Majalah Suara Saking Bali XXXI (Mei 2019)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Daging Jurnal Lawat-lawat Pongah (IGA Dharma Putra) Isin Lontar Sastra pinaka Mémé-Bapa (2) (Putu Éka Guna Yasa) Wawancara I Nyoman Suprapta; 219 Geguritan Anggén Ngalestariang Bali Satua Cutet Pada Gelahang (I Gedé Putra Ariawan) Tukad Pamegat (I W. Wikana-Seraya) Kekunang Keranjang Padang (Agus Sutrarama) Pabesen (I Wayan Widiastama) Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Artikel Cupak Gerantang (IDG Trinandita) Puisi Bali Puisi-puisi IDK Raka Kusuma Puisi-puisi Ni Kadék Juliantari Puisi-puisi I Putu Ady Setya Mahardika Puisi Mahasiwa STKIP Agama Hindu Amlapura Satua Masambung Subali Sugriwa (5) Lontar Kala Ireng (12)--I Madé Sugianto Geguritan Bongkling Gegonjakan Nak Wikan (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Gatra Raka Kusuma lan Adnyana Olé Polih Anugerah Sastra Tantular 2019 Seken Sayuwakti Saja (IDG Trinandita) Kamus Kamus Kartun

1

2 5 12 18 26 33 43 50 53 55 62 71 75 80 88 93 96

98 100 101 106


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Lawat-lawat

Pongah

J

ani dija ada anak sing juari? Yén tusing juari sinah tusing maan juara. Apa buin jani di guminé suba lumbrah ngenahang raga. Makejang édéngang tekén anaké. Diapin anaké ento tusing tawang, cutet jeg

enahang dogén. Apang kadéna kéné, apang kadéna kéto. Pamekas apang kadéna bisa makeber tegeh ngayor kanti joh di tanggun langit. Apang kadéna bisa nyilem joh betén ka dasar gumi. Makejang anaké ngon nepukin ané kéto-kéto. Tegarang iwas-iwasin déwéké padidi malu, apa dogén bakat édéngang tekén anaké uli pidan. Suba kéto, nyanan buin takonang tekén déwéké padidi. Apaké iraga seken nawang apa ané bakat tuturang ento? Béh, suba mirib nyak cara tukang dharma wacana tulisané ené. Dong yén mula alih, tusing ja lakar kuangan pasaut. Sakéwala ané alih tuah pasaut seken-seken lekad uli tengah keneh ané ning tan paleteh. Yén keweh ngédéngang pasaut eningé ento tekén anak lénan, kanggoang padidi dogén nawang. Biasa ento ngetarang déwék padidi. Nyliksik bulu koné adanina tekén lingsir-lingsire imaluan. Suud sliksik buluné, lautang petek-petek akuda ada bulu di awaké. Yén kondén bakat baan meték, tegarang iwasin di langité akuda

2


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

ada bintang. Yén ento tusing masih ngidang baan meték, kanggoang ané bedikan malu peték. Conto ané bedik tur paek ada di ukudané, tuah bulun paningalan. Kadén suba liu satua-satua ané dadi anggon sasuluh, tusing dadi iraga mamongah nyapa kadi aku. Cara katuturan I Gajah ané kaliwat bonggan negehang ukudan. Baan bonggané ia bisa sengkala. Kadén anak lén ané nyengkalanin, tusing ngeh sengkalané iraga padidi ané ngundang-ngundang diastun tusing misi surat undangan. Ento mirib mawinan imaluan magenepan ada tuturan satua luung-luung anggon lawat. Lawat di satuané ento duduk, anggon ngalawatin déwéké padidi. Eda pragat anggona nyuluhin timpal dogén, kapah-kapah déwéké malu tuturin ané melah-melah. Sing kéto? Nuturin awak tusing dadi baan matakon tekén anak dogén. Déwéké malu takonin, apa sujatiné ané tagiha. Yén suba magenep tagiha, jeg tegul ia. Idup amonéan magenep tetagihan awaké. Koné iraga idup terus dadi panjak. Ané manjakin madan basang. Keto koné. To nguda soléh? Koné manusané maan paica wara nugraha luwih-luwih uli ida batara. Kaluwihané ento ngaranayang manusané koné dadi cara déwa sakala. Ia ané meneh pelihang sakatah ané ada di guminé. Ia koné dadi raja dini. Sakéwala, kadén saja seken-seken dadi raja. Dong panadiné patuh masih dadi panjak, manjakin déwék padidi. Idup di guminé jani, makejang rasayang soléh. Nyak mesib cara satua banyol. Yén dadi anak tiwas misi belog, sinah anggona kakedékan gumi. Yén suba sugih maliah misi dueg, iriang anak. Ada buin satua ané banyolan tekén ento? Baca suba ento buku-buku lawan lontar-lontaré, sakéwala yén tusing neked di parilaksana kondén madan nawang. Yén suba kéto, kanggoang biasa-biasa dogén. Pabedikin ngangkabin timpal baan tutur malepug, luihan teken andus gunung agung.

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Jani kanggoang adéng-adéngin mamaca nyumu. Apa ja tuturanga para kawiné ané wikan-wikan. Apang taén masih seken-seken nepukin padidi apa dogén ané suba taén ada ipidan. Yén suba sastra ané keto-keto tusing gugu, apa ané dadi gugu? Masak munyin keneh padidi dogén ané gugu. Depang suba, anak mulan kéto jani ané suba lumbrah. Tastra-tastrané suba dadi ganjel jan apang nyidayang menék ka undagan ané paling tegeha. Tusing tawanga sastra ento beligan tekén lindung. Juk aji lima ia malesét. Juk aji batis ia malecat. Juk aji keneh ia ilang. Apa buin anggon ganjel jan. Tastrané anak tusing ja nyidayang ngoyongang, terus koné tastrané membah. Dija ada unduk ané membah ento anggon ganjel. Sakéwala, ada carané ngejuk tastra ané belig ento. Adéng-adéng!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Isin Lontar

Sastra pinaka Mémé-Bapa (2)

III Duaning i raga sampun uning makudang-kudang parindikan sané ngawinang sastra arang kaanggén pinaka rarama olih krama Baliné, sané mangkin ngiring takénin sastrané punika antuk pitakén sederana kadi puniki “napi kawigunan sastranépinaka suluh kauripan manut swaginan kramané ring aab sakadi mangkin?”

