Majalah Suara Saking Bali edisi XXXII (32) | Juni 2019

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Daging Jurnal Lawat-lawat Titi (IGA Dharma Putra) Isin Lontar Sastra pinaka Meme-Bapa III: Ajah-ajah Islam sajroning Lontar Bali (Putu Éka Guna Yasa) Tutur Martin Aleida; Mélanin Korban Satua Cutet Potrékan Luh OP (IBW Widiasa Kenitén) I Pekél (Agung Wiyat S. Ardhi) Matelisi (I Wayan Paing) Satua Bali I Kerug Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Puisi Bali Puisi-puisi I Ketut Sandiyasa Puisi-puisi I Gdé Nyana Kesuma Puisi-Puisi Ketut Ayu Mertha Sari Puisi-Puisi Ni Kadék Ayu Paramanandani Puisi-Puisi Ni Wayan Apriani Puisi-Puisi I Wayan Adi Upadana Puisi-Puisi Ni Putu Gatriyani Puisi-Puisi Ni Komang Aryani Puisi-puisi Jayanti DAFest IHDN Dénpasar Artikel Krama Bali: Ngaruruh Manggala Sujati (Ida Bagus Gdé Parwita) Satua Masambung Lontar Kala Ireng (13)--I Madé Sugianto Subali Sugriwa (6) Geguritan Bongkling Gegonjakan Pedalem (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Kamus Kamus Kartun

1

2

5 12 19 26 32 36 40 43 49 52 58 63 69 75 78 84 91 95 101 113 116 119 124


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Lawat-lawat

Suara Saking Bali| Juni 2019

titi

Y

én dot ngentasin tukad ané yéhné gedé, titi anggon. Melahmelahang ngaé titi, apang tusing ugal-agil mabalik kasengkalan. Kéto masih, lakar titiné apang sumeken pilihin. Apang seken-seken

akas. Dija ada unduk ngaé titi malakar aji semat lidi. Sinah kedékin gumi. Kéto baan mreténin titiné apanga saja nyidayang anggon sarana ngentasin tukad agung. Yén keneh-kenehang, ada masih ané tusing bakat baan ngenehang. Kudiang koné ngaé titi apanga nyidayang ngentasin sagarane jimbar. Sinah kena lancaban ombak sagara ané krura. Suba kéto kudiang jani madaya apanga tulus pajalané ngentasin sagara. Di sastra, ada tutur-tuturan satua Sang Rama Déwa. Ida mairingan sarwa pétu jagi megat sagara. Tusing ada lénan pikayunan idané jagi ngarya titi. Suba masih liu anaké nawang, kasidan pikayunan idané. Titiné pragat, makejang bala wadwanidané ngiringang mentas ka Alengka.

2


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Kéto sajan cara di satuané kuno-kuno. Dadi anggon pratiwimba nyalanang idupé di sakala. Mula saja ida sang Rama Déwa pawikan turmaning wicaksana. Ida kocap sané ngawasayang jagaté. Darman sang maraga sadu mulan saja buka kéto. Apang anut gegunan ajak geginané. Tegarang takonang tekén anak ané nawang satua sang Rama Déwané ento. Apa mirib ada kilitan titiné ané karyanang ida ajak dharma niti? Pradé tusing ada titi, dadi ganti aji padahu. Padahu ento anggon ngentasin sagara jimbar. Sakéwala apang seken masih lakar padahuné ento akas. Apanga nyidayang nempuh ombakan sagara ané galakan tekén buaya agung. Suba masih kaloktah, sagarané tusing ngoyong-ngoyong. Ombaké cara saling macanda, sakéwala nyajang. Pelih baan nyandén, bisa awaké kena gulung. Patuh cara maplalianan ajak ombakan keneh. Kadén saja kenehé ané daleman tekén sagara ento suba degdeg ening, tau-tau awaké kena lancuban laut kelem. Yén suba kelem, tusing nyidayang inget tekén awak padidi. Ento koné madan kapetengan. Awinan suba liu ada sasuluh ané ngorahang tusing dadi maplalianan ngawag-awag aji keneh. Ila-ila dahat. Ada masih titi ané tusing malakar baan kayu utawi beton. Titine ento lakarné aji budi. Budi ento keneh ané seken-seken nulus. Keneh ané nulus tusing ngaku-ngaku. Awinan baosanga ragané belog. Ia belog sing ulian sekenseken belog. Ia marasa belog ulian ada dogén ané tusing bakat baana ngenehang aji keneh. Ia marasa kuangan ulian ada dogén patakon ané tusing bakat baana nyautin. Ulian marasa belog ento, liunan anaké dueg matilesang raga. Tusing nyak ngédéngang awakné bisa. Nyak mesib cara tutur di sastra-sastrané. Koné anaké dueg ento cara padi. Sayan nguntul, sayan liu isinné. Sakéwala yén tlektekang seken-seken, ada masih padi ané nguntul ulian bongkolné elung. Apa buin kena linusan angin baret. Bisa empak padiné nyaru-nyaru ebah nyeréndéng apang kadéna liu isinné.

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Narka-narka enjekan batis kedis. Kadén sajan ento tampak kuntul, tau-tau kékéhan siap ngalih amah. Apa buin ngalih enjekan batis yuyu di sisin pasih. Kadung bakat tugtug sagét ilang macelep ka songné. Bakat tugtug macelep, sagét teka yéh pasihe ngalancab. I yuyu mulan umahné ditu tusing ja ia kénkén. Idéwék ané niru-niru pragat suba ditu. Ento mirib awinan liu tutur-tuturan satua apang iraga tusing milu-milu tuung. Apang seken saja tawang malu gegunané. Suba kéto mara bakat baan ngitungang geginan apa lakar jemak. Kéto masih musti bisa nyikutang awak. Apang tusing gedénan keneh nagih ngelut gunung agung. Apa buin mara nawang satua Rama Déwa megat sagara, prajani iraga buka kapupungan nyemak gandéwa lantas mentangang panah puyung. Ento madan satua, ento madan wimba. Wimba ento patuh koné ajak lawat. Yén ningalin lawat, adéng-adéng nakonang. Eda kadropon. Lawat karung misi kunyit, bisa kadén kucit. (*)

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Isin Lontar

Suara Saking Bali| Juni 2019

Sastra pinaka Meme-Bapa III:

Ajah-ajah Islam sajroning Lontar Bali

Ĕda suud ngulik sasana, miwah tattwa yan ada mbahang nyilih, Tattwajnyana Darma Putus, miwah Bhuana Kosana lan Asta Maha Jnyana Guna rum, yadin soroh Tutur Selam inger-inger palajahin. [Geguritan Loda, Pupuh Pangkur: 4]

Kecap sastrané ring ajeng lungsur titiang saking empehan pikayunan Ida Cokorda Dénpasar sajroning kria sastra kakawian Idané sané mamurda Geguritan Loda. Kakawian sané akéh maosang indik kadyatmikan punika, ring panguntat nugesang mangda iraga pageh nelebin sasana tur tattwa. Tios ring tattwa sané mapaiketan ring agama Hindu, Geguritan Loda taler nyaratang mangda sang sané ngwacén kria sastrané punika mlajahin Tutur Selam utawi Islam. Napi mawinan? Manawi Ida Sang Pangawi mapikayun mangda i raga mauwah agama dados Islam? Pastika nénten! Mlajahin Tutur Selam mabinayan ring ngadegang ajah-ajah punika pinaka agama.

5


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Pawarah Ida Cokorda Dénpasar mangdané iraga taler mlajahin Tutur Selam nénten wantah kapicayang ring anak lian, sakadi patapan babakan dapdap. Saking kria sastran Idané sané lianan sakadi Geguritan Nengah Jimbaran, prasida kauningin yéning Ida yukti-yukti madrué pangwruh sané katah ring Tutur Selam. Anut ring murdannyané, Geguritan Nengah Jimbaran nyritayang salampah laku I Nengah Jimbaran sané mawit saking Tampakgangsul tatkala ngruruh jiwatman somah ipuné sané padem sangkaning pangrabdan koléra ring Dénpasar. Saking wantuan anak lingsir, I Nengah Jimbaran prasida kacunduk sareng somah ipuné ring niskala. Sakéwanten anaké lingsir punika mabesen mangdané ipun nénten nyaurin sakancan baos somahnyané, yadiastun rasa kangennyané tan pawates ngebekin langit. Sangkaning sarat manahipuné katemu, I Nengah Jimbaran matur kadi sapuniki: Hamba junjung sribu junjung, ingĕtkĕn di dalĕm hati, insaallah jangan lupa, berkatnya tuan sendiri, orang tua lantas jalan, perlahan ke atas naik. [Geguritan Nengah Jimbaran, Pupuh Ginanti: 22]

Punggelan geguritané ring ajeng nganggén kruna insaallah tatkala Nengah Jimbaran ngaturang parama suksma tur mautsaha nénten pacang lali ring pituduh anaké lingsir. Manawi sangkaning nganggén basa Melayu, kruna insaallah kaanggén olih Sang Pangawi. Sakéwanten, nglangkungin bebuat sajroning ngadungang kakawian sareng basa sané kaanggén, Cokorda Denpasar nelebin taler ajah-ajah Islam sakadi wacanan Idané ring Geguritan Loda. Panarka yéning Ida ngwikanin indik-indik Islam taler prasida kakeniang maduluran antuk nuréksain kakawian Idané sané mamurda Purwa Sanghara. I rika ida maosang:

Né marupa pandita kaaksi, sajatiné nyaman I Taksaka, sané ngaturang nyambuné, ring sampun puput matur, jaya jaya nuli mapamit, tur sampun

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

kaganjaran, nuli raris mantuk manggargiang ka patala, kocap reké sampun waktu magrib, yén cara basa Arab. [Geguritan Purwa Sanghara, Puh Dangdang: 30] Majalaran antuk lengkara waktu maghrib yén cara basa Arab sané kabaosang ring Geguritan Purwa Sanghara, iraga prasida mastikayang Cokorda Dénpasar waged ring ajah-ajah Islam, sanistannyané Ida nelebin agama sané mawit saking jagat Arab punika. Napi tetujon mlajahin indik-indik Islam? Patakéné puniki méweh antuk titiang nyaurin. Sakéwanten, maduluran antuk makudang-kudang pustaka sané madaging cecirén Islam, titiang ngamanahang para panglisiré sané paplajahannyané sampun tegeh ngambara, nénten éwuh pakéwuh Ida yéning wénten ajah-ajah Islam sané ngranjing matunggilan ring agama Hindu. Panampéné punika kapolihang ri sampuné ngwacén samatra makudang-kudang pustaka lontar sané madaging indik Islam sakadi Usadha Manak, Ratuning Usadha, Kanda Wesi, Panerang, Pangraksa Jiwa, miwah sané lian-lianan. Usada Manak sané akéh maosang sarana nambanin para istri tatkala keni pinyungkan sajroning mobot miwah ngembasang anak alit nyurat mantra sané nganggén basa Arab tur ngranjingang pangrastiti ring Allah miwah Muhamad. Pustaka inucap maosang mantra-mantrané kadi sapuniki: nihan tamban krêng ngalabuhang…..Ma, Ong tutup kañcing bwana Alah bwana kêling, tutupana gêdong Alah, wuwus pêpêt, śarìrane syanu, têka pêpêt, 3, śa, yeh mawadah sibuh inumakêna, śisanya anggon makoñceng. Pangañcing, ma, Ong mang Alah Om mang, kañcing kukañcing Alah, kinañcingan dening Muhamat, apan aku ngadok dewa pamungkah, pangañcing Muhamat, lah ilah, ilêlah, Muhamat darahsululah, śa, yeh añar mawadah sibuh inumakêna, śisanya anggen makoñceng. [Lontar Usada Manak, 1b]

7


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Tamba para istri sané sering ngalabuhang manut Usada Manak ring ajeng nganggén sarana marupa toya kawadahin antuk sibuh. Toyané raris kajangkepin antuk mantra mapangawit Ong tur kalanturang antuk pangacep ring Alah taler Muhamad. Pranawa Ong manut pustaka Bhuwana Kosa wantah niasa Ida Sang Hyang Siwa. Patemon pranawa Ong sané nyihnayang Agama Hindu miwah pangrastiti ring Alah tur Muhamad nyihnayang ajah-ajah Islam kawigunayang pinaka sarana matetamban ring Bali. Mantra maambu Islam taler kakeniang ring pustaka Ratuning Usada. Pustaka sané katah maosang indik tata cara nengerin pinyungkan saking kahanan sarira sang sungkan punika maosang mantra mabasa Arab tatkala nlatarang indik tamba panes. Sang keni pinyungkan panes prasida kauningin malarapan antuk nguratiang ireng penyingakan sang kalaran sané mawarna sada

gading,

uat

panyingakané

masawang

bang,

tur

anak-anakan

penyingkannyané mawarna kuning tua. Wit sungkan panesé puniki kaniasaang wantah saking raksasa sané maparab Anaki Reweh. Raksasa punika tatkala ngadakang saking panes antuk ngamedalang suara Ah kun mayakun. Mangda prasida ngicalang pangrabdan i raksasa Anaki Reweh, sang sané ngamargiang tatamban patut ngulengang pikayun ring Ki Sugian. Raksasa Ki Sugian sané ngamedalang suara Ah suddha kun prasida ngawinang sang sungkan waras kajatimula. Wijaksara Ah wantah bacakan aksara dwi aksara sané sering kaangén pinaka niasa toya, taler lengkara kun mayakun katarka mawit saking kitab suci Al Qur’an Surah Yasin, 82 1. Lianan ring baga usada, mantra-mantra maambu Islam taler kakeniang ring pustaka Kanda Wesi miwah Pangraksa Jiwa. Kakalih pustaka inucap sujatinnyané mabuat pisan kawacén olih para janané sané nelebin indik Dharma Kapandéan santukan madaging suksman sakancan besi sané wénten ring bhuwana miwah panunggalannyané ring sarira. Tatkala maosang indik 1

Salanturnyane durusang wacen, Soewito Santoso dalam buku The Kalimosada of Bali warsa 1979.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

nyama pat, wénten kecap mantra matatanjénan ring nyama-nyamané punika antuk sasapan kadi puniki: I Jabrail, I Mĕkail, I Srapil, I Ramān, I Katibin, ĩki ñama pĕtpĕt, ragāne di tngah. Ngaturin madhahār, bisĕmilah, ĩka ngaturin madhahar. [Lontar Kanda Wesi, 5 a]

Pababayon, ma, bismilah, alah umah, sarining bumi, bumi masi nurwaddhang, mune anluh nabi ngis uruning gni, sidi mantranku [Lontar Pangraksa Jiwa, 10 b]

Kruna bisemilah sané kaucapang tatkala ngaturin nyama pat punika mangda sareng-sareng madahar tur ngentegang bayu, jenar pisan mawit saking ajah-ajah Agama Islam. Kantos mangkin nyama Selamé sadurung ngawit makarya stata ngucapang kruna bismillah mangda sakancan pamarginnyané antar. Manawi yéning ring agama Hindu, sadurung kramané ngawitin makarya patut ngulengang pikayun saha nguncarang Ong Swastyastu utawi Ong Awighnamastu. Pinaka panyangkep kawéntenan ajah-ajah Islam ring pustaka kawisésan, ngiring uratiang mantra panerang sané mamurda Panerang Haji Suléman puniki. Panrang Haji Suleman, śa, sakawenang, ma, bhismillah irahman i rahi, tungguna sakawetan, nirahhamin, brahma anyahan, mumur mega angbubu, nirrahim, aku angagĕm cameti hĕmas Bagenda Suleman, aku githik gumi wetan, gubar kalanganing wetan, apa mulaning gubar, Bhattara Iswara anggĕsĕng mega….. [Lontar Panerang 16 b]

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Sakadi sané ketah kauningin, Haji Sulaiman wantah silih tunggil Nabi sajroning Agama Islam sané kaadegang duk warsa 970 sadurung Maséhi. Haji Sulaéman wantah Raja Israél sane kabaosang kirang langkung ping 27 sajroning Al-Quran. Titiang durung tatas pisan yéning ring Israél wénten utsaha maprakanti ring jagat pamekas langit, mangdané langité nénten nibakang sabeh ka jagaté. Sakéwanten ring Bali, parab Haji Suleman punika kaacepang mangdané prasida nundung gulem ring akasané sané pacang nedunang sabeh. Sira sané nyurat pustaka-pustaka kawisésan antuk ajah-ajah Islam ring ajeng? Kantos mangkin durung prasida jenar kauningin. Sakéwanten, makudang-kudang pustaka sané muatang indik Islam ring ajeng mastikayang yéning para jana Baliné sané nelebin baga agama nénten wantah ngruruh ajahajah saking Hindu. Ajah-ajah saking agama lianan sakadi Islam taler katelebin mangdané prasida negepin kawigunan agamané sajroning kauripan. Agama sujatinnyané nénten wantah kaanggén titi pangancan olih manusané tatkala ngaturang suksma antuk sakancan paican Ida Sang Hyang Embang, sakéwanten taler anggén sajroning parindikan sané sakala ring kauripan. Yéning sampun mapaiketan ring kemanusan sakadi nambanin anak sungkan, nerangang langit tatkala wénten cihna sabeh ring sameton sané madrué karya, asapunika taler sakancan pangraksa jiwa, para leluhur druéné nénten salit arsa munuh ajah-ajah saking agama lianan pamekas Islam. Munuh ajah-ajah puniki wantah silih tunggil brata utama sané kabaos uccha wreti bratta: nuduk ajah-ajah anggén matulung ring anak kasengsaran. Ajah-ajah puniki nénten pacang ngawinang sradha druéné ring Agama Hindu nguredang, sakéwanten malah nyansan nginggilang. Pustaka sané madaging ajah-ajah Islam sajroning kesusastraan Hindu Bali puniki nugesang pakilitian pantaraning “panyamabrayan” Hindu sareng Islam. Nénten wantah ring sastra, sampun saking iluning ilu iraga ring Bali uripnguripi sareng wargi Islam. Wénten wargi Islam ring Sarén Budakeling,

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Kapaon, Serangan, Pagayaman, Loloan, miwah sané lianan sané sampun kasengguh Nyama Selam. Banten aturan sané nénten masrana daging bawi taler ketah kabaos Nyelam. Mugi-mugi indiké puniki prasida kadadosang pratiwimba sajroning nyaga panyamabrayan, tatkala akéh para janané nganggén agama pinaka srana ngruruh kekuasan. Rahajeng Idul Fitri ring Nyama Selam sané wénten ring sajebag jagat. (*)

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Program Studi Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, jayanti Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

11


Tutur

Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Martin Aleida

Mélanin Korban ‘Pokokné tiang nulis satua anggon mélanin ané dadi korban, disubané pragat boya ja urusan tiangé. Ragané nemah utawi demen, boya ja urusan tiangé.’

