Ijo alab batis gadang klindengné barak. Ijo bayem utawi pajukutan, kabaos. Katandingang ayamé olih pakembaré. Paduanga ayamé pateh ageng, bina ules. Pada cumpu kadurusang. Ngaud sanjata tengah rimpiné. Muncuk tajiné kagométang ring kuku inan limanné. Gul-gul ibul. Usan medbed sanjata matakén Dék Oleh, “Akuda tohin Lik?” “Samaana.” Sayané geti nakénang toh bangkokané.

29


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Pitu ribu Lik.” “Alihang bin.” “Dasa,” “Alihang.” “Molas,” “Bin.” Makejit Dék Oleh ring sayané. Gai malih nudukang toh pabuat ayam doglagané. “Maan telungdasa ribu Lik, kanggo?!” “Nah kanggoang, lebang uli klodkangin menjuh uri. Da katengah satangé! Tohang bin limang ribu disisi.” Pituduhné I Buncah. Dék Oleh manggutan naptapang ayam. Ngobongang sareng mesehné. Kebut ayam wangkasé. Saing sayané ngambeng muatin aduan ijo pajukutan, muatin ayam bangkok doglagan. Sayak sampun pabuaté. Malumbar ayamé. Ęep suaran babotohé. Nyureng katengah kalangané. Ngébét polah ayamé wangkas, tan prarapan nrejak meseh. Bangkokané ngangkepin. Mapalu duuring patala. Breet..breet...breet! Wangkas nal-talin. Gitikanné mrasa telek nyuduk lambung bangkokané. Tiwas tan mintulin. Bangkokané makiles nylubsub batan tangluké. Masuryak babotohé, bangkokané sinengguh jerih. Sambuta antuk sayané. Enjuhina juru kembaré. Ĕgar i juru kembar naptapang, ngoncongang waneng bawak. Juru keték ngwilang sa, dwa, tlu.....dasa. “Léb!” kaputus olih i batu tumpeng. Matumpyak ayamé. Saling tambungin, saling singsé, saling amplekang, saling gitik. Kuugan babaotohé nganjekang wangkasé tan kadi-kadi. Makekalih durung binglak. Malih makiles bangkokané. Kasambut, ngambil genah waneng dawa. I Buncah kenyem-kenyem ngeton aduanné kantun seger oger. Ayam bangkokané majunjat kadi jerih. Tap-tapanga alon-alon. Keprusina poos suk-suk ayamé. Ngengkedang ayam ngelak.

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Juru ketéké itep ngetékang. Jriji limanné nunjuk munggah. Sa, dwa, tlu, pat...dasa. “Léb!” titah i batu tumpeng. Galak ayamé madu tan kadi-kadi. Lumbaran ayamé wangkas, saking doh matang. Angkepa ring mesehné. Magatik sami sanjata. Senjatané ngetih. Kepuk tugel anyari tengah muncuk sanjatanné sané wangkas. Makoog babotohé. Ayamé saling pal-pal, maruket maleleh-lelehan. Tan dumadé ayam bangkokané ngitik ngéncélang taji. Leb tajiné nuek lambung. Makéokan, ngasék-sék padem sané wangkas. “Saya...saya...!” ngembul juru kembar ayam ijoné. Tugages sayané nyambut. Melasang tur ngabut tajiné ngéncél. Ngenjuhang ring i juru kembar. Makekalih ngrereh genah waneng dawa. Juru ketéké itep ngetekékang wilangan padasaan. “Tuun!,” juru kembar nedunang ayam. Ayamé wangkas mabungklek. “Kaon!” Pamutus i batu tumpeng. Pluh pidit ngecah I Buncah ngerégang, nog-togang, nyerahang daging kompék. Tan prarapan kapupungan I Bancuk saking pasarén. Kajabaan ngetonin ayamné. Krépé pal-palané nylekétak batan buluané mateteh bata. Taji lan rimpiné taler tan kantun. Ngelisang mamargi kagenah tajéné. Saking doh kapiragi anjekan babotohé mombakan saling tumpurin. “Pah. Nyén ya ngaba siapé? To payu jeg kar ngaé bigena,” ngrémon I Bancuk. Nyual babatohé katengah kalangané. Dapetanga buntut ayamné sampun magetep. Babotohé akéh uning ring ayamé wangkas, padruwéan I Bancuk. Santukan sering menang. Bengong mapangenan I Bancuk pinggir tangluké. Kadi tuduhang magurudugan babotohé nrajag. Kapepenga matolihan, sagét padog-dag gemelan tekek nibénin tendas, bibih, pipi, péléngan, bongkol

31


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

kuping, tued baong, gidat né I Bancuk. Tan jangkaan babotohé ngaplokin. Sembir cribikné, mabrusbrasan ngamedalanag rah. Makété-kétéan nekep mua. “Kén-kén kénan né! Kén-kén kénan né!” nangkis gemelan sambil ngelur. “Sing kapok-kapoké ngaé blulong!” wénten masaur. “Botoh mamoco cai Cuk!”, katambungin gedeg basang sang mapajar. “Guru tuon anggon ci baneh. Sing nawang klus siap, orain ci nylupsupang blulong. Iba botoh beler Cuk,” malih mambanan gemelané mok-pokin bunbunanné I Bancuk. “Aduh..aduh,” makyayangan nekep bun-bunan. “Suud..suud!” cukong gocékané nemalangin babotohé sané wirosa. Geduh-geduh angkihanné I Bancuk nahen sakit. Memanah nyontok gidatné I Buncah. “Cah!! cai ngaé biur. Sing mataros nyemak ubuwan. Kai sing nawang pundukan, kabayang-bayang gemelan buka kéné!” Muanné I Bancuk makotogan. Beseh coblag-coblag pelung ngemu getih padem. I Buncah maket-ketan, nyengkeet masédér ring palang tangluké. Kancutné anggéna panyad-sadan peluh. Lima batisné ngetor ngijik babuyuten. Mua acum seming létég. Cribik putih mlesit, gigi tuh gaing. Mili toya paningalanné, lek-jengahné tan kodag. “Plih.. cang Cuk, plih..! Pipis pawangun kakus sekolah, pipis BOS, pipis tabungan murid, pipis dagangan, lan gajih tiangé témboh kawangkas. Paid blulong cainé! Rag-ragan usak patempungang cai,” klieb-klieb nrawang paliatné. Sayan medal peluh dingin. Pianak somahné pastika makenta.

IBW Putu Adnyana, embas ring Karangasem , 31 Désémber 1961, mangkin makarya dados Pengawas SD ring Karagasem.

32


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Juli 2019

Ni Brit Kuning Wayan Wésta

Ujan ngribis nemonin Sasih Kenem, matan ainé ngrorokong di Pasisi Klotok. Saking Bukit Abahé katon muncuk méru Pura Bukit Buluhé ngalik. Ada mirib telung bulan Ni Tuntung Tangis tuara taén tangkil ka pura kawitan. Panataran Dalem Mangori saking nguni. Bayuné ngrumang, ngenehang tetagon tuara taén teka. Kadundun muyin kedis engkik-engkik, nadaksara Ni Tungtung Tangis inget tekén satuan I Jayendria satondené ngumbara, ngindikang pamargin Ni Brit Kuning, okan Prabu Erlangga duké kalunta-lunta ring Alas Keling, nyigidang raga wit pisang sabané. Kéné Blin tiang nyatua, nuturang daging pamancangahé di Bukit Buluh. Dugas ento, tiang negak padaduanan di betén Kepuhé, di Sema Kangin, kampehang angin carik nedeng padi kuning-kuning. I kedis titiran ngengkik,

33


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

buka ngantosang tetagon uling makelo tuara taén teka. “Nah padingehang adi, kene katuturanné nguni saindik Ki Mantri Tutuan manut prasasti di Bukit Buluh. Ané malu Ida Dalem Seganing, maraga suci mapasraman ring Gunung Agung. Suwéning-asuwé mantuk ida ngungsi sunia loka. Nyentanaang putra adiri mapeséngan Dalem Mangori. Risampuné jejaka ida ngungsi panegara Keling, irika ida ngambil rabi, kapernah putu antuk Ida Mpu Galuh, ratuning Keling mapaséngan Mpu Hati. Dalem Mangori raris abiséka nata ring Keling. Ngwetuang putra lanang adiri mabiseka Ratu Mangori.” “Yé to ngudiang adi kiap dumara Bli nyatua kéto,” I Jayéndria nyulik bangkiangné Ni Tungtung Tangis. “Tiang tusing ja kiap Bli, ningeh satua Bliné keneh tiangé buka bareng ngumbara ka alas Keling, namtamin kerasmin pangumbara kasemaran, rérad-rérod ngajak tetagon. Maliang-liang ka kuta negara, panggih para istri ayu nyuaraang rebab di Karang Pagaluhan.Tabuh, gong beri nguncang, kasanggra kidung Rara Kadiri, Palu Gangsa. Bungan sandaté aas di natar puri, gadung kasturi malegohan, sarikonta, tangi makacakan kakuca tamulilingan. Yéh telagané ning maklenyir buka perak masepuh, sarwa bé légad-légod asih-kumasih. Nyuh dantané mabuah nged, tabah ngedengin truna sedek kasemaran,” kéto Ni Tungtung Tangis masaut buka ngrumrum I Jayendria. Kaaras pipiné Ni Tungtung Tangis, semuné prajani galak. “Nah dong lanturang satuan Bliné, tiang sadia madingehang,” Ni Tungtung Tangis masaut bawak saha kenyem madu juruh, sledétné buka tatit. Nah né jani adi, katuturan di Kadiri, Ida Prabu Ѐrlangga banget kosekan. Jagaté rusak keni gering agung, grubug tan papegatan, peteng lemah ka setra makajang sawa. Sedekan grubug, ada okan ida istri adiri ninggal keraton kantun alit. Biangé trehan anak utama. Kalunta-lunta anaké alit masusupan ring Alas Keling. Lesu, mapulisahan anaké alit di bongkol biyu sabané sedek ngrembun, busanané sit-sit suranting. Kacarita Ida Dalem Mangori, kairing rencang, para jurit jagi maburu ka Alas Keling. Pamarginé doh, menék jurang tuun panggkung, alas angker

34


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

madurgama, banget ngulangunin, panggih Gunung Pawitra rawit pisan, patirtan maharaja nguni, candi, prasada luwih tan patandingan. Doh ida manyusup ka tangahing alas, kalunta-lunta pamarginé. Ayat masandekkan, manggih ida wit pisang bawah. Kabas wit pisangé antuk pedang, tastas pegat sami, tan maha nengok anaké alit saha semu jengis. Ayu kawéntenannyané, carmané kuning gading, rambuté demdem mulayag. Punika awinan anaké alit kawastanin Ni Brit Kuning, anut ring kawéntenané, ayu kadi Dewi Sasih ring jagaté. Diastu kantun alit, pracihna pewayangan utama makanten pisan. Manggih anaké alit, Ida Dalem Mangori edalem pisan, raris kambil, kajak ngapuriang ka Panagara Keling. Suwening-asuwe, Ni Brit Kuning sampun bajang. Ayuné tan bina bungan puri. Saktsat Déwi Sasi nyalentara di guminé. Kenyemé ngemu madu. Para lanang, anom-lingsir, bekel, patih, mantri pada katuridan. Kinasihin Dalem, tuara purun anak bani nglemesin. Ni Brit Kuning ngawinang Dalem Mangori lempor, kesemaran ngeton kajegégan sang wau menék bajang, kenyem dané sakadi numbak ulun angen Ida Dalem, sledét dané kadi pedang nyap-nyap anyuled dada, aturé manis kadi madu gendis. Nyoréang, ujan ngribis sedekan sasih Kartika, Ni Brit Kuning mahias-hias ring pakoleman sang nata. Ngaturang sekar, wajik tangan, riantuk Dalem ayat maboga. Makamben gringsing kuning, senteng tenun matrawang merak. Ni Brit Kuning ngasabang raga nangkilin sang nata. “Swasti prabu, puniki boga, ngiring hyun dumun. Ulam kijang, anyang isi, magoh paku. Sayur anget, undis saking Madura, rumbah gile anget-anget. Rarisang Ratu, titiang sadia mangaturang ayah.” Dalem katuridan, ngaksi pangrumrum Ni Brit Kuning. Nadak ngeka upaya, “Aduuuh, rahayu Brit Kuning, manira tuara kaluwen, cokor manirané nduk, olas amecik cokor manira. Dini di penangkilan liu ada parekan, iring ja gelah ka pakoleman, agia amiji-mijit cokor,” Dalem ngandika alon.

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

SSB/ Ni Wayan Widhi Setianingsih

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Singgih Dalem, titiang sairing,” Ni Brit Kuning sumaur cutet. Sabehé nyasan malesang, kadi bagia i bungan sarikonta molih ujan sasih kapat. Saget rauh panyeroan mangempok. Sarinyané ulung makacagan ring natar. Tanguran rebabé ring pagaluhan angalik-alik, angidung panji prakosa. Ni Brit Kuning amecik-mecik cokor ring pakoleman. Dalem kasemaran, kalukar sinjangipun Ni Brit Kuning, bangkiangé kaplekur. “Tulung gelah Brit Kuning, mai namtamin karasmin, gelahang apa ané ada di puri,” Dalem angreremih. Peteng dedet, sang kalih nunggalang semara. Angisep sarining kama tantra. Tanganné rikala nguca susu satmaka mudra. Lambéné rikala angguli prawésa satmaka puja pangaradan Hyang Semara. Sakadi pamargin prayoga, pradana mulih maring purusa. I Brit Kuning lan Dalem Mangori awor, nguncarang puja smara, saget sampun lesu, tilam sariné maura, Ni Brit Kuning tan rumasa ring déwék, katon pupuné putih gading tanpa busana. Ida Dalem nylémpang tanpa bayu. Wénten kama nrébés ring selagan pupu, masawang bang, cihna Ni Brit Kuning nembé keni panah amor. Tan asuwé mobot Ni Brit Kuning, ngembasang putra maparab Satriawangsa, bagus genjing, lanjar langsing, carmané putih gading, semuné mulan murnama, yukti-yukti ngédanin, mulaning totos satria dalem, kapredana saking Prabu Erlangga.

Catetan: kaketus saking novél mabasa Bali, mamurda Bhasa Tungtung Tangis

Wayan Westa Ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2014 antuk cakepannyané sané mamurda “Tutur Bali” (2013). Dané embas ring Klungkung, 27 Januari 1965. Naanin dados redaktur Majalah Gumi Bali SARAD warsa 2000-2009, lan warsa 2010-2012 dados Pemimpin Redaksi Majalah SABDA. Sampun ngamedalang cakepan “Tutur Bali” lan “Bali Spirit”.