Suluh saking Usada Taru Pramana ring Sang Sané Nambanin Doh sadurung para jana Baliné uning ring mantri, perawat, bidan, miwah dokter, sakancan pinungkan kramané katulungin olih sang maraga balian. Silih tunggil sastra sané ketah kaanggén pinaka gegamelan sajroning nambanin anak sungkan inggih punika pustaka lontar Usada Taru Pramana. Lontar puniki mahbahang indik salampah laku prabu Mpu Kuturan pinaka pengusada sané kicalan kasiddhian. Punika mawinan, Ida mayasa kérti salami abulan pitung dina (42 hari) ring setrané, raris Ida Batari Dalem mapica mantra mangdané prasida ngarad tur nakénang sakancan gunan entik-entikan pinaka sarana matatamban. Ri sampuné polih mantrané punika, Prabhu Mpu Kuturan ngarad 160 entik-entikan mangdané prasida kaanggén tamba. Saka siki entikané

5


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

punika nartayang indik kawigunan ipuné anggen tamba. Pinaka wimba makudang-kudang entikan pinaka tamba ring Usada Taru Pramana inggih punika: 1. Titiang I taru bingin. Sekar titiang tis, daun titiang paněs, angurip wong lara pamalinan. Kantin titiang měsui. Ika anggen sěmbar.Malih bangsing titiang tis angurip wonglara rasa, makanti ring bawang adas. Babakan titiang panes, gěmpong titiang dumalada. 2. Titiang taru dapdap tis wau rauh, daging titiang tis, babakan titiange dados anggen tamba běngka, ragin ipune katumbah běbolong, 11 běsik, uyah arěng, pipis, pěrěs saring, tahap. 3. Titiang taru kelor, daging tis, ěngkět barak, nyěm, akah paněs, daun titiange dados anggen tamba mata sakit, ra, jěruk lěngis, uyah arěng, saring děgdeěgang, kětelin netranya selid sore. 4. Titiang taru bila, daging paněs, daun ěngkět sami paněs, akah dumalada, babakan titiang paněs, dados anggen tamba bětěg, ra, kěsuna jangu, yeh, cuka, anggen wědak sělid sore. 5. Titiang taru sumaga, daging, daun, akah paněs, ěngkět dumalada, dados anggen tamba tuju, rěrěh titiang maka sami, anggen odak, ra, yeh cuka, těmu tis 3 iris. 6. Titiang Taru Jěpun, daging angět, don ring ěngkět taler angět, akah dumalada, titiang dados anggen tamba sakit bangkiang, ambil babakan tiange anggen wědak, ra, pamor bubuk, ulig raris urapang. 7. Titiang bun mica, daging rauh ring Abakan miwah gětah titiang paněs, yan hana janma pěngěng, ambil daun titiang anggen simbuh, ra, tabia bun, měsui, sěmbar gidatnia. Ring ajeng sampun kasinahang, makudang-kudang entikan sané prasida kaanggén tamba. Kayu bingin dados kaanggén tamba anak pamalinan miwah warih sané ngamedalang rah, dapdap dados kaanggén tamba bengka, kelor anggén tamba sakit mata, taru bila dados anggén tamba beteg, sumaga dados

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

anggén tamba tuju, jepun dados anggén tamba nyakitang bangkiang, miwah mica prasida dados anggen tamba anak pengeng. Kawéntenan tanem tuwuh sané prasida kaanggén tamba punika, sujatinnyané ngawinang iraga prasida nyayangang, ngupapira, tur nyaga kauripan makudang-kudang entikane punika. Sangkaning iraga tan uning, mawinan entik-entikané punika akéh karabas duaning nénten kauningin adan miwah kawigunannyané. Yéning iraga yakti uning, ring kakawin Ramayana kasinahang makasami entik-entikané punika prasida kawigunayang olih manusané “panggagap anggagĕpeng hayu donya”.

Suluh saking Dharma Pamacul miwah Usada Sawah ring para Patani Ring kakawin Ramayana sampun kabaosang ikang tani pritinubhaya gunaning Bhupatilana “sangkaning yasa kértin para petani kawibuhan sang bupati kabaos nincap”. Sastra-sastra sané mapaiketan ring baga tani luiré Dharma Pamacul/Sri Purana, Uma Tattwa, Merananing Carik, Usada Sawah, miwah sane lianan. Para pataninésajroning magarapan sujatinnyané patut ngamargiang gegelar sakadi sané akeh kabaosang ring pustaka Dharma Pamaculané. Tios ring maosang indik upacara-upakara sané patut kamargiang ritatkala ngaci-aci sawah, pustaka Dharma Pamaculan 1 taler maosang indik dewasa tatkala matatanduran kadi puniki: Kramaning nandur, anut sapta wara.Ra, sarwa buku.Ca, sarwa bungkah. A, sarwa godong. Bu, sarwa kembang.Wra, sarwa wija. Su, sarwa woh.Sa, mapagĕr turu. Manut daging Dharma Pamaculan ring ajeng parikrama nandur manut ring sapta wara patut kamargiang kadi puniki. Rahina Redite, becik nandur sarwa buku (gesing, tebu). Rahina Soma becik nandur sarwa bungkah (sela, ubi, sakancan maumbi).Rahina Anggara becik nandur entikan sane pacang kaangén donnyané (bayem, janggar ulam).Rahina Buddha becik nandur sarwa kembang

1

Wacen salanturnyane ring buku Dharma Pamacul sane katerbitang olih Gedong Kirtya Singharaja (tahun 2007).