12 Potrekan Phalayasa Sukmakarsa


Suara Saking Bali

M

Édisi XXXII | Juni 2019

artin Aleida sareng F. Rahardi dados narawakia ring acara Ngobrol Sastra sane kalaksanayang olih Jatijagat Kampung Puisi (JKP), Jalan Cok Agung Tresna, No.109 Renon, Dénpasar,

Wraspati Kliwon, 30 Méi 2019. Tulisan puniki, pacang nelatarang indik Martin Aleida, lan indik F. Rahardi pacang katelatarang ring édisi sané jagi rauh. Martin Aleida embas ring Tanjung Balai, Sumatera Utara, 31 Désémber 1943. Ipun wantah pangawi sastra Indonésia, naanin dados wartawan koran Harian Rakjat, miwah Tempo. Cakepannyané luiré Liontin Dewangga, Mati Baik-baik Kawan, Jamangilak Tak Pernah Menangis, Kata-kata Membasuh Luka, miwah sané lianan. Polih penghargaan saking Departemén Pendidikan Nasional antuk pupulan satua cutet Liontin Dewangga, Kesetiaan Berkarya saking Kompas, miwah cerpén terbaik Kompas 2017 antuk satua cutet Tanah Air. Ring acara puniki Martin mligbagang indik pamargin ipuné rikala masesuratan duk dané kantun SMA kelas XI kantos mangkin. Napi daging pabligbagan punika? Iriki Suara Saking Bali, ngolah daging pabligbagan punika, tur katerjemahang ring basa Bali kepara sané kaanggén sarahina-rahina. *** Ané lekad satu angkatan ajak tiang lan nasibné patuh ajak tiang, sing dadi nganggon adan ané baanga tekén reramané. Adan tiangé ané uli tunyén sambatanga (Martin Aléida) boya ja adan ané baanga tekén reraman tiangé. Tiang ngaé kapelihan gedé, krana adan pabaan reraman tiangé tusing nyidaang anggon tiang kanti jani. Unduké totonan sujatiné boya ja ulian tiang, nanging ulian kekuasaan ané makada. Yéning ragané dadi wartawan lan ragané tangkepa dugasé ento, Orde Baru mesuang aturan, wartawan utawi penulis ané nasibné luungan, tusing matianga dugasé ento, ia tusing ja dadi buin nganggon adan pebaan reramané yéning lakar nyemak gaé ané patuh ngajak satondéné matangkep. Krana wartawan, penulis, termasuk dalang, yadiastun dalang tusing dadi buin nganggon adané totonan. Sajabaning ia siap buin matangkep tur kainterogasi. Lan timpal melah tiangé Putu Oka (Putu Oka Sukanta) enu

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

tetep nganggon adan pabaan reramané. Tiang sing nawang apaké ia buin kena interogasi. Tiang harus berjuang, kénkén carané apang tiang nyidaang buin nyemak gaé dadi penulis, krana ento dogén ané tawang tiang. Tiang harus ngalih ‘pasport’ baru, lan ‘pasport’-é ento bakatang tiang di majalah ané terpandang dugasé totonan, Horison adané. Dua telu satua cutet tiangé muata ditu lan ento anggon tiang ngelamar gagaén lan tiang dadi wartawan Tempo kanti 13 tiban. Nanging yén sing pelih, dua utawi telung tiban disubané tiang magaé ditu, tiang wartawan, dugasé totonan mati-matian. Majalah Tempo dugasé terbit 10 tiban kapertama, potrékan penulisné pasanga di majalahé. Interogatoré mirib nawang tiang, lan tiang maan surat tur buin kainterogasi. Nanging tiang setata untung, krana ane nangkep tuah timpal tiangé. Ia ngaukin adan tiangé ipidan, lan jani tiang sing nyak ngorahang nyén adan tiangé ipidan, krana ento rahasia negara. Ia ané nginterogasi tiang lan ia nawang nyén déwék tiangé. Dugasé kainterogasi, ada petakon ané melah, “bung ipidan bung magaé di harian besar, Harian Rakjat, bung jani magaé di majalah ané terhormat, kénkén carané?” Di kenehé, tiang mamisuh, nanging munyiné totonan tusing pesuang tiang krana ditu ada algojo ané suba siap nyakcak tiang. Tiang nelatarang uli nyumunin nulis satua cutet. Lan kénkén dugasé totonan tiang majalan kiloan méter nyilih mesin ketik anggon ngetik satuan tiangé satondéné kirim tiang. Satua ané ada di satua cutet ané tulis tiang, hampir makejangné taén asanin tiang. Sajabaning satua cutet ané ada di pupulan satua cutet tiangé paling anyar, Kata-kata Membasuh Luka. Judulné Lamalera (Tiada Darah di Lamalera-red). Ento tusing taén rasaang tiang. Tiang tetep mélanin korban lan timpal-timpal tiangé di satua-satuané ané gaén tiang. Liu ané ngorahang demen tekén satuané ené, orahanga metaforané luung, nanging tiang tusing percaya. Pokokné tiang nulis satua anggon mélanin ané dadi korban, disubané pragat boya ja urusan tiangé. Ragané nemah utawi demen, boya ja urusan tiangé.

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Di Lamalera ada tradisi ngejuk paus, yén sing pelih bulan Méi kanti Oktober. Lan rikala ngejuk paus totonan, luar biasa. Liu pesan tiang mamamaca satondéné nulis satua cuteté ené ané malantang dasa tali karakter. Tiang liu mamaca buku termasuk ané tulisa tekén F Rahardi. Kramané di Lamaléra setata menang rikala ‘maperang’ di guminé ené, krana nyidaang idup ulian bé paus. Yéning di Jepang ia nganggon bom utawi racun (ngejuk paus), kramané di Lamaléra nganggon kapal ané layarné malakar aji don ental, lan ané matianga tuah paus muani dogén. Ngamatiang masih nganggon tombak. Kéto ia nyalanang tradisi ané suba kalaksanaan panyatusan tiban, ngejuk bé paus nanging tusing ngilangang populasi pausé totonan. Di satuané totonan imbuhin tiang indik paus ané ngaliwat di pasih, delod Pulo Jawané, lan pausé totonan sebet, boya ja paus dogén ané matianga, nanging manusané masi ngamatiang manusa lénan. Yéning satua cutet tiangé ané lénan, ada masi fakta ané kembangang tiang. Sakadi satua anak makurenan, lan tiang kenal ajak ia. Kurenané ané luh setata ngengkebang pajalan idupné ipidan tekén ané muani. Rikala lakar mati, ia ngorahin ané muani mukak léontin gelahné lan ditu ada jawaban patakoné ané muani uli pidan. Ané muani mukak léontiné totonan lan di tengahné ada gambar lambang Barisan Tani Indonésia, nanging di satuané totonan tusing telatarang tiang BTI lan lambangné totonan. Satuané ené masi lumayan lantang. Liontiné ené baanga tekén bapan kurenané ané luh rikala ia mara matuwuh 17 tiban lan bapané kemu mai ngalih tongos mengkeb. Nanging ia masi tangkepa lan kaplegéndang olih tentara. Ia mara pesuanga rikala nyerahang déwék (kaparikosa) tekén tentarané. Dini tiang masi ngisinin timpal kurenané ané muani ané setata nélpun uli Éropa, adané masi isinin tiang, ada Sobron Aidit, Agam Wispi. Rikala ané muani maan télpun, kurenané ané luh setata ngintip nyén dogén anaké ané nélpun totonan. Krana ané luh tuah nawang yéning muaniné totonan dadi buruh ané maan dadi buruh méméné.

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Korban-korban ané setata bélanin tiang di satua-satua ané gaén tiang tuah ia ané matianga, ia ané mapenjara, lan ia ané tusing nyidaang mulih (éksil). Lan sastra ané tulis tiang harus mélanin ia, krana ia patuh cara tiang, ia tuah déwék tiangé. Tiang masih nulis satua cutet nganggon sétting Bali, judulné Mangku Mencari Doa di Dataran Jauh. Mangku magedi joh tuah apang maan doa dipradéné ia mati. Krana bapané dugasé mati tusing ada ané nabdabang (maang doa), bapané langsung sempala tur tanema. Mangku tusing nyak mati cara bapané, lan ia magedi uli Bali nuju ka Lampung matimpal kuluk kintamani lan bojog. Di Banyuwangi, kuluk lan bojogé totonan ané anggona ngalih pipis bekel nuju ka Lampung. Nanging kénkén ja paitné tulisan ané gaén ragané, harus ada leluconé apang nyak neket. Tiang boya ja penulis ané énggal nyidaang mragatang tulisan. Paling énggal duang minggu mara tiang nyidaang mragatang satua cutet abesik. Tiang ajak kurenan tiangé tusing ngelah pembantu, krana tiang kéweh ngatur anak lén. Tiang masih tusing ngelah méja tongos magaé. Tuah ada émpér umah, natah ané linggah lan misi entik-entikan. Pepesan tiang nulis di kamar tamu, ngetik nganggon laptop. Tiang penulis ané lambat, ngaé lengkara kapertama rasaang tiang kéweh pesan. Apabuin ngalanturang lengkarané totonan apang dadi paragraf kapertama, kéweh pesan. Tiang tusing ja cara Putu Wijaya. Putu Wijaya negak, masang headset, molas menit maan satua cutet abesik. Tiang tusing nyidaang cara kéto. Yéning suba maan paragraf kapertama, tiang makeneh kénkén carané ngaé lengkara kapertama di paragraf nomer dua. Kénkén carané nyambungang lengkara panguntat di paragraf kapertama ngajak lengkara kapertama di paragraf ané nomer dua. Ento kéweh. Ento gagaén ané ngaénang tiang mecik péléngan. Yéning idadané matakon tekén tiang, aluhan dadi penulis apa bintang film, bintang film ané aluhan. Dadi penulis totonan kéweh pesan.

16


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Anggon ngalih idé, biasané tiang ka natahé, nuduk don kayu tuh, lan penadiné tiang buung nulis, nanging nyampatang don kayu. Liunan tulisan tiangé tusing ja pragat di jumah, termasuk novél tiangé Jamangilak Tak Pernah Menangis. Yéning ragané ka Jakarta, ada Pusat Dokumentasi HB Jassin lan ané kemu sabilang wai rata-rata ada telung diri lan ditu liu ada buku. Tiang kemu ngaba laptop, ditu ada AC, lan mebukak uli jam 8.30 kanti jam 15.30. Ditu tiang ngetik lan mragatang tulisan-tulisan tiangé termasuk novél. Tiang tusing ja penulis ané gancang, nanging ngotot. Ngotot apang pragat, lan bisa kanti nem bulan mara pragat. Tulisan tiangé ané mesib ajak tulisan jurnalistik ada di buku Kata-kata Membasuh Luka, judulné Nurlan Daulay dan Junjungan Jiwanya (Surat Nurlan Daulay kepada Junjungan Jiwanya-red). Ento ngenénin indik pajalan idup tiangé ngajak kurenan tiangé. Yén dot nawang kamp konséntrasi lan kénkén ditu, di satua cuteté totonan ada. Nanging yén jurnalistik dogén tusing melah. Yén tulisan jurnalistik tuah maang informasi dogén, yén sastra lebihan tekén ento lan nyidaang ngaénang bayun tiangé makleteg. Ané nyidaang ngaé bayun tiangé makleteg mara sastra, manut tiang. Lan sastra totonan manut tiang tusing ja harus satua cutet utawi novél, nanging bisa masi karya jurnalistik. Tiang taén maca tulisan jurnalistik indik badai ané ngényagang Haiti. Wartawan internasional Herald Trubune nulis paragraf kapertama melah pesan. Ia nulis: Ibu Kota Haiti hancur, rumah rata dihajar siklon, presiden sendiri tidak tahu di mana dia tidur malam ini. Ento yén manut tiang tuah sastra, yén ané lénan ngorahang ento karya jurnalistik. Tusing kakeneh baan tiang kénkén carané ia maan lengkara buka kéto. Tiang masi maan maca satua mabasa Prancis, judulné Balthasar’s Odyssey. Ento melah, nganggon setting tahun 1666, lan carané masatua melah pesan. Uli ditu tiang maan paplajahan kénkén carané ngaé satua ané melah.

17


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Tiang demen (kagum) ngajak Ernest Hemingway, ngajak The Old Man and The Sea, mirib tiang kanti apal isin satuané. Yéning ané maca terjemahan basa Indonésiané, tiang ngajak ragané maca ané terjemahanga tekén penerjemah luh uli Jogja (Dian Vita Ellyati-red). Terjemahané melah pesan, krana ada lengkara ané demenenin tiang rikala anaké tua totonan ngalawan hiu. Nganggon dayung kanti leleh, lan ia mamunyi: you can destroyed man but cannot defeated than. Ia nerjemahang: kau bisa menghancurkan manusia tetapi kau tak bisa mengalahkannya. Terjemahan ané lénan, pelih nerjemahang. Ané lénan nerjemahang: kau bisa menghancurkan laki-laki. Boya ja laki-laki nanging manusia artiné. Tiang dot anaké ané cara tiang nulis kénkén ja bisané. Krana lénan tekén ngaénang penulisné nyidaang ‘seger’, nyidaang masi ngaénang peradaban iraga ané peteng dadi galang. Tiang ngelah keneh, nyén ja, apaké ia tiwas, panak bendéga ané ilang kanti jani, tiang dot mupulang séwalapatra uli kulawargané ané katiba tekén roras tali tahanan di Pulo Buru. Krana uli ditu tiang nyidaang ngembangan imajinasi tiangé lan tusing ada batesné. Tiang masi dot mupulang séwalapatra ané jani masimpen di Kantor Amnesti Internasional di London, ané misi ucapan terimakasih kulawarga-kulawarga tahanan tekén Amnesti Internasional, ané suba nulungin mesuang tahanan politik di Indonésia. Yéning tuuh tiangé enu lantang, tiang lakar motokopi suraté totonan lan lakar pamérang tiang di muséum bergerak. Tiang makeneh, kruna-kruna di suraté totonan nyidaang nyegerang peradaban. Judul buku pupulan tiangé ané pinih anyar, Kata-kata Membasuh Luka, boya ja judul ané asli uli isin keneh tiangé. Tiang agak nostalgik, simaluné judulné 50 Tahun Kata-kata. Nanging rikala serahang tiang ka Penerbit Buku Kompas, ada éditor ané maca. Ia ngorahang judulné mesib tekén judul ulang tahun Kompas kaping 50 tiban. Kuang tekén dua wai, tiang baanga judul Katakata Membasuh Luka. (Supartika)

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Juni 2019

Potrékan Luh OP Luh OP, kéto kaukin tiang somah tiangé. Adané sujati Luh Oka Purnami krana lekadné sedek purnama. Tiang masi dugasé ngrumrum ia, anak kéweh gati. Tiang mendep-mendep ngalih Balian. Idihin tiang pangégér. Idihin tiang lengis colék. Lénan tekén ané sambat tiang. Masi tiang ngaba jaran Jepang kéwala maan nyilih.Tiang tusing nawang apa krana pangégéré apa krana jaran Jepang ané ngranayang ngenyakin tiang.

19


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

D

ugasé ngantén liu pesan anaké nekain. Tiang nudukang paneka dadiné krana tiang pepes masi nengokin anak magaé. Tiang ngantén tusing liu nelahang. Suud ngantén, man masi tiang malali-

lali. Luh OP demen pesan. Tiang masi demen krana tiang maan mamérang somah tiangé tekén kramané. Luh OP ané dadi rebutan bakatang tiang gigis demen atiné. Ia masi alah sayutin kenehné makurenan ajak tiang. Sabilang Saniscara, ajakina tiang indeng-indeng. Di kénkéné ajakina tiang ka Sanur. Saniscarané ané lakar teka ajakina tiang ka Kuta, Saniscarane buin a wuku ajakina tiang ka Bedugul, Saniscarne buin a wuku ajakina tiang ka Lovina. Kénkén ja tiang cara tamu uli duranagara. Ané tusing dadi bobadin, dompét tiangé. Sayan ngiingang dogén. “Luh tusing dadi rérénang malali?” “Ngujang marérén? Malali ento anggon ngilangang med bes sesai jumah dogén. Yén sing kéto, bisa strés déwéké. Lénan tekén ento, iraga nawang gumin anak.” Ngelah dogén somah tiangé tutur. Mara orahang tiang pipis tiangé sayan nguredang, ia pragat kenyem-kenyem. Buina kéné ia mamunyi. ”Lamun pipisé telah tanah kawitané adep. Lakar ngujang tanah tongosang. Yén suba dadi pipis ingan. Jang di ATM, sabilang kuangan pipis ento anggon. Nah ento tingalin ada pipis tekaanga tekén tanah leluhur Beliné? Jeg adep dogén.” “Badah ené jelema adana. Tanah kawitan adep. Mirib baan meli?” “Diastun tusing, bandingang tekén ngoyong tusing ada gunané.” Sayan kenyut-kenyut sirahé cara anak kena crongcong polo rasané kéto masi kenehé madukan. Yén isinin kenehné ngadep, ento tanah kawitan. Yén tusing, kadung masemaya lakar nuutang sakancan kenehné. Aruh! Tiang paling. Tiang ngiimurang keneh. Alih tiang timpal-timpal tiangé. Makejang mesuang tutur ané tegeh-tegeh. “Yén keneh tuutin lakar tusing suud-suud ngrubéda. Kéto masi somahé, yen isinin sakancan kenehné lakar ngliunang dogén tagiha. Ené mantas ngadep tanah kawitan. Manian bisa cai adepa.”