37


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Juli 2019

Pilbup IDK Raka Kusuma

Sanja. Di ampiké. Pang kuda Luh Wirati ngorahin pianakné, Gdé Ariana, apang naptarang awak satondén macentok kayang Pilbupé utawi pemilihan bupati, sig parténé ané ngawinang déwékné pindo dadi bupati, pang monto Gdé Ariana sing nyak. Pang monto masi ngorahang sig parténé ento liu ada jalema adigang adigung adiguna, liu ada jalema nyapa kadi aku, liu ada préman ané ngora tur ngaé uug, liu ada koruptor. Liu ada calég magandong, liu ada jalema nyalanang money politic apang nyidaang kuasa, liu jalema ngalih angkuhan. Luh Wirati mabudi nyelag, sakéwala Gdé Ariana sing maang selah lan galah. Parténé ténénan, kéto Gdé Ariana nyambat, parté misi provokator sing

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

dadi kalahang. Mabukti, dugas kalah pemilihan gubernuré atiban ané liwat, provokator sig parténé ento mrovokatorin krama parténé. Krama perténé ngamuk. Kantor bupati uuga. Punyan-punyanan di sisin rurungé balbala, kantor parténé ané ngalahang seduta. “Parténé ené parté endas bedag. Ngudiang mémé ngorahin tiang naftarang déwék dini Ningeh parté ané ngranaang déwékné kanti pindo dadi bupati sambat parté endas bedag tekén Gdé Ariana, basangné Luh Wirati merantaban. Isin basangné rasaanga mauntaban ka sirahné. Apang sing saling tembungin raos dengkak dengkik, Luh Wirati ngaukin panyeroané ané iteh nyampat di natah umahné. Satondén panyeroané matakon dugasé majujuk di arepné, Luh Wirati ngorahin nyemak pulpen miwah kertas di tasé ané abana magaé sabilang wai. “Yén sing nyidaang ngagah tasé, di sampingné ada kertas putih puyung lelima lan pulpen di durrné, to aba mai,” Luh Wirati ngorahin panyeroané. Luh Wirati nulis aji pulpén di kertasé kéné: yén Gdé sing nyak naftar sig parté ané ngranaang mémé pindo dadi bupati, mémé pasti kasengguh penghianat parté. Tulisané ento gaéna, di subanv ia sasidan-sidan nales basang gedeg apang sing nulis ané ngranaang Gdé Ariana salah tampi. Tulisané ento laut serahanga tekén Gdé Ariana. Gdé Ariana nampi saha maca. Gdé Ariana nagih pulpén lan kertas ané gisina tekén Luh Wirati. Luh Wirati nyerahang. Gdé Ariana nyemak kertas lan pulpéné. Di subané mejang tulisan ané gaéna tekén Luh Wirati di batarané, Gdé Ariana nulis. Kéné ia nulis: Yén mémé ngorahin tiang apang naftarang déwék ja sig parté ténénan, mémé sing bisa mapolitik. Jelék baan tiang nyambat, mémé belog mapolitik. Sangkal tiang bani langgia nyambat kéto, musuh politik méméné lakar ngedékin mémé. Suud ngedékin guar-guar dija-dija apang sida ngalahang tiang kayang pilbupé. Ané guar-guaranga, pangawit, parténé ené parté usak.

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Bupatiné pasti bupati usak. Kaping dua, di guminé ané madasar republic ada jalema madan Luh Wirati ngrajegang dinasti. Nirdon ia dadi krama parté ané ngaku-aku ngrajegang démokrasi yén laksanané mamurug démokrasi. Kaping telu, musuh politik méméné masang baliho dija-dija. Balihoné mamunyi: dakin gumi, da ngrengkain korsi bupati. Korsi bupatiné sing gelah kaki kléwaran ibané. Tiang mastikaang unduké ané tatelu ené ngranaang tiang aluh kalahanga tekén parté ané lawan macentok. Ada buin, ané makada tiang aluh kalahanga. Nyoman Suplir ané orahin mémé nyacarang pipis dugas mémé macentok dadi bupati pitung tiban ané liwat dadi krama parté ané lakar dadi satru kayang tiangé macentok. Sing buungan ia guar-guar kema-mai ngorahang taén orahin mémé nyacarang pipis. Lénan tekén Nyoman Suplir, Madé Widi lan Ketut Parna ané orahin mémé marengin Nyoman Suplir nyacarang pipis, masi dadi krama parté satru kayangé tiang macentok. Gdé Ariana nyerahang ané tulisa tekén Luh Wirati. Luh Wirati nampi laut maca. Sarwi maca, Luh Wirati ngarasaang getihné mauntaban ka sirahné. Suud maca, Luh Wirati sing nyidaang nales gedegné. Apa buin, kala ento, ia inget tekén pasadu timpalné ané ngorahang, pianakné naftar dadi bakal calon bupati, sakéwala, sig parté ané tan mari ngritik déwékné. Unduké ené ngranaang ia mesuang raos. Adéng pesu raosné, nanging tabuh raosé nyinahang gedeg tan kadi. “Sautin patakon méméné aji pasaut, jujur. Sautin….” “Lautang mémé matakon,” Gdé Ariana nyelag. “Gdé ngisinin apa tusing pangidih méméné apang naftar sig parté ané makada mémé kanti pindo dadi bupati?” “Cutetné, tiang sing ngisinin pangidih méméné.das Luh Wirati matbat Gdé Ariana. Aget nadaksara ia inget tekén pabesen kurenané dugasé nu idup. Pabesen ané kisi-kisianga di kopingné: amul encén ja pelih pianaké da pesan kanti matbat, apa buin nundung. Da pesan mesuang raos kanti ngranaang pegat mapianak.

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Sapatilar Gdé Ariana, ujané nu bales. Patutné ujan bales ngranaang keneh tis. Sakéwala ujan bales ané tlektekanga tekén Luh Wirati, ngranaang kenhné buka misi api ngendih ngabar abar tan mari siamin bénsin utawi lengis gas. Kebus, kebus tan kadi-kadi. Patutné negak pedidi rikala ujan bales di ampiké, ngranaang kenehné Luh Wirati degdeg. Kenehné kala ento, rasaanga buka ombak magaburan tur magulungan. Kapin kéto, Luh Wirati nyidaang nglawanin apang sing ngeling. Nirdon, percuma, sesai tur dueg nuturin timpal apang sing ngeling amul apa kéwehé nepén tur nepes. Nirdon, percuma, sesai tur dueg ngraos ajak timpal apang sing blengih yén tepén pakéwuh, yén iba jani ngeling. Kéto di keneh ia nuturin déwékné. Sarwi nlektekang ujan ané sayan bales, Luh Wirati mecikin lengenné ané kenawan aji limané ané kébot. Dugas limané ané kenawan ngusap pipinné ané di kébot, nadaksara raos pesu uli kenehné: I Gdé uli ipidan sing taén sing ngisinin pangidih déwéké, dadi jani sing nyak ngisinin buin bani nglawan? Lénan tekén bani nglawan, langsot ngorahang idéwék belog mapolitik. Dibi puané sing taén ia kakéné. Apa ya makada? Apa ya ngranaang? Dugas ujané ending, nadak sara maklebeh buin raos di kenehné: selidikin I Gdé. Unduké ento ngranaang ia inget tekén Nyoman Ambara, keponakané ané dadi intél polisi. Tur ngranaang ia mageluran ngaukin adan supirné. Supirné ané sedek nyusutin mobil dines ané sesai anggona di garasané éncol nyagjag. Ya teked sopirné di arepné, Luh Wirati mesuang titah. “Alih keponakan iange, Nyoman Ambara.” “Sané makarya ring BRI napi sane dados intél polisi?” “Ané dadi intél polisi.” “Yén ten wénten ring jeronné?” “Jani Redité, biasané ia sing kija-kija.” “Inggih Ibu, titiang mangkin marika.”

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

SSB/ Manik Sudra

42


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Ngantiang supirné teka, Luh Wirati nlektekang punyan plawané ané majajar di tanggu pinih kelod umahné. Punyan plawané ané majajar ento done maoyagan ampehang angin. Luh Wirati, ngrasaang kenehné maoyagan masi. Sing ulian ampehang angin. Sakéwala ulian inget tekén raosné Gdé Ariana ané ngorahang déwékné belog mapolitik di kertasé ané tulisa. Rupan tulisané ané merawat, ngranaang kenehné sayan maoyagan rasaanga. Ngranaang sing marasa ia ngretekang giginné. Ngranaang sing marasa sanget mesuang angkihan. Ningeh gerungan mobil ané abana tekén supirné ngalih Nyoman Ambara, Luh Wirati sasidan-sidan negtegang keneh. Sasidan-sidan negdegang bayu. Sasidan-sidan apang prasida ngilangang sebengné ané jengis sapisanan ngantinin aji sebeng bingar. Tekén Nyoman Ambara, Luh Wirati ngidih tulung apang nyelidikin Gdé Ariana. Luh Wirati nelatarang apa ané makada ia ngorahin Nyoman Ambara kéto. Ditu, Nyoman Ambara mapangidih apang Luh Wirati apa ané selidikina. “Sa,” Luh Wirati ngraos, “Selidikin apa ané ngranaang I Gdé sing nyak naptarang déwékné dadi bakal calon bupati sig parténé ané ngranaang bibin pindo dadi bupati.” “Ada buin?” “Ada. Selidikin, nyén ané ngranaang ia sing nyak.” “Di subané tiang prasida nyelidikin buin pidan tiang ngorahang tekén bibi?” “Yén nyidaang buin duang bulan satondén pemilihan bupatiné ané lakar teka.” Ukana Nyoman Ambara mesuang patakon, sakéwala Luh Wirati ngamaluin. “Utsahayang apang pajalan Nyomané nyelidikin sing ada nawang.” Ukana Nyoman Ambara lakar nakonang yén suba prasida nyelidikin ngorahang mai, ka kantor bupati utawi ketemu di tongosé lénan. Sépanan. Raos ané suba néngél di muncuk layahné buung pesuanga. Sawiréh Luh Wirati ngelurin supirné. Gagéson supirné nyagjag. Luh Wirati ngorahin supirné

43


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

nyemak sinalih tunggil amplop soklat di tengah korog-korogan laci-laci paak duur ané ada di méjané di kamar tamu. Amplopé totonan serahanga tekén Nyoman Ambara. “Amplop apa né bibi?” “Anggon meli lengis.” “Péh, ngudiang bibi misi makéné-kénéan. Cara ajak nyén dogén.” “Nah té. Jemak amplopé ené. Bibi sing biasa ngorahin anak sing maang bekel anggona majalan.” “Suksma bibi. Tiang mapamit.” “Nah. Tekedang salam bibiné tekén pianak somah Nyomané. Tekén bapan Nyomané pada.” Nyoman Ambara nyautin aji anggutan matimpal kenyem. Sedek maca édaran Menteri Keuangan, sékretaris pribadinné nogdog kori tongosné magaé. Laut ngampakang tur ngeinebang di subané ada di tengah. nawang sékretaris pribadiné teka, Luh Wirati nyekolang édaran Menteri Keuangané di duur méjané. Teked di arepné, sékretaris pribadinné ngeed saha matur. “Bapak sekretaris DPC-né wau rauh.” “Dadi sing macelep.” “Ragané nganikaang magelis-gelisan. Ragané mapétang baos ring titiang.” “Apa nikaanga?” “Mangda ibuk rauh ka kantor DPC. Derika sampun jantosa ring ketua DPD-né miwah utusang saking DPP.” “Jam kuda nikaina kema?” “Mangda mangkin ugi.” Raos asisten pribadinné ané ngorahang mapamit sing sautina. Wiréh nadaksara Luh Wirati inget, abulan ané liwat sekretaris DPC-né nekain déwékné. Kala ento, ia orahina apa ngongkon pianakné dadi bakal calon bupati tur apang naftar di parténé ané ngranaang ia kanti pindo dadi bupati. Parté

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

tongos sekretaris DPC-né dadi krama. Ia baanga tempo telung dasa lemeng. Dugasé ningalin kalénder ia ngeh. Unduké ento suba abulan liwat. Ia inget masi, ia ngorahang pianakné pasti nyak. Di duur mobile ané ngaba déwékné ka kantor DPC, Luh Wirati lebihan tekén pang dasa ngunjal lan mesuang angkihan. Ané makada, kéweh ia ngrincikang pasaut di pét pradéné takonina, pianakné nyak apa tusing. Pang kuda ia ngutsahayang apang sida maan pasaut, pang monto ané aptianga macliek ilang. Baan inguhné, kidemanga paningalané. Sléléganga awakné di korsi mobilé. Ngenjek natah kantor DPC-né, Luh Wirati ngrasaang tanahné génjong. Kapin kéto, sasidan-sidan ia ngutsahayang apang sing srayang-sruyung matindakan. Sasidan-sidan ia ngutsahayang apang sebengné sing ngenah cara anak nyeh kadalih bogbog. Idéwék, aidupan tondén taén ia mogbog, pinih sing demen mogbogin tur bogbogina, buin jebos laut kadalih bogbog, jelék pesan rasané. Kéto Luh Wirati ngraos di keneh. Bogbogé jani laut kasobiahang kijakija tekén parténé ené. Yén suba kasobiahang pastika makejang anaké nawang. Pastika unduké ené anggona ngwalék tur malikin isin balihoné ané ngorahang idéwék bupati sing taén bogbog. Ané ngwalék parténé ané gedeg tekén idéwék uli pidan. Ané malikin masi parténé ento. Waléka miwah balikina aji baliho matulis gedé-gedé: bupati ané kasub bogbog kasujatiané bupati mauk buin bobab. Krunané ené mlesbes uli kenehné sing sida Luh Wirati nambakin. Unduké né lakar ngranaang dadi mal-malan. Sing ja atiban makelonné. Aidupan, aidupan makelonné. Buin blesbesan krunané ento sing sida Luh Wirati nambakin. Suud nutur kangin kauh, ketua DPC-nV matengkém saha ngraos. “Sapuniki Ibuk,” mendep ajebos, maangkihan, “Tiang, bapak ketua DPD, miwah utusan DPP pacang wénten takénang ring ibuk. Sakéwanten tiang sane ngawitin.”

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Mapapas liat ajak ketua DPC-né, Luh Wirati sing sida ngengkebang gelip di muané. Suud matengkém ketua DPD-né nyelag ketua DPC-né ané lakar ngraos, “Puniki ibuk. Sane dibi okan ibuké rauh ka kantor DPD. Ring arep titiangé, ring ajeng utusan sakéng DPP puniki nganikaang jagi dados bakal calon bupati. Naptar ring partén iragané. Kocap ibuk sampun ngicén. Indiké puniki mangkin jagi takénang. Jakti napi nénten?” Baan legan kenehné, Luh Wirati sing bisa mesuang pasaut.

Amlapura, 2019

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak, Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Juli 2019

ULIAN KASTA Ni Wayan Antari

Kenyit-kenyit galang sunaran matan ai katimpalin suaran kedis manguci sahasa nyunarin manah Putu Ari rikala dingin kabut Kintamani manyaputin rahinané mangkin. Putu Ari ngedatang panyingakan laut nyingakin HP-nyané. “Oh suba jam 6, béh tiang tengaian bangun jani. Saja tiang lakar luas masuk. Éh endén malu, Bli Ngurah subaké bangun nika, télpun néh…” Kéto Putu Ari ngaraos pedidina inget tekén Ngurah Adi gagélanné. Putu Ari laut nélpun gagélanné punika.