7


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

(cempaka, jepun, pacah, soka).Rahina Wrehaspati becik nandur sarwa wija (jagung). Rahina sukra becik nandur sarwa sané mabuah (sumaga, duren, buluan). Rahina Saniscara becik nandur sarwa entik-entikan sané pacang kaanggén pagehan. Tatkala I juru tani ngamargiang utsaha matatanduran ring sawah miwah ring tegalan, pastika wénten mrana sane ngawetuang pakewuh.Silih tunggilnyané tatkala nandur pari, pastika wénten mrana saking kedis. Mapaiketan ring mrana kedis, wénten baos kadi puniki ring Lontar Usada Sawah. Kocap wénten paksi raja sané kamanggehang pinaka dewan kedis.Paksi raja punika madrué cucuk emas, manétra mirah, mabulu kamawon, tur manaka maléla. Kedise punika sane kasungsung oleh watek kedisé sami, tur ngamaranain padi druén Ida Batari Sri kantos telas. Punika mawinan, Ida Batari Sri mautsaha ngradana Ida Batari Uma pinaka ibun Idané, mangda lédang tedun ke mercapada.Bhaṭari Uma raris ngandika ring Bhaṭari Śri nakénang unduk sané ngawinang ida sungsut. Batari Sri maosang panangkan sungsut Idané sangkaning makasami pariné katadah antuk I Paksi Raja saha réncanganésami. Punika mawinan, Ida Déwi Uma ngutus Ida Sang Hyang Pamunah miwah Sang Hyang Sepuh mangda tedun saha nyaga Ida Batari Sri. Yéning pét pradé I Paksa Raja saha rencangné nadah padin Ida Batari Sri, Sang Hyang Sepuh miwah Ida Sang Hyang Sakti wenang ngamargiang kapatutan nenda tur ngulah I Paksi Raja maduluran antuk sarana patakut dadua, turkasembarin tri ketuka, pada ping, 3. Patakuté punika katancebang tatkala kalion. Mawastu takut Ki Paksi Manuk.Aturin canang duang taṇding, mraka nyanyah gagringsingan, bantenang limolas lemeng. Yéning yan sadya mupu, tatkalamantenin, ada labaan iddha, Sang Hyang Sepuh miwah Ida sang Hyang Pamunah Sakti. Sang Hyang Sepuh labaan idané ajengan putih apunjung, mabé taluh dadar, sasawur kacang komak dhaksina, 1, bayuhan atanding.Sang Hyang Pamunah Sakti malabaan nasi kuning mabé kuning taluh, canang ngapasang, maraka geti-geti biu mas.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Malarapan antuk sarana upakara punika, pustaka Sri Purana ngicen pawarah-warah utawi suluh ngenénin indik tata cara ngulah mrana utamannyané kedis. Mangdané prasida muktiang kawisesan upacarané puniki, para pataniné becik yéning matategar ngamargiang.

Suluh saking Geguritan Basur ring Pedagang Sajroning ngamargiang kauripan pinaka dagang, Geguritan Basur dados kaanggén geguat.Geguritan Basur puniki kajanaloka pisan madaging indik ajah-ajah kawisesan.Yadiastun asapunika, wénten piteket indik tata cara ngatur jinah pinaka dasar geguat pinaka dagang sajroning sastrane puniki, pamekas tatkala I Nyoman Karang ngicen piteket ring Ni Sokasti kadi sapuniki: Lamun ngĕlah pipis patpat, ne dadua sĕpĕl pang ilid, yan ngĕlah pipis adasa, lalima pĕnpĕn ka bungbung, wĕkasan ada antosang, bliyang tapih, da bogbog budag madahar [Geguritan Basur, Pupuh Ginada: 14]2. Ring punggelan Geguritan Basur ring ajeng kabaosang tata cara ngatur jinah. Yéning madué jinah papat, patut ané kalih sepel mangda ilid.Yéning madué jinah adasa, patut lelima celepang ka bungbung. Untengnyané, ri kala iraga madué jinah mangda satata wénten sané kasepel tur kanggén pinaka tabungan. Yéning madrué tabungan, sinah wénten sasepelan sané prasida kaanggén numbas busana sakadi tapih.Kria sastrané puniki nugesang, mangdanéi raga nénten bogbog, napi malih sangkaning kabatek antuk dadaaran. Tios ring madaging patitip indik tata cara ngatur jinah, Geguritan Basur taler muatang indik tata cara ‘promosi’. Ring geguritané puniki lengkara “eda ngadén awak bisa” sané ketah punika kasurat. Yadian daging pupuh punika ketah pisan, manawi akidik sané uning yéning pupuh puniki mawit saking Geguritan Basur.Titiang nyuksmayang punggelan pupuh “eda ngadén awak

Durusang wacen sajangkepnyane ring buku sane mamurda “The Balinese Poem Basur: an Introduction to Magic” sane kasusun olih C.Hoykaas (tahun 1978). 2

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

bisa…” punika antuk pamarnasanémabinayan.Sadurung nyuksmayang pupuh punika, ngiring wacén dumun apada pupuh ginada punika. Eka ngadén awak bisa, depang anaké ngadanin, geginané buka nyampat, anak sai tumbuh luu, ilang luu buké katah, wyadin ririh liu enu pelajahang [Geguritan Basur, Pupuh Ginada:18]3 Kecap Geguritan Basur ring ajeng dados kaanggen pinaka geguat sajroning ngamargiang promosi. Lengkara “eda ngaden awak bisa, depang anake ngadanin” dados kasuksmayang pinaka jalaran sarana promosi. Sane mangkin, sarana promosi maduluran antuk nunas panampen becik saking anak lian sane matumbasan ketah kabaos testimoni. Yening saihang ring promosi saking perusahaan utawi pedagang, sarana promosi maduluran antuk testimoni madrue kaluihan marupa rasa percaya saking anak sane pacang matumbasan. Punika mawinan, pupuh ginada puniki prasida kasuksmayang pinaka geguat sajroning ngamargiang swagina pinaka pedagang. Pedagang-pedagang tepengan mangkin, bilih-bilih sane online akéh ngamargiang utsaha madolan maduluran antuk testimoni“depang anaké ngadanin”

Suluh saking Ramayana miwah Niti Raja Sasana ring PNS Pegawai Negeri Sipil ketah kabaos “nayaka praja” ring basa Bali. Kruna “nayaka” punika mateges manggala utawi pemimpin, kruna “praja” mateges wong kesamén utawi penduduk. Pinaka manggala masyarakat, sang maraga nayaka praja patut ngamargiang swadharma pinaka pangayah, mangdané prasida ngicén pasayuban ring para janané lianan. Mapaiketan ring swadharma pinaka nayaka praja, kakawin Ramayana ngicén pangeling-eling kadi sapuniki: Gunung ya ta padanta bhupati prajangkĕn dukut, patuti guna dosaning ulah ika matangnyan suka [Kakawin Ramayana ] Punggelan Kakawin Ramayana ring ajeng nugesang indik swadharman Ida Sang Maraga Bhupati. Kocap Bhupati punika saksat gunung, para jananésami 3

idem.