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

SSB/ Supartika

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

“Apa?” Tiang makesiab. Sing madaya buka kéto timpal tiangé mamunyi tekén tiang. “Dija unduk ada somah padidi ngadep somahné.” “Anak paileh gumi jani. Ané adepa bisa magenepan. Bisa adan cainé adepa. Bisa sakayan cainé adepa. Ada isin keneh cainé adepa.” “Oooooooooooo kéto, kadén mantas tanah dogén adepa. Magenepan dadi adep?” “Ento suba jani.” Tiang dadi tusing pracaya tekén somah tiangé. Sabilang lakar ajakina malali ka tongos ané anyar. Tiang tusing nyak. Inget tekén pabesen timpaltimpal tiangé apanga bisa ngaba keneh. Jani, ia cenidra tekén tiang. Orahanga tiang suba ngelah sesepelan. Orahanga tiang suba magenti keneh. Liu pesan munyin iané sakéwala tiang mendep dogén. Mendep ento mas, kéto taén bakat paca. Bes kanti ping kuda-kuda somah tiangé ngajakin tiang malali, tiang tetep tusing nyak. Ia lantas ngambrés nagih magedi. Depang tiang dogén. Kija ja lakuna. Pamragat buin masi ia mawali ka umah tiangé. Tiang mablekis di keneh. Kadénanga melah demen ngambul. Kadénanga luung dadi jamu (janda muda). “Beli,” ia ngrumrum tiang. “Tiang ngidih tekéning Beli apang isinin pesan.” “Indik apa Luh?” “Tiang suba sayan tua. Muan tiangé sayan nyelemang dogén. Tiang dibi maan ningeh ada operasi plastik. Baang ja tiang marengin ento. Sing sanget liu prabiané. Tusing kanti ngadep tanah kawitan. Mirib pipis Beliné dogén genep. Jani, anak suba paak. Yén ipidan dong kéwehan. Bisa di Singapura utawi di Koréa moperasi plastik. Jani, di Jakarta dogén suba ada. Baang ja tiang. Tiang meled apang tetep ngenah jegég. Tiang meled apang tetep ngenah kenceng.” Tiang makeneh-keneh. Seed pesan rasané somah tiangé mapangidih. Tiang masemaya. Nah lamun tusing kanti ngadep tanah kawitan beli nyak maangin prabia.”

22


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Prajani tiang geluta tekén somah tiangé cara dugasé truna. Sebengné prajani bingah buka bungan cempakané kembang. Silihang tiang pipis ka timpal-timpal tiangé apang genep anggona moperasi plastik. Ia majalan ka Jakarta ajak kantilanné. Tiang sing nyak marengin sedeng melaha dugasé nika ada pajalan ané patut pragatang tiang. Yén jatiné dong apang tusing liunan ia nagih mabelanja, anak ngadek tekén pipis. Asal tawanga misi kantongé pipis, jeg mabo dogén. Ento tuutin bisa masakan cina idup tiangé, puyung hai. Orahin tiang ngalih krab apang mudahan buin abedik. Ia nyak krana suba misi kenehné lakar moperasi plastik. Jeg kenyem-kenyem buka anak kasemaran. Mirib suba tawanga liu ané moperasi plastik nyak nyegégang buin ausap. “Majalan Luh. Melah-melah ngaba awak,” kéto tiang mabesen. “Gumi Jakartané anak magenepan misi.” “Suksma Beli.” Jeg masuksma ia. Alus munyiné. Nekeg di bandara, ia nelpun ngorahang suba lakar majalan. Tiang mantas ngrastitiang apang selamet di jalan. Majalan moperasiné. Somah tiangé jani suba jegég ngenah. Mulih suba uli Jakarta, liu tuturné indik di Jakarta. Ngorahang Jakartané liunan macetné tekén lancarné. Sautin tiang, “Ajak liu, buina pada pelebihin ngelah mobil. Lén buka Jepangé, ia ngaé montor kéwala tusing kanti macet di gumin iané. Tiang jani ané inguh. Bes jegég somah tiangé. Makejang demen ngajum. Mirib kebing-kebing cunguh iané mara sambatanga sayan jegég. Ada nyambatang tusing nyidaang ngigetin. Ada nyambantang cara anak luh uli Koréa. Ada nyambatang buka dedari Jepang. Ada nyambang dedari Tilotama neka ka gumine. Hapénné seleg genti mamunyi. Apa kadén ané orahanga? Sagét sayan liu ia ngelah timpal. Buina liunan anak muani-muani. Nyén lantas sing sangsaya. Nyanan somah tiangé ngéndah ngaba keneh.

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Jani, sayan liu anaké demen tekén somah tiangé, ada nagih nadiang ketua. Ada nagih malajah apang dadi jegég buka ia. Makejang ngon tekén somah tiangé. Tiang suba tusing bisa nyambat apa. “Beli ené suba luungné dadi anak luh jegég. Jani, sabilang ané munyiang tiang makejang ngugu. Kanginé sambatang tiang kauh, masi guguna. Ento luungné dadi anak jegég. Tiang terkenal jani, Beli. Beli nyandang suba nyalonang awak di pilegé.” “Aduh Luh eda ja kéto-kéto rambanga. Ané tagih beli apang tetep inget ngaba keneh dogén suba beli lega.” “Tiang tetep satia tekén Beli apabuin suba maangin tiang prabia moperasi plastik. Eda Beli sumanangsaya tekén tiang.” Tiang tusing sanget ngelegekang munyiné. Isin gumi adané bisa mabading kenehé. Apabuin jani liu pesan panekan gegodané. Ngéndah pélag anaké nulis di pisbuk somah tiangé. Ada ané nyanjiang meliang umah, yén ia nyak mapalasan ajak tiang. Ada lakar meliang mobil alpad lakar sesai malali-lali dogén, yén ia nyak.” “Takonin tiang somah tiangé. Ngujang magenepan anaké nulis tusing beneh?” “Eda ento sanget runguanga Beli. Munyi di sosméd anak mula méndahan. Yén ento resepang tusing lakar maan apa.” Somah tiangé nuturin tiang. Bes kaliwat liu timpal-timpalné nyautin potrékan somah tiangé buin makejang ngajum antes pesan tiang sangsaya. Mula ya saja somah tiangé jani jegég ngolet. Buin tiang nyekenang kenehné. “Ngujang dadi ngaé setatus Luh OP. Tusing buka ané suba-suba?” Ia makenyem. Beli, apang sayan liu anak nawang, gaé ané tawah-tawah. “Yén tulis Luh Oka Purnami sinah suba biasa. Indayang bandingang. Dugasé pidan tusing ada anak ngajum tiang. Ené jani makejang nyambatang tiang jegég. Tusing demen kénkén Beli ngalah somah jegég buina ajak liu ané

24


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

nyambatang melah? Suksma Beli suba maang tiang moperasi plastik. Pangrabdané melah pesan,” sambilanga ngelut tiang. Kituk-kituk tiang. Tiang jani nyangkutin somah palsu. Ané jejehin tiang kenehné masi tusing sujati. Awakné ajak tiang, kenehné ajak anak lén. Duh sayan ngéwehang dogén makeneh malah tuutang kenehné. Jani, idéwék repot baana. Ia ngelén-ngelén mara kaukin tiang lakar orahin mabanten. Limanné pragat ngudik hapé misi kedek ngakak krana ada nyambatang buka bintang pilem. Ping kuda-kuda kaukin, tetep mendep. Jeg jemak tiang hapé-né. Pantigang tiang. “Ulian potrékan dadi uyut! Ené rasain!” Ia nelik. Tiang masi nelik. (*)

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

25


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Juni 2019

I Pekél Trunané aukud ené, ooh, pekél san. Tiang nawang ia ngelah mogé, montor gedé, mawarna selem. Ia ngadanin mogénné Mr Crow. Kénkén kadén undukné adanina kéto. Gerungan mesin Mr. Crowné nguusang koping. Pisagané makejang pada nawang yéning Mr Crow liwat. Tiang gedeg yéning Mr Crow teka nyelepin pakarangan umah tiangé ané asri katumbuhin bunga anéka warna.

26


Suara Saking Bali

T

Édisi XXXII | Juni 2019

iang gedeg duaning kaasrian tetamanan tiangé kaaworin munyin montor ngempengang koping. Kukuré ané biasa macanda di natah tiangé, sambeh pakabarbur. Sayan gedeg basang tiangé ningalin I

Yellow, cicing gading tiangé, nyagjagin trunané ené, ngotés-ngotésang ikuhné sig batisné. Rasanné raket pesan pasawitrannyané. Tekéning tiang, I Yellow tusing taén matolihan, da ja lakar maekin. Ngaap ulun atin tiangé, ngudiang cicing tiangé jag raket pesan ajaka I taruna pekél ené. Awas, nyanan cai tusing lakar baang icang ngamah, kéto jeritan keneh tiangé brangti. “Yellow, Yellow,” I Pekél makaukan uli kamarné. Tembang raosné cara ngaukin anak bajang jegég. Ngijik I Yellow nyelepin kamarné. Angop san cicing gadingé ené ngamah pulung bakso gagapan I Pekélé. Bangsat. Keneh tiangé lakar ngenta I Yellow kéwala I Pekél, truna ané kost jumah tiangé ené, ngalem cicing tiangé. Sok rungu, pang kadéna tiang demen nepukin saparisolahnyané nyayangang ubuh-ubuhan tiangé. Iiihh, sayan-sayan gedeg basangé, seneb. Pangawitné, tiang mula tusing nawang yéning ia kost jumah tiangé. Dugasé tiang mulih petang dina ané suba liwat, kamar di samping kamar tiangé ané ipidan tusing ada nyarénin jani sagét suba ada anak nyéwa. Ané nyéwa, trunané ené. Tolih uli goba, pekél san rasanné, ciing san semunné, angkuh san semitanné, nakeh saparisolahné buina mrekak. Ganteng? Aa, ganteng, kéwala gigis. Dugas belin tiangé ngaukin adannyané Mr. Crow, kadén tiang mula seken adan iané kéto. Pamuput tiang nawang, mogén iané ané maadan Mr Crow. Lantas, nyén adan trunané ené, bani sumpah, tiang sing nawang. Tiang marasa sing perlu nawang. Apa gunanné nawang adan truna écé, apaké Ossama, Obama, Onasis, Ongolongol, tendas bedag, tiang sing nyangetang. Ngudiang nyangetang truna pekél, ciing, angkuh, nakeh, seming, cara kuangan gizi, mirib sing taén nawang dedaharan jaen. Panganggoné setata dekil, jalér jean maentud bréngbéng, sing taén masuah. Uuh, ugalugalan. Agem dogén

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

negakin mogé pang kadéna élit. Cutet, tiang setata brangti baannyané. Keneh tiangé mulih, lakar masesanjan malilacita nelahang prainé. Yén sing kéto, lakar masaré lemah-peteng. Kéwala, sabilang semengan, tiang setata kakocok bangun baan kuusan gerungan Mr. Crow ané ngempengang koping. Ulihan gedegé kaliwat, galeng gulingé anggon tiang nekepin kopingé. Kéwala, kuusan gerengan mogénné nyelupsup métélin galengé, tur, rasa-rasa dingeh tiang gerengan mogéné ngaba pabesen: ‘Om Swastyastu, suba tawang tiang Gék suba ngendusin’. Oooh, truna jail, nakal, ugal-ugalan. Madak apang nabrak punyan celagi di sisin jalané, madak apang macemplung ka jlingjingané di bengangé, madak tomplok truck ......’ Wraspati, disubané suud ngaturang canang Kajeng Kliwon, nuju nyaluk sanja. Zelly Zén, noni China, sawitra raket tiangé, kaatehang baan gélanné, teka ka umah tiangé ngajakin milu ka umah Siang May, masi noni China kekanténan tiangé dugasé SMA. Ia maulang tahun. Belin tiangé Gedé Wira tondén mulih uli kuliah malam. Nyén orahin tiang ngatehang? Nyén idihin tiang tulung? Tingalin tiang Mr. Crow, mogéné, suba parkir di garasi majéjér ajak motor bébék tiangé. Nyén ajak tiang luas? Padidi? Soléh rasanné. Jumah tiangé suung, ada tuah Mr. Crow. Nah lakar angsehang ngidih tulung apang nyak atehanga. Béh, ngidih tulung? Houi, masa nyén anak bajang masuaka ngidih tulung sig anak truna? Sapatutné ia nawang ia perluang tiang. Patutné trunané ené, ané kost di umah tiangé, nawang tekéning pakéweh tiangé. Benehné ia nanjaang déwék mapitulung. Yén sing kéto, idiih, pang kadéna bajang kembang bintang, bajang pangéténgan, nunas ica masuaka. Sing, tusing. Pamuput, disubané galahé ngancan nangsek, disubané tiang saja-sajaan nemuang pakéweh, angsehang tiang matindakan maekin kamarné. Getok tiang jelananné, madulran ulunatiné nrugtag. Disubané ia mukahin jelanan, ia idihin tiang tulung, ngatehang ka umah timpalé ané sedekan maulang tahun. “Tuah ngatehang dogén?” I Pekél matakon.

28


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

SSB/ Manik Sudra

Liaakk. Patakonné ngapelekang, rasanné nagih lebihan tekéning dadi tukang ateh. Ceeng tiang paningalanné, ia ngwales nyeeng. Rikala mekejang suba pada sayaga, I Pekél nyemak motor bébék tiangé. Ia ngorahang mogénné sedekan nyakitang basang, gelem. ‘Bogbog’, kéto jeritan keneh tiangé. ‘Nganggo motor bébék, keneh cainé pasti apang maan negak makosod ajak icang. Pekél. Cocok adan cainé I Pekél, kél, kél. . .’ Lantas, tiang ajak mekejang nilarin umah. Lantas bareng malilacita di umahné Siang May. Angob tiang tekéning kamelahan parikrama ulang tahuné. Payas tamiuné maéndahan, lampuné maéndahan, panamiuné magenepan. Ngon tiang ningalin Siang May madansa ajak gélanné. Lulut san. Lantas tiang,

29


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

tiang mamucu di bucu, marasa suung di raméné, padidi, kakrudungin sinaran lampu ngremeng mawarna tangi, mapangenan. ‘Di benengan kénéné, marasa tekén déwéké tiwas, tusing ngelah gantétan ajak madansa, pocol jegégé tusing ngelah gélan. Yén pradé déwéké ngajak gélan, ganteng, dueg madansa, oohh, amat demen atiné. Yiihh, iraga kan ngajak anak truna, lumayan ganteng, kéwala pasti sing bisa dansa. Paling-paling kadueganné ngibingin jogéd jaruh, sambilanga mamunyah.... Bah, ngudiang ngrambang Mr. Crow, jlema pekél, ciing, angkuh, nakeh, sok. Truna panglentiran, magedi semengan teka sandikala, yén kija palakuanné, paling-paling ngoding pang kadéna ngabéhin, sing kuangan apa’. Tiang makesiab duaning Siang May ajak gélanné sagét suba majujuk di samping tiangé, nekedang pabesen ada anak muani ngajakin dansa. Siang May masi ngidih tekéning tiang apang tiang ngisinin pabesen anaké muani ento. ‘Okey’, gangsar pasaut tiangé, cara panes banteng kasriokin kribisan ujan, kabatek baan ngedoté kaliwat. Duh, anaké muani ento suba majujuk di samping tiangé. Iiihhh, Mr. Crow. Das tiang nyerit baan dulegé kaliwat. Énggalang tiang nekep bibihé, apang sing pesu munyiné ngacuh. Né, tukang catuté ené ngajakin dansa? Pongah juari. Saja, tumbén panganggonné rapi, kéwala amung anggona nekepin pekélné. Tiang mamendol di korsiné. Nanging marasa di keneh, tusing luung mamengkung tuara ngisinin pangidih timpal apabuin timpalé sedekan maulang tahun. Lantas ulihan maksaang keneh, tiang bangun uli pategakan. Tiang nawang, nawang san, I Pekél nlektekang tiang. Rasanné paningalanné nagih nguluh ukudan tiangé. “Ampura, tiang ngelut bangkiang,” dingeh tiang raos I Pekélé makekisi di samping koping tiangé. ‘Awas, yén cai bengal...’ Limannyané ngelut bangkiang tiangé. Sing madaya, ia dueg madansa. Tindakan tiangé adung nuutin tindakan dansannyané. Pesta ulang tahuné pragat, petengé sayan nglikub, sayan dedet. Nanging sigug-ngaguné, gedegé, ané mapunya di kenehé tekéning trunané ené, ngawit

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

katéjanin galang, ngedapang Iega. Ané ngeranayang, Mr. Crow, aa, I Pekél ené, buka raosné Siang May, koné mahasiswa tugas belajar, timpal kuliah gélannyané di Pasca Sarjana Kajian Budaya. Ia dosén Fakultas Seni Rupa. Dugasé mara tawang, prajani ees bayuné. Bes tegeh baan ngajiang déwéké, payu nandang sakit tan gigisan rikala ulung. Disubané tawang ia dosen, kuliah Pasca Sarjana, prajani Mr. Crow, di matan tiangé, masalin rupa dadi alep, sropén, bagus cara Shah Rukh Khan tingalin tiang, tur saparisolahnyané nudut keneh. “Ampura, tiang ngelut bangkiang,” raos tiangé disubané tiang negak magandéng di montor bébék tiangé. Aget mogénné gelem nyakitang basang. Aget montor bébéké anggona ngandéng tiang, maan galah ngelut bangkiang, maan galah makosod. Sasukat ento sing taén tingalin tiang trunané ené pekél, ciing, angkuh, nakeh, sok. Jani, gerungan Mr. Crow, sang mogé, alep banban ngetisin koping dingeh tiang. Pepes gati tiang negak di ambén umahé tuah ngantosang sapetekan Mr. Crow, I Mogé, pamekas ngantosang mekelnyané, trunané aukud ené, aa, I Pekél, gélan tiangé. (*)

Bhadrika Ashram 10 Novémber 2008

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Da Nakonang Adan Tiangé

Agung Wiyat S. Ardhi embas ring Puri Anyar Keramas Gianyar, 3 Fébruari 1946. Dané namatang sarjana muda ASTI lan sarjana Agama Hindu lan naanin dados guru ring PR Saraswati Gianyar. Dané ngamolihang hadiah sastra Rancagé warsa 2001 antuk cakepan sané mamurda Gending Girang Sisi Pakerisan lan antuk jasa ring widang sastra Bali modéren warsa 2010. Ring warsa 2015 dané polih penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali antuk cakepan sandiwara mabasa Bali sané mamurda Bogolan.