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Halo, Om Swastyastu, rahajeng semeng Bli Ngurah bagus tunangan tiang. Né paling sayang,” kéto manis raosné Putu Ari semeng-semeng mangunin gagélanné. “Om Swastyastu rahajeng semeng mawali Putu jegég tunangan tiang, wénten napi niki, dados tumbén semeng-semeng pun nélpun kadi mangkin. Ampunké masugi Tu?” “Aduh bli hahaha yén unduk masugi tiang dados témpoang bli, nanging rasa rindu tiangé niki ten dados témpoang, awai karasa aminggu yén tiang ten kacunduk sareng bli bagus.” “Bli masi rindu, rindu pesan sareng Putu, men sira ngorahin dibi nedeng nélpun kalahin Putu sirep bli, engkis-engkis angkian Putuné di kuping bli sakadi deburan ombak sané ngawinang tis di keneh bli.” “Béh bli semeng-semeng bli pun ngarayu, minab ngipi napi bli ibi sanja?” Tan pacawisan meneng Ngurah Adi rikala Putu Ari nakénang napi sané kaipiang dibi sanja. “Halo, bli, Bli Ngurah dados bli meneng takénin tiang kénten?” malih nyekenang Putu Ari nakénin tunangané napi minab ngawinang ipun meneng. “Ten wénten napi Tu,” wantah kénten pasautné Ngurah Adi. “Ah ten mungkin ten wénten napi, tiang sampun duang tiban nyarengin bli, tiang uning pasti wénten né kenehang bli. Jujur manten sareng tiang bli ten kenapi.” “Nggih minab bli ten prasida mogbogin Putu, Putu uning manten napi né kenehang bli. Kéné Tu sujatiné dibi sanja bli ngipi jelék Tu, mogi-mogi ja ten wénten napi-napi sareng iraga. Jakti Putu lakar mirengang Tu?” “Jakti bli.” “Jakti nggih, sakéwanten ampunang nyen Putu sebet nggih. Puniki, bli ngipiang Putu koné majujuk duur titiné, bli masi duur titiné, sakéwanten Putu ring tanggu kauh bli ring tanggu kangin, ditu lantas Putu kauk-kauk nyambat adan bli, bli mlaib nyagjagin putu, nanging wawu majalan atindakan sagét

48


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

pegat titiné nika, Putu ilang anyudang yéh tukad. Bli tekek magisiangan di duur titiné, ditu lantas reraman bliné ngedeng liman bliné laut bli ajaka luas sareng anak luh, bli nagih luas ngalih Putu nanging ten icéna sareng Ajin bliné. Bli ngeling, bli ten ngidaang ngudiang wantah nuutang reraman bliné luas ngajak anak luhé ento. Halo Tu, Putu?” “Hikss hikss… Tiang bli?” sendu-sendu Putu Ari ngeling ring semengé ento rikala mirengang raosné Ngurah Adi nuturang ipianné. “Putu kenapi Tu? Dados Putu ngeling? Nika wantah ipian Tu, bli ten ja lakar ngalain Putu, mendep naé Tu, bli kan sayang sareng Putu.” “Sebet keneh tiangé mireng tutur bliné, mogi ja nika ten dados firasat jelék bli. Sakéwanten tiang percaya sareng tresnan iraga, iraga pasti tetep pageh tekén gagodan, ten ja wénten sané prasida malasaang iraga, iraga sampun saling tresna bli. Nanging…….” Pegat raosné Putu Ari laut ia nyangetang ngeling. “Putu kenapi Tu? Dados Putu nyangetang ngeling? Putu ngenehang indik hubungan iraga sané tan polih restu saking reraman bli pasti nggih? Sampunang nika kenehanga Tu, bli pasti memperjuangkan Putu sawiréh wantah Putu né ngidaang ngaé bli bagia, bli sing ngidaang hidup tanpa Putu. Mendep naé mendep, Kadén pun tengai Putu sing masuk?” “Éh sajaan bli tiang mangkin polih dosén jam tengah 8, mangkin ampun jam tengah 7 lebih bli tiang kal mandus dumun. Daaaa bli sayang.” “Daa Tu élingang sarapan dumun makiré masuk pang ten mah nyanan Tu sayang.” “Inggih bli, tiang mangkin mandus dumun laut tiang ngajeng roti anggén sarapan, bli élingan sarapan masi nggih.” “Nggih sayang tiang.” Putu Ari ngénggalang nampih saput lantas luas ka kamar mandi. Wusan masiram Putu Ari masalin baju, ten lali tekén pabesen tunangané Putu Ari nyemak roti sané wénten ring paonné.

49


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Éh mémé, mé ija rotin Putuné ané jang Putu ibi sanja dini?” di paon dapetanga méménné sedeng iteha magoréngan tekén I Putu Ari. “Oh né dini rotiné kisidang mémé tu, sing nasi daar Tu? Né nasi ba imang lebeng.” “Sing mé, Putu ba tengaian jam tengah 8 Putu maan dosén. Éh ampura nah mé, Putu kadung ningehang tuturné Bli Ngurah tunian léwat telpun kanti Putu sap nulungin mémé ka paon.” “Oh nah Tu sing éngkén, masih ibi Putu ba magadang nulungin mémé ngaé canang, kalahin mémé mesaré ulian sirah méméné sakit, pedalem masih Putu yén makejang gaén méméné Putu nyemakin.” “Ah sing kénkén mé, to mulan swadarman Putuné dadi pianak mémé, apabuin Putu anak luh bin mani ba kar juanga jak anaké, bin pidan biin Putu maan nulungin mémé. Éh mé Putu pamit nah mé, Putu kar luas kuliah, doaang Putu mé.” “Nah tu pasti doaang mémé pajalan Putuné pang satata lancar. Ingetang mabakti malu Tu, né dupa!” Putu Ari mula anak jemet pisan, sadina-dina ia stata nulungin reramanné. Yéning polih galah wusan kuliah ia nyambil magaé. Ten lali ipun stata ngaturang bakti ring Hyang Widhi mangda stata polih karahayuan ring kahuripan puniki. Kirang langkung 25 menit Putu Ari mamargi, mangkin ipun sampun neked ring kampus. Doséné durung rauh sakéwanten timpal-timpal kelasné sampun sami ring kelas. “Om Swastyastu sareng sami.” “Om swastyastu, ais Putu adi tumbén sidori neked di kampus Tu, biasané kan dadi panyemeng Putu dini.” Kéto petakonné Dék Budi timpal kelasné. “Beh jeg kadung anget yang masaput bes gesité di Kintamani sap yang kar masuk semengan, payuné kapupungan yang bangun. Éh doséné ija?” “Sing tawang to tu. Men éngkénanga jak bapaké ibi Tu?”

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Bapake ngorin raga masuk jam 7.30, mangkin ba jam 7.43. Oh nah sing kénkén lambat bin bedik. Tenang tenang.” Ten maselat limang menit rauh lantas Pak Agus dosén mata kuliah sastra. “Rahajeng semeng” “Rahajeng semeng pak” “Inggih kawitin titiang antuk panganjali, Om Swatyastu.” “Om Swastyastu.” Ring galahé punika paplajahan kakawitin. Sampun kirang langkung molas menit paplajahan kamargiang, Pak Agus nagingin tutur-tutur indik kauripan. Sané mangkin bapaké nyelasang indik kawéntenan kasta ring Bali. “Kastané punika sering dados masalah utawi dados tembok penghalang ring kehidupan sosial. Akéh sané fanatik tekén kastannyané, punika mawinan kasta punika sering ngawinang anaké pagat magegélan. Tresna punika dados pawates anak sudra lan ménak ritatkala matunangan, akéh anak ménak ten kayun nadosang anak sudra rabi sawiréh kastané beténan. Sakéwanten nika wantah tutur kémanten. Kasta punika nénten ja dados masalah sujatinné né dados masalah nika wantah kefanatikan. Sing ja ada Bhatara Hyang Guru Sudra Ménak, sing ja ada Batara Siwa sudra ménak, jadmané di guminé nak patuh doén, malunan ada manusa matresna bandingan kasta, nah yén minab wénten driki né ngelah tunangan mabéda kasta sampunang jejeh yén mula jodoh pasti ketemu.” Marasa makleteg bayunné Putu Ari mireng raos dosénné, Putu Ari inget tekén paindikan ipun sareng Ngurah Adi, tresnanné ten karestuang reramanné Ngurah Adi sawiréh Putu Ari wantah anak jaba, ten pantes masanding ngajak anak ménak. Tan binaya I Baduda ané tongosné betén nagih makeber ngindang madain ia I Garuda. Sawusan mireng raos dosenné wawu, Putu Ari marasa sayan lega, nanging kantun jejeh. “Duh Hyang Widhi, icénin ja tiang sareng Bli Ngurah pamargi sané patut. Yéning mula jodoh tiang icén ja pamineh sané becik majeng reramanne Bli

51


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Ngurah mangda ngicenin titiang restu dados mantu drika, yéning ten dohang sampun tiang sareng Bli Ngurah icalang rasa tresna puniki,” kénten pinunasné Putu Ari ring atiné. Galah sampun sayan tengai, sampun wusan kuliahné Putu Ari rahinané mangkin, ia lantas majalan kasisi. Di mukak pintu gedungé dapetanga Ngurah Adi negak sambil ngisi HP, ada kenehné Putu Ari lakar ngesiabin nanging malunan HP-né mamunyi. Sané nélpun nika nénten tios wantah Ngurah Adi gagélanné. “Om Swastyastu Bli Ngurah,” sambil kedék Putu Ari mesaut. Lantas Ngurah Adi matolihan. “Om Swastyastu… éh Putu sagét suba doriné. Pun wusan kuliah Tu?” kénten patakonné Ngurah Adi, nanging ipun ten kadi biasané, semuné layu kenyemné ilang. “Ampun bli, tiang pun usan kuliah, men bli wawu kuliah nggih?” “Bli ten kuliah Tu.” “Dados ten? Men tiang nyingak timpal-timpal kelas bliné kuliah wawu. Bli pedidi ten nggih?” “Nggih Tu, beli bolos kuliah. Wawu san bli mariki ka kampus bli tuah dot katemu Putu sadurung bli ten ngidaang katemu sareng Putu malih.” “Dados bli ngaraos kénten, men bli lakar luas kija ladné?” “Nah binjebos tuturang bli Tu, mangkin tutug bli nah. Bli lud Putu ngelut bangkiang bli untuk né terakhir kaliné.” Rumasa bingung Putu Ari mireng raosné Ngurah Adi. “Putu mendep gén nah Tu. Bin jebos si pun ajak bli nutur.” “Nggih bli.” Putu Ari tanpa tutur, ipun menékin motorné Ngurah Adi laut majalan padaduan. Tan lami ipun makekalih mamargi, neked lantas ring taman kota. Ring tamané punika bengong ipun padaduan. “Bli ados bli meneng? Men napi kal raosang bli?”

52


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

SSB/ Supartika

53


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Baat rasan tangkah bli nuturang kasujatianné niki Tu. Bli wantah jadma nista, bli ten ngelah napi. Nanging bli ngelah rasa sayang rasa tresna, nika anggén bli modal magegélan sareng Putu. Bli wantah manusa polos bli ten ngidaang ngalawan raos rerama sawiréh I rerama sané ngalekadang bli sané ngubuhin bli kanti kayang jani. Jani bli sing ngidaang naanang keneh bli Tu, bli sebet yén mepisah sareng Putu, bli…….” Ten pragat raosné Ngurah Adi, ipun ngeling sigsigan ngelut Putu Ari. Di palané Putu Ari ipun ngetélang yéh paningalan. Putu Ari masi milu ngeling nyingakin tunangané ngeling. Di kenehné suba jejeh dadi asan ipianné Ngurah Adi sané ibi sanja sayan karasa. “Bli kenapi bli? Tiang masi sebet nyingak bli kadi puniki. Lan bli tuturang sareng tiang.” Énggal-énggal Ngurah Adi ngusapin yéh paningalané. “Nggih bli lakar nuturang, nanging janji nggih Tu, Putu ampunang ngajoh uling bli.” “Nggih bli, tiang janji.” “Kéné tu, bli ten kuliah wawu ulian reraman bli makétél tanah sareng bli, ipun nyaratang mangda bli ngajohin Putu, bli sampun kajodohang sareng misan bliné Tu. Yén bli nu tetep jak Putu, bli jagi ten kakuin pianak bli lakar kakutang, reraman bliné ten nyak nanggung idup bliné, bli ten kalugra lunga ka jero malih. Ampurayang bli Tu, bli sing ngidaang ngalawan raos rerama yén sampun kadi punika raos reraman bliné. Jani bli lakar mapamit uling idup Putuné. Kanggeang nggih Tu tuah amoné pajalan tresnan iraga. Bli yakin Putu pasti polih anak muani ané luungan tekén bli. Ampurayang bli Tu…” Sigsigan Putu Ari ngeling mireng raos tunangané. Sebet kenehné tresnanné pegat ulian kawatesin kasta. “Beneh saja anaké ngorahang, baduda ten ja ngidaang makeber ngindang madain garuda. Minab tuah amone pajalan tresnan iraga bli, nggih sampunang sanget sebetanga. Yéning ten ring kauripané mangkin iraga matemu, buin pidan kayang numadi bin cepokan

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

tiang lakar nunas mangda iraga katemuang malih. Tiang masi ten nyak bli kakutang ulian tiang, tiang né mara kenal bli ibi nanging reraman bliné miara bli uling kondén lekad. Nggih majalan suba bli sareng anak luh pilihan reraman bliné, depang tiang dini pedidi. Sakémaon élingang pabesen tiangé, tetep sayangang tiang bli dados adin bliné.” “Nggih bli dini stata ngacepang ragan Putuné, bli sayang tekén Putu, sujatiné bli sing nyak mapalasan. Nanging minab niki pituduh Hyang Widhi iraga pacang mapalasan, nanging yadiastun ragan bli mangkin gelah anak lénan, tresnan bli tetep Putu né ngelahang, ten wénten né ngidaang ngantinin adan Putuné di hatin bli. Antuk né kaping untat Tu, dadoské bli niman gidat Putuné?” “Dados bli.” “Muuuaaahhh… bli sayang Putu.” “Putu masi sayang bli.” “Nah kanggéang dumun Tu, suud monto ngeling Tu. Bli tetep dini, dini di hatin Putuné.” “Nggih bli, bli tetep di hatin tiangé.” Ten lami, ring mukak tamané punika wénten mobil marérén. Laut wénten anak lanang istri sareng anak bajang pesu saking mobilé punika. “Wéhh Ngurah, kadén suba orahin biang johin anaké né. Raga tegehan ngudiang ngajak anak beténan. Éh Tu ngéngken nu masi maekin Ngurah, kadén suba orahin biang pidan johin okan biangé! Raga betén kanggoang betén gén! Né ngurah ba ngelah lakar kurenan né sepadan, sama kasta sama derajat,” kénten raos biangné Ngurah Adi matbat Putu Ari. Putu Ari ten pasaut laut malaib magedi ngalahin Ngurah Adi sareng kulawargané. Saking dinané ento, Putu Ari stata bengong ngenehang pajalan tresnané pegat ulian kapaksa. Ngurah Adi masi ten makabar, nomor télpun miwah sosial média duénnyané ten wénten sané dados hubungin, ring kampus ten

55


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

masi Putu Ari polih nyingak Ngurah Adi. Ngurah Adi ilang sakadi engkebang gumu. Putu Ari stata nyebetang keneh sapeninggal Ngurah Adi. Ring pabinan méméné Putu Ari ngeling sigsigan. “Hiks hiks... mé adi kéné san pajalan Putuné jak Bli Ngurah mé, monto sayang Putuné sareng Bli Ngurah kapegatang mé.” “Tu suud monto Putu ngeling, percaya kin Sang Hyang Widhi. Yén mula Putu ngelah hutang samaya ngajak Ngurah mémé percaya Putu pasti lakar mamesik kadi batun buluané kéweh malasang Tu. Nanging yen mula putu sing ada utang ngajak Ngurah kangguang malu tresnane sing memuncuk. Sabar Tu, mémé percaya paati lakar ada jalan terbaik Tu.” “Nah suksma mé, tutur méméné lakar angon Putu semangat. Jani Putu kar bangkit suud monto Putu ngeling mé. Putu yakin yén mula jodoh pasti ketemu.” Makenyir galang manahne Putu Ari wusan mireng raos méméné. Telung tiban sampun mamargi, ten masi Putu Ari polih mireng kabarné Ngurah Adi. Yéning mula lanjut kuliah minab Ngurah Adi mangkin sampun makarya, duaning sampun wisuda atiban né sampun lintang. Sangkaning satya manah Putu Ari kapining Ngurah Adi, ngantos mangkin Ngurah Adi ten wénten pengganti ring hatiné Putu Ari. Yadiastun akéh anak truna ngalih, nanging ten wénten ngidaang ngisinin kenehné Putu Ari. Rasa rindu malih nyapatin kenehné Putu Ari. Ring Tukad cenik biasa pidan ditu Putu Ari sareng Ngurah Adi negak ngaroman padaduan sambil ngamemang batis, sané mangkin pedidi Putu Ari nyaruang iseng kenehne. “Ija jani bli, ingetké bli tekén tongosé niki. Driki bli ngucapang sayang kapining tiang. Punyan jepun ané kepik beli bungané kasumpangan di kuping tiangé nu tileh cara ipidan bli. Né mangkin sampun malih mabunga. Singké ada rasa rindu bliné sané ngawinang bli mawali ngelutin bangkiang tiang sambil kisi-kisi ngorahang sayang. Bli tiang sing ngidaang idup tanpa bli.” “Driiiiiinggggggggggg……… driiiiiiiiiingggg…..” Suaran télpunné Putu Ari, saget nomor baru sané nélpun.