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

waluya padang. Swadharman Ida pinaka gunung, patut nibakang kapatutanmiwah kaiwangan ring para panjaké, mangdané prasida ngawetuang rasa suka sajroning pikayun para janané. Tios punika, sang sané ngamargiang swadharma pinaka nayaka praja patut ngutsahayang kaliangan jagat sané ketah kabaos “sukaning rat”. Punika mawinan, kaliangan sang maraga nayaka praja magenah ring rasa liang sané kapikolihang olih para jana sami. Yéning pét pradé sang maraga ratu utawi nayaka praja ngamargiang parilaksana sané tan manut ring sasana, Geguritan Niti Raja Sasana maosang kadi puniki. Tata kramaning sang Ratu, wruh ring ala lawan bĕcik, yen Ratu sĕngkala, arĕp ring drue tan yukti, rusak tataning nagara, rusak manahing wadwalit. [Geguritan Niti Raja Sasana, Pupuh Ginanti: 17] Geguritan Niti Raja Sasana punika maosang indik kawéntenan Ida Sang Ratu taler nayaka praja sane patut uning ala lawan becik.Yéning Sang Ratu keni sengkala sangkaning drué sané tan becik sakadi “korupsi”, pastika rug manah para panjaké sami. Indiké puniki majanten ngawinang rusak tata negara saha pikayun kramané. Ring sasihé puniki i raga pacang milih nayaka praja, tureksain dumun salampah lakunnyané, amunapi utsahannyané mayasa kerti antuk kaliangan jagat. Mangda nénten singhasanané tegakin bikul? Suksma. Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

11


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Wawancara

219 Geguritan Anggén Ngalestariang Bali

12


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

I Nyoman Suprapta embas 11 Novémber 1962. Dané sampun nyurat gaguritan duk warsa 2000, lan kantos mangkin sampun ngamedalang 219 judul geguritan. Sangkaning sutindih ring sastra Bali, dané polih Hadiah Sastera Rancagé warsa 2013 saking Yayasan Kebudayaan Rancagé, Bandung ring widang jasa. Anggara, 9 April 2019 sané sampun lintang, Suara Saking Bali polih wawancara ring genahnyané meneng, Jalan Gatot Subroto, 117F, Banjar Tatasan, Tonja, Dénpasar.

Saking ngawit makarya, mangkin sampun kudang geguritan sané sampun karyanin Bapak? Tiang ngawit ngamedalang cakepan marupa geguritan puniki saking bulan Januari 2019. Ngawit nika nyabran sasih wénten siki geguritan sané medalang tiang. Kantos April 2019 niki, durus bacakin nika, nika sampun akéhnyané.

Nika sampun dados cakepan samian? Cakepan terakhir sané terbitang tiang warsa 2016. Mangkin kantun wénten ring laptop sakéwanten durung dadosang tiang cakepan. Tiang mangkin kantun nyiapang geguritan mangda prasida terbit warsa 2020. Ring tanggal 10 Oktober 2020 tiang jagi nerbitang geguritan saking sané karyanin tiang bulan Januari 2000 kantos Oktober 2020. Nika jagi anggén tiang memperingati Kemerdékaan Republik Indonésia sané kaping 75.

Mangkin sampun ngawitin nyurat geguritan sané pacang katerbitang warsa 2020? Sampun, sampun wénten ring laptop bantang geguritan sané pacang karyanin tiang. Mangkin tiang makarya manten. Yadiastun kénten, sujatiné wénten ancer-ancer tiang makarya gaguritan sané mersidayang terbit kantos warsa 2045. Iraga urip ring jagaté puniki ten uning malih pidan mawali. Yéning sadurung warsa 2045 tiang sampun ngalahin, nika artiné pianak cucun tiangé

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

sané pacang nerbitang. Indiké punika ngawinang tiang harus nganggén galah sané wénten sabecik-becikné, sumangdané targét tiangé punika prasida mamargi. Tiang maduwé Pasraman Ganapati sané ngajahin anak alit mageguritan, lan warsa 2045 ipun wantah calon pemimpin iraga. Geguritan puniki taler siapang tiang sumangdané kawacén rikala punika.

Napi sané ngawinang Bapak teleb pisan makarya geguritan? Tiang makarya geguritan puniki duaning tiang nyingakin kawéntenané mangkin. Yadiastun kakawian tiangé puniki wantah Sastra Tradisional, nanging téma sané anggén tiang taler wénten indik kahanané mangkin. Pinaka conto ring geguritan tiangé sané mamurda Segara Rupek, nika wantah pinaka penolakan tiangé majeng ring jembatan Jawa Bali sané dumun polih santer ring Bali. Lianan ring punika taler wénten indik narkoba, politik, kantos hoax utawi raja pisuna. Wénten geguritan tiangé indik Sad Atetayi. Ring Sad Atetayi wénten sané kabaos rajapisuna utawi hoax. Nika karyanin tiang warsa 2012. Lan sané mangkin hoax punika sayan ngakéhang. Lianan ring sangkanin kahanané mangkin, tiang taler makarya geguritan anggén ngalestariang tetamian leluhur. Sangkaning sampun arang pisan mangkin sané seneng ring geguritan.

Wénten anak sané mesen geguritan ring Bapak? Tiang ten mersidayang makarya geguritan pesenan sané mabayah. Yadiastun wénten sané ngicén tiang jinah sekian juta sumangdané tiang ngaryanang geguritan, tiang ten nyak lan minab tiang nénten prasida ngaryanin geguritan punika kantos puput.

Asiki geguritan punika biasané kudang dina nika karyanin Bapak? Yén bayun tiangé melah, tigang rahina prasida puput siki geguritan. Dumun wénten semeton tiangé sané nakénang geguritan indik Pura Dalem Péd sané

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

pacang anggéna ngaturang ngayah rikala mamedek ka Dalem Péd. Tiang dugasé nika ten maduwé, nanging sangkaning tiang dot sumangdané semeton tiangé prasida nembangan geguritan indik Pura Dalem Péd punika, tiang mersidayang muputang tigang rahina.

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Sadurungé makarya geguritan, polih nulis sané lianan? Tiang sampun nulis saking SMP, tiang makarya puisi, artikel, wiadin satua cutet. Dumun sadurung tiang makarya geguritan, tiang polih dados guru Agama Hindu. Rikala tamat Pendidikan Guru Agama Hindu (PGAH), setingkat SMA, warsa 1981 tiang polih PNS lan katugasang ring SD 1 Darmasaba raris kapindahang ka SD 4 Sibang Gedé. Rikala kantun prajabatan, tiang manggihin wénten sané nénten patut irika lan tiang ngritik indiké punika. Nika ngawinang tiang kasengguh guru vocal. Ulian seneng ngritik tiang kamutasi malih. Ring genah mutasi punika tiang kateken, tiang ten kuat lan warsa 1997 tiang usan dados guru. Sakantuné dados guru tiang sampun makarya geguritan, sakéwanten nénten lanturang tiang. Usan dados guru, tiang iseng nulis geguritan malih. Tiang makarya geguritan sané katembangang olih sekaa santi ring Tatasan Kaja, Tonja rikala wénten odalan. Nanging wénten anak sané ngambil kakawian tiangé punika lan kaadol. Tulisan tiangé sané ketik tiang nganggén mesin tik punika kaketik ulang olih anaké punika nganggén komputer raris kacitak tur kaadol. Tiang gedeg manggihin indiké punika, nanging kasuén-suén tiang sadar yén tiang terus-terusan gedeg ten mersidayang makekawian malih. Lan ngawit punika tiang makarya geguritan tur terbitang tiang. Mangkin samian geguritan Panca Yadnya sampun karyanin tiang. Upacara yadnya napi sané kaperluang sampun wénten. Lan geguritan tiangé punika kakepah dados kalih, sakadi geguritan indik pawiwahan, tiang makarya geguritan sané ambil tiang saking carita pawiwahan Abimanyu, lan wénten taler sané khusus indik teges pawiwahan.