31


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Juni 2019

Matelisi Apang bisa malajahang déwék makrama, yadiastun nu cerik malajah malu masekaa. Uli sekaané ento malajah sagilik-saguluk. Nyugjagang itungan kanti nepukin ané madan pamatut ajak liu. Kénkén asané negak béténan kénkén asané yén pajanga ba duuran tekén sekaané. Apang tusing di kelihé buin pidan dadi jalema pengkung. Ngadokang pamatut padidi. Pabesené i bapa ipuan lemeng nu sanget baan tiang ngenehang. Ané makrana kéto uliané tiang tusing resep. Mara akit-akitang tiang ajak paplajahané di sekolah, uli kelas satu kanti kelas empat SD cara jani, nu masi tiang tusing resep.

32


Suara Saking Bali

T

Édisi XXXII | Juni 2019

ekedin tiang timpal tiangé ané ajak tiang negak unduk apa ané orahanga tekén i bapa. Tiang nekedin tepengan mara suud maan pelajahan olah raga, dadiné satondén pingenané ngaso.

Timpal tiangé ané ajak negak totonan umahné di padimelan. Mara tiang

ngorahang kéto ia ngorahang suba biasa ngaé sekaa di jumahné ajak timpaltimpal ané satinut. Sekaané ento, koné, madan sekaa telisian. Ané milu masekaa kaadanin milu matelisi. Gunané sekaa telisian, payu saling kedengang di katujuné ada ngelah gaé. Yén tetepné sekaa telisian timpal tiangé magaé nyabran raina Redité. Apang tusing nyuang galah malajah. Kéto timpal tiangé nelatarang. Umpamané kéné, Rediténé jani sekaa tlisiané magaé sig umah tiangé. Magaé nebeg umpaminé. Buin pitung dinané magaé sig umah timpal sekaané ané lénan. Kéto terus giliran kanti tepud ka umah timpal sekaané ané pinih durina maan giliran ngedengang. Kéto timpal tiangé buin ngimbuhin apa ané telataranga. Sabilang magaé, dija ja. Ngaba bekel padidi-padidi. Agenepan cukuané magaé. Ané ngedengang tusing perlu mengaang apa-apa. Ané pengaanga tuah abesik: gaé. Makelonné magaé apang patuh. Yén uli mara ngawitin magaé uli jam kutus nganteg jam telu. Kija ja kakedengang amunto makelonné magaé. Luungné, yén ada gaé mapipis. Contoné, cara umah tiangé joh uli jalan gedéné. Ada lantas kramané ané nekaang bahan bangunan luiré bias miwah batako, ané mirib i déwék nyidaang aba. Paluasanga lantas aji pipis, nyén nyidaang ngabaang ka umahné maan ongkos. Ditu sekaa telisiané dadi tedunang. Ngajang bahan amun ané suba pada-pada cumpuin. Ané maang gaé bani maang ongkos amunto, ané nyemak gaé bani nyemak aji ongkos amunto. Yén sekaa telisian nyemak, ongkosné mapunduhang. Tur, tusing dadi dum prajani. Pinih paeka nem bulan nuptupang mara dadi dum. Dum sing dadi telahang. Apang nu ngelah simpenan.

33


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

SSB/ Manik Sudra

34


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Buin ia nglanturang: apang sing ampah i déwék cerik ngamel pipis sekaa telisian, turmaning apang sing mapairian. Pikolihé ané marupa pipis dadi kinsanang sig ané percayain. Bapané nyén kal percayain ngamel apang tusing ilang, ento apang makejang masi ngraremin. Pinih luunga gaénang rékening jang di LPD. Yadiastun abedik, apang pada-pada élah. Dugas suud liburan kenaikan kelasé ené, sekaa telisian tiangé maan duman pada masatak séket tali rupiah. Masekaa ajak lalima ngelah tuptupan gaé ayuta limang atus tali rupiah ané atiban. Masisaang bin satak séket tali di LPD. Pété tondén maan gaé buin, utawi bubar sekaa telisiané ené, maan nu duman pada séket tali rupiah. Sayan-sayan demen tiang ningehang apa ané tuturanga tekén timpal tiangé. Mara kelas empat SD suba nyidaang ngaé sekaa, muruk makrama cara ané orahina tekén i bapa. Buina yén saged magaé, bisa nekaang pipis anggo meli perabotan masekolah. Inih demen kenehé. Kéto keneh tiangé makrimikan. Nanging, matelisi paturu cerik-cerik apang kacumpuin tekén reramané. Yén sing kacumpuin tusing ada bani ngajak. Bisa-bisa suud ngedengang sekaa ka umahné lantas suud milu masekaa. Ento adané ngusak-usak dunungan. Kéweh pesan lakar dadiné. Lénan tekén uyut paturu cerik-cerik, bisa kayang reramané mauyutan wiréh suba ngenah sénglad pajalané. Satondéné macelep ka kelas wiréh bél cihna masuk kelas suba mamunyi, timpal tiangé buin nyekenang. Maan tutur amunto tiang marasa galang. Cara nepukin apa ané alih. Kanti teked jumah keneh tiangé égar. Égar wiréh kal ngidih tekén i bapa apang baanga tiang milu matelisi. (*)

I Wayan Paing embas ring Désa Pakraman Gulinten, Désa Bunutan, Abang, Karangasem pinanggal 6 April 1983. Cakepan sané sampun kamedalang mamurda COR (2009) lan Gancaran Mersun (2012). Kakawianipuné naanin kawedar ring Bali Post (Bali Orti), Majalah Buratwangi, lan Jurnal Kawi.

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Satua Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

I Kerug

A

da katuturan satua, anak muani madan I Kerug. Gegaéné I Kerug sawai-wai tuah matajen utawi majudi dogén. Sujatiné ia anak ngelah, tegal lan carikné linggah. Sakéwala I Kerug lengit

magarapan, makejang tegal lan carikné patanduanga. Adénan ia matajén sambil ngantiang duman hasil uli patandu utawi panyakapné. Di tajén mapi ia menang mapi ia kalah, tusing ia sanget ngarunguang. Ané penting malali ka tajéné ngaduang siap, nyak menang nyak kalah, jeg idup anggo maliang-liang, nguda kéweh-kéweh makeneh. Né jani dinané suba sanja, I Kerug mara mulih uli matajén. Pipisé suba telah tur siapné dadi cundang. Negak bengong I Kerug makeneh dija jani ngalih pipis angon mani metajén. Apang bakat dogén kalahané. Sagét kéto I Kerug ngelah nyet lakar ngadep tegalné. Tegal linggah sinah maal payu, pipisné lakar aduang di tajéné, yén menang lakar buin beliang tegal. Buin maniané I Kerug kema mai singgah di pisagané nanjanang tegalné. Kéweh

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

masih I Kerug ngalih pembeli. Masan gerit langah ada ngelah pipis lénan tekén anak sugih buka kelihan désa. Ada pitung lemeng I Kerug matanja mara payu tegalné, belina tekén kelihan désa aji dasa yuta. Kendel I Kerug ngaba pipis liu. Ané duang yuta lakar angon gelar matajen, ané duang yuta angon madaar sewai-wai sisané ané buin nem yuta lakar kasimpen angon meli tegal. Kéto kenehné I Kerug mapitungan padidiana. Kacerita di tajéné suba ramé pisan. I Kerug suba ditu bareng magasal, macok, manemin ngajak botohé ané lénan. Ramé pisan tajéné, I Kerug tusing inget mulih. Yén seduk ia meli nasi bé guling di warung, roko Samsu abungkus, tur bir abotol. Jeg liang pisan I Kerug atiné, basangné wareg tur kenehné seneng. Suba sanja tajéné mara suud, I Kerug liu kalah sakéwala ento tusing kenehanga sawiréh enu liu ngelah pipis. Sagét tingalina ada anak maceki. I Kerug lantas milu maceki kanti makelemah. Buin maniné buin ada tajén I Kerug milu ngocék. Aduh...Déwa ratu! I Kerug tusing inget mulih. Yén seduk ia meli nasi, yén kiap ia nginep di umah bandar cekiané. Tusing kerasa pitung dina I Kerug nongosin palalian, pipisné dasa yuta suba telah. Lemet nguntul pajalané I Kerug mulih, basangné seduk bayuné kenyel. Nangked jumah dapetanga umahné maong tusing maan masampatang. Tuara ada nasi tuara ada yéh inem. Ngangseg bengong I Kerug ngebah di ampik umahné. Gedeg ia nemahin awakné padidi. Kadén bakat kakalahané, jeg ngaluinang kalah. Paling melah cariké lakar adep. Ento lakar anggon gelar matajén buin mani. Tusing makeneh pindo, I Kerug bintit nuju ka umah kelian désané. Ditu ia maan ngadep carikné aji duang dasa yuta. Pipisné lantas aduanga matajén. Kalah di tajén, aduanga di cekiané. Kalah di maceki, aduanga di cap biki. Suud cap biki, blok kiu, bola adil, mongmongan, ceblokan. SAPLAR!! Pipisné I Kerug telah! Duang dasa lemeng l Kerug maplalian dogén tusing inget mulih. Jani pipisné suba telah, basang seduk tur awak lemet ulihan lebihan magadang.

37


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

SSB/ Manik Sudra

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Bengong I Kerug di téras umahné. Nyelselin déwékné lacur. Tegal carik, makejang maadep, pipis telah, basang seduk. Dibenengané kéné ia tusing ada ngrunguang, benengan ia liu ngelah pipis jeg makejang anaké ngaukin BOSS. Liu pesan temahan ané pesu uli bibihné I Kerug. Sedek bengong sagét teka anak muani pisagané I Kerug. Tatujoné lakar nagih utang tekén I Kerug. Suba makelo ngelah utang dini ditu tekén pisagané, sakéwala engsap baana mayah ulihan ngenehang tajén dogén. Pisagané I Kerug gedeg basangné awinan I Kerug tusing nyidaang mayah. I Kerug lantas baanga témpo abulan, yéning tusing ngidaang mayah, umahné lakar juanga. Suba magedi pisagane, I Kerug lantas nyebak nyelselin dewek. Apa ane kaselselin makejang suba liwat, makejang suba telah. Kema mai jani I Kerug maburuh apang ada anggone ngalunasin utangne. Suud ia dadi bos, jani ia dadi buruh. Keto suba dadi jelcma bcs ngulurin indria, tusing makeneh buin mani puan payu lacure tepukin. Yening ngelah arta brana diastun ja abedik melahang ngisang, nyen nawang mani puan nganggonang, dadi elah ngitungang.

Catetan: Kaketus saking cakepan Kumpulan Satua Bali ke: 3 sane kasusun antuk I Putu Sanjaya

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Prosa Liris

Suara Saking Bali| Juni 2019

Gitanjali /17/ Wantah tresna asihé sané ajap-ajap titiang, pungkuran mangda dangan antuk titiang ngaturang sikian ring Ida. Punika sampun sané ngawinang titiang sép, tur sané ngawinang titiang kesisipan.

Ipun rauh makta niti miwah uger-uger jagi ngimpus sikian titiangé, sekéwanten setata kelidin titiang, duaning wantah tresna asihé sané ajap-ajap titiang, pungkuran mangda dangan antuk titiang ngaturang sikian ring Ida.

Ipun berangti ring titiang tur maosang titiang lalah ménah. Nénten sumenia titiang, ipun patut.

Karya agungé sampun puput, tur ayah-ayahané sané bincuh sampun nyarik. Ipun sané maosang titiang lalah ménah, sampun mekaon malih makta berangtin ipuné. Wantah tresna asihé sané ajap-ajap titiang, pungkuran mangda dangan antuk titiang ngaturang sikian ring Ida.

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

/18/ Gulemé metimpi-timpi,

jagaté peteng dingdeng antuka. Inggih, Ratu

Sesuhunan titiangé, dados saru-sarun I Ratu mepasah titiang melekeneng pedéwékan ngantosang ring jaba?

Rainané, bincuh titiang ngambil karya sareng pedekan I Ratuné ring jaba, sekéwanten duk sampun wengi tur suung sekadi sané mangkin, sané acepang titiang wantah ngiring I Ratu.

Pét nénten kayun I Ratu nyantenang warnan I Ratuné, pét nénten kayun I Ratu nedunin titiang, nénten uning sampun titiang, asapunapi antuk titiang nagingin wenginé sané kesabehan sekadi sané mangkin.

Melekeneng peleng titiang ucem ambarané, mesengilngilan manah titiangé nutug sayongé sané nénten mejadengan mekesir.

/19/ Pét nénten kayun I Ratu ngenika, jagi dagingin titiang manah titiangé antuk sipeng I Ratuné, raris tampa suun titiang. Nénten jagi meselselan titiang tur jagi antosang titiang, sekadi wenginé sané kuwahin bintang, utun meseeban tur nguntul.

Semengé janten jagi rauh, wenginé jagi telas antuka, pengenikan I Ratuné jagi runtuh gemulak ring embahan kencanané tur ngebekin ambara.

Pengenikan I Ratuné raris jagi nambung sekadi sarin kidungé sané kepit saking sebun paksin titiangé, sarin kidung I Ratuné jagi kebah sekadi sekaré sané mentik ring lebah miwah wanan titiangé meka saih.

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

/20/ Duk tunjungé kembang, nénten uningin titiang, duaning manah titiangé ngelaku-laku. Penarak titiangé sampun puyung, sekaré punika kantun durung panggihin titiang.

Ring asapunapiné wantah sedihé sané panggihin titiang, kepupungan titiang ngendusin, raris keni adek titiang miik alubé sané durung naan uningin titiang, kepeh-kepeh ring sayongé sané ngesir saking kelod.

Miik alubé sané kepeh-kepeh adek titiang punika, ngawinang sakit manah titiangé antuk iseng manah titiangé, raris kemanah antuk titiang, puniki sampun kecag-kecagan angsengan masan panesé.

Duk punikané nénten uning titiang, ipun tampek pisan ring titiang, ipun wantah sikian titiangé, miik alubé sané mebungkulan puniki, sampun kembang ring manah titiangé. (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

42


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Supartika

Puisi-puisi I Ketut Sandiyasa 43


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Mabalih Bali Nguni lan Jani Mabalih Bali Nguni Mabalih wali Mabalih api yéh angin tanah bayu makanti Suaran Ang, Ung, Mang memesik ngumambang Nyujuh katon langit matan ai Mabalih anak malalung Malalung di malun yéh, api lan anginé

Mabalih Bali nguni Ada damuh ening di muncuk-muncuk ambengan Ada paliat ening di muan-muan anaké Bali Ada lawat-lawat bulan Lawat-lawat matan ai Mabalih anak magelut tekén yéh api lan angin Magelut tekén gunung langit lan pasih

Mabalih Bali Jani Nuké yéh, api lan anginé mabesikan ? Nuké suaran Ang, Ung, Mang dadi besik ngumambang ? Nuké anak Bali melalung di yéh, api lan anginé ?

Mabalih Bali Jani Dija ngalih anak paliat ening ? Dija ngalih damuh-damun ening di muncuk ambengan ? Matan ai sasi tuah aksi tanpa sidi Mabalih Bali Jani Mebalih Bali Kilangan Bali

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Tiang nu idup suba kilangan Bali Depang tiang tusing mati dini Depang buwin pidan tiang tusing lekad dini Tusing ningeh munyin gong Tusing ningeh suaran Ang, Ung, Mang ngumambang Tusing katemu api, yéh lan anginé mabesikan Tusing melalung magelut tekén pasih gunung..

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Suaran Tanah Bali Suryak tanah mangmung karang suung puyung Sunari sunari marérod tuara sida Déling déling kencana kadaut Lelakut lelakut tanpa aji Kliab langité macumbu tuara sida

I déwa Lelana lenana momo angalap sari Laliké I Déwa…. Tanah langité dini… Laliké I Déwa tekén yéh tanah di awaké Apa wali tuah papayasan Dija bulan méméné tuara sida mapapas ayu Dija surya tanpa dusta….. Dija ki danu ki segara nyaman mémé Ngudiang lalungin mémé…… Ngudiang adep mémé…….

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Mancing Buduh nanging inget inget nanging buduh tan angen ring panak kurena nanging angen ring bé ciplak-ciplak diastun matan ainé ngapak dinginé makpak ageté tondén pasti lacuré sampun pasti ané alih tuah legan hati diastun liu ané pedih hati

Lila Maya Lali lipia ring lila maya Lila manados lali Malabuh ring bhuana sangkaning rna Ngraksa sakancan indria Suksman Sang Hyang atma lina Raga lan jiwa tanpa satma Maideran tanpa putus nitya Suksman Sang Hyang Siwa tanpa cihna Malih mantuk ring rana Ngetut rna. Ngawi rna Sampunke eling, ring lila lali maya pada punika?