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Om Swastyastu, sira niki?” pasapaan Putu Ari ring télpun. “Om Swastyastu nak bajang jegég.” Pasaut anak muani ring selat ambara. Makleteg manahné Putu Ari, ketugan jantungné kadi munyin kendang. Suaran anak muani nika sahasa kadi suarané Ngurah Adi. “Bli ngurah?” alon-alon Putu Ari ngaraos. “Ehemm napi nak bajang jegég? Ngudiang bengong pedidi disisin tukadé?” “Hahhh dados uning?” “Uning nak bli ada di dorin adiné.” Matolihan Putu Ari ka kori. Ditu tuah ada motor maparkir, nanging ten wenten sira. “Bli bogbog, dija bli? Dados ten wénten sira?” “Bli dini Tu.” Ngurah Adi mangkin wénten ring arepné Putu Ari. Tangisné Putu Ari ulung membah kadi yéh tukadé ten pegatan sinambi ngelutin bangkiangné Ngurah Adi, tunangané pidan né stata acepanga apang ketemu. “Bli luas kija uling pidan? Tawangké bli tiang dini rindu, sing ada né ngidaang ngantinin ragan bli.” “Tu, ampurayang bli. Bli sing makabar kadi engkebang gumi. Bli meneng di kota. Bli kakuliahang olih reraman bliné di Dénpasar. HP bliné kajemak olih reraman bli. Lami bli ten makta HP, nika mawinan bli ten prasida ngabarin Putu. Ampurang nggih Tu, Bli masi rindu pesan sareng Putu.” “Oh kénten, nggih bli. Men punapi bli sampun marabian mangkin nggih?” “Durung Tu, ten wénten né ngidaang ngantinin Putu.” “Men anak luhé pidan ento bli?” “Nika.. nika pun magedi Tu. Ia ngalahin bli nganten, selingkuh sareng nak muani jaba, ia nyerod. Mangkin pun madué oka. Men Putu punapi mangkin?” “Ah jaktiké bli. Yén tiang sapeninggal bli akéh anak muani né ngalih tiang, nanging ten wénten né prasida singgah di hati, wantah ragan bli adiri di atin tiang. Men sira mangkin sané kajodohang sareng bli?”

57


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Ada anak luh Tu. Mangkin bli seken sayang sareng ipun.” “Saking dija bli?” “Saking Kintamani tu.” “Kintamani?” “Nggih mangkin meneng ring arep bliné.” Karasa bingung mangatonang, Putu Ari kenyem-kenyem ngelek ati nanging takut gedénan rasa, percaya diri nanging boya ipun né katuju, sawiréh ten ja ipun manten anak bajang uling Kintamani. Ngurah Adi luas ngepik bunga jepun barak né biasa kakepik pidan. “Putu Ari jegég bulan, ngudiang Putu kenyem-kenyem ngelek ati kadi punika. Mula Putu né katuju. Sané mangkin malih bli nunas kapining ragan Putu. Sidaké Putu mawali ngalanturang bunga tresnané né taén kembang pidan malih Tu?” Ngurah Adi matimpuh ring arepan Putu Ari. “Men punapi indik reraman bliné?” “Reraman bli sampun nunas ampura kapin ragan bli sampun malasang bli ngajak Putu. Reraman bliné sampun éling, yén kasta nika boya ja dados ukuran. Nyuang nak jaba dados rabi nénten ja lakar ngawinang sengsara, sané ngawinang sengsara punika wantah tresna ulian kapaksa. Sané mangkin nikaina bli ngalih Putu, reraman bli nunas ampura kin ragan Putu. Bli iseng mriki sambil nyeliahang keneh. Aduh sangkaning pasuécan Ida Hyang Parama Kawi makesiab bli nyingak ragan adi negak pedidi. Iraga prasida kacunduk malih.” “Inggih bli yéning saja buka né raosang bli, tiang misadia malih nampingin bli, ngalanturang bunga tresna né taén kembang pidan, sawiréh tiang ten ngidaang mogbogin keneh wantah bli anak muani né tresnain tiang.” Putu Ari masaut sinambi ngedeng liman Ngurah Adi mangda Ngurah Adi matangi. “Suksma Tu. Bli sayang Putu.” Sinambi nyumpangang bunga jepuné di kupingné Putu Ari. Laut Ngurah Adi ngelut Putu Ari.

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Tresnan Putu Ari lan Ngurah Adi malih kembang. Yadiastun makelo kapalasang, yadiastun kaselatin ban sagara pitu, yĂŠning mula jodoh pastika prasida katemu lan mabesikan. Kasta punika boya ja dados wates matresna.

Ni Wayan Antari mahasiswa IHDN DĂŠnpasar Kampus Bangli saking Kintamani. Jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama Prodi Sastra Agama lan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Dharma Acarya

59


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Prosa Liris

Suara Saking Bali| Juli 2019

Gitanjali Rabindranath Tagore

/21/ Titiang ugi nedunang jukung titiangé. Nénten medué geginan, ngemedin antuka.

Masan sekaré mekasami kembang, sampun ngelintang. Makta sekar layu tur nénten kantun alub, sané mangkin titiang ngantosang, manah titiangé kantun sumenia.

Ombaké sané mangkin ngagengang daun taruné sané kuning ngimbang raris ulung ka tanahé.

Ring suungé sané engkén bapa mececingak? Punapi nénten wikanin bapa kelebuhané sané ngimbang ring sayongé, sinarengan ring sarin kidungé sané metu saking genahé sané doh kambang saking pesisiné sané i rika?

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

/22/

Sasih Juli memeteng tur mesabeh-sabeh, nyelebseb I Ratu memargi, meteténggéng sekadi wenginé, ngedohin ipun sané nabing.

Sané mangkin semengé sampun nyerepjep, nénten renga ring dedauhan sayong kanginé sané jangih ngererengih miwah sasab putihé sané sampun kebat ring pelung ambarané sané setata leteng.

Alasé sampun mejadengan ngaturang sarin kidung, raris jelanan kubuné sampun kuneb-unebang. I Ratu sekadi gegéndong, peragaan ngelintang ring marginé sané sampun kekaonin antuk ida danéné. Inggih, Sewitra tunggil titiangé, acep-acepan titiangé sané pinih kepucuk, jelanan kubun titiangé setata mampakan sampunang lintangina sekadi nyumpenané.

/23/

Wenginé benyah latig, jagi lunga taler I Ratu, Sewitran titiangé. ayat ngardi kebecikan? Ambarané ngeluhguh sekadi ipun sané memanah nyapih.

Wenginé sané mangkin nénten sida antuk titiang medem. Busan-busan titiang ngampakang jelanan kubun titiangé raris metonan ka wenginé ring jaba, Sewitran titiangé!

Nénten titiang ngetonin punapa-punapi. Pati takén titiang, ring dija I Ratu memargi?

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

/24/

Pét sampun nyaluk wengi, pét sampun usan paksiné nguci, pét sayongé sampun tékol antuk kenyel ipuné, durusang kebatang sampun dedet wenginé anggén ngerubungin titiang, sekadi duk I Ratu nyaputin jagaté antuk kampuh sirep kalih ngelukusang kelupakan sekar tunjungé sané layu duk sandi kaoné.

Raris gegéndongé sané ketelasan sangu sedurung ipun rauh ring pesandekan ipuné, sané penganggén ipuné benyah latig tur dempul buk, sané bayun ipuné sampun ngelemet, durusang ambil antuk érang kalih tiwas ipuné, raris swécanin ipun sekadi sekaré sané ring kerubung wengin I Ratuné sané ngulangunin. (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

62


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juli 2019

SSB/ Supartika

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Suwéca pada melénan déwék mawarna putih, barak, kuning sinah ané lianan mapupul asiki

pajalané soang-soang sampun uning ensap kalawan inget numbas wénten ngadol sami polih matungkalik galang lan peteng sinah isin gumi suwécan Widhi

(2018)

64


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Mirah Purnama Rikala purnama titiang mewali ngaba tresna nénten ja akéh, sakéwala ngebekin tangkah mirip madasar pongah bekel idupé saenu lemah kenehé puniki sampun sakadi panah yéning kenyem manis mirah macuet ring manah

(2017)

65


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Turis Ring manah, sesai ipun matakén. Mangkin wénten galah jagi melancaran. Kuta, sanur, lémbongan, mabekel dolar ngalih hiburan. Tetujoné becik. Meled sekadi iraga, kupingé masumpang bunga, utawi nganggé kamen lan kebaya.

Élingang lestariang, suciang ring ati. Turisé demen nyingak langité galang, kedisé ngidang, pasihé gadang. Tradisiné tongos becik, buat torisé melancaran.

(2017)

Sandat Sandaté miik ngalub dat, sandaté sané ngaé kedat sarahina bungané mentik kéto pekaké nuturang

Sandaté ngaé manahé uyang dat, sandaté sané ngaé kedat sarahina dados bungan ati yadiastun padéwékan titiang pedidi

(2017)

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Tatu cuiiit cuiiit cuiiit pacruit suaran kedisé atin ipun matatu keni sabeh nyuksuk nyeksek mangané sakadi tiuk sakit atiné nusuk ngranayang bayuné enduk

(2016-2017)

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Ngerawat Sadina-dina ngaturang ica ring bunga lan pelawa tuah sesana, éling laksana sesana, boya ja wacana ngerawat rahina apang nemu pamargi lan papineh sakadi wintang-wintang ring langité galang

(2015-2017)

I Wayan Ésa Bhaskara embas ring Tabanan, Bali. Kakawian ipuné marupa puisi, cerpen, miwah esai sané sampun kamuat ring Bali Post, Denpost, Tribun Bali, Pos Bali, tatkala.co, lan Suara Saking Bali.

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juli 2019

SSB/ Supartika

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Kelir Nguni…. Sastra agama nunggil ring kauripan Maurip sangkaning sunar bléncong Bléncong ngabar-abar sakancan rerawatan Rerawatan pewayangan sida nunggil ring kelir Mawastu kelir sida galang apadang

Kelir nyihnayang rerawatan padéwékan Kacarita nyaritayang ambek Nindihin laku lampah manut lelintihan ambah Mangkin…..?

70


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Sundih Api ngulati metu ring endih sundih Morbor kayun pikayun lascarya Nuwek sapta timira lan sunia Nguwah wak-wakan titi pangancan Ngungsi genah tinggil ring idep Nunggilang sastra Paileh ilakita jagat Jagat ring raga Ngaraga

71


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Tegal Tegal gumanti sida ngugal Ngulgul ilakita carita panglingsir Ngigelang lampah nut titah lan ayah Ngulati manah bingar

Ring tegal tetaruan tan naen turu Ngulati guru sastra Nembangan sarin merta pertiwi Mabantang toya akasa Manut rumaket ilakita buwana

Tresna ring tegal yukti nresnain raga Tresna ring raga yukti nresnain sastra Mapan tegal wénten ring padéwékan Yan yakti yukti-yukti nresnain raga

Ngakan Madé Kasub Sidan embas ring désa Satra Klungkung nemonin Saraswati warsa 1959. Ngawit warsa 1982 ngunggahang reriptayan marupa: puisi, cerpén, artikel, sekar alit, lan éssai ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bhakti, Satwa, Canang Sari, tur nglimbak ring Anita Cemerlang lan Zaman (Jakarta), Mimbar Masyarakat (Samarinda). Ngamolihang makudang-kudang jayanti, lan penghargaan sekadi anugerah “Widya Kusuma” (Tokoh Pendidikan Bali) saking Gubernur Bali warsa 2010. Sané mangkin, ngayah dados pengawas SD/MI Kecamatan Klungkung.

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juli 2019

SSB/ Supartika

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Basa Ibu Ibu... Ibu sané nuntun Ngucap kosabasa sané santun Sor singgih basa nénten dados kalémpasin Asah, asih, asuh pada isinin Ibu... Ibu sané ngardi Jagaté rahayu lan sutrepti Antuk kawéntenan tata titi Sor singgih basa sané nyihnayang rasa subhakti Ibu... Ibu sané mituturin Kruna lan lengkara manyunarin Sami jangkep mategep ngiasin Pasang aksarané kaplajahin Mabatun buluan, manahé masikian Subhakti ring ibu sinamian Sampunang ngantos kasépan Mangda nénten makamen di sunduk, maselselan

74


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Wayang Lawat-lawat marawat-rawat Di kenehé suung joh sawat Mangigel di durin langsé saling siat Ketog semprong damuhé saat Uli malu ngenah masiat Sujatiné apang ada rasa saat Mabalih wayang Rasa angobé kantos ngulayang Kebyah-kebyah sundihé manyunarin Manah indriyané kadulurin Ngaksi I Wayang mangigel I Dalang nyuarayang tan parasa kenyel

75


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Nyalanin Karma Pajalané luntang-lantung Luntang-lantung malalung Nyujur tongosé suung Mabekel keneh puyung Ané ipidan tepuk luung Ané jani karasa suung Ané ipidan tepuk melah Ané jani karasa jengah Jelé melah masolah Jeléné makada dini ditu kaulah Melahé makada jalané élah Nyujur tongos ane melah

76


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Nang, Ning Ning... Ning... Ning..., Cening. Pagehang manahé ening, Cening. Nang... Nang...Nang..., Nanang. Manah tiyangé uyang, Nanang. Ning... Ning... Ning, Cening. Ngudiyang masemu seming, Cening. Nang... Nang... Nang..., Nanang. Sampun tusing sida baan tiyang naanang, Nanang. Ning, Nang, Ning, Nang, Cening... Nanang... Cening. Pirengang malu Nanang, Cening.

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Gelung elung balung ulian marebutin luung elung balung ulian marebutin gelung disubané elung mara kauk-kauk “tulung...tulung...” di luungé ngaé manah linglung mameteng manahé ngrebutin balung tusing karungu kén luung, kén puyung gelungé makejang tepuk luung bungah magelung kanti engsap tekén suwung manahé satata puyung kénkénang lakar nepuk ané luung

Ni Kadék Juliantari embas ring Ulakan pinanggal 3 Juli 1987, dados Dosén ring Prodi Pendidikan Agama Hindu, STKIP Agama Hindu Amlapura.