Lianan ring Hadiah Rancagé, wénten penghargaan lianan? Wantah Rancagé kémanten warsa 2013. Nanging tiang maduwé pengalaman sané ngawinang tiang sakit ati. Duk punika wénten utusan saking Kota Dénpasar sumangdané tiang makarya daftar kakawian sané sampun tulis tiang.

16


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Nikaanga tiang pacang kausulang polih penghargaan rikala ulang tahun Kota Dénpasar. Rikala sampun usan tiang makarya daftar punika, serahang tiang nanging nikaanga penghargaan punika bertahap, alasané sénioritas. Yéning sénioritas nguda tiang nikaina makarya draf karya tiangé, yén sampun kénten sampunang nikaina tiang. Sira sané ten gedeg yén kéntenanga? Malahan sané maduwé cakepan kalih tiga polih penghargaan. Masalah penghargaan sebenehné nénten ja tetujon tiangé makarya geguritan, nanging yéning nika aturané, laksanayang nika. Tapi nah raga di Bali sing kanggoanga di Bandung ya kanggoanga. Nyamané di Bali sing nyak ngurus, nyamané dauh tukad ya ngurus. (sup)

17


Suara Cutet Saking Bali Satua

Édisi XXXI | Méi 2019

Pada Gelahang Ada limang bulan Wayan Balik sibuk padidina. Sabilang wai di tengah kamaré ulian seleg ngaé skripsi. Pintuné sewai-wai makunci, jendélané matutup lan lampu kamaré sabilang peteng macancang ngendih. Lamun bapané matakon, ia satata ngorahang sibuk nugas lan sing dadi ganggu. Ento mawinan bapané ngekoh matakon. Sujatina i bapa jejeh nepukin pianakné cara kéto. Kadéna pianakné ento mlajah ngiwa lan milu aliran sesat.

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Yan, bukakan pintuné!” “Icang nu sibuk!” kéto Wayan Balik masaut. Ia tusing ja rungu tékén bapané ané majujuk di sisi pintu kamaré .

“Nah, énggalang bukakan pintuné. Bapa lakar ngomong!” “Apa lakar omongan? Omongan dogén uli sisi!” Wayan Balik nengkik uli

tengah kamaré . “Lamun Wayan tusing pesu, Bapa lakar magedi. Dija Wayan ngalih bapa bagus cara kéné. Pokokné bapa lakar magedi!” Suud mamunyi kéto, I Bapa jani nyaru-nyaru magedi lan mengkeb di durin baléné. Suba tawanga pianakné pasti lakar pesu. Apa buin tawanga bapané bagus genjing cara Anjasmara. Kéto kenehanga I bapa. Ia makenyem sambilanga nyongkok di pagehan delod baléné. “Magedi kija Pa?” Wayan Balik matolihan ka sisi. Tusing tepukina i bapa uli gordén jendélané. “Bapa! Bapa kija magedi?” Wayan Balik buin matolihan. Ia dengak-dengok uli tengah jendélané. Tepukina lawatan bapanné suba ilang. Énggal-énggal ia ngebukakan pintu kamarné. “Bapa kija magedi, bedikin macanda!” Wayan Balik pesu uli tengah kamarné . Ia nyeledét ka sisi, tusing tepukina bapanné. Ngénggalang ia malaib ka rurungé, kadéna bapanné suba magedi. Wayan Balik jani ngenah makaca-kaca. Yéh paningalanné nagih pesu. “Daaaarrrrr” kéto I Bapa ngaénang pianakné tengkejut. “Waaaaaaaaaaaahhh!”Wayan Balik makesiab. Kadena nyén teka nyagjagin uli dori. Dapetang I Bapa suba kedék ngajingit ulian demen atinné nepukin pianakné pedih. “Béh, ne mara nak tua gelem! Demen nolih pianaké mati majujuk?” saut Wayan Balik sambilanga ngusap yéh paningalanné. “Nyén ané lakar mati majujuk? Wayan apa Bapa?”

19


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

I Bapa jani maekin pianakné. Ia makenyem sambilanga milu ngusap yéh paningalan pianakné.

“Wayan nu inget carita Malin Kundang ané mapasatu dadi batu?” I Bapa matakon sambilanga mesuang batu merepat uli tengah kantong celanané. Wayan Balik makesiab, kadéna i bapa mesuang babuntilan lan batu akik uli tengah kantong celanané. Sagétan i bapa ngaba batu sangihan ané merepat cenik mawarna selem. “Apa to Pa?” Wayan Balik matakon sambilanga nyemak batu sangihanné. “Apa kal tepuk cai? Jaja uli?” saut i bapa. Prajani Wayan Balik masebeng pelih ningehang bapanné ané mamunyi galak. Ia jani negak di ambén baléné sambilanga naktakin jagut. “Nak ngudiang ngaba batu sangihan? Sing ngelah gaé?” Patakonné Wayan Balik alus. “Ada-ada dogén patakon cainé! Ada nak ngaba sangihan lakar malali ke mall?” Dadi Bapa orahin cai sing ngelah gaé?” Ningehang munyine i bapa ané satata mamanas,Wayan Balik prajani ngenduk. Ia tusing nyak ngalawan ulian tawanga riwayat hidup bapanné ané ngelah penyakit tekanan darah tinggi. Pelih bedik masaut, i bapa bisa makeplek kumat. “Cai suba kelih! Suba makiré matitel sarjana! Melahang-melahang ngaba iba apanga idupé sing cara Malin Kundang ané makutuk dadi batu! Wayan