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Kilangan Widi Ngelut surya Kilangan téja Ngelut candra Kilangan smara Napak pertiwi Kilangan gumi Ngumambang kidung Suara laksana tuara adung. Ngelarang yoga Kala kuasa… doh doh sawat Merawat rawat ngurat lawat Widhi Widhi di hati tuara keni kaaksi Iriki di gumi matah tiang sampun kilangan Widhi

I Ketut Sandiyasa embas ring Désa Ngis, Kecamatan Manggis, Karangasem, pinanggal 29 Méi 1983. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari). Polih Hadiah Sastera Rancage 2019

48


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Supartika

Puisi-puisi I Gdé Nyana Kesuma 49


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Suluh Urip Idup di jamané jani Jaman sané katah kebaos Jaman kaliuga Ané selem bisa dadi putih Ané putih bisa dadi selem Makasami campuh Tengah kalawan sisi Tusing ada misi Tusing karuan beneh Tusing karuan pelih Ané joh ngenahné luung Ané di muncuk cunguhé Tusing mabo Liunan cara taluh semuuk Tusing taen masuluh Ngapung Matempung Puyung Ulah-ulah ngenahné luung Pamuputné payu payu ulung

Yéhtengah, 2019

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Bantang Pejalan idupé Yén sing kangin kauh Yén sing kaja kelod Kengkén ja cara rodan pedatiné Buin diuur buin di beténan

Mekeber melingser Meguyang mangumbara Nah né ja mula pejalan idupé Jani nyen ngorang Idupé aluh

Aluh cara madingan telapakan limané Tusing Tusing ja care ento patuté Ané jani len bakat rasang Sebet kalawan bagia

Tusing pesan dadi palasang Magenti ia teka Pajalan mula pajalan Tis kalawan panes Utama lawan nista

Yehtengah, 2019 I Gdé Nyana Kesuma Banjar Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar

51


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Manik Sudra

Puisi-Puisi Ketut Ayu Mertha Sari 52


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Ajeg Bali Ngiring iraga mawali Nganutin pula-pali Urip iraga ring Bali Éling setata ring Widhi Ngajegang adat Baliné Élingang sampunang lali Satunggil rahina ngrastiti Duaning urip iraga ring Bali Nénten surud-surud ngaturang wali Setata mabasa Bali Magending Bali Mangda nénten punah Setata ngajegang Bali

53


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Luh Sekar Galang kangin ngedatang mata ri kala endang Sang Surya nyinarin sisin jagat setata muan adi ané marawat munganin keneh beli keneh ibuk dadi lega

Luh Sekar Sakadi sekar nedeng mekar kembang nyangsang ring tanah sida lédang pakayunan nyaksiang kembang, i sekar mayang

Luh Sekar Miik ngalub ambuné setata sida manganyudang yén beli ngelahang i luh jalan cakupang sekar lan kumbang sida masikian ri wekasan

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Seraya Nala Asri Semeng rauh endag surya Kasarengin paksi masuara Ngametuang rasa bagia Seraya.... Bukité pinaka saksi Panes gumi dumun wyakti Nanging mangkin luih asri Saking suécan Sang Hyang Widhi Antuk éling titiang bhakti Saking hati ning sujati Seraya.... Rasa bangga manah suksma Dumun lara kirang toya Mangkin rauh pasuéca Gemah ripah pala wija Akeh mina ring segara Anggén pangupajiwa Ngruruh sakaya sané sukla

55


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Masa Kartika Peteng nuju galang bulan Mangyunyunin RĂŠh panedeng kartika masa Mawar ganda sarumrum Kadi laju mangungsi bo Manglawanin Ring sisin jurang mamadapa Manglaluang manyujur Magliga manyujur sungsung Guyu kenying guyu I gadung kasturi kauk kauk Nagih jagjagin Mangurenga luung marempiah

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Surya Suara Suara wina surga ngendag Ngentenin Suara mahawakya Pranawa, nada nada mahajati Windu ardhacandra paripurna Wyakti galang ngalintang Sundaran guna wicaksana Suara swatantra tan pantara Sunia suniantara bhuma Endag surya luir atetangi Suara bajra genta Gurnitantara Tabuh sama lawan Purwaning prekempan jagat

Ketut Ayu Mertha Sari DosĂŠn ring Program Studi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

57


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Supartika

Puisi-Puisi Ni Kadék Ayu Paramanandani

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Buka Cempaka Buka i bungan cempaka ambunyané miik ngalub ngédanin ati ‘ten ngitung kantun pusuh sampun kembang ngrétés ngungsi gumi ambuné ngebekin gumi joh tan pabates sapunika yén indargamayang sapunika yén umpamiang anak luh sané luih anak luh sané matingkah setata rahayu ngulgul manah ngisengin kayun Wastannyane, setata kaélingang diastun raga sampun luluh mesikian sareng ibu pertiwi.

59


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

“I” Ri kala tengai, kanten asiki Ri kala wengi, kanten asiki Sakéwanten... Ring suara i paksi clepuk, nénten prasida kapiarsa Ring tengahing wana nénten taler prasida kapangguh... Napi malih ring tengahing segara... Uduh Déwa! Mimih Ratu! Napi ké titiang? Sira ké titiang? Dong..., tegarang tulungin! Saurin pitakén titiang! Inggih... Nénten ja tios titiang wantah aksara sané masuara "i".

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Tatun Tresna Yén tolih... ‘nak tuah damuh keneh Yén sesedang... ‘sing maaji ‘kéwala buka anaké ané ngawakin Buka anaké ané ngelahang bibit tresnané Yadiastun tuah damuh Yadiastun tuah amuncuk kuku tresnané Yén katampokang... Yén kalempasin... Mirib sanget tatunné Pedih tur sedih kingking Yén ‘sing bisa ngaba kenehé Tatun tresna... Bisa masih ngemasin baya pati.

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Boya Guyu-Guyu Kadén dadi tuah di bibih? Kadén nyidayang tuah di keneh? Yén sing anut tekén laksana Yén singsal teken agama Tondén madan nerapang Tri Kaya Parisudha

Kadén dadi tolih dogén? Suba madan inget teken rerama Kaden dadi munyi dogen suba madan bhakti Buka layahé tan patulang Nak sajan aluh élah baan ngilukang

Kéwala né jani... Nak sing main-main Parilaksana..., bebaosan..., apa buin pikayunan... Apang anut adung pajalané Krana gumi Baliné jani... Boya ja guyu-guyu.

Ni Kadék Ayu Paramanandani Dosén ring Program Studi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

62


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Supartika

Puisi-Puisi Ni Wayan Apriani

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Buah Basang Sia bulan mangantosang Buah tresnané sayang Tuun ka guminé manadi wang

Legané tan sinipi Kala raréné embas tengahing wengi Nyerit... Macengér... Waluya ngatagin reramanipuné “Bapa, tiang suba teka mai”

Nyagjag reramané gegésonan Raréné ané kaaptiang Pinaka buah basang Mogi sida manados wang Sadhu budi sakayang-kayang.

64


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Ngempu Kangin kauh kaja kelod Nutug pajalan rarené opog Karag-kirig sléag-sléog Kuala lacur pangempune royod

Glebag-glebug raréné majalan Makejang tuara dadi halangan Dratdat-drutdut menék tuun Ngawinang pangempuné pengeng uyun-uyun

Maglebug raréné ulung Macengér ngeling gelur-gelur Pangempuné éncol nyagjagin Raréné kasangkol raris kausapin Gendang-gending.... Saget raréné sirep aris Pangempuné geris-geris.

65


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Pemilu Semengé kalintang dingin Angin ngasirsir banban Sayaga mendak Sang Hyang Surya Sané jagi nyaksiang Karya agung pemilihan umum

Pasliwer kramané ring margi Makamen mabusana adat Bali Pakedék pakenyung sami Ngamiletin pésta démokrasi

Sapasira sané dados jayanti? Sampunanang lali ring janji! Satya kukuh ring ibu pertiwi Mangda jagate ajeg lestari.

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Mapi Ririh Kipak-kipek tolah tolih Magaé bedik nagih lebih Sabilang takonin mabet ririh Sing marasa tekén déwék pelih Mirib apang énggal sugih Diastun suba maan gajih Acepok tusing taén jerih Demen ningalin pisaga sedih Keneh loba tuara bani ngidih Apang ada aba mulih Makejang aluh élah alih Batis gejir-gejir lima ilih-ilih Sambil ngisi roko akatih Diastun déwéké kalintang ririh Matiné tuah mabekel kasa putih Ih....!

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Wayang Rahina tatas kamantyan umuning mŗdangga kala śangkha ghūrņitatara Gumuruh ikang gubar bala samūha mangkat anguhuh padāsru rumuhun...

Tak... tak... tak... Cepalané makletak ngentak-ngentak Nanjekang wayang apang tusing usak Sawiréh sekané liu nginem tuak Ngélog kayonané ngigel Nuutang tanjek nganutin angsel Ki Dalang ngatémél ngemang tutur Kuala lacur tuturé suba luntur I Pianak sawai-wai masaut jantur Dengang rengas misi gelur-gelur Wayang pinaka bayang Bayang satmaka lawat Yén anaké mabalih wayang Tulya ipun nolih lawat Lawat sirané ké nika?

Ni Wayan Apriani Dosén ring Program Studi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Supartika

Puisi-Puisi I Wayan Adi Upadana

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Basa Bali Ring aab jagat globalisasi Sané aor tan patepi Jati lingu i krama Bali Tan éling ring basa Bali Ulian lali ring basa Bali Mawastu rered budaya Bali Tradisi sayan rered katami Sastra Bali arang kaaji Ngiring sané mangkin Tangiang ring déwék padidi Malih nguripang basa Bali Mawastu ajeg lan lestari

70


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Luu Plastik Cemer palemahané Kacemer olih luu plastik Pertiwiné nangis tan subur Tetanduran méweh maurip Antuk punika né mangkin Ngiring dabdabin luu plastik Kadaur ulang dados kerajinan Sané maguna ring para janané Sida resik palemahané Ngawinang girang manah pertiwininé Tetanduran pacang subur Jagaté sinah asri lan lestari

71


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Ri kala Semeng Endag suryané kangin Kasambutin olih i crukcuk manguci Pakruyuk suaran siapé Damuh ring tetaruan nganyudang manah Parajanané sampun matangi Nyadia pacang ngamargiang swadarma Wénten sané nuju pasar Para sisya nuju sekolahan Sinar matanai anget manyunarin Wayu bresih nénten kapolusi Ri kala semengé puniki Mogi suéca Ida Hyang Widhi Micayang karahayuan Ring sarwa mauripé sami

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Layah Tuah saja aluh ban mamunyi Layahé saja tanpa tulang Setata mabaos manis Sakéwanten tuna ring laksana Slap-slép layahé kanggén mabaos Nuturang kajelékan anak tiosan Ngawi gatra sané tan manut Ngawinang byuta ring jagaté Ngiring becikang makta layahé Tri Kaya Parisudha anggén tuladan Wacika kaanggén dasar Mapineh malaksana sané luih Tur kajiwa pramanain Antuk sastra lan ajahan agama

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Kembang Rampé Don pandan lakarnya Kageet sakadi rambut Miik ngalub ngulangunin Kaanggén sarana bhakti Katur ring Hyang Widhi Kembang rampé wastannya Kagenahang ring tengah pangider canang Pinaka niasa brumbun ngawi kawicaksanan Kanggén wiwéka ring warnining kauripan Mangda sida ngamolihang Kasukertan jagat shanti lan jagathita.

I Wayan Adi Upadana Dosén ring Program Studi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

74


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Supartika

Puisi-Puisi Ni Putu Gatriyani 75


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Manah Manah… Tan prasida ngwatesin manah Kadi segarané sané linggah Liang, sebet, jelé tur melah Kadasarin sangkaning manah Manah … Manah obah makada punyah Matingkah tur maparisolah Ngranayang byuta iraga di lemah Ilang pangrasa sujatiné kalah.

76


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Rejang Rénténg Mapayas jegég buka nak bajang Alep manis boya ja mentéréng Yadiastun lingsir, manahé girang Rejang rénténg sida kaaturang Suara gamelan sané nyihnayang Sasolahan sampun kemargiang Astiti bhakti majeng ring Ida Hyang Mapangayah sané kaaptiang

Ngelidin Matanai Manes, ngemanesin… Diastun panes sida ngetisin Galang, masunar ngalangin Yadiastun galang, sinah makelidin Ngaé ulap, ia ngulapin Yadiapin ulap, pastika ngalapin Ngelidin matanai Ulian rasa tan patepi Matanai pinaka saksi Pajalan idupé sané sujati

Ni Putu Gatriyani Dosén ring Program Studi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Manik Sudra

Puisi-Puisi Ni Komang Aryani 78


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

I Bangkén Peteng Cecingaké doh ka ajeng Uripé patut wawanin malih Mamargi ring lawat-lawat sané ilu Sampunang lampahé kapademang Sané ilu patut tandur lan kutang Sampunang icén I Bangkén peteng Ngamademang sunaré sané wawu ngendih Mangda nénten malih ngamedalang bon pengit Wusan sampun I Bangkén peteng Ngosekin manah metengin margi Ngucurang toya panyingakan Ngantos nyegal tindakan cokor I Bangkén peteng sampun dados bangké Lemahé sané anggén ngurip Mangda setata galang lan liang Mamargi antar nyujur sunaran lemah

79


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Bungan Jinah Dina magentos dina Redité magentos Redité Wulan magentos wulan Tan karenga sampun awarsa Mangkin kacunduk dina i bungan jinah Bungan jinah wénten sané mawarna-warni Setata liang sané ngatonang Puniki wantah medal saking purining jinah Wénten malih i bungan jinah Mawarna nanging ngranayang sepet sané nyingak Bilang éling dados kosek Yéning nénten karenga setata nyesek Sayan sué ngagengin punya Puniki wantah bungan sané patut mawali kagenah jinahé Déwa Ratu, yéning dados tunas Mangda titiang nénten kacunduk sareng i bungan jinah Sané ngosekin manah Mangda titiang kacunduk sareng i bungan jinah Sané nyalimurin manah

80


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Layah Tanpa Tulang Anak ia mula jelé Anak ia mula beler Anak mula ten ngerti tata titi Anak mule tusing ngelah keneh Saja buka kéto? Saja! Tusing tolih uling dija ia lekad? Kija lakuna yéhé membah? Uling ba duur suba jelé Kayang ka betén pasti jelé! Manis kemikan bibihné Tusing ajerih makemikan Laguté layah tanpa tulang Jeg aluh pesan baan ngilukang Tusing makeneh ring sang sané karaosang Tusing ngalih kasujatian tuturé Tusing marasa pelih yén tusing manut patut Tusing marasa pedih yéning ngrusak idup anak Raos ulung tusing sida ambil malih Plaib raos éncol buka plaibang sepur Raos besik dadi siu Sané siu mabungah-bungah

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Cening Bagus Cening bagus sané banget sayang Saking tengahing weteng Mémé setata ngiasayang Mangda cening setata kenak lan liang Nepuk sané mawasta bagia Cening bagus... Élingang pitutur mémé Saenun ceningé maurip Sampunang pisan lali ring kawitan Sampunang pisan lali ring rerama Sampunang pisan lali ring sibakan Sampunang lémpas ring suluh urip Kaon-becik cening sané madué Rah tunggal nénten prasida pacang katilas Cening bagus... Élingang pitutur mémé Saenun ceningé ngelarang brahmacari Élingang pesan swadarmaning dados sisya Antengé tekekang Jemetang ngrereh kaweruhan Sampunang surud-surud malajahang raga Dinané dibi nénten sida pateh sakadi dinané mangkin Sampunang kantos nyelsel déwék Mangda sida dados anak maguna Cening bagus... élingang pitutur mémé ring kahuripan

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

suka, duka, lara, pati setata madampingan mangkin cening rumasa kasukan benjang sida kacunduk duka sida malih kacunduk lara miwah sané kabaos pati ‘nika wantah paileh gumi sampunang banget kapedihang Cening bagus... ‘napi sané kacunduk ring tengahing margi sampunang pesan dados pialang sané makarana Cening jerih lan wusan antuk mamargi ‘nika anggen pelajahan mangda pamarginé ngancan sampurna kaoné kutang beciké upapira Cening bagus... sampunang ajerih sampunang banget pedih sampunang surud-surud malajahang raga yéning sampun mamargi antuk dasar dharma agama setata éling ring raga pastika nemu karahayuan.

Ni Komang Aryani Dosén ring Program Studi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

83


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

SSB/ Manik Sudra

Puisi-puisi Jayanti DAFest IHDN Dénpasar 84


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Puisi Saking Pasemaya Fakultas Dharma Acarya Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar

Pupulan puisi sané wénten ring ajeng ida dané sareng sami puniki wantah pupulan puisi sané kakaryanin ri sajeroning DAFest, Fakultas Dharma Acarya Festival 2019. Sujatine puisi-puisi sané kasarengin ring pupulan puisi puniki wantah puisi-puisi mabasa Bali sané kasarengin ring lomba puisi sané mapaiketan ring DAFest punika. Sakéwanten, pamilet lomba puisi nénten ja akéh pisan wantah limang diri kémanten, punika mawinan panitia sané ngremba lomba puisi puniki kasarengin mangda taler makarya puisi, panitia sané nyarengin nyurat puisi wénten kutus diri. Tatujoné wantah ngramenin pamargin acara lomba punika. Raris sané ngamolihang jayanti ring lomba puisi punikiinggih punika jayanti 1. Ida I Déwa Nyoman Merta Semara Bawa antuk puisi sané mamurda Lango Ring Kabhinnekan, 2. Cok Istri Utami Déwi antuk puisi sané mamurda Rasa Semaya, 3. I Déwa Ayu Dwi Jayanti antuk puisi sané mamurda Rasa Tan Karasa. Saking panitia sané nyarengin nyurat puisi taler kapilih asiki puisi sané pinih becik, sané ngamolihang inggih punika Nugiani antuk puisi sané mamurda Asah, Asih, Asuh. Lomba nyurat puisi Bali modern kamargiang ring Kampus IHDN Denpasar ring rahina Anggara, tanggal 21 Mei 2019. Tema sané dados unteng utawi sepat rikala ngripta puisi ring lombané puniki wénten 3, inggih punika Asah asih asuh, Rasa Samaya, miwah Tresna. Makatetiga tema punika mapaiketan ring tema DAFest warsa 2019 inggih punika Kebersamaan. Saking puisi-puisi puniki dumogi prasida ngawinang urip sastra Bali modern sayan galang, taler mangda prasida nundun manah para truna truniné nyarengin matembung rasa ring kalangan sastra Bali modern. Ngawit saking

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

akidik raris nglimbak sayan akeh, raris sayan “buduh” masasuratan ring sastra Bali modern.