78


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juli 2019

SSB/ Supartika

79


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Aksara Madurgama Olih: Ni Luh Nariastini

A Na Ca Ra Ka Kaucap aksara Kasurat ring sejeroning Lontar Sandya Gita Genah Sekancan indik Basa Basita A Na Ca Ra Ka Kaunggahang ring sejeroning Prasasti Keanggen panuntun ring perti Sentana sami Mangda eling ngrastiti Bakti Ring Sangkan Paraning Dumadi A Na Ca Ra Ka Kapupulang ring sejeroning adnyana Kemedalang pinaka wirasa Wirasa manados wirama Wirama sane patut kauningin ring para yowana A Na Ca Ra Ka Ngawetuang Paribasa mawisesa Paribasa kamedalang saking wirasa ngawetuang sawitra Paribasa kamedalang saking arsa wirosa ngawetuang baya

80


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Melali Olih: Ni Luh Putu Ariani

Ulian iseng bengong pedidi Lanturang titiang ngaryanin puisi Wawanin ngelestariang paribasa bali Indik unteng sekadi isi gumi Anak alit magedi kama-mai Engsap tekén gegina ibapa tuah dadi kuli Ulian nuutin jaman pinaka géngsi Sira nawang polih inspirasi Ngorahang “gas” kuala bénsin nénten misi Natak tekén rerama ngorahang nyilih asi I mémé ngenjuhin pemelin nasi Lantas pesu magaya sekadi musisi Lancur nénten polih inspirasi Tuah depresi lan prustasi Kocap nénten becik ring réputasi Santukan melali ulian géngsi lan émosi Mulih mewali, wawanin ngisinin ati Nyurat aksara bali ngilangang géngsi Mangda dados putri bali sujati Éling ngelimbakang budaya Nénten tuah melali kema-mai

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Mémé Olih: Ni Luh Putu Ariani

Basa bali pinaka rerama I mémé kapertama ngeraos alus Kuping sadia miragiang Kenyem manis, kairingin suara alus Lantas ngelut lan kesaksiang Mangkin sampun duang dasa tiban Kadura Negara ngalih pangupa jiwa Raris ipun tiang lali Mangkin tiang sampun mewali Ngeling sig-sigan tiang nénten ngerti Mémé, napi sané keraosang? Bapa, napi sané sampun kawedalang? Dadong, sampun napi malih tiang metakén? Kumpi, ampura tiang banggi Santukan lali sareng basa pedidi Mangkin industry teknologi sané utama Bahasa asing prasida ngarauhang dolar Uduhh cening, napiké tiang kéweh? Ngiring ja cening negak iriki Tiang nyadia malih ngajahin Cening sané dados penyambung Yéning cening nénten éling? Sira malih pacang nincapang kaagungan puniki?

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Mulat Sarira Olih: Ni Komang Ari Utami

Antengé tekekang Yadnyane tulusang Maurip saking laksana Sangkaning ka marcapada Éling raga matuuh atma Karma kadasarin antuk laksana Mawas ring angga sarira Patut anggén sesuluk Sangkaning yoga semadi Anggén nyikutang karma Mulih kajati mulang ka asal Jatma éling mulat sarira

83


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Artikel

Suara Saking Bali| Juli 2019

Niténin Laksana di Aab Jagat Révolusi Industri 4.0

Y

én nyatuayang indik kahanan gumi sinah suba tusing kena baan nakeh, sawiréh guminé orahanga suba wayah. Kéto masih panglimbak guminé suba nincap. Panglimbak téknologi lan

informasi ané lumbrah kaadanin Ipték suba sayan-sayan ngagaokin. Uling pidan tusing ada alat ketik, kanti jani suba alaté ento suba tusing maaji kaganti baan komputer. Lantas komputer jani suba sayan langah anaké nganggon sajaba di kantor-kantor wiadin di instansi pemréntahan. Ané jani nglimbak piranti laptop, tab, muah ané lén-lénan. Ento ané ngranayang panawang lan kabisaan anaké sayan-sayan kaduldulin apanga nyidayang nuutin buka aab jagat cara janiné, ané madan aab jagat révolusi industri 4.0. Apaké ané madan aab jagat révolusi industri 4.0 ento? Ané madan aab jagat révolusi industri 4.0 ento tusing ja lénan tuah aab jagat ané suba sayan nglimbak ulian panincapan téknologi lan informasi, saluir pakaryan lan parikrama jatmané suba kawawa wiadin kawantu baan mesin. Lénan tekén

84


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

ento, aab jagaté jani kacihnayang baan panglimbak lan panganggonan piranti digital. Ento ané ngranayang saluir pabuat jatmané jani suba sayan aluh, énggal, lan mudah. Upami: yén ipidan ngirim surat lakar magatra tekén rerama, nyama, sawitra di duradésa wiadin duranegara, lan bebuatan di kantor-kantor, ané jani suba kawantu baan e-mail. Dadinné ulian iraga ngelah jaringan internét, apa ké ento di situs internét Yahoo, Googlé, muah ané lénan; iraga suba nyidayang ngirim gatrané ajaan. Aluhné tat kala iraga nganggon, tusing perlu répot-répot kanti ka Kantor Pos mimbuh majalan, apabuin kanti negakin motor. Énggalné, ulian e-mail iraga suba tusing perlu ngantiang neked lan walesan suraté kanti wai-waian, mingguan, wiadin bulan-bulanan. Ulian itungan detik dogén suraté suba neked, énggal kapaca, lan énggal kawales. Mudahné, iraga tusing buin kanti répot-répot mayah ongkos kirim di Kantor Pos, tusing buin kanti tuyuh meli bénsin ulian ngaba motor. Lénan tekén ngirim surat, idup jatmané jani kadi kapanjakin baan teknologi. Papineh, pangrasa, lan laksanan jatmané suba sayan-sayan nincap nganutin pakibeh jagaté. Saluir pabuat jatmané suba jani kasiagayang baan internét. Makita meli panganggo, jani suba ada dagang onliné ané madan Onliné-shop. Makita tekén dedaaran tusing ngitung lemah peteng apabuin tongos, jani suba ada dagang dedaaran onliné ane madan Go-food wiadin tagih layanan délivery. Makita lakar luas sakéwala tusing makita répot ngaba motor padidi, jani suba ada Go-jék wiadin Grab. Makita malajah, nincapang panawang lan kabisaan, jani suba ada website ané marupa Blogspot, Wordpress, Kompasiana, muah ane lén-lénan. Saluir gatra wiadin papaljahan suba ada, tinggal maca dogén. Tusing perlu répot. Ipidan jatmané kija-kija lakar pesu mablanja magedé-gedénan dompét ka peken. Yén jani makita ka peken meli lakar banten, isin paon, lan ané lénan; tusing kanti buin liu-liu ngaba pipis. Sawiréh jani suba liu ada ATM, tinggal tarik pipis ATM-é anggon mablanja. Yén makita mablanja sakéwala peken suba tutup, tusing sandang kuciwa jani suba ada pekenan modéren, luiré

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Indomaret, Matahari, Ramayana, Hardy’s. Buina tusing perlu kanti liu-liu ngaba pipis, jani mablanja suba nganggon kartu ATM wiadin e-money; pipis éléktronik marupa kartu. Ulian suba akéto panglimbak jagaté, ento ngranayang yowana masih tusing sandang léha-léha, tusing tangar tekén pakibeh jagat. Apang tusing kanti yowana orahanga kuno, katrok, ndéso, wiadin gapték, benehné yatnain matingkah. Tingkahé apang anut tekén pakibeh jagat. Tusing dadi mamanying, apabuin marasa bangga tekén déwék laguté kaucap ririh. Ririhé tuah anggon padidi. Ririhé apang mawiguna tekén masyarakat, wangsa lan negara. Dibenengan lakar ngalih pangupajiwa apang tusing lantas panawang lan kabisan iraga tunayan tekén wong duranegara. Apang tusing buin manian iraga kalahang warga tamiu. Saluir tongos gegaené makejang kagisi baan wong tamiu. Iraga ané ngelahang guminé tusing maan paduman, tusing bisa magae ulian tusing ngelah kabisan. Kabisané patut alih, sakayané benehné upayaang apang yowanane nyidayang masaih tekén kaluihan wong tamiu lan wong duranegara. Jani aab jagat révolusi industri 4.0, patut iraga nguah panglokika, seleg malajahang raga, asih tekén nyamabraya, lan mautsaha nampénin pangedih idupé. Lénan tekén ento, benehné bisa minayang lan wicaksana nganggon sakancan téknologi. Sawiréh teknologi ento tuah piranti, dadinné apang tusing kanti iraga kapirantiang baan piranti. Piranti ento tuah anggon mikolihang pikolih pinaka bekel idup.

I Wayan Jatiyasa ketua jurusan Prodi Bahasa Bali ring STKIP Agama Hindu Amlapura lan dados Penyuluh Bahasa Bali Kabupaten Karangasem. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti miwah Médiaswari.

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Artikel

Suara Saking Bali| Juli 2019

SIAP SAMBEHIN INJIN

R

ing parikrama kahuripan wargi ring Bali akéh pisan wénten bebaos sané kejantenang. Sané medaging tetuek sané patut dados uratian. Minabang indiké puniki wantah madaging gegonjakan sané taler

madaging pidadab becik nyelehin parikrama warginé. Pinaka conto yéning telatarang ritakala maosang jatma nénten karesep antuk napi sané sampun kasobyahang punika kabaos “uka siap sambehin injin”. Pastika majanten yéning siap sambehin injin sinah jagi kilang-kileng. Mapan injin warnané selem turmaning siap punika nénten biasa nede sané mewarna selem punika. Yéning jijih utawi beras sambehin sinah jagi katoltol ngantos telas. Wénten taler bebaos sekadi "aduk sere aji kéténg" bebaos puniki nguningayang pariindikan jatmané sané maparisolah néntén becik adiri ngawinang abanjar kasengguh nénten becik, utawi maosang jatma sané sampun becik pidadab ipun sakémawon sangkaning kaiwangan ipun sané akidik mawinan kabecikan solah utawi pidadab ipun sané becik punika dados ical tan kasambat malih. Bebaos puniki sekadi mapiungu ring jatma sami sumangdané setata mapikayun sadurungé maparilaksana. Ring ajah agama Hindu sumangdané jatmané ngemargiang Tri Kaya Parisudha. Taler wénten bebaos sekadi “liep-liep lipi gadang”. Yéning uratiang bebaos sekadi puniki rumasa baud pisan mapan jatmané sampun nyaihang solah i manusa ring beburon mapan sané uning liep-liep punika wantah i manusa

87


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

kemanten. Sakémawon bebaos puniki mapiteges sekadi jatmané sané pekantenané luwih utawi becik sakémawon maduwé manah sané kawon. Sekadi lelipi gadang pacang nyotot tur nyimbuh. Bebaos puniki sering katuju ring jatmané sané medaya corah ring kahuripan. Bebaos selantur nyané sané sering kapireng sekadi “nyongkokin tain kebo”. Yéning artiang taler baud pisan. Mapan ring kahuripan puniki yéning tain kebo jongkokin sinah sekadi nénten maduwé pekaryan. Bebaos puniki wantah katuju ring jatmané sané ngangkenin druwén utawi gelah anak lén. Ngankenin pekardin jatma tiosan. Parilaksane sekadi punika pateh sekadi “angkaban barong somi”. Maartos sekadi jatmané sané akéh munyi utawi ortané sakéwala nénten mabukti napi sané kaucap. Yéning barong melakar somi pastika pakantenané abra, mawibawa sakémawon keni toya kémanten sinah dados lépek lan berek tan pa guna. Wénten taler bebaos “buka kebo mabalih gong”. Bebaos puniki katuju ring jatmané sané bengong tan uning napi. Yéning uratiang ritakala wénten gong masuara wantah pastika kébo sané wénten jagi bengong. Indik puniki mejanten pisan. Artos nyané pateh ring bebaos sane kawedar ring ajeng “buka siap sambehin injin”. Sami bebaos sané kawedar ring ajeng ring Basa Bali kebaos sesonggan utawi sesenggak. Sesonggan utawi sesenggak punika sekadi pelambang kahanan kalih polah jatmané sané kaimbangang ring kahanan kalih polah barang lan buron. Sesonggan punika maduwé arti sujati wantah arti krunan ipun sané sujati, arti paribasa wantah arti lambang wiadin kahanan, lan arti pangumpama wantah ngaryanang satua bawak-bawak sané anut ring polah kalih kahanan sesonggan punika. Sesenggak kadulurin antuk kruna buka. Sekadi bebaos sané sampun kawedar ring ajeng. Makasami parikrama jatmané kacihnayang ring kawentenan basa basita puniki. Sami puniki patut kauratiang lan kauningin warginé. Sumangdané tan kasengguh “buka siap sambehin injin”. Ring Basa Basita druwén iraga sareng sami.

88


Suara Saking Bali

Suara Saking Bali| Juli 2019

Édisi XXXIII | Juli 2019

Satua Masambung

Lontar Kala Ireng (14) Balawadwa Puri Pandan Wangi sregep nyalanang winaya. Bajang-bajang jegég kapilihin tur katundén madagang di bancingah puri. Tusing ada bani nulak kerana titah gusti prabu. Makejang ngebatang dagangan, ada ngadep bubuh, nasi séla, muang tuak. Pangaptinné balawadwa Kuda Kumala lélor nepukin dagang dengél. Kadaut marérén di bancingah tur mablanja nasi muang nginem tuak. Makejang dagangané misi wisya. Yén bakat ajeng muang inem ngranayang bayuné nguwon. Siat sida kakelidin. Ngalih menang tan pacaru.

89


Suara Saking Bali

P

Édisi XXXIII | Juli 2019

ajalan winayané antar. Neked di bancingah puri, balawadwa Kuda Kumala leleh tur marérén, maémbon di betén punyan kayuné rembun. Bajang-bajangé ajér ngelunin tur nyinggahang apang mablanja.