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

nawang, apa né makada Malin Kundang dadi batu?” I Bapa nyekenang matakon unduk I Malin Kundang ané makutuk dadi batu. Wayan Balik tusing nyak masaut. Prajani nguntul nyaruang kupingné bongol. Ia wadih ningehang bapanné ané satata nuturin satua uli luar daérah. Mara ibi peteng nuturang legénda Danau Toba di Sumatera. Né jani semengan, i bapa suba mesuang carita Malin Kundang ané makutuk dadi batu. Suud macarita, i bapa pasti lakar ngemaang pianakné tetuek apanga ada anggona sasuluh idup. “Lamun Wayan saja nawang satua Malin Kundangé, né jani sautin malu patakon Bapa! Apa né makada Malin Kundang makutuk dadi batu?” I Bapa buin nyekenang patakonné ento. Ia makeneh maan jawaban ané pasti uli pianakné. “Béh…, nu gén bapa demen matakon cara ngajak nak cerik! Bedikin jani matakon. Bedik ngomong bedik pelih” kéto Wayan Balik gencang nyautin. Kéné dadiné, lamun ngelah Bapa ané dueg nyatua. Satuané satata dawa lan salantang jalan cara jalur Panturané di Jawa. Sawai-wai i bapa bisa nyatua kangin-kauh. Uli semengan nganti sanja, satuané sing pegat-pegat. Makejang satua uli dalam lan luar daérah tawanga. I Bapa bisa buung ngalih nasi ulian satuané tusing pragat.

Lamun cara kéto unduké, Wayan Balik prajani

ngenahang daya. Ia ngénggalang

nyaru-nyaru sirep apanga bapanné suud

nyatua. “Énggalan Yan! Sautin patakon Bapa! Do cai nyaru-nyaru sirep!” I Bapa miribang nawang pianakné jani liunan daya. Ngénggalang ia maid batis piananakné. Wayan Balik ané sedeng nyelélég di adegan baléné, nyaru-nyaru tengkejut. “Ada apa né?” Wayan Balik masaut nyaruang sing nawang unduk. Kijapkijap paningalanné nepukin i bapa ané sedeng mamedih.

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Potrékan I Putu Supartika; Genah: Bandung Creative Hub

22


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

“Né suba nak cerik pongah, sing bisa ningehang tutur rerama! Ngorahang dogén makiré sarjana.!” I Bapa menék getihné nepukin pianakné ané tusing nyautin patakonné uli tuni. Sujatiné Wayan balik nak ngekoh nyautin. Apanga sing dadi uyut, Wayan Balik prajani mamunyi alus madabdabang, nyautin patakon bapanné. “Nak kéné unduké. I Malin Kundang makutuk dadi batu ulian elek ngakuin méménné ane lacur. Ia marasa ibané tegeh ulian kasugihan. Marasa ibané di duur langit kanti engsap tékén mémé padidi. Ulian ento méménné pedih, Malin Kundang lantas kakutuk dadi batu.” “Wayan sing jejeh cara kéto?” I Bapa megat munyi pianakné. Wayan Balik ane tusing nawang unduk, prajani caket sing pesu munyi. “Wayan nawang? Kasugihan ané paling utama ento tuah ilmu pengetahuan ané anggon merta di guminé. Amongkén ja liu anaké ngelah pipis, lamun sing taén masekolah aluh san belog-belogin timpal. Ento makada, amongkén ja belog bapa jani, amongkén je lacur idupé jani, bapa lakar ngetohin pianak. Bapa tusing elek ngelah utang matumpuk-tumpuk. Ulian utangé ento, bapa ngelah semangat idup. Semangat né anggon bapa magaé apanga ngelah pianak sarjana.” Wayan Balik bengong ningehang munyiné I bapa ané satata makulit wayah. “Apa pelih icangé ngajak Bapa?” Wayan Balik matakon. “Saja cai sing marasa pelih? Sing marasa iba tulah tékén bapa? Diapin bapa belog, da pesan bapa belog-belogina. Miribang ada limang bulan cai kapah pesu. Sujatiné cai puik mara Bapa némbahang cai lakar nyentana? Lamun bapa matakon, satata cai ngekoh masaut. Elek cai ngelah bapa belog cara kéné?” “Nyén elek? Icang tusing ja elek apa buin puik tékén Bapa padidi. Icang jani ngekoh masaut ulian icang berpikir keras. Icang jani sibuk nyusun skripsi apanga énggal tamat tur matitel sarjana. Suud kuliah, icang lakar nyentana apanga bapa bedik ngurusin pianak!”

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Ningehang Wayan Balik masaut kéto, prajani I bapa ngendingang pupuh Ginanti. “Saking tuhu manah guru, mituturin cening jani, kaweruh luwih senjata, né dadi prabotan sai, kaanggén ngeruruh merta, saenun ceningé urip.” Munyine i bapa jangih, nganyudin keneh pianakné ané satata nagih nyentana. Wayan Balik prajani malengok. Ia inget tékén méménné ané suba ngalahin mati. Ia masih inget ngajak beli-beliné ané suba merantau di luar daérah. Makejang beliné suba magaé dadi kuli lan buruh serabutan. Tuah Wayan Balik, pianak paling cerik nanging masekolah paling tegeh. Makejang beliné taén ngecapin masekolah nanging neked di SMP dogén. “Né tolih batu sangihan ané aba bapa jani!” I bapa buin mesuang batu sangihanné. I bapa lantas ngemaang pianakné tetuek apanga idupé kadi batu sangihan ané maguna nyangih sakancan prabotanné ané puntul. Amongkén ja puntul prabotané, lamun kasangihin sabilang wai, ngenah lakar mangan. Uli cerik, i raga sepatutné seleg masekolah nuntut ilmu apanga mani puan maguna di guminé. Lamun marasa déwék dueg, da pesan nyapa kadi aku. Miribang di duur langit enu ada langit ané tegehan. “Lamun Wayan jani suba marasa bisa, da pesan bapa kalahina. Diastun Wayan liu manyama muani, da pesan nyak nyentana! Ingetan-ingetan ibané jani, kuda suba bapa mesuang pipis anggon Wayan béa kuliah? Aget san anaké ngidih cai ulian calon sentanané matitel sarjana. Lamun Wayan ngalahin Bapa, ento patuh tékén Malin Kundang ané sing nyak ngakuin rerama padidi. Sing jejeh cai kena kutuk ulian tulah idup tékén bapa?” “Béh…sing ada unduk kéto! Lamun Bapa sing ngebang pianaké nyentana, ento patuh tékén sing ngebang icang kesempatan.” Saut Wayan Balik. “Kesempatan éngkén?” “Taén Bapa nolih Wayan Sugianto, pisaga dajan umahé ané suba nyentana pada-pada gelahang? Idupné jani cara raja ulian nyentana ka umah anak sugih.