Panuréksa Gita Purnama Agus Darma Putra Dwi Mahendra Putra

Ida I Déwa Nyoman Merta Semara Bawa

Lango Ring Kabhinnékan Wantah cihna rasa ati Sané tan suud uli nguni Nyihnayang rasa puniki Ring parikan alit

Rahinané mangkin Ring pakilitan sami Sané tan surud uli nguni Nyihnayang rasa ati

Pinaka cihna manunggal Panunggalan rasa manyama braya Manunggal ring pikenoh

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Manunggal ring pikayun

Raket ring pasikian Pasikian ring pakilitan Pinaka kawisésan Nyujuk ipian

Ipian sané kaapti Byakta ngwangun asih Setata éling Setata bakti

Bhinnéka tunggal ika tan hana dharma mangrwuwa Siki ring pakinayan Ngwangun pasemetonan Setata pageh riwekasan

IHDN Dénpasar 2019

87


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Cok Istri Utami Dewi

Rasa Semaya Galah sané lintang Kumbangé ngindang Makeber liang Ngintarin kembang Miik mangundang Nanging dimangkin Ija I kumbang Kalané mangundang Bagiané kaengkebang Layu I kembang kalahin kembang Tatuné lantang Sebeté nembang Liang kakutang Manahé sungsut Buka makendang Bungané kembang Nyapanin I kumbang Mawali ngrayang Bagiané makundang kundang Sebeté payu masaput liang

IHDN Dénpasar 2019

88


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

I Dewa Ayu Dwi Jayanti

Rasa Tan Karasa Mawit saking jiwa sané murni Nika kabaos rasa Rasa tan kerasa Mawit saking manah sané suci Suci sakadi raré sané wawu embas Tan uning napi Tan uning sagét sampun karasa ring manah Nika rasa, ainggih nika sampun rasa Galah memargi Peteng lemah tan kerasa Sané ngusak asik jiwa lan raga Rasa punika tan kerasa sampun wénten Wénten ring jiwa miwah raga Nika wantah rasa sané nénten biasa Nika sampun sané karasayang mangkin Wantah rasa Ainggih wantah rasa kémanten Rasa sané kerasa ring raga puniki sakadi gamang Raga tan prasida nyaksiang Sakéwala hati prasida ngrasayang Rasa puniki kabawos rasa tresna Rasa tresna Rasa sané tan kerasa sagét marasa

IHDN Dénpasar 2019

89


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Komang Rahayu Trisnayanti

Asah, Asih, Asuh Dini iraga manyama Manyama leked ajak tatelu Boyo ja iraga Saling majogjog Lan saling pisuhin

Saling tulungin Madasar iraga manyama Sampunang kanti Iraga saling puikin Karna ningehan munyi disisi

Jani melahan iraga manyama Apang tusing mapalasan Lan maselselan ring pungkur wekas Mapunduh dini ajak makejang saling asah, asih lan asuh

IHDN DĂŠnpasar 2019

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Artikel

Suara Saking Bali| Juni 2019

Krama Bali:

Ngaruruh Manggala Sujati

R

ing carita Mahabharata, Yudistira sang ksatria Pandawa tat kala kaadegang prabhu ring

Indraprasta, maka pahan jagat Astina

mawosang, mangkin wénten tatiga “Ibu” sané patut kasungkemin

tur kabaktinin. Kaping ajeng Déwi Kunti maka ibu sané ngawinang embas ring jagaté, kaping kalih Ibu Gandari sané setata ngicén welas asih, tur sané kaping tiga jagat Astina maka ibu pretiwi genah kaembasang lan ngamargiang

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

swadarma ngantos pamuput riwekas. Kaparidabdab ibu pertiwi patut kajunjung pateh ring sang ibu sané ngawinang embas lan ngicén welas asih. Kahanan pretiwi patut masanding ring Akasa. Pretiwi maka imba sang ibu sané dahat welas asih, lan Akasa maka “Aji” sané ngayomin sepatutnyané. Pasanding pretiwi lan akasané ngawinang jagaté tis, gemah ripah loh jinawi. Patedun sabehé manut sasih, sunaran surya ngawinang galang, ngawinang sarwa tumuwuh, sarwa mauripé landuh. Mangkin jagaté sampun kalintang tua, i manusa sayan akéh, pada macentok ngaruruh tatujon, lan nagingin penagihnyané. Ring samanusa, sang pada maurip, palemahan, sampun tan banget kapiara malih, cutet sami ngutsahayang taujoné néwék. Yan rikala jagaté kantun kajajah olih I Welanda, Jepang, rasa pasikiané saguluk pacang nangkepin i musuh, mélanin tanah palekadan, yén pradé mangkin sesami krama Bali wénten biota, tan sida pacang uningin neken sane patut belanin. Wangsa utawi krama yan karusak wangsa séos pacang sayan teguh tur purusa, kéwala yan wangsa punika karusak antuk parikramannyané néwék nénten asuwé katibénin baya tur uwug maglaturan, sapunika Bung Karno riin mawosang kala ngawitin kerti kamerdékaan jagaté. Mangkin minab kasujatian rasa bakti ring pretiwi, tanah palekadan ngaruruh bukti. Sang sapasira sané sujati bakti ring pretiwi sané sedek nandang sakit, sangkaning pakaryan i manusa. Alas nyané sampun sayan medikang, daging pretiwiné kaaad sami, mawinan tan pariwangdé ngawinang baya agung. Ketug linuh, yéh pasih menék, luluh kebus isin gumi bedah, sami maka bancana nibénin i manusa. Panes tis sané karasayang oléh para lingsir, para kawitan sané ngupadiang jagaté setata mangguh rahayu, sandang anggen patinget kayun. Makudang yadnya antuk arta brana lan parilaksana sampun kamargiang. Ida Mpu Kuturan lédang matemuang sahananing sekta pamuja kaagungan Hyang Wdhi sané mabinayan margi lan pikenohnyané, mawinan pamuput sida masikian tatujoné

92


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

ngeninin bhaktiné ring Ida Hyang Widhi, Kahyangan Tiga lan Méru maka cihna sarana bhakti, kaagungan puniki kawuwuhin olih Ida Dang Hyang Dwijéndra sané ngaraketang srada lan bhaktiné mawuwuh palinggih Padmasana maka stanan Ida Hyang Widhi. Pasikian umat Hinduné ring Bali sayan mawuwuh. Janten akéh iwangné pradé utsaha sané sampun kamargiang punika sayan rered antuk patungkas sané tan tetes tatujonnyané. Jagaté ngaruruh manggala sané sujati, sané teguh kadi gunung sané sida nyikiang

pikayun,

ngenduhang

patungkasé

sané

tanpaguna.

Sang

kamanggalayang sané sujati purun, lédang tur degdeg kala kaogar antuk babawos utawi parilaksana nungkalik ring tatujon. Punika sané gumanti kabawos ksatria sané sujati, sané setata ngutsahayang kalédangan ring sapa sira ugi. Kayuktiannyané mauripé ring jagaté tan surut mapadu sareng anak tiosan, mapadu nagingin meled keneh antuk panagih uripé. Sayan kasidan, sayan meled nagingin antuk panagih séos, mawinan tan surut pradé kamomoan i keneh kaduk dagingin. Puniki kocap kabawos pangawit sangsaran i manusa, sané setata katuyuhang i panca wisaya. Krama Bali sané saking riin kakasubang antuk wong dura negarané kabawos welas asih ring sapa sira ugi, antuk bedaké nagingin i panca wisaya midep tan sayang malih ring sasaménnyané, sameton dados meseh, i meseh sané setata ngarongrong jagat lan parikramané kaajum tur kakasubang maka roang sané mitulung. Yan anaké sané jenek mainum-inuman sampun seken antuk narka kawéntenan ipun punyah, kéwala yan i manusa sané kehanan kenehnyané punyah antuk kaweruhan puniki janten ngawetuang wisa, sané pacang ngaruruh tumbal seka siki pinaka buahnyané. Sira sané pacang sida ngawaliang kaajegan adi luhung jagat lan karma Baliné, janten boya ja anak séos, wantah karma Baliné néwék.

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Sang kantun ngangken krama Bali, manut swadharmannyané sowangsowang patut ngutsahayang sepatutnyané. Rabindranath Tagoré mawosang, kaagungan i manusa wantah manut genah lan swadharmannyané. Yan i petani sida ngawé tetanduran sarwa ayu punika kabawos agung, yan i tukang kayu sida mapakardi umah sané becik punika kabawos suarga, guru wisésa, bupati, nayaka praja, sami agung sangkaning genah lan swadharmannyané soangsoang, ngawinang sida ngardi para sameton lan parikramané karahajengan. Puniki kocap kautsahayang antuk sapa sira ugi sané maduwé tanggungjawab ring jagat Bali sané ngicén kahuripan tur genah muputang kahuripane riwekas.

Ida Bagus Gdé Parwita pangawi magenah ring Klungkung

94


Suara Saking Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

Édisi XXXII | Juni 2019

Satua Masambung

Lontar Kala Ireng (13) Garjita pisan pikayunan Gusti Prabu Pandan Wangi santukan panjak puriné ngancan sutrepti. Sang lelana, Gedé Merta, kasarengin panjak ngerincikang wewidangan kedatuanné mangda puriné ngancan becik mawali kajatimula. Swabawan sang prabu ngancan binar. Nénten kantun bendu mikayunin okan idané sané ical saking puri. Katarka putri Pandan Arum kabelegandang satru, kasujatianné maguru ring Gunung Bayur.

95


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

G

edé Merta nyalanang swadharmané, nagingin pangaptin sang prabu apang ngajahin prajurité kawisésan. Semengan, prajurité kaajahin mamencak. Kakawitin antuk paplajahan nyagur, nyetut, nendang,

lan nepis. Sanjané prajurité kaurukang macadeng, apang paplajahan ituni semengan ngancan karesepang. Selegenti nendang, nyagur, nyetut, nyeluh, apang paturu cacep nyerang lan nangkis. Disubané paturu cacep nyerser nganggon lima puyung, paplajahanné kantincapang nganggon sanjata. Sijumu makejang prajurité kaajahin nganggon keléwang, tumbak, keris, lan panah. Ditu sinah prajurité ané cacep masanjata keléwang, tumbak, keris, lan panah. Lantur kapunduhang apang sayan dueg nganggon sanjatané soang-soang. Ané bisa nganggon pedang, salanturné kaurukang kakembangan ngadokang pedang, kéto masih prajurité masanjata keris muang panah, kaajahin kakembangan apang ngancan cacep lan andel ngadokang sanjatané. Gedé Merta masih ngurukang prajurité maperang. Prajurit masanjata pedang paling simalu, lantur prajurit masanjata tumbak, paling siduri masanjata panah. Yéning musuhé ngelah bénténg, prajurit masanjata panah paling simalu. Panahé kaisinin api apang musuhé pesu. Disubané pesu mara prajurit masanjata pedang lan tumbak katitahang nyerser. Rikala mlajahin mamencak lan maperang, liu prajurité ngemasin lih, lung tulang, sebuh, muang matatu. Nanging prajurité tetep demen mlajah kerana suud mlajah kapica ubad tekén guruné. Gedé Merta cacep ngracik ubad. Di wewidangan puriné liu entik-entikan ubad, ada don piduh, tapak liman, sambung tulang, camplung, muang ané lénan. Byur ortané ka dura nagari, prajurit Puri Pandan Wangi pada andel. Cacep tekéning kanuragan muang ngrincikang winaya pingit anggon ngalahang musuh. Ento mawinan puriné ané uwug tan pagantulan nyikiang raga ka Puri Pandan Wangi. Ada masih ngutus prajurit ané kaandelang apang nunas ajah ring sang lelana sané jenek di Puri Pandan Wangi. Sakadi aran kadatuanné,

96


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

ngancan dina ngancan ngamiyikang Puri Pandan Wanginé. Wewidangan Puri Pandan Wangi ngancan jimbar kerana akéh panglingsir puri rauh tangkil tur nyerahang kadatuan mangda panjaknyané sutrepti masikian dados panjak Pandan Wangi. Ada masih raja sané duka mirengang Puri Pandan Wangi ngancan kasumbung. Ento mawinan Raja Puri Kuda Kumala nitahang papatih lan prajuritné ngebug Puri Pandan Wangi. Raja Puri Kuda Kumala sané wimuda yusa kantun bendu santukan tresnané katulak olih putri Pandan Arum, okan Sang Prabu Pandan Wangi. Napimalih byur ortiné Puri Pandan Wangi ngancan jimbar, nyumangkinang Sang Prabu Kuda Kumala menggah piduka. Para papatih, baudanda mantri, lan prajurit sampun kapupulang. Nénten wénten purun nulak jagi ngebug Puri Pandan Wangi. Ri sampun sami sregep sanjata muang bekel, Patih Badak Sura lan prajurit sané kaandelang mamargi ka Puri Pandan Wangi. Telik sandi Puri Pandan Wangi sané mirengang muang nyaksiang prajurit Kuda Kumala jagi ngebug puri, raris nguningayang ring Sang Prabu Pandan Wangi. Mirengang atur telik sandi puriné, sungsut pikayunan sang prabu. Prajurit Puri Kuda Kumala sampun kasumbung sakti mawisésa. Akéh puri sampun kajajah, sami raja sané kakasorang nyerahang kadatuan. Sang Prabu nénten las yéning Puri Pandan Wangi jagi kaambil tur kakuasaang olih Puri Kuda Kumala. Sané pinih katakutin, perang ngawinang buut, binjut, tur pralaya. Akéh prajurit muang panjak pacang kilangan rerama, kilangan kulawarga. Nika banget kakayun-kayunin. Yéning nyerahang puri mangda prajurit muang panjak nénten katibén baya, sinah kaucap nénten prawira. Nyingakin Gusti Prabu bendu, Patih Wreda raris matur. Mapinunas ring Gusti Prabu mangda tan sungsut ring kayun. Patih Wreda nguningayang, sasukat Gedé Merta ngurukang mamencak lan nganggon sanjata, prajurité ngancan andel. Sampun taler kaurukang maperang, yéning musuh rauh, prajurit sampun sergep sanjata tur pastika prasida ngasorang musuh.

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

98


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

“Sami sampun nguningin, Patih Badak Sura kalintang sakti. Kebal, nentén matatu keni sanjata. Sampunang nika bangetanga. Titiang precaya Gedé Merta mrasidayang ngalahang Patih Badak Sura,” atur Patih Wreda. Patih Wreda nguningayang, sang lelana punika maduwé kawisésan taler waged ngrincikang winaya. “Ngiring nunas ring Ida Hyang Parama Kawi mangda Gedé Merta lan prajurité sida ngasorang mesehé!” “Dumadak Gedé nyidang mapitulung!” Sang Prabu ngandika. Patih Wreda nitahang prajurité ngelurin Gedé Merta apang tangkil ka balé paséban. Ida Sang Prabu meled uning winaya ané karincikang anggén ngarepang i musuh. Maorta Patih Badak Sura lan prajurit Puri Kuda Kumala sampun neked ring alas Adeng. Katarka malih kalih rahina sampun tiba ring bancingah puri. Gedé Merta tangkil ring balé paseban. Ipun nguningayang winaya ngarepang prajurit Puri Kuda Kumala. Kagiat Sang Prabu mirengang winayané. Sang Prabu nénten cumpu. “Sing ada daya ané lénan. Tusing prawira ngarepang musuh sané sregep sanjata. Nirguna prajurité ajahin mamencak yén kawisésanné tusing adokang. Gelah tusing cumpu!” Gedé Merta nguningayang ring Sang Prabu. Winaya pingit punika pinaka utsaha ngelidin perang. Pangaptiné ten akéh sané ngemasin padem. Ngiringang pianak kilangan bapa, nguangang somah kilangan kurenan. Santukan perang pastika sampun ngwetuang pikobet, kilangan arta brana muang kulawarga. “Wantah madaging sakadi atur Gedé Merta. Winaya puniki patut kamargiang!” atur Patih Wreda rikala Sang Prabu. Gedé Merta ngrincikang winaya nganggén ajian Wanara Punyah. Istriistriné katitahang maadolan ring bancingah puri. Pastika sampun prajurit Kuda Kumala bedak layah santukan sampun suwé mamargi. Katarka jagi ngramuk ngambil ineman lan ajengan-ajengan. Samaliha ngrapu ngajeng. Gedé Merta sampun ngrincikang wisya jagi kadagingin ring ajeng-ajengan lan inem-

99


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

inemané. Wisya punika nénten ngawé padem. Wantah ngawé bayuné nglemet, pastika nénten prasida maperang tanding. Risampun nglemet raris kategul, nénten kamatiang. Yéning ngmargiang winaya puniki pastika nénten wénten anak alit kilangan rerama muang somah kilangan kurenan. Prajurit katitahang nénten mamati-mati paturu prajurit. Mirengang atur Gedé Merta sakadi punika, Sang Prabu cumpu. Napimalih kategesang apang yudhané nénten wénten prajurité ngemasin padem. Ajian Wanara Punyah sané kamargiang wantah ngaénang prajurité nglemet. Bayuné uwon. Ngarepang musuh nénten nganggén sanjata wantah nganggén kaweruhan. “Yén

winayané

tusing

maranén,

kénkén

paitungan

Gedéné?”

(masambung...)

I Madé Sugianto Kukuh Sugianto utawi I Mad Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Dané ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009, lan malih awarsané dané sampun prasida ngamedalang cakepan sané kapertama mamurda “Bikul” lan kalanturang antuk cakepan sané kaping kalih mamurda “Préman”. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané mamurda “Sentana”. Sané mangkin dané dados Perbekel ring Désa Kukuh, Marga, Tabanan.

100


Suara Saking Bali

Suara Saking Bali| Juni 2019

Édisi XXXII | Juni 2019

Satua Masambung

Subali Sugriwa (6) Kacrita Sang Prabu Rawana budal saking tegal payudan kakasorang olih Sang Prabu Arjuna Sahasrabahu. Sarauh ida ring puri Lengka, méh makudang warsa nénten medal-medal saking puri. Ida mapakayun nelebang daging pitutur, pawarah Sang Prabu Maospati, pacang ngulati pamargan sang ratu luih, tur nglaksanayang sesanan ratu mautama. Punika mawanan jagat sakuub Lengkané polih degdeg,nénten kausakasik olih Sang Rawana.