Sinalih tunggil balawadwa cenidra tur mautsaha ngorahin timpal-timpalné apang tusing mablanja. Cenidra musuh nyalanang winaya. Ipun jejeh sekadi Sang Anoman kena winaya Déwi Sayempraba di Gua Windu. Kasangu ajengajengan lan inem-ineman jaen. Sang Anoman ngemasin buta, aget ada kedis Sempati mapitulung. Balawadwa Kuda Kumala kadaut ningalin dagang jegég. Yadiastun ada ané némbahang tusing karunguang. Balawadwané ramé-ramé nyagjagin dagang, nyemak tuak tur ngoyot kanti telah. Bedak layah balawadwané kerana majalan joh uling Puri Kuda Kumala. Sangkaning bengkung, balawadwané pablégblég bah ulian tuak lan ajeng-ajengan misi wisya. Ané selamet malaib nguningayang ring Patih Badak Sura. Kéto masih telik sandi nyambatang tekéning Gedé Merta ada musuh selamet tur nyambatang pakibeh balawadwané tekéning pepatihné. Patih Badak Sura brangti. Makraik galak sakadi singa. Digelis makecos ka tundun jaranné. Talin jaranné kaketakang. Becat plaib jaranné nganginang. Tangan tangebot ngisi talin jaran, tangan tengawan ngambel sanjata trisula. Ningehang titah sang patih, balawadwané sregep nyaup sanjata. Ada nyemak tumbak, keléwang, keris, lan panah. Sami makraik, suarané kadi tatit. Balawadwa Puri Pandan Wangi sregep ngantosang musuh. Dagang di bancingah puri makejang suba kaselametang, mulih ka pondokné soang-soang. Di bancingah puri, balawadwané suba sayaga sanjata. Nepukin musuh ngepungin uling kauh, Gedé Merta nundén balawadwané némbakang panah. Sakadi ujan ulungan panahé uling langité. Ningalin balawadwa musuh iteh nangkis panah di baduur nganggon keléwang, Gedé Merta buin nundén balawadwa Puri Pandan Wangi némbakang panah nguleng tangkah. Liu

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

balawadwa musuhé bah. Tangkahné tanceb panah katungkul nangkis panah di baduur. Tusing madaya Patih Badak Sura ngarepang musuh dueg maperang. Patih Badak Sura makecos uling tundun jaranné. Ngerak apang musuhé suud némbakang panah. “Yén saja prawira, lan macentok kawisésan dini. Yén kaé kalah, kaé ajak balawadwané makejang lakar nyaraka dini!” Gedé Merta nundén balawadwané nyuudang nibakang panah. Disubané ujan panahé marérén, Patih Badak Sura majalan ka bancingah puri. Sanjata trisula suba sayaga, kéléwang sakti maselet di bangkiangné. Patih Badak Sura ngidih tulung tekéning balawadwa Pandan Wangi apang ngaé guét di tanahé anggon kalangan nyentokang kawisésan. “Kaé ningeh orta ada guru sakti ngajahin balawadwaé dini mamencak lan maperang. Ento ngranang gusti prabu nitahang kaé maperang mai. Lan rérénang perangé apang bedik balawadwané ngemasin mati. Lan iraga ajak dadua dini nyentokang kasaktian. Kaé mintonin iba. Mai dini masiat!” ucap Patih Badak Sura sinambi nancebang katik trisula ka tanahé. Gedé Merta ngrasayang tanahé magejeran ritatkala Patih Badak Sura nancebang katik tumbak trisulané. Sinah sanjata sakti. Balawadwané liu bah dugas tanahé magejeran. Sakadi naga gombang makipekan di betén tanahé ané ngranayang panjaké ngasanin linuh. Gedé Merta nguncalang angkihan sambilanga ngayat bhatara lelangit lan ngamé-ngamé adan guruné. Pangaptiné kapica karahayuan tur menang di pasiatan. “Kal malengok. Mai ka tengah kalanganné masiat. Dong mara moné kabisan balawadwané dini, tuah ngébogin ben panah. Puih, cuh!” Patih Badak Sura nyampahin. Gedé Merta majalan adéng ka tengah kalanganné. Ia ngemel kayu. Kedék Patih Badak Sura nepukin musuhné masenjata kayu. Ngawalék tur nundén musuhné mulih nyemak sanjata tur ngaugang kayuné anggon saang, apang ada anggon mapunpun ngaé yéh anget di paon. Yadiastun kawalék, Gedé Merta

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

tetep majalan ka tengah kalanganné. Ia majujuk di tengah kalanganné. Patih Badak Sura buin nyampahin musuhné ané malejer di tengah kalanganné. Katarka balawadwa biasa kerana papojolan mekén masiat. Patih Badak Sura ngertak. Mesuang kakembangan pencak anggon nakutnakutin. Nanging musuh di arepné tetep malejer. Sakadi lelakut tan patakut. Ngancan ngwalék pepatih saking Puri Kuda Kumala. Nyambatang musuhné nyerahang urip. Ngadén balawadwa biasa tan pakawisésan. Tur nundén musuh di arepné mekaad uling di tengah kalanganné. Patih Badak Sura ngaku tan pabayu yéning nglawan musuh lemet. “Kaé lagas masiat yéning musuhé bisa mamencak. Kaé lek kasambat menang aluh, menang ulian nglawan musuh tan pakawisésan. Mulih ma, somahé jangkutin jumah!” Patih Badak Sura nyampahin. Ngancan nyampahin kerana musuh di arepné tondén mekaad uling tengah kalanganné. Buina nyambatang tan pasanjata nyidang ngalahang musuhné. Sekadi ngetebang jangkrik cokorné Patih Badak Sura nundén musuh di arepné magedi. Nanging musuhné boya ja jangkrik ané prajani mengkeb yéning ada ngetebin. “Buin cepok kaé ngorin cai, énggalin magedi uling dini. Mulih, aritang malu sampiné padang. Da mai nyerahang idup,” ucap Patih Badak Sura, telapak tanganné matayungan sekadi ngulahin buyung. Yadiastun kacampahin buka kéto, Gedé Merta tetep malejer di tengah kalanganné. Lima tengawanné sayaga ngisi kayu. Boya ja sanjata sakti, tuah saang kayu ané duduka di bancingah. Mirib saang ané kutanga tekén dagangé. Di muncuk kayuné misi adeng, sinah maan anggona mapunpun ngaé dagangan. Dugas orina mulih ngaritang padang, Gedé Merta tuah makenyem. Ané ngranayang Patih Badak Sura ngancan bingung nepukin musuhné tan parasa jejeh. “Yé kenyem-kenyem. Gelem ragaé, Gung? Bani masiat ci Gung!” gertak Patih Badak Sura.

92


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Ningalin musuhné tan parasa jejeh, Patih Badak Sura marasa kacampahin. Lantas mesuang kakembangan anggon ngaruh-ngaruhin musuhné. Nanging Gedé Merta tileh malejer ngisi saang kayu. Patih Badak Sura brangti lantas nendangin. Nanging batisné tuah ngenén angin. Musuhné sébet makelid. “Ais, bisa ci makelid Gung,” ucap Patih Badak Sura tur sahasa nyagurin tur nyetut. Pocol. Makejang ngenén angin. Teruna berag masanjata saang kayu dueg makelid. Marasa musuhné ngelah kawisésan, Patih Badak Sura ngabut trisula ané katancebang di tanahé. Kakembangan trisula kapesuang nanging musuhné nyidang ngelidin. Ngancan gedeg kerana musuhné sekadi nyampahin. Tuah dangklang déngkléng cara putri mapayas ngelidin tumbak trisula. Tumbén jani Patih Badak Sura nepukin musuh teguh. Élah makelid yadiastun kaamuk baan kakembangan. Biasané mara acepok nibakang trisula musuhé jengker ngemasin mati. Nanging jani malénan, nganti telah bayuné mesuang kasaktian, musuhé tileh blegeran tur seger. Mapetékan telung dasa lima, ngangsur angkihan Patih Badak Sura. Apabuin yusané suba ngeséng kauh. Yadiastun sampun lingsir nanging papinehné kari alit. Campah yéning ngarepin musuh. Ulian tusing taén kalah ngaranayang ida sawai ngedig tangkah, ngaku tan patanding. Jani lek padidi kerana musuhné tondén mapeluh nanging angkihan idané ngangsur. Patih Badak Sura mara ngrasayang ngarepang musuh sakti tur dharma. Tusing nyumbungang kawisésan. Patih Badak Sura marasa jerih. Nanging kimud ngelekang pues padidi. (masambung…)

I Madé Sugianto ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013.

94


Suara Saking Bali

Suara Saking Bali| Juli 2019

Édisi XXXIII | Juli 2019

Satua Masambung

Subali Sugriwa (7) Kacrita puriné ring gunung Maliawan sampun puput becik tur renes pisan. Para tanda mantri miwah panjak wenarané sami-sami lega manah ipuné santukan nénten méweh ngulati tatedaan. Alas Maliawané sané linggah ebek antuk punyan sarwa pala bungkah pala gantung waluya tan pegat nyuguhang tatedaan. Punika ngranayang watek wenarané sayan ngawrediang sapari sentanannyané. Para mantriné minakadi Sang Kapi Jambawan, Sang Nila, Menda minakadi Sang Anoman, daat tiaga nampa kayun Sang Kapi Raja Sugriwa, tur pascat ngénterang panjak mawinan nénten wénten pakéwuh sané abot kapikayun.

95


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXIII | Juli 2019

akéwanten Sang Kapi Raja Sugriwa nénten mrasidayang lali ring indik danéné matungkas ring Sang Subali tur eling ring rabiné Déwi Tara sané kasayangang. Punika mawanan, kabecikan wibawan puri

Maliawané, nénten mrasidayang nglipur, napi malih pacang ngicalang sakit kayun danéné kapegatan tresna. Rahina wengi Sang Sugriwa, ngregepang tapa yoga semadi, mangastawa Ida Betara mapinunas mangda sida matemu ring rabiné, tur ngasorang rakané Sang Subali. Sedek rahina becik, Sang Sugriwa katangkilin olih tanda mantri wenarané sami, minakadi Sang Anoman. Irika ring paseban Sang Kapi Raja Sugriwa nuturang sungkan kayun danéné sané raksanida saking riin, ”Paman para tanda mantri ajak mekejang, sedeng melaha pesan panangkilané néné jani Paman makejang pada napak dini di paséban. Tiang lega pesan tekén subaktin Paman ajak makejang, mawanan puriné di Maliawan sida kawangun waluya patuh buka puriné di Kiskénda, mula saking laksanan Pamané, muah panjak wenarané ajak makejang. Sakéwanten suka dukané mula masanding. Né jani ada ané raosang tiang tekéning Paman, buat sakit keneh tiangé ané uli malu, sing nyidayang tiang ngengsapang. Apa ya puaran tiangé idup, yan setata kenehé waswas tekén ia Sang Subali, sawiréh tusing kena baan nyagain. Saget buin mani puan ia teka mai ngadakang siat. Kasaktianné I Subali suba kasub di jagaté, tusing silah baan sanjata, tur tusing kakenan pati. Keneh tiangé, jani lakar ngalih kanti ané sakti mawisésa, nyidayang ngamatiang I Subali. Tegarang Paman nyelehin dini di alasé anak sakti mawisésa ané nyidayang nangkepin I Subali!” Asapunika pangandikan Sang Sugriwa seken pisan. Marawat di swabawan danéné kadi kasedihan antuk banget nyepel sakit ati duhkita bara. Para mantriné rep tan purun lumiat. Manahnyané sami mamatutang, baan bakti tekén gustiné. Sang Kapi Raja malih mangandika, ”Nah Paman, né ada kepiran orti ané dingeh tiang, Sang Rama muah Laksmana putran Sang Prabu Ayodia, sedeng ngumbara di tengah alasé. Ida mula panumadian Wisnu lakar nelahang

96


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

watek momo angkarané di guminé. Keneh tiangé lakar ngaturin ida, apang kayun nulungin tiang ngamatiang I Subali”. Asapunika pangandikan Ida Sang Wenara Prabu Sugriwa, raris Sang Anoman matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu, kayun Palungguh I Ratu punika daat becik pisan, ngiring né mangkin Sang Ramadéwa ruruh, tunas icain mangda lédang dados kantin Palungguh I Ratu.” Asapunika atur Sang Anoman. Para mantriné sami matutang. Irika raris Sang Kapi Raja Sugriwa ngandikain panjak wenarané mangda sami siaga pacang ngiring ngruruh genah Sang Rama Déwa muah Laksmana. Kacrita sagrehan pamargin watek wenarané ngiring Sang Prabu Sugriwa, sampun reké rauh ring gunung Malayané, raris sami pada mararian. Sang Prabu Sugriwa ngutus Sang Anoman mangda rauh ka gunung Resia Muka nangkil ring Sang Ramadéwa, sawiréh kapireng ida sareng kalih wénten irika. Sang Anoman nénten tempal ring kayun Sang Prabu, tan dumadé jag mesat ka ambarané ngungsi gunung Resia Muka genah Ida Sang Ramadéwa. Pamargan Sang Anoman ring ambarané, maprabawa angin baret nglinusa taru-taruané balbal keni ampehan angin pamargan danéné. Ri sampun rauh ring gunung Resia Muka, raris tedun nyelupsup ka tengahtengah alasé pacang nyelehin genah Sang Ramadéwa. Dangan pisan antuk Sang Anoman mamargi, ring selag-selagan kayuné cupit, ring kénkéné nglanting nuut bunbuné, nyelepin alasé sané madurgama. Santukan anak mula panumadian luih, nyidayang sapakayun, mawastu kacingak Ida Sang Ramadéwa sedeng masusupan ring tengah alasé. Irika Sang Anoman nangsek sarwi matur pranamia pisan, ”Uduh Ratu Sang Kalih, sang maraga suci mawisésa, pageh ring pakayunan mawastu nyidayang antuk Palungguh I Ratu ngrauhin alas ané sripit madurgama. Punika mawanan angob titiang ngantenang mungguing kapurusan kayun Palungguh I Ratu, santukan gunung Resia Mukané puniki daat madurgama pisan, kalingan ké manusa, Déwata nénten kayun masusupan iriki. Mangkin Palungguh I Ratu prasida rauh ring gunung Resia Mukané sareng kalih punapi sané pacang buatang Palungguh I

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Ratu? Yan amuniki wayah alas Resia Mukané, akéh gua-gua genah raksasa miwah pisaca, singa, macan miwah sané lianan katah pasliwer ngrereh mangsa. Yan tan anak panumadian luih doh nyidayang rauh mriki.” Asapunika atur dané Sang Anoman, raris ngandika Ida Sang Ramadéwa, ”Uduh Déwa sang maraga wenara, mungguing titiang Sang Rama putran Sang Prabu Dasarata ring Ayodia sané kasub ring jagaté. Puniki adin titiangé Sang Laksmana. Titiang katah madrebé adi, tur sami pada luihing sakti. Nanging titiang puniki sané pinih lacur. Titiang luas masusupan ka alasé sareng kalih saking pituduh ida ajin titiangé. Titiang polih rauh ring patapan para resiné ring alasé, minakadi patapan Ida Resi Sutiksma. Irika titiang kapangandikayang ngemit patapan idané. Wénten kurenan titiangé mawasta Déwi Sita, kaplegandang olih I Rawana. Rauh titiangé mriki wantah ngrereh kurenan titiangé tan ngitung peteng lemah, muah genah madurgama, masusupan di tengah alasé gumanti mangda sida kacunduk ring kurenan titiangé.” Asapunika pangandikan Ida Sang Rama midartayang pamarganidané saking tetuian. Sang Anoman raris matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, sedeng becika pisan titiang polih macunduk ring Palungguh I Ratu. Titiang puniki I Anoman wantah kautus antuk gustin titiangé Sang Sugriwa, mangda ngaturin Palungguh I Ratu. Tatujonipun nénten séos wantah nunas suécan I Ratu, masuitrayan ring gustin titiangé Sang Kapi Raja Sugriwa né mangkin daat sungsut ring kayun, santukan kasakitin antuk rakan danéné Sang Subali. Wiwitanipun, wénten wenara agung, sakti purusa tan patandingan ring jagaté mapeséngan Sang Subali. Saking galaknyané, setata ngusak-asik gustin titiangé Sang Sugriwa. Marasa ring raga kandapan tur tuna prabawa, jerih raris ninggalin kadaton magenah ring wawengkon gunung Maliawané. Puriné ring Kiskénda kambil olih Sang Subali, rauh rabiné Déwi Tara. Antuk jengah kayun Sang Sugriwané mangda sida ngasorang Sang Subali, punika mawanan nunas suécan Palungguh I Ratu pacang kaanggén kanti. Mungguing dané Sang Sugriwa, anak manggehang kadarman tur wibuhing

98


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

bala watek wenara. Pakayunan danéné pacang nyerahang raga ring Palungguh I Ratu waluya parekan ngiring sapatuduh kayun I Ratu”. Sapunika atur Sang Anoman kapisereng pisan. Sang Rama nénten piwal sarwi nagingin atur Sang Maruti. Sang tiga raris mamargi nuju genah dané Sang Sugriwa. Pamargan Sang Rama Laksmana ngungsi genah Sang Sugriwa kairing olih Sang Maruti, kayuné andel pisan waluya maraga kalpataru, nyidayang nagingin asing kayun Sang Sugriwa. Sarauh ring gunung Maliawané Sang Rama, Laksmana kapendak olih Sang Sugriwa sareng wenara balané sami. Sang kalih daat 1édang pisan nyingak watek wenara balané ebek jejel, tur semitannyané sami pada girang waluya nyihnayang baktinnyané ring tamiu. Sang Sugriwa sareng Ida Sang Rama Laksmana malinggih ngajengin homa dumilah, maka saksin ida ngawitin masawitra. Di sampuné puput ida ngwetuang kayun sareng kalih, tur sareng ngulati daya, irika Sang Sugriwa raris matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, boya ja titiang sangkaning ngandapang kasaktian Palunggtih I Ratu, santukan I Ratu sawitran titiang patut titiang matur tetuian. Mungguing kasaktian ipun I Subali, nénten wénten tandingnyané ring jagaté. Yadiapin sapunika titiang andel ring manah, sinah Palungguh I Ratu nyidayang mademang ipun I Subali, antuk panah druéné sané daat sakti punika. Kasaktian ipun I Subali saking wantah pasuécan Ida Betara sané riin tur sayan mawisésa, waluya Sang Hyang Surya ngasorang saluiring petengé ring jagaté. Punika mawinan titiang sedih kabiapara, sawiréh nénten wénten sané manahang titiang pacang nyidayang mademang ipun. Yan buat kateguhan ipun I Bali, ipun nyidayang mademang gajah agung, ngantos remuk tulangnyané. Gunungé dekdek kauyak yan rikala ipun nangkepin musuh. Meseh Ida Betara Indra sané sakti teguh mawisésa mawasta Mahésa Sura pademang ipun. Pangrauh I Ratu sakadi mangkin, sané maraga Wisnu nyekala, ngardinin andel manah titiangé. Matinipun Sang Subali wantah malarapan saking Palungguh I Ratu.