24


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Bapa sing perlu berpikir keras ngitungang utangé ané pidan-pidan. Pokokné makejang lakar balik modal. Bapa sing perlu ngenehang status icangé ulian luh muani maan hak ané patuh. Ento makejang suba ada perjanjian hitam di atas putih. Bapa ngerti munyin icangé?” “Lamun saja keneh cainé nyentana, énggalang tamatan kuliahé malu. Sekenan ané ngidih cai ento anak sugih. Lamun saja sugih, mara galang keneh bapa.” Wayan Balik makenyem. Demen atinné jani ningehang i bapa ané ngemang lampu hijau. Ne jani, ia kisi-kisi di kuping bapanné. “Dadi icang nyentana ngajak anak sugih nanging suba ngelah pianak?” I Bapa tusing masaut.

I Gedé Putra Ariawan Embas ring Désa Banjar Anyar Kediri, Tabanan, tanggal 16 Juni 1988. Kakawiannyané sané marupa satua cutet, opini bawak, artikel lan puisi kamuat ring Bali Orti (Bali Post), Média Swari (Pos Bali), Majalah Éksprési, lan Majalah Satua. Dané sampun ngamedalang cakepan marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Ngurug Pasih” warsa 2014 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé 2015.

25


Suara Cutet Saking Bali Satua

Édisi XXXI | Méi 2019

Tukad Pamegat Tanpa tanda jasa. Kéto sesenggakané ané mula cocok tikula baan Pan Darma. Diastun ja Pan Darma umurné langkung tekén séket tiban. Awakné suba ngancan buyutan. Buina ané jani suba maimbuh penyakit ané nimpalin awakné. Nanging unduk tugas dadi guru, Pan Darma tusing ja taén kanti engsap. Rasa wirangné lakar ngajain sisiané mula saja gedé.

26


Suara Saking Bali

T

Édisi XXXI | Méi 2019

ondén makruyuk munyin siapé, Pan Darma suba bangun. Satondén majalan ngojog genahé ngalih pangupa jiwa, Pan Darma simalu majalan ka peken ngatahin somahné mablanja. Mablanja sarwa lakar

jukut, lakar anggona ngaé dagangan. Sawiréh gaginan somahné tuah dadi dagang sayur keliling. Dagang sayur majalan. Yén ngadokan gajiné Pan Darma dogén. Sinah tusing ja lakar genep anggona biaya idup. Biaya pianak masekolah. Sisan biaya idupné totonan, mara nyidang anggona mayah utang. Liwat kajokan pipisné anggona mayah. Ento makada Pan Darma, sambilanga nyemak gagaén lén. Pan Darma mula dadi kurenan, dadi rerama polos. Somah, pianakné makadadua sanget sayanganga. Kéto masih pianakné makadadua sanget nyayangang Pan Darma. Apabuin sayang somahné tekén Pan Darma, mula tanpa tanding. Tusing ja dadi bapa, dadi kurenan di jumahné dogén rasa sayangné Pan Darma tekek kagisiang. Teked di genahé ngalih pangupa jiwa, Pan Darma tusing taén masolah jelé. Rasa sayangné. Solah polosné patuh tetep tekek kagisiang di awakné Pan Darma. Timpal-timpalné ané patuh dadi guru, di genahé ngalih pangupa jiwa makejang demen tekén Pan Darma. Apabuin murid-murid ané ajahina baan Pan Darma, makejang pada demen. Tusing pesan taén galak. Tusing taén kenyat rikala ngajahin murid. Ento makada muridé tusing pesan kanti ada taén ané ngelah sebet. Tusing buka biasané semengané ento karasa maelénan. Matan Ainé kanti suba suud kruyuk siapé masih tusing pesu ngatonang praraiané. Semengé peteng. Gulemé tebel nyaputin langité. Pasuécan Batara Indra marupa sabeh semengan sampun tedun. Guminé belus, anginé karasa dingin. Siapé, semuté, karasa buin ngalih tongos maengkeb, ngengkebang awakné dingin, awakné ané belus. Nanging Pan Darma suba sayaga lakar majalan nyalanin ipiané. Nguber pangupa jiwa, anggon bekel nyambung idup.

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

“Luh...Bli lakar majalan. Yén ujané tileh bales cara né. Sampunang suba I Luh majalan madagang. Bli suba malu ngalih isin paoné,” banban alus Pan Darma matuturan, lakar mapamit ngajak somahné. “Nggih Bli! Yén tileh ujané tusing engsek. Tiang lakar nglautang ngumbah praboté ané suba makerem ibi. Nyanan yén ujané suba dadian, mara tiang lakar majalan madagang,” alus masih Mén Darma nyautin somahné. “Nggih Luh. Bli lakar majalan,” sambilanga Pan Darma nyaluk mantelné apanga tusing belusan teked di sekolahan. “Alon-alon Bli. Toya di rurungé sinah suba ageng.” Pajalané Pan Darma alon banban. Toya di rurungé ageng. Ujané masih sayan malesang. Teked suba Pan Darma di sekolah genahné nuduk ipian. Timpalné suba pada tepukina makumpul di ruang guru. Diapin ja Pan Darma suba semengan majalan. Nanging tusing taén Pan Darma ngamalunin teked di sekolahan. Tusing ja ulian pepesan marérénan di jalanan. Apabuin kanti singgah kema mai. Nanging mula ulian genah umahné Pan Darma ajak genah nuduk pangupa jiwané majohan. Uli kota makuli ka désa. Tumbén jani tepukina sebeng timpal-timpalné maéndahan. Patuh buka sebeng gumi dina semengané ento. Bapak, Ibu guru pada-pada remrem. Ada masih ané kanti ngetélang yéh mata. Bengong Pan Darma ngatonang sebeng timpal-timpalné. Tusing cara biasané tepukina buka semengané totonan. Yén suba Pan Darma teka. Ada dogén biasané ané nyapatin. Ada dogén ané jail nyandain. “Pak Adé....to nguda timpal-timpalé makejang masebeng sedih? Apabuin ibu-ibu guruné. Makejang ngeling adi tepuk tiang...??” Kitak-kituk Pak Adé tusing ada masaut. Sebengné nguntul sedih. Ngojog lantas Pan Darma maekin Pak Rai ané dadi kurikulum di sekolahané ento.