101


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXII | Juni 2019

akéwanten malarapan saking pangaban lekad Sang Rawana wantah masolah raksasa tan rarian makarya pakéwuh jagat, mawanan sakadi anaké nglawan-lawanin ida nuut pawarah sang maraga pradnyan.

Punika ngranayang ring semita nénten pisan marawat jenar, setata sedih ngungun nyihnayang sungkan kayunné. Samalihné sané dados unteng jengah kayun idané, pingkalih sampun ida dados picundang meseh. Inggih punika kakasorang olih Sang Subali, muah Sang Prabu Sahasrabahu. Punika sané banget dados wiwitan sungkan kayunidané. Kasengguh antuk Sang Rawana, sinah wénten kantun para ratu sané nglintangin kasaktian idané. Peteng lemah dados kayun ring swacitanidané, baan jengahé nénten sida kadi pangaptin idané dados ratu, jaya wijaya ring jagaté. Metu iriatiné, nyingak Sang Prabu Sahasrabahu madué pramésuari kasumbung di guminé, jegég pradnyan mapeséngan Diah Citrawati. Kala mirengang sédan Sang Prabu Sahasrabahu kasédayang olih Sang Rama Bergawa ring payudan, Sang Rawana kagiat pisan pakayunan idané. Kagiat ngwetuang lega, sawiréh kapikayun meseh sané ngasorang ida tur setata ngalang-alangin kayunidané nyapa kadi aku, nénten wénten malih. Dados mawali mentik kamomoan Sang Rawana, mapakayun ngraksayang jagat tigané. Sira malih purun ngalangin kayun Sang Rawana, sinah telas kabrasta. Punika mawanan para ratuné sakuuban jagat Lengkané sami jejeh santukan Sang Rawana malih ngapak-apak ngusak-asik ring guminé. Tan ketung déwa, pisaca, yaksa, napi malih manusa, sinah kerugan karundah jagatnyané, yan purun matanding yuda ringSang Rawana. Sang Prabu Rawana madué putra limang siki inggih punika: Sang Méganada mabiang Déwi Tari, putran Betara Indra, sané kamanggehang pacang ngentosin jumeneng agung ring Lengkapura. Sang Méganada kasub sakti mawisésa kajejehin antuk para ratuné ring dura negara. Sané mabiang selir, Sang Trisirah, Sang Trikaya, Sang Déwantaka miwah Sang Saksadéwa. Punika sami waged ring payudan, kajerihin watek wadua, miwah mesehé sami.

102


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Makalima putran Sang Rawanané mangkin sampun maraga anom-anom tur makalelima maka panampa sané kandelang. Sang Kumbakarna, miwah Sang Wibisana arin Sang Rawana, taler madué pepatih punggawa sané sakti-sakti maka pangandel-andel nampa kawibawan ida sareng kalih. Patih wreda, panampa jagat Lengkané, ngaturang paungu pawarah, ring Sang Rawana, mapeséngan Sang Prahasta pernah ua antuk Sang Rawana. Sang Prahasta anak lingsir, pradnyan ring aji pepanahan, kabaktinin antuk panjak muah meseh, pangénter punggawa tanda mantri, sané sampun kasumbung ring payudan. Sedek rahina anu, Ida Sang Prabu Rawana wau rauh saking nglanglang buana, ngadakang yuda, ngasorang para ratuné sané ring dura negara. Ida malinggih ring singasana maniké katangkilin olih patih-patih pangarepé. Sang Sukasrana, patih sané waged ring indik pakaryan telik tanem ring Lengka, katakénin olih sang prabu, ”Ih cai Sukasrana gelah apang nawang, ada ké para ratu ané tondén nangkil tekéning gelah? Buina ada ratu ané tawang cai, kasaktianné luihan tekén gelah, ané bani nangkepin jagat Lengkané?” Sang Wil Sukasrana ngaturang sembah tur matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu, sasampun Ida Sang Prabu Sahasrabahu séda, manahang titiang nénten wénten ratu sané nyaihin indik kasaktian Palungguh I Ratu. Sakéwanten, wénten kepiran orti sané piragi titiang, kocap sang prabu ring Kiskénda sané mapeséngan Sang Sugriwa, kabaos sakti mawisésa, tur molihing kerti. Panjaknyané akéh sarwa wenara, para tanda mantri maha patih sami marupa bojog kabinawa, sami sami siteng, gedé ganggas, tur sami mawisésa. Yan ri kala nangkepin meseh, sarwa punyan kayu sané ageng kanggén sanjata nyiatin meseh. Wénten pernah sawitran Palungguh Sang Prabu, Sang Subali rakan Sang Sugriwa, kadegang kanggén sesepuh ring Kiskénda. Yan kamanah antuk titiang Sang Subali muah Sang Sugriwa sawitran Palungguh I Ratu, punika sané nyidayang nandingin kasaktian muah kawisésan Palungguh I Ratu,

103


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

waluya kadi nglikadin jagat Lengkané. Punapi malih sang wenara kalih punika, sampun kasub dados kantin Suargaloka, tur jagaté sami. Né mangkin patut Palungguh I Ratu nabdabang mapakayun mangda sampunang gangsar tindak kirang wiwéka. Santukan yan Sang Sugriwa pacang mesehin, sinah pacang ngwetuang pakéwuh Palungguh I Ratu, yadiastun Kiskéndané nyidayang kasorang Palungguh I Ratu. Santukan ring jagat Kiskénda nénten wénten arta brana mustika utama sané patut buatang I Ratu. Buina sapunapi ucap-ucap jagaté santukan I Ratu mayuda ring sawitra.” Sang Prabu Rawana raris nyawis antuk pangandika, ”Béh saja pesan buka pamunyin cainé, Sukasrana! Yan kapineh baan gelah dangan baan gelah ngalahang I Sugriwa. Nanging Sang Wenara Raja ento, mula sawitran gelah, kasih kumasih uling i malu, Sang Subali belin I Sugriwa pinaka gurun gelah. Yan jani lantas gelah mamusuh sinah gelah kapastu olih para déwatané, baan gelah linyok tekéning sawitra muah guru.” Sang Sukasrana raris matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu, puniki wénten naya wiwéka sané pacang aturang titiang, patut kayunin I Ratu yan manawi kangkat ngiring raja pisunané margiang! Mangdané Sang Subali ring Sang Sugriwa dados tungkas masemeton. Titiang pacang matemahan dados wang jeronida Déwi Tara nangkil ring Sang Subali, nguningang indik Ida Déwi Tara, kabanda katigtig antuk Sang Sugriwa. Indiké punika mawit saking Déwi Tara uning, sané ngamademang Sang Mahésa Sura, Jata Sura duké riin, wantah Sang Subali. Punika mawanan duka Sang Sugriwa baan rabiné mamengos nénten sakadi sané sampun-sampun. Titiang uning Sang Subali, anak gelis duka, kirang dabdab, sinah pacang gelis duka ring Sang Sugriwa miragi atur titiangé punika.” Durung puput atur Sang Sukasrana, Sang Prabu Rawana lédang pisan miarsayang, sarwi ngandika, ”Uduh cai Sukasrana gelah lega pesan ningeh dayan cainé. Mula saja cai parekan sayang, tur waged ngrincikang upaya sandi.

104


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Nah lautang laksanayang raja pisunan cainé, gelah lakar ngamaluin nakénin Sang Subali, di Sunia Pringga, matakon tekén unduk Déwi Tarané.” Wau asapunika lega manahipuné Sang Sukasrana punapi malih kapatutang antuk gustinipuné, tan ngetang urip jag pramangkin ipun mapamit pacang nuju gunung Sunia Pringgané. Sang Prabu Rawana taler sampun mesat ka ambarané nuju patapan Sang Kapiraja Subali. Kacrita ring Sunia Pringga Sang Subali sampun puput nglarang japa mantra semadi, raris dané nglarang yoga. Kala punika tan dumadé rauh Sang Rawana nyogjog linggih Sang Subali ngaturang sembah sarwi matur, ”Uduh Beli Agung Sang Subali, rauh titiangé wiakti sakadi gegelisan, nangkilin Beli Agung ring pasraman. Dadi wénten orti sané piragin titiang, indik ipun i adi Sang Sugriwa matungkas sareng rabiné Déwi Tara. Tan jangkayan i adi Sugriwa jag nigtig mayang Déwi Tara ngantos kantu. Titiang marasa ring déwék waluya kadi masemeton ring Beli, punika awanan tiang rauh, nunasang ring Beli mangda nuturin i adi Sang Sugriwa, yan wiakti daging ortiné punika. Titiang taler lek, sang nata ratu matungkas ring praméswari, mirib dong ja sesanan ratu utama. Ping kalih napi ya dadosné jagat Kiskéndané, yan tan makadi Beli tedun muputang indiké punika.” Asapunika atur Sang Rawana sakadi tetuian pisan maduluran antuk semita sedih tan marawat kadurjanan kayunné. Sang Subali kadi kemengan miarsayang, sarwi ngandika, ”Adi Sang Rawana, Beli kemengan ningehang munyin Adiné, sawiréh unduké buka kéné tumbén jani dingeh Beli. Yan ané suba-suba, sabilang ada pakéwuh i adi Sang Sugriwa di Kiskénda, ada dogén utusan nguningayang tekéning Beli. Buka satuan Adiné busan, dadi kayang jani tondén masih ada punggawa, utusan nangkil tekén Beli. Apa ya mirib makrana. Apa ké I Sugriwa tusing maang panjaké nguningang tekén Beli?” Durung puput bebaos sareng kalih tan dumuga jag rauh wang jero siluman Sukasrana nyojog ngaturang bakti ring ajeng Sang Subali, matur maduluran tangis, ”Ratu Sang Subali titiang puniki wang jeron Ida Déwi Tara. Titiang

105


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

rauh tangkil, kautus antuk gustin titiangé nguningayang indiké ring puri Kiskenda. Ida Déwi Tara né mangkin sedek katigtig kabayang-bayang olih rakanida Sang Sugriwa. Raganida kembang acum santukan peteng lemah kasakitin. Akéh para patih miwah para mantriné pada sedih kaprihatin nyingakin,

santukan

nénten

uning

napi

wiwitan

ida

praméswari

kasakitin. Makadi Sang Prabu Sugriwa tan jangkayan nigtig rabiné, mawastu ida tan éling ring raga.” Mirengang atur wang jeroné, Sang Subali kagiat tur pramangkin prarainé barak, panyingakané nyulélam, cihnan duka kayunné sarwi ngandika, ”Ih Nyai panyroan, apa krananné I Sugriwa ngantos nigtig rabi?” Wang jero siluman matur, ”Ratu Sang Subali, indiké punika durung janten antuk titiang nguningang. Sakéwanten yan kamanah antuk titiang manawi Ida Déwi Tara wau uning, sané nyidayang mademang l Mahésa Sura boya Sang Sugriwa, sakéwanten wantah I Ratu. Déwi Tara uning, Sang Sugriwa duké riin nangkil ring Betara Indra, ngaku mademang i raksasa punika. Punika mawinan ida praméswari sungsut kasedihan tur setata mamengos nénten ngiringang kayun rakané. Sang Sugriwa raris duka jag nigtig rabiné tur mangkin kacelepang ring pangkungé, kasakitin rahina wengi. Sakéwanten Ida Déwi Tara, nénten engsap-engsap ring Palungguh I Ratu. Samalihné ida sampun ngamedalang baos nénten kayun marabian malih tiosan ring palungguh I Ratu. Yan palungguh I Ratu nénten kayun ngambil nganggén rabi, ida misadia dados wang jero, yan sampun ngiring Palunggh I Ratu.” Asapunika atur wang jero siluman punika maduluran tangis. Becik antuk ipun matur tan pisan marawat amatra ring semitanné, ngaturang raja pisuna sandiné. Sang Subali sayan murub dukané ring Sang Sugriwa ri kala mirengang atur wang jero siluman punika, ical kayun kapanditan danéné, nénten lingu ring kawéntenan Sang Rawana, jag di gelis mesat makeber nuju puri Kiskénda.

106


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

SSB/I Putu Eka Guna Yasa

107


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Critayang pakeber Sang Subali ring ambarané, wiakti daat kabinawa. Punapi malih kaliput antuk dukané kalintang, mawanan sayan ngagengang ragan danéné, sangkaning nglarang triwikrama. Suaran Sang Subali ngerik buka guntur, pakeber danéné ngwetuang angin baret, nglinus langité kaliput antuk gulem remrem téjan Ida Sanghyang Surya. Jagaté génjong magejeran, antuk prabawan Sang Subali sedeng kalikub antuk dukan pakayunanné. Taru telas balbal, kalinus antuk angin baret, kekubon, pondok rauh wewangunane ring tundun gunung Kiskénda sami rubuh. Sang Prabu Rawana kairing olih Sukasrana daat lédang kayunidané, nyingak saking doh, nonton indik Sang Subali duka. Sareng kalih ngrereh genah sané saru mangda sampunang kacingak olih Sang Kapiraja Bali, tur nonton pamuput pangrubédan raja pisunané. Sang Subali né mangkin sayan dumilah dukané, rajah tamahé mamurti ring pakayunan danéné. Sasampun rauh ring muaran gua Kiskénda, irika dané tedun tur ngelur ngaukin Sang Sugriwa, nantangin mayuda. Watek wenara balané, akéhnyané yutaan, sami-sami bingung tur mabiayuhan malaib pada ngrereh pasinutan. Pamargan Sang Subali ring tengah guané ngwetuang linuh ngrubuhang wewangunané sané wénten ring guané. Sang Prabu Sugriwa sedek malinggih ring singasana manik, kagiat mirengang suara mabiayuhan ring jabaan. Irika raris dané medal, tur kagiat nyingak Sang Subali nglarang triwikrama. ”Bah kénkén dadi i beli jag duka, tur nantangin i déwék masiat?” Asapunika kayun dané Sang Sugriwa, sarwi nangsek rakané banban, mapakayun pacang matakén. Nanging tan dumuga Sang Subali jag nyangkuak sarwi nguyeng ragan Sang Sugriwa, nanging nénten kapantigang. Sasampuné kauyeng raris kasabatang ka ambarané. Kala punika watek mantri wenarané, sami pada mabiayuhan, tur sami pada nguber ulung ratuné Sang Sugriwa antuk banget baktinné magusti. Para tanda mantri, patih, punggawa, muah wenara balané sami pablesat ninggal puri Kiskénda, maduluran tangis ngetut ulung Sang

108


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Prabu Sugriwa. Puri Kiskéndané suung, sakéwanten Déwi Tara ring panyroanné kantun ring puri. Ri kala mireng rakané séda, sang praméswari jag nangis mulisah ring nataré, manulamé Sang Prabu Sugriwa. Kala punika Sang Subali raris ngranjing ka puri. Nyingak Déwi Tara nangis masesambatan, pramangkin paripurna kayun Sang Subali, ical dukané tur ragané mawali sakadi jati mula. Irika raris dané nangsek Déwi Tara, sarwi ngrumrum antuk pangandika manis. Déwi Tara kasangkol ka pamereman. Nénten critayang indiké ring pamereman, Sang Subali sayan raket kayuné ring Déwi Tara. Wénten orti, sané maosang Sang Sugriwa sampun séda, mawinan Sang Subali jenek ring gua Kiskénda ngentosin dados ratu. Déwi Tara kaambil anggén ida rabi. Mungguing watek wenarané, asiki nénten wénten ring Kiskénda, sami-sami matilar ngiring Sang Prabu Sugriwa sané daat baktininpun, sawiréh ring manah para mantri, rauh ring wenara balané Sang Sugriwa anak sujati nglarang darmaning prabu, tur nénten wénten iwang danéné jag kaparikosa olih Sang Subali. Sang Sugriwa duké kasabatang olih Sang Subali, runtuh ring dajan gunung Maliawan. Ragan danéné nepén punyan celagi sané ageng ngantos roboh tut neteh Sang Sugriwa, mawastu dané kantu. Wénten wenara putih sané mapeséngan Sang Anoman, sané pinih ungkur ninggal gua Kiskéndané, kandugi rauh pinih riin ring genah Sang Sugriwa. Kala nyinyak Sang Sugriwa katindih antuk taru asem di gelis Sang Anoman tedun nanjung taru ageng punika ngantos dekdek enyag. Ragan Sang Sugriwa raris kausung olih Sang Patih Jambawan miwah Anila, kagenahang ring genahé sané jimbar. Para wenara balané sampun rauh ring genah gustinnyané, sami sedih ngungun ngantenang Sang Sugriwa kantu. Sami pada engsek tan purun mabaos. Sang Anoman banget sungsut, jag meneng. Durung pisan marawat ring kayunné sané dados dadalan dukan Sang Subali, ping kalih Sang Anoman uning pisan buat kasaktian Sang Subali tan patandingan ring jagaté. Sakéwanten wénten

109


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

taler kirangnyané santukan Sang Subali gelis duka, tur kukuh mapakayun. Mungguing tapan Sang Subali kabaos daat madurgama pisan, nganutin petapan bukal inggih punika cokor dané nglanting ring taruné, raganné nyungsang. Satata mapinunas ring Ida Betara mangda prasida dané mawali marupa manusa. Sang Anoman taler uning Sang Subali sampun molih panugrahan utama sané mawasta Aji Pancasona, sané ngranayang Sang Subali nénten séda-séda tur sakti mawisésa ring payudan. Kakayun antuk Sang Anoman, Sang Sugriwa nénten marawat iwang nang amatra. Punika mawinan maweweh pariangen danéné ring paman danéné Sang Sugriwa. Indiké ring gua Kiskénda sami sampun uningin dané. Sang Subali sampun ngambil Déwi Tara, tur nyeneng agung ring Kiskénda. Punika mawanan engsek kayun danéné antuk éling ring lelintihan. Sang Anoman wantah putran Sanghyang Bayu, ibuné Déwi Anjani. Anak panumadian luih, santukan saking alit Sang Anoman sampun macihna, kasaktian miwah kawisésan danéné sané tan patandingan. Nanging indiké ring gua Kiskénda banget kapikayun antuk Sang Anoman sinah wénten wiwitan, sané silib sané ngardinin Sang Subali duka. Kacrita mangkin Sang Sugriwa sampun éling ring raga. Sakéwanten kantun sirep ring padangé. Para tanda mantri muah punggawa watek wenara balané sami pada negak ngiterin genah Sang Sugriwa. Semitané sami ngungun sedih, wénten nangis maselet toyan panonné, antuk mangenang gustinnyané tan padadalan kabayang antuk Sang Subali. Ri kala Sang Sugriwa mireng tangis panjaké nglawanin dané matangi tur malinggih kaabih antuk Sang Anoman. Irika Sang Sugriwa ngandika ring Sang Anoman sarwi ngelut baun putrané, ”Ih Cening Maruti, dadi tan pararapan Paman Ceningé menggah piduka tekéning Bapa? Apa sujatinné ngranayang? Buina Paman Ceningé dija jani?” Sang Anoman pranamia matur, ”Inggih Aji mungguing Paman Subali mangkin wénten ring gua Kiskénda. Biang Déwi Tara sampun kaambil