99


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

SSB/I Putu Eka Guna Yasa

100


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Asapunika atur Sang Sugriwa nguningayang kawisésan rakané, antuk jejeh danéné ring Sang Subali, samalihnya waluya dané mapinunas mangda dané uning ring kasaktian Ida Sang Ramadéwa. Sang Rama uning ring tatuek atur Sang Sugriwa raris ida ngambil gandéwané muah panahé raris kapetatang. Kapatitis i punyan ental sané marérod pitu. Ri kala kalepas panahé malecat ngeninin punyan entalé bétél rauh pepitu. Panahé mawali malih ring Ida Sang Rama tur ngranjing ring slongsong ipuné. Nyingak indiké asapunika Sang Sugriwa kabengong-bengong, santukan entalé sami puun layu keni panah. Maweweh cumpu pakayunan danéné tur matur, ”Né mangkin sampun andel pisan manah titiangé ring Palungguh I Ratu. Titiang kedeh nunas lédang i ratu mademang ipun I Subali.” Sang Rama muah Sang Laksmana, ngrincikang naya wiwéka kasarengin antuk dané Sang Sugriwa. Daging upaya pacang kamargiang, Sang Sugriwa kandikayang nantangin Sang Subali mayuda ring muaran guané. Ring sampun Sang Subali medal, Sang Rama pacang mamanah ri kala sampun raket yudan sang kalih. Asapunika pidabdabé sané pacang kalaksanayang. Irika raris sang tiga mamargi ka gua Kiskénda kairing antuk bala wenarané sami. Sarauhé ring gunung Kiskénda, kanten raris muan guané kabinawa linggah. Guané ageng tur dalem pinaka purin Sang Kapi Raja Subali sané ngresresin. Sang Sugriwa raris ngaukin rakan danéné, mangda medal mayuda, suarannyané nyerit, kanten alisé marengut galak. Sang Subali mireng pangalok Sang Sugriwa ring jabaan, raris gageson medal. Rauh ring jabaan guané Sang Subali ngwales nyerit, suarannyané ngebekin ambarané. Irika sampun pada matangkep yudané sang kalih, Sang Subali kabinawa anggan danené kadi macan galak, ngereng ngepet singsé meseh. Sang Sugriwa taler krura kara waluya singa magaang sarwi nyebak cangkemé ngamedalang suara ngempengin kuping. Irika raris macepuk siaté patunggalan, magelut saling cogroh saling gutgut. Tan baosan rames yudané, lepas ngutgut, nampél, nyambak, tan ketug aas rambuté. Sang kalih sumayan brangti ngrereh tangkis

101


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

pacang ngepet musuh. Ajebosan malih macepuk, saling cogroh. Doosan angkihannyané ngangsur, getihé paselet nerébés saking kaniné. Sang kalih pada wirosa saling kedeng ikuh, ngutgut cunguh akéh yan critayang patangkep yudané. Sakatah sang nonton watek wenarané pada girang masuryak. Sang yogi sané nglaksanayang tapa, ring tepin gunungé, sami pada macecingak sareng ring para sisianidané sané wénten ring pasraman. Wénten tapasui sané kenjekan ngrereh sekar kandugi raris mararian, kadaut manahnyané nonton yudan sang kalih. Sang resi sané ngalarang brata meneng, nglesuang bratanidane sareng nonton payudan sang kalih. Ida Sang Ramadéwa ri kala nyingak yudané daat rames, sami-sami sakti mawisésa, bingung ida mamapakayun santukan nénten pisan uning ring Sang Subali sawiréh rupané pateh makakalih. Mawastu engsek Ida Sang Rama, kéling-élingang sumangkin lali. Punika mawinan ida tan durus mentangang panahé, sawiréh tan uning sané jaga kapademang. Sayan sué yudané, mawastu kaleson, dané Sang Sugriwa. Sakéwanten dané nglawanin nangkepin rakané nyantos Ida Sang Rama rauh ngamélanin. Ragané dekdek, méh-méhan séda, ri kala kateteh tur kadeldel antuk tangan. Santukan Sang Rama sué nénten matulung raris ngiekang ida ngelésang raga ring jelepitan sipah Sang Subali, malayu ngelidang raga ngungsi genah Sang Ramadéwa. Sang Rama nyingak Sang Sugriwa rauh patikaplug, ragané lempor kembang acum di gelis ida nangsekin. Sang Sugriwa nyelémpoh ngaturang bakti sarwi matur, ”Inggih Ratu Sang Rama, punapi mawinan I Ratu linyok ring janji, tan tuon ring kayun. Titiang patikaplug kauyak antuk i meseh, Palungguh I Ratu jag meneng nonton pasiat titiangé?” Sang Ramadéwa raris ngandika, ”Uduh Déwa Sang Sugriwa, Beli sujatinné bingung ngenehang, baan rupan Déwané patuh pesan. Apa buin ri sedek pagulet siat adiné nglawan I Subali, kéweh pesan Beli ngingetin. Ento awanan

102


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Beli tusing bani niwakang panah, takut lakar nyasar tetujonné. Ento mawanan pakantenanné Beli linyok tekén ubaya. Né jani Beli ngelah daya, mangdané Adi nganggo pinget. Ento ada don-donan, anggon mingetin ragan Adiné. Yan suba kéto, lautang Adi buin masiat. Eda jejeh! Apang sinah baan Beli ia I Subali. Sinah ia mati panah Beli.” Sapunika wecanan Sang Ramadéwa raris Sang Sugriwa mingetin raga antuk don-donan sané wénten ring alasé. Sampun puput mapinget, ngwawanin dané nantang rakané Sang Subali. Mangkin sampun rauh dané Sang Sugriwa ring muaran gua Kiskéndané. Tan dumadé raris nyerit ngaukin rakané Sang Subali katangtangin malih mayuda. Sang Subali mireng pangalok Sang Sugriwa, pramangkin magébras ngajabayang. Rauh ring muaran guané nénten malih majadeng jag laut macepuk sareng kalih, magulet sami pada muatang nyagrep. Wenarané sané nonton sami saling walékin pada nyunjungang gustinnyané soang-soang. Kabinawa pisan pacepuk yudané sareng kalih, nénten wénten sané kalilih, saling tampél, nyegut tan jangkayan saling jambak. Kala punika Ida Sang Ramadéwa muatang matitis Sang Subali antuk panah. Sampun tepet patitisé, raris Sang Rama nglepasang panahidané, keni dadan Sang Baliné. Sang Subali runtuh, warga wenarané sami masuryak. Wénten sané sebet manahnyané santukan baktinipuné ring Sang Subali, pramangkin jag nyilib ical. Para mahamuni sané wénten irika, nyingak indik Sang Subaliné keni panah, sami madekesan. Rauh Sang ngrajegang brata meneng, kebukan kayunidané ngantenang yudané asapunika. Mungguing Sang Kapindra Bali macepol kayun danéné, baan tatuné bétél rauh ka lambung. Sakéwanten marawat kasucian kalih kapurusan danéné nuli matbat Sang Ramadéwa, ”Yéh Rama kaliwat pesan corah cainé, nista tur belog. Pangenah cainé dogén suci, nanging kaliwat jelé. Saluir papa nerakané lakar tepukin cai sawiréh cai mamanah anak masiat ngajak nyama. Kajatian kainé manyama, yadiapin ké miegan, amongkén ko gedeg kainé, pelih kainé ngajak I Sugriwa nanging tusing dadi pegat manyama,

103


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

wiréh sujatinné kai madandan ari-ari ajak I Sugriwa. Yan saja tuah katurunan ratu, patutné kadarman anak dadi ratu tuut cai. Purusa wicaksana, nyiatin musuh ané ngaletehin jagat. Yan tuah kapanditan ané anut cai, darman kapanditanné laksanayang, ngubadin sarwa keneh sisiané bingung. Patutné cai maangin papineh ané patut, baan gelah miegan ngajak nyama. Buina gelahé tusing pesan menyet tekan cainé lakar ngamatiang gelah. Sawiréh

prabawan

cainé

kadi

anak

pradnyan,

nanging

nungkalik

kadueganibané nglaksanayang daya corah mamati-mati. Apa sujatinné buatang cai ngamatiang gelah. Yan raosang lakar baksan iba, kai mawak bojog, makuku lima, tusing patut anggon bebaksan. Buina kasub ortan cainé i malu, pradnyan wicaksana luihing solah, kasayangin baan guminé, sakéwala yasan cainé ento makejang tusing mapikeneh, réh cai ngamatiang bojog. Tusing pesan cai ngelah lek tekén adin-adin cainé. Kai anak maiegan ngajak nyama, dikénkéné makelo-kelo buin bisa melah-melah. Jani I Sugriwa ilonin cai, ia bojog nista tusing patut anggon kanti.” Asapunika

pamatbat

dané

Sang

Subali,

wiakti

nglawan-lawanin

ngamedalang pangandika. Sang Ramadéwa ngwales antuk wecana, ”Ih bojog, cai mapi-mapi dueg nawang tata caran gumi. Gelahé mamanah cai tusing lakar nepukin papa! Sujatinné sang maraga ksatria ané malu-malu tuut gelah, tusing ja madan ida mamati-mati, yan ida ngamatiang buron. Buina buroné mula dadi matiang, kajaring, kaborosin, kasateb, ané ada di alasé, yadiastun ia masolah melah wiadin jelé, ento ané kabaos patikonang. Yan cai ngorahang déwék manusa, tusing madan buron, gelahé masih nuut parisolah anaké dadi manusa, nanging gelahé tusing lakar nepukin neraka, wiréh gelah mamanah jalma makeneh jelé nyuang somah anak. Solah cainé suba seken dingeh gelah, somah Sang Sugriwa juang cai, setata cai cacad gumi.” Asapunika wecanan Ida Sang Ramadéwa teleb pisan. Sang Subali marasarasa ring kayun, kadi mamatutang pangandikan Sang Rama. Dané meneng tur nguntul, tur sayan kaleson, nglawanin dané ngaturang sembah, nunas mapamit

104


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

pacang seda, ”Uduh Ratu Sang Rama wiakti saking rajeg Palungguh I Ratu ngagem kadarman, tur sadu ring kayun mademang sakancan corahé ring jagaté. Titiang nunas banget pangampura, santukan tingkah laksanan titiangé wiakti iwang tan nganutin sesananing darma. Né mangkin titiang nunas mangda Palungguh I Ratu waluyané nyupat malan titiangé. Nanging puniki wénten pianak titiangé asiki, sampunang ipun pademanga, lédang Palungguh I Ratu nganggén ipun parekan.” Asapunika atur Sang Kapi Raja Bali mantuk ring Sang Ramadéwa. Irika taler dané mabaos ring rainé Sang Sugriwa, ”Adi Sang Sugriwa, paekin Beli dini! Nah, né jani Beli mapamit lakar mati. Beli mapinunas ring Ida Sanghyang Widi Wasa, riwekas yan Beli numadi, apang sida Beli mabesikan manyama ajak Adi, dini di gunung Kiskéndané ané gemuh raharja tur ngulangunin. Beli marasa tekén pelih, malaksana ané tan rahayu, marepé tekén Adi. Mirib saking tuduh Widi, nitahang paieg Beliné tekéning Adi tusing dadi impasin. Buina mirib tusing kaicén Beli ajak Adi bareng-bareng muponin kawibuhan di guminé, mawanan Beli ngamalunin, ngalahip Adi mati.” Asapunika pangandikan dané Sang Subali sarwi ngembeng toyan panyingakanné. Sang Sugriwa taler banget sungsut kasedihan ri kala mireng piteket rakané. Panjak wenarané engsek, kasedihan, sami-sami paselet yéh panonné ngantenang indik sang kalih. Irika raris Sang Subali micayang sekar emas sané magenah ring sirah danéné, ring rainé Sang Sugriwa, saha maduluran tangis. Ring sampuné katerima olih Sang Sugriwa, raris tan éling dané Sang Subali ngraris séda. Para wenarané sami mabiayuhan nangsekin layon Sang Subali sarwi ngaturang sembah. Minakadi Sang Sugriwa, Sang Anggada rauh rabiné Déwi Tara. Sapamantuk Sang Subali ka sunia loka, tur sampun kapratéka saétéh-étéh sang séda, kasaksiang olih Ida Sang Rama, Laksmana, Sang Sugriwa nénten lali ring para kulawarga miwah panjaké sami. Irika dané mapica dana ring kulawargané sami manut kadi swakarmannyané soang-soang.

105


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Sasampun puput kapretéka Sang Subali, Ida Sang Ramadéwa raris ngadegang Sang Sugriwa dados ratu Kiskénda, kairing olih watek wenarané sami. Makadi Sang Anggada, sané daat kasayangin olih Sang Ramadéwa, kaadegang Rajaputra Kiskénda. Watek kulawarga wénarané sané bakti ring Sang Sugriwa sami polih linggih nganutin swabaktinné ring gusti. (puput)

Catetan: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985

106


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Geguritan

Suara Saking Bali| Juli 2019

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem /55/ Dané Gusti Alit Tambwak, maka pangarep anangkil, lan Gusti Wayahan Gedot, I Gusti Gedé Sampidi, lan Gusti Ketut Kénjing, Gusti Gedé Padhang Gambuh, Gusti Nyoman Sedhayan, lan Gusti Ketut Culali, Gusti Bendhu, lan Gusti Gedé Serangan.

/56/ Séwos malih para putra, I Alit Séma Alit Pasir, Alit Cabcab Alit Pelo, Alit Rajasa tan kari, Alit Kancanasari, Alit Soka Tampakgangsul, Alit Wayahan Tuban, hibek kesel padha nangkil, Gusti Agung, kenyung raris mangandhika.

107


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

/57/ Né Bapa Wayahan Ambwak, miwah Bapa Ketut Kenjing, ngraris nggawé guyon-guyon, pang ada kedék ngraménin, Gusti Ambwak nyahurin, inggih wénten kretta kasub, Parandha Ganggasura, makadi I Senggu Pangi, kocap hibuk, antuk kuciwa pangrasa.