28


Potrékan I Putu Supartika; Genah: Bandung Creative Hub Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

29


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

“Pak Tut Rai...nak kénkén sujatiné niki...? Adi makejang tepuk tiang sebengné patuh cara sebeng guminé...?? Jeg makejang remrem. Nak kénkén sujatiné Pak?” Tusing masih maan pasaut patakoné Pan Darma. Lén Ibu-Ibu guruné, Pak Adé ané dadi Waka Kesiswaané, Pak Tut Rai ané dadi Waka Kurikulum. Jeg makejang sedih tusing ada masaut. “Pak Tut Darma...! Meriki nggih ka ruangan tiangé,” atasané Pan Darma ané dadi Kepala Sekolah teka nyambatin Pan Darma apanga masuk ka ruangané. Tok...tok...!! “Permisi Pak nggih.” “Nggih Pak. Driki malinggih,” kasak kosok Kepala Sekolahané ngrapiang buku ané ada duur méjané. “Pak Tut...! Kapertama tiang selaku pimpinan driki nunas iwang, nunas ampura majeng ring Pak Tut. Tiang sanget aprésiasi kinerja Pak Tuté driki dados gurun tiangé. Tiang kari demen pesan ngajak Pak Tut driki. Kéto masih Bapak, Ibu guru ané lénan. Apabuin para sisiané makejang. Pak Tut guru polos. Guru ané sanget nyayangang sisiané,” pegat-pegat atasané Pan Darma mesuang satua. Sahasa tusing ja uli dasarin keneh apa ané tuturanga. Kenehné Pan Darma sayan ngetug tekén apa ané tuturanga tekén pimpinané. Apabuin nolih sebeng timpal-timpalné di sisi, makejang masebeng sedih. “Pak Tut...tiang tusing ja buin lakar ngengkebang unduké niki. Niki mula suba kewajiban tiangé dadi atasan Bapak nekedang apa ané teka uli di duur. Diastun ja keneh tiangé tusing ja las lakar nekedin Bapak,” sambilanga mesuang map, lantas enjuhina Pan Darma. “Nika isiné nota dinas Pak. Pak pindahanga ka genahé di désa kangin.” Makesyor bayuné Pan Darma

nerima isin mapé totonan. Tusing taén

karambang déwékné lakar maan nota dinas buina sada ngejohang. Pelih tusing taén. Ngawi biuta di sekolahan, di sisi masih tusing ja demen. Nah, nak mula

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

kéto pajalané ngalih gagaén. Mula suba pedumané Pan Darma tepuk unduk buka kéto. Pedih...sedih kenehné Pan Darma lakar ninggalin genah ané suba uli selaé tiban anggona ngalih pangupa jiwa. Makejang di tongosé ditu, kadi rasa suba dadi keluarga. Ané ngaénang Pan Darma lakar baat pajalané ngojog genahé ané anyar totonan. Baan déwékné jani suba nikul penyakit di awakné. Apabuin genahné magaé jani suba sayan ngejohang. Ento suba mula titahné. Dadi rakyat cenik. Apabuin suba titah uli di duur. Diastun ja ngejohang, tusing ja lakar ngirigang Pan Darma nyalanin gaginané ngalih pangupa jiwa. Apanga tetep nyidang ngisinin isin paon di jumahné. Nyidang ngemaang biaya pianakné masekolah. “Bli...Bli...!! tulung tiang Bli. Da plaibina tiang...!! tulung tiang Bli..!! tuluung...tulung...!! Sakit sajan né Bli...!!” “Luh...!! Luh...!! bangun...bangun...!! Apa ipian I Luhé....??” Pan Darma makaukan saha ngocok awak somahné. Buka malaib joh angkiané Luh Darma nelung dasa lima. Awakné telah belus baan peluhné nyrékcék masuhin awakné. “Apa ipian I Luhé...?? To nguda tumbén Luh kanti ipit buka kéné..??” “Bli...saja jelé ipian tiangé Bli. Tiang ngipiang gigin tiangé né di arep ulung Bli..! inguh tiang tekén ipiané ento,” angseg-angseg Luh Darma nuturang ipiané, ané ngaénang ia ipit. “Nah pagehang déwéké Luh..da kanti engsap nunas suécan Idané. Miribang ento tuang bungan sirep I Luhé.” Semengané ento patuh buka semengané ibi. Buina sebeng guminé sayan aéng. Isin guminé makejang enu pada maengkeb. Dingin guminé karasa kanti ka tulang. Semeng gumi dinané ento kasaputin baan sayongé tebel. Makejang isin guminé belus. Ujané sayan bales. Pan Darma bangun tusing buka biasané. Jani Pan Darma nyemengin buin telung dasa menit tekén ibi ipuané. Genah ngalih pangupa jiwané sayan joh. Sayan sawat di tanggun guminé kangin. Pajalané miribang tusing lakar aluh

31


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

buka ibi ipuané. Ané jani genah umah ajak genah nuduk ipiané ngaliwatin tukad ané liu. Tukadé buin tusing misi jembatan. Ujané sayan bales. Sinah blabaré sayan gedé ané lakar liwatina dadianga pajalan Pan Darma nuduk sakayané joh. “Luh...Bli jani lakar ngojog genah ané anyar. Pajalan bliné sinah lakar megat tukad. Lakar

liu ané nambakin pajalan bliné. Melahang ja Luh

ngarunguang pianaké. Tekekang ja masih luh ngisiang semayan Bliné ngajak I Luh,” tumbén Pan Darma mabesen buka kéto tekén somahné, dina semengané ané dingin totonan. “Bli...nguda Bli kéto...?? Tiang, pianaké makadadua lakar satia ngantiang Bli jumah. Tusing ja lakar ada ané nyidang megatang tiang, pianak-pianaké ngajak Bli. Nah Bli majalan magaé. Alon-alon nyen Bli di rurungé. Ingetang masih disubané budal. Mai mulih alih pianaké, alih somah Bliné!” Banban alus pajalané Pan Darma ngojog genah makuli ané anyar. Ujané sayan bales. Makejang rurungé gedé misi toya mawarna barak. Tukad ané lakar liwatina baan Pan Darma jani gentuh. Blabar gedé. Toyané barak badeng. Isin guminé di dulu makejang keduka, makejang plaibanga baan blabaré. Yén tolih karasa aéngan tekén ombak di pasihé ané tepukina baan Pan Darma. Tusing nawang celah, tusing nawang dalem. Majalan Pan Darma ngliwatin tukadé totonan, apanga tusing kanti kasép teked di genahé makuli ané anyar. Miribang suba amun to Pan Darma ngayah