110


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

kanggén rabi olih Paman Subali. Sakéwanten watek panjak wenarané, asiki ké nénten wénten kantun ring Kiskénda, maka sami ngiring Aji Prabu. Watek wenara balané, rauh tanda mantri sami sampun masumpah ring manahnyané soang-soang, hidup mati pacang ngiring kaprabon Aji Agung. Santukan ipun uning pisan, Aji Agung nglarang darmaning ratu luih mautama, sengeh ring panjak sami. Sang Sugriwa mirengang atur Sang Anoman, engsek kayunné éling ring raga ping kuda-kuda sampun kasakitin antuk rakané Sang Bali, mawesana metu jengah ring kayun. Punapi malih rabin dané Déwi Tara né mangkin kaambil kaanggén rabi olih Sang Subali, waluya kadi las pisan kayun rakané, nénten malih marawat masemeton ring Sang Sugriwa. Irika raris duka Sang Sugriwa, sarwi ngandika ring watek tanda mantri, wenarané sami, ”Uduh Paman para adipati makejang, mirib buka saking pituduh Widi, tiang tusing dadi atep manyama ajak gustin Pamané Sang Subali. Ping kuda suba tiang nandang sakit kajengah-jengah, malarapan baan laksanan Sang Subali. Jani Sang Subali suba malinggih nyeneng prabu di Kiskénda. Déwi Tara rabin tiangé kambil kadegang praméswari. Unduké buka kéné tusing pesan pantes kalaksanayang olih sang nglarang kadarman apa buin teleb tekéning tapa brata. Sawiréh kéto, Paman ajak tiang nangun pasanggrahan dini di alas Maliawané, tiang lakar makeneh jenek dini. Buina alas Maliawané ené linggah, tur punyan buah-buahan liu tumbuh dini. Dumadak ada suécan Ida Betara, tiang dot pesan mayah utang tekén I Subali”. Asapunika pangandikan Sang Sugriwa ngénterang panjak wenarané, raris sami pada lega manahnyané nglaksanayang kayun Sang Sugriwa makarya pasanggrahan sané kapucukin antuk Sang Anila. Critayang para wenara balané gupuh makarya nangun pasanggrahan agung, genah watek wenarané sami. Tan pawilangan akéh watek wenarané, kaénterang olih kapi Jambawan miwah kapi Menda sané pascat indik wewangunan. Buat katatuan Sang Jambawan muah Sang Menda sareng kalih,

111


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

wenara sané pinih wreda, pecak duk riin panumadian manusa, ngempu Sang Subali muah Sang Sugriwa kantunné alit. Punika mawinan sané banget makta manah sakit kaprihatin, i wenara kalih punika santukan Sang Jambawan miwah Sang Menda sané uning pisan ring parisolah Sang Wenara Raja sareng kalih. Sané banget kapikayun olih sang kalih indik Sang Sugriwa kabayang olih Sang Subali, sinah wénten nundun dukan Sang Subaliné. Tan asué sampun puput wewangunané ring Maliawan. Buat kabecikan puriné pateh ring kabecikan gua Kiskéndané. Irika Sang Sugriwa jumeneng agung, kabih antuk para mantri, maha patih sami. Panjak-panjak wenarané sayan subakti ring Kapi Raja Sugriwa, asing wecanan danéné, kalaksanayang saking nekéng tuas. Punika awanan wibuh jagat Maliawané kasub ka dura negara. Alas panyibeh puriné linggah, akéh punyan woh-wohan muah umbiumbian, genah panjaké ngrereh tetedan. Sakéwanten Sang Prabu Sugriwa nénten lali-lali ring indik danéné duk kasakitin olih rakané Sang Subali. Sering danéé ngraga ring genahé sepi, ngembeng-ngembeng toyan panon danéné, makayunin

ragan

danéné

nénten

usan-usan

manggihin

kasedihan.

Punika mawanan dané teleb nglaksanayang tapa brata semadi, mapinunuas ring Ida Betara, mangda sida malih mapupul sareng rabiné Déwi Tara, tur mawali ngrajegang jagat Kiskéndané. (masambung....)

Catetan: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985

112


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Geguritan

Suara Saking Bali| Juni 2019

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem /49/ Pan Bongkling sumangkin bétak, twara nyangka-nyangka munyi, mangaku twah awak iyos, ngalahang Dé Senggu Pangi, tuwi manabeng mati, kablet twara nggelah sahut, Parandha Ganggasura, némbok béngkot bucu mati, sok ban bendhu, kuciwa mameswang peta.

/50/ Dadi kasub ka nagara, karirihané Pan Bongkling, ada Dukuh Selam mangko, mahadan ya Pan Dhurahim, ndingeh Dé Senggu Pangi, kuciwa dané pasawut, yén awaké lawanya, gudug lamun manyirikin, kaling mbucu, anyari masa mahimpas.

113


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

/51/ Buka ada hanang domas, soroh selamé sisyanin, tong honya bahanya nyéndok, mingkin anaké adiri, honya banya nakonin, samannya njugjugin dhanu, bhagya apanga teka, dini té apanga ririh, lamun ditu, yén jumaha twah ririhan.

/52/ Mahi apang édénganga, né nganemin dong ké jerih, sinya anak soroh klutok, né lawanya ban Pan Bongkling, krana ya manguberin, akéto munyi Dé Dukuh, tan ucapen Dukuh Selam, hana kacritayang malih, Gusti Agung, mapuri ring Pamamoran.

114


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

/53/ Anak mula mula suka, nggelah panjak dwang tali, babikasan sada jégo, selid sanja ya katangkil, goba twara nandingin, kumisé inggel apujut, cunguhé sada dawa, matané mamatan sampi, bawu pesu, manehen tendas parekan.

/54/ Lengaré barak nambaga, heboké henu di duri, ya inggel samahan grobrob, basang gedé tangkah beris, hulaté kenying-kenying, tuwi pantes anak agung, negakin lungkalungka, kaparek ban soroh warggi, ada satus, ramé ya magagonjakan. (pacang kalanturang….)

115


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Gegonjakan

Suara Saking Bali| Juni 2019

Pedalem I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

I

Luh duuh-duuh. Peluhné nyapcap, kelisah-kelisah buka anaké melas balung. Saka besik petugasé teka, ngungkab kamen lantas nyelek tongosé ané pinih pingit.

“Baru bukaan dua,” kéto ia ngelapur tekén timpalné. “Sabar ya, Bu,” ané buin besikan nuturin kurenan tiangé. Béh, nepukin kurenané buka kéto, rasa adénan nyemakin sakitné. Dugasé

ia majeritan, rasa basang tiangé ané maumadan. Peluh tiangé buka blaburé, ketugan jantungé buka kulkul bulus. Apakpakan basé, buin ada petugas ajaka dadua, luh muani teka. Sing tawang, apa ké mula ia bidan, apa ké tuah mahasiswa praktik, apa ké dokter? Ber pragat gelah kurenan tiangé udika. Buka ituni, buin ia ngungkab kamen,

116


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

lantas nyelek. Sada ané muani melaksana. Piiiiihhhhh.... Meluab rasa getihé, wiréh gelahé ané pingit témbéranga. Inget tiang dugasé truna, yén melaksana kéto patut mayah. Jani gelah tiangé udika gratis. Ambat legan kenehé? Kéwala nak mirib kéto mula prosedurné, tiang sing bani tungkas. Iteh tiang ngusuhin bancangné, sambilang ngilih-ngilihin I Luh. “Masih bukaan tiga. Yang sabar, Bu,” buin kéto raos petugasé. I Luh sing masaut. Pragat duuh-duuh dogénan. “Sakit, Bli...aduuuh...” kéto I Luh nyerit. Tiang sing nyidang nyautin. Bantas dimanin tiang gidatné, apang merasa ia sayangang kurenan. Adah, nyumingkin sesek tangkah tiangé. Yéh paningalané mabéok sing merasa. “Aduuuuuuhhhhh... Sakit, Bli. Sakiiiiiiitttt... Kapok Icang, Bli....kapooook.” Maka poan I Luh nyakit, mara lantas sida lekad pianaké. Luh, manis buka méméné! Béh, lega tan kadi-kadi rasa kenehé, piang tangkahé buka suud mabedbed sabuk stagén roras ibedan! Kecup diman tiang I Luh sambilang ngetel yéh paningalané. “Ai lop yu, Luh,” kéto dogén nyidang pesu raosé. Ibu bidan lantas nyait gelah kurenan tiangé. Greessss... Greeeessss... Greeeesss... Piiiih... Cara nak ngesul sandal! Béh, jejeh kenehé nyanan telahanga nyait, tiang sing maan rurung. Nyén bani kado? “Bu Bidan, doanang tiang rurung akedik. Sampunang telahanga nyait!” kéto tiang nyesedang raos tekén bidané. Bu Bidan sing masaut, kéwala tawang tiang ia ngajengit selat masker ané nekepin cunguhné. Sukaté ento, tiang trauma. Pedalem pesan kurenané ngetohang urip lakar ngalekadang pianak. Buka magantung boké akatih! Bahan sanget tresnan tiangé tekén kurenan, mawanan pedalem tiang ia buin lakar ngalekadang pianak.

117


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Sakéwala disubané pianaké matuuh aoton, buin I Luh ngésgés manying, nagih apang ngelah pianak buin. Béh, sap ia dugasé nyakit, jerit jerit ngaku kapok. “Luh, ulian sanget tresnan Bliné tekéning I Luh, pedalem Bli I Luh lakar nyakit ngelah pianak buin. Trauma Bli, Luh! Eda ja buin ngaé pianak, depang Dék Stévy sékretaris Bliné apang ngelekadang pianaké!” kéto pasaut tiangé, polos pesaja.

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané.

118


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Suara Saking Bali| Juni 2019

Kamus

A

(5)

adol Ami v jual; adola v dijualnya; adol.ang v jualkan; adol.anga v dijualkannya; adol.in v juali; adol.ina v dijualinya; adol-a.dol.an n sesuatu yang dijual; ka.a.dol (ka.dol) v dijual (oleh); ka.a.dol.ang (ka.dol.ang) v dijualkan (oleh); ka.a.dol.in (ka.dol.in) v dijuali (oleh); ma.a.dol (ma.dol) v terjual: carikné sampun akéh sané ~ sawahnya sudah banyak yang terjual; ma.a.dol.an (ma.dol.an) v berjualan: ipun ~ ring pasar dia berjualan di pasar; nga.dol v menjual: ipun ~ beras dia menjual beras; nga.dol.ang v menjualkan; nga.dol.in v menjuali adon, adon.ang v campur dengan cara mengaduk dengan tangan (tentang makanan dan sebagainya); adon.an n campuran; hasil mencampur; adon.anga v dicampurkannya;

119


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

adon-a.don.an n hasil mencampur; campuran; ka.a.don.ang (ka.don.ang) v dicampurkan (oleh); ma.a.don.an (ma.don.an) v tercampur; nga.don.ang v mencampur (tt lawar, sayur, dsb): antosang malu ia enu ~ lawar tunggu dulu dia masih mencampur lawar ad.pa.da, ngad.pa.da v menghormat; tunduk; menghamba 1

adri n gunung

2

adri n lagu (syair) Bali dengan rumus 10u, 6e, 8i, 8u, 8u, 9a, 8a

adu v adu; adu.na v diadunya; adu-adu.an n (ayam) yang diadu; adu.ang v adukan; adu.anga v diadukannya; ka.a.du (ka.du) v diadu (oleh); ka.a.du.ang (ka.du.ang) v diadukan (oleh); ma.a.du (ma.du) v beradu; bertanding; nga.du v mengadu: ~ siap mengadu ayam; ~ goba mengadu tampang; ~ ada mengadukan dengan cerita yang berlebih-lebihan; nga.du.ang v mengadukan adua Ami a bohong; mungkir: mangda sampunang titiang -- supaya jangan saya bohong; tan -- tidak bohong; tidak mendua adug, nga.dug v sewenang-wenang; nga.dug-adug v bersikap sewenangwenang: panakné ~ dogén anaknya bersikap sewenang-wenang saja aduh p kata seru untuk menyatakan rasa heran, sakit, dsb aduk v campur; aduk: -- sera aji kéténg, pb jasa yang besar dirusak oleh noda yang kecil; aduka v diaduknya: yéh telagané ~ air kolam itu diaduknya; aduk.ang v campurkan;

120


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

aduk.in v campuri; aduk-a.duka v 1 diaduk-aduknya; 2 diganggunya; aduk-a.duk.an n hasil mencampur; ka.a.duk (ka.duk) v dicampur (oleh); diaduk (oleh); ka.a.duk.ang (ka.duk.ang) v dicampurkan (oleh); ma.a.duk (ma.duk) v tercampur; ma.a.duk.an (ma.duk.an) v bercampur baur; ma.a.duk-a.duk.an (ma.duk-a.duk.an) a kacau-balau: ~ kenehnĂŠ kacaubalau pikirannya; nga.duk v mengaduk: ~ kopi mengaduk kopi; buka pasihĂŠ ~ ibanĂŠ, pb mengacau keluarga sendiri; nga.duk.ang v mencampurkan; nga.duk.in v mencampuri; nga.duk-a.duk v 1 mengaduk-aduk; 2 mengacau; pa.nga.duk.an n 1 alat mengaduk; 2 pengacau; pa.ti.a.duk v 1 mengaduk-aduk (sembarangan); 2 ki mengacau; suka mencampuri adung a rukun; sesuai; cocok; serasi; sepakat:-- pesan ajaka dadua serasi sekali mereka berdua; adung.ang v sesuaikan; adung.anga v disesuaikannya; adung.in v sesuaikan; adung-a.dung.an n persesuaian; permusyawarahan; ka.a.dung.ang (ka.dung.ang) v disesuaikan (oleh); ma.a.dung.an (ma.dung.an) v bermusyawarah; nga.dung.ang

v

mencocokkan;

memusyawarahkan pendapat adur, ma.dur.an a kacau;

121

memusyawarahkan:

~

papineh


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

ma.a.dur-a.dur.an (ma.dur-a.dur.an) a kacau balau; berhamburan: rompokné uug lan barangné ~ gubuknya roboh dan barangnya berhamburan ad.wi.tia a tidak ada duanya (tt sifat Tuhan); esa aeb → eeb aéd → ééd aed → eed 1

aeg a serempak; beramai-ramai; aeg.an adv dengan serentak; dengan serempak: banjaré magaé ~ warga masyarakat bekerja dengan serempak; aeg.ang v serempakkan; serentakkan; nga.eg.ang v menyerempakkan; menyerentakkan

2

aeg, nga.eg v diam; berhenti: eda ~ ditu jangan diam di situ

aem, ma.em v makan (terutama untuk bayi) aéng a 1 dahsyat; hebat: gobanné – nakutin rupanya dahsyat menakutkan; 2 bukan main; -- jegégné bukan main cantiknya; ka.a.éng.an (ka.éng.an) n kedahsyatan; ma.a.éng-a.éng.an (ma.éng-a.éng.an) v berlomba-lomba memperlihatkan kelebihan; nga.éng.ang v bertambah dahsyat; makin dahsyat; pa.a.éng.in (pa.éng.in) v perhebat 1

aep n depan: di -- di depan

2

aep v hadap: -- kangin hadap ke timur; aep.an n hadapan; aep.ang v hadapkan: ~ ia mai hadapkan dia ke sini; aep.anga v dihadapkannya; aep.in v hadapi: ~ ia, da nyeh hadapi dia, jangan takut; aep.ina v dihadapinya; ka.a.ep.in (ka.ep.in) v dihadapi (oleh);

122


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

ma.a.ep-a.ep.an (ma.ep-a.ep.an) v berhadap-hadapan; nga.ep.in v menghadapi: tusing jejeh ~ musuh tidak gentar menghadapi musuh aér n minyak wangi; aér.in v tetesi minyak wangi: ~ canang sariné tetesi minyak wangi canang sari itu ma.aér (ma.ér) v memakai minyak wangi aet n aba-aba kpd sapi pd waktu membajak supaya sapi membelok aga n gunung agag v terbuka lebar; menganga: tatunné -- lukanya menganga; agag.an a keadaan terbuka; agag.ang v bukakan; ngangakan; agag.anga v dibukakannya; dingangakannya; agag.in v buka untuk orang lain; ka.a.gag.ang (ka.gag.ang) v dibiarkan terbuka (oleh); ka.a.gag.in (ka.gag.in) v dibiarkan terbuka (oleh); ma.a.gag.an (ma.gag.an) a dl keadaan terbuka; nga.gag.ang v membukakan; nga.gag.in v membuka untuk orang lain agak n tingkah laku; lagak 1

agal a besar dan kasar: taliné – talinya besar dan kasar

2

agal n salah satu pupuh Bali aga.ma n 1 agama; 2 adat istiadat; 3 hukum

agang-agang a canggung

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

123


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

Suara Saking Bali| Juni 2019

Kartun

Kartun I Komang Swakarma Satwika

124


Suara Saking Bali

Édisi XXXII | Juni 2019

125


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.