/58/ Rawuhing rawos kamoksan, kuciwa antuk Pan Bongkling, kocap wyakti jati kawon, kuciwa kandugi nengsil, mangkin wénten i riki, sorohan selam mapetuk, ipun sampun nyanggupang, pacang ngawonang Pan Bongkling, déning ipun, hinan selamé pratyaksa.

108


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

/59/ Wilang tityang becik pisan, yan sami ndikayang mangkin, punika makranan bonyo, ngénakin kayun I Gusti, Gusti Agung nyahurin, nah kema tundén mangruruh, nggawé raméning rawos, sampun ngandikayang ngalih, tan kawuwus, Pan Bongkling sagétan teka.

/60/ Hutusané mangaturang, puniki ipun Pan Bongkling, tuminghal I Gusti Gedot, raris dané mangawukin; mahi cahi Pan Bongkling, né bawu ada kahatur, maring I Gusti Ngurah, yén cahi kocap né lewih, lewih awruh, ngalahang I Senggu Pélas. (pacang kalanturang…)

109


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Gegonjakan

Suara Saking Bali| Juli 2019

Jokowi Nélpun I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

“Y

an, nyak dadi menteri?” Mbééé... Tan perah makesiab bayune. Sing ada ujan, sing ada angin, sagét présidén nélpun nanjénin apang dadi

menteri.

“Menteri napi Pak?” matakon tiang penasaran. Sujatiné tiang sedek matawahan tekén présidéné, dadi menteri apa ya tiang orahina. Yén dadi menteri luar negeri, tiang sing nyak. Pepesan di luar negeri, nyén laut orahin ngayahang banjar, mantenin sanggah, majenukan ngoopin pisaga. Béh sing tiang nyak. Yén dadi menteri dalam negeri masi sing cumpu. Ngenemin gubernur lan bupati ané tingkahné buka raja sekala. Tundén kéné sing

110


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

nyak, tundén kéto tungkas, yén partainé nundén ésrég ia majalan. Ah... Sing ba nyak. Énggal seteruk nyen! “Dadi menteri apa kenehé? Wayan suba dadi tim suksés tiangé. Jani apa ja tagih jabatané, lakar baang!” Pak Présidén nganika di kadituan. Tiang tusing nyautin, enu makeneh-keneh apang tusing pelih nagih jabatan. Béh, inget masi Pak Jokowi tekén tiang. Perjuangan tiangé memenangkan Jokowi di banjar luar biasa. Krama banjaré séket, petang dasa lima milih jokowi, ané lalima gelem sing nyoblos. Ambat to?? Buuiiiihhhh... Maseliweran isin poloné. Matimbang timbang di keneh. Yén dadi menteri kelautan, majukungan dogén suba lengeh ngutah bayar. Yén dadi menteri pendidikan, ésdé nunggak. Yén dadi menteri politik, sing ngerti politik. Yén dadi menteri.... Ah, menteri apa dogén ané ada nah? Sing resep tiang! “Luh... Luh...” éwa tiang ngaukin kurenan. Kenehé apang ada ajak mitungan. Apang sayaga masé I Luh, dipradé tiang dadi menteri, ia dadi ibu menteri. “Apa?” masaut ia uli tengah wécéné, katos raosné sambilanga madekesan. Di malun jelanan wécéné tiang ngaraos. “Né, Pak Jokowi nélpun. Bli orahina milih dadi menteri apa. Menteri apa laut pilih?” kéto raos tiangé, sambilang tetep télpuné némpél di kupingé. Mirib Pak Jokowi mireng raos tiangé. Dané matengkém. Uli wécé iluh masaut, enu masi madekesan. “Eeeeh... Nyén nelpun?” patakoné I Luh misi munyi “plung...” di duriné. Béh ngendig ia. “Pak Jokowi!” masaut tiang das mablekuk. “Nak

ngujang

koné?”

jani

raosné

sawer

ulian

tutug

munyi

macuis. Béh, misi ngentut ia! “Orahina Bli dadi menteri kétoang!!!” gerimutan basangé nyautin, wiréh buin ia nakonang ané suba orahang tiang.

111


Suara Saking Bali

“Ooo...nah...nah...nyakang.

Édisi XXXIII | Juli 2019

Dadi

menteri

apa?”

dekesané

sayan

sanget. Mirib katos pesu tainé. Tiang sayan brangti. Celekotokané... Buka kuluk enjek ikuhné, mabalik nyaklok. Takonin, jani ia mabalik matakon! “Ento suba ané kal takonang tekén Nyai!” “Ooo... menteri pekerjaan umum tagih!” masaut I Luh, jani jelanané magagan. Muané ngenah asibak, bon wécéné makesiuh. “Alihang malu yéh aémbér. Pang ada anggo makoncéng!” kéto préntahné sambilanga ngenjuhang émbér. “Apa gaén menteri pekerjaan umumé?” matakon tiang sambilang nyemakin émbérné. “Ngurus gaé di margané.” “Cara mandor, kéto?” “Ae!” “Bah... Cocok ento. Nah, kal menteri ento tagih.” “Nah, énggalin naké alihang yéh. Suba nyangket né!” Gagésonan tiang ngalih yéh di sémér. Lantas mabalik ngabaang I Luh ka wécé. “Suba seken kenehé? Nyak Nyai dadi Ibu Menteri Pekerjaan Umum?” tiang nakonin I Luh, satondén ia ngubetang jelanan. “Nah siap Icang Bli! Kuala satondén kéto, dahar naké malu pilé duur mejané. Yéh masi suba sediaang ditu. Nyanan kumat rématiké, kujang luas ka Jakarta?” kéto sautné. Tiang sing nyautin buin, bon tainé suba ngalikub mongpong témbok. Tiang magedi, sambilang jani nyautin Pak Jokowi. “Halo Pak Jokowi.” “Nah, kénkén Yan?” “Tiang nagih dadi menteri pekerjaan umum!” “Suba seken to? Diiil?”

112


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

“Diill!” “Nah. Mani ka Jakarta. Lakar pelantikan! Tuuuuuuutttttt....” télpuné pegat. Béh lega kenehé kerurakara. Makecos tiang misi makiret, “Yééésss!” tulang anasé makaplug sing karasa. Duur méjané ada pil barak abatu, untal anyudang ban yéh. Jejeh masi nyanan rematik, buung dadi menteri. Apakpakan basé, sagét kiapé tan sipi. Ngeramang samar samar pireng tiang kurenan tiangé nelpun, “Pak Mantri, kurenan tiangé kumat!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané.

113


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Suara Saking Bali| Juli 2019

Kamus

A

(6)

agar n kayu yg digosok untuk membuat api aga.ru n kayu yg harum baunya, biasanya dari pohon tengkaras; Aquilaria malaccensis; gaharu Agas.tia n resi yang menyebarkan agama Hindu dari India ke Indonesia 1

agĂŠ a mewah: -- pesan panamiunĂŠ hidangannya sangat mewah

2

agĂŠ a cepat; lekas; segera

1

agel v pukul; agela v dipukulnya; agel.ang v pukulkan; agel.anga v dipukulkannya; agel.in v pukuli; agel.ina v dipukulinya; ka.a.gel (ka.gel) v dipukul (oleh); ka.a.gel.ang (ka.gel.ang) v dipukulkan (oleh); ka.a.gel.in (ka.gel.in) v dipukuli (oleh); ma.a.gel (ma.gel) v terpukul; nga.gel v memukul: ~ gamelan menabuh gamelan; nga.gel.in v memukuli; pa.nga.gel.an n alat pukul; pemukul

2

agel n potong (tt yg berbentuk batang): duang -- tiing dua potong bambu

1

agem v pegang;

114


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

agema v dipegangnya; agem.an n larangan yg tidak boleh dilanggar oleh suatu keturunan; agem.ang v pegangkan; acungkan (keris); agem.anga v dipegangkannya; diacungkannya (tt keris); agem-agem.an n 1 cara memegang; 2 pegangan (tanggung jawab); ka.a.gem (ka.gem) v dipegang (oleh); nga.gem v memegang: ~ keris memegang keris (terhunus); pi.a.gem n 1 ketentuan-ketentuan tt perayaan dan upacara yg dipegang turuntemurun; 2 piagam 2

agem n sikap: luung gati --né bagus sekali sikapnya (tt menari); nga.gem v bersikap (tt menari)

3

agem a teguh pikirannya: ia enu cenik, tondén -- kenehné ia masih kecil,

pikirannya masih goyah; nga.gem v berpegang teguh (pd) agén n orang atau perusahaan perantara yg mengusahakan penjualan bagi perusahaan lain atas nama peng-usaha; perwakilan agen, nga.gen v yakin akan mendapat (sst); berhasrat; berharap: ia ~ pesan lakabaanga pipis dia sangat yakin akan diberi uang; agen.an n sedianya; rencananya: ~ mulih lantas énggalan peteng rencananya akan pulang, tp terlanjur malam; agen.ang v harapkan: sing ada buin ~ tidak ada lagi yg diharapkan; agen.anga v diharapkannya; agen-a.gen.an n harapan; nga.gen.ang v mengharapkan ageng Ami a besar; ageng.an a lebih besar: ~ umah ipunné tekén umah tiangé lebih besar rumah dia daripada rumah saya; ageng.ang v besarkan; ageng.in v perbesar;

115


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

ka.a.geng.an (ka.geng.an) n kebesaran; ka.a.geng.in (ka.geng.in) v diperbesar (oleh); ma.a.geng (ma.geng) a besar: katon kadi gunung ~ tampak seperti gunung besar; nga.geng.ang v membesarkan: ipun ~ endih damar punika dia membesarkan nyala lampu itu; nga.geng.in v mengepalai; menguasai; pa.a.geng.in (pa.geng.in) v perbesarlah; pa.nga.geng n pembesar age.ni → geni aget a untung: -- ia teka untunglah ia datang; -- lacur untung rugi; aget-aget.an n 1 untung-untungan; 2 uang perestu; ma.a.get (ma.get), ~ lacur berhasil atau gagal; untung-untungan; ma.a.get-a.get.an (ma.get-a.get.an) v untung-untungan 1

agi n pemain pertama dl judi

2

agi v campur (tt getah dsb): engket – getah campuran; agi.na v dicampurnya; agi.ang v campurkan; agi.anga v dicampurkannya; ka.a.gi (ka.gi) v dicampur (oleh); ka.a.gi.ang (ka.gi.ang) v dicampurkan (oleh); ma.a.gi (ma.gi) v tercampur; nga.gi v mencampur: ~ engket anggon mapikat mencampur getah untuk menangkap burung; nga.gi.ang v mencampurkan

3

agi v bagi; agi.an v bagian: ~ ipun sampun ambila bagiannya sudah diambilnya; agi.ang v bagikan; peruntukkan; agi.anga v dibagikannya; diperuntukkannya;

116


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

ka.a.gi (ka.gi) v dibagi (oleh); diperuntukkan; ma.a.gi (ma.gi) v membagi; ma.a.gi.ang (ma.gi.ang) v membagikan; nga.gi v membagi: ~ nasi membagi nasi agih n sj makanan (hidangan) agil → tua agol n sikap; kebiasaan; tingkah laku (ke arah yg buruk); agol-agol n tingkah laku yg kurang baik; ma.a.gol.an (ma.gol.an) v berkelakuan buruk; nga.gol.ang v melaksanakan sikap buruk agor v berbaur: bébéké -- itik itu berbaur; ma.a.gor.an (ma.gor.an) v bercampurbaur; ma.a.gor-a.gor.an (ma.gor-a.gor.an) v bercampur-baur Ago.ra n nama lain dr Siwa 1

agu, agu.ang v sombongkan; nga.gu a sombong; tidak ramah: ia mula jlema ~ dia memang orang sombong; nga.gu.ang v menyombongkan: ia tuah~ kasugihan reramané dia hanya menyombongkan kekayaan orang tuanya

2

agu v janji; agu.ang v janjikan; agu.anga v dijanji-janjikan; ka.a.gu.ang (ka.gu.ang) v dijanjikan (oleh); ka.a.gu.anga (ka.gu.anga) v dijanjikannya; nga.gu.ang v menjanjikan

agu-agu n alasan agud a 1 tidak pantas; tidak serasi; 2 lambat: -- magaé lambat bekerja; tua -tua sekali sehingga gerakannya serba lambat

117


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

aguk, nga.guk Bll v berteriakagul-agul a 1 perkasa; 2 kurang ajar; agul-agul.an a suka bermain-main; suka tidak bersungguh-sungguh agum v pintal (tali dr bambu); aguma v dipintalnya; agum.an n pintalan; ka.a.gum (ka.gum) v dipintal (oleh); ma.a.gum (ma.gum) v terpintal; nga.gum v memintal agung Ami 1 a besar; mulia: marga – jalan besar; -- aluhur besar dan tinggi; 2 n raja, pembesar: para -- para pembesar: nyeneng -- menjadi raja; agung.ang v muliakan; ka.a.gung.an (ka.gung.an) n kebesaran; kemuliaan; ka.a.gung.ang (ka.gung.ang) v dimutuju 2

Ah n suku kata magis yg kedua dl pasangan Ang-Ah aha.ra le.ga.wa n ajaran dl agama Hindu agar manusia merasa puas dg apa yg telah disuguhkan; tidak rakus ahim.sa n ajaran dl agama Hindu agar manusia tidak menyiksa atau membunuh makhluk

ai n matahari: --nĂŠ tusing ngenah matahari tidak kelihatan; aib Bll n pagar bambu aih p kata seru yg menyatakan keheranan aik Gnr p kata seru yg menyatakan keheranan 1

aing n batu gosok

2

aing Kra adv tidak

3

aing a berbau tidak sedap

air n serangga yg lebih besar dp kumbang, bersayap ganda; uir-uir 1

ais p kata seru menandakan keterkejutan atau keheranan

2

ais v banding; ais.ang v bandingkan;

118


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

ais.anga v dibandingkannya; ka.a.is.anka.a.is.ang (ka.is.ang) v dibandingkan (oleh); nga.is.ang v membandingkan 3

ais, nga.is.ang v meniriskan: ~ pencar membentangkan jala supaya kering

ait n suara menghalau sapi, kerbau, kuda, dsb aja → saja 1

ajag, nga.jag v pulang pergi setiap hari bagi orang yg bekerja, bersekolah, dsb yg jauh dr tempat tinggal; ajag.in v pulang pergi

2

ajag, -- ijig v berjalan ke sana kemari

ajah v ajar; ajah.ang v ajarkan; ajah.anga v diajarkannya; ajah.in v ajari: ~ adiné mamaca ajari adik membaca; ajah.ina v diajarinya; ajah-ajah.an n pelajaran; ka.pla.jah.in v dipelajari (oleh); ma.la.jah v belajar: selegang ~ apang dueg rajinlah belajar agar pintar; ma.la.jah.ang v pembelajaran: ~ raga pembelajaran diri; ma.la.jah.in v mempelajari: ~ sastra mempelajari sastra; nga.jah v mengajar; melatih: ~ gelatik melatih burung gelatik terbang (dan hinggap kembali ke tongkat pelatih); nga.jah.ang v mengajarkan; nga.jah.in v mengajari: ~ bébék nglangi, pb mengajari sso yg telah pandai; pa.nga.jah n ajaran; nasihat;

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

119


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

Kartun

Suara Saking Bali| Juli 2019

Kartun I Komang Swakarma Satwika

120


Suara Saking Bali

Édisi XXXIII | Juli 2019

121


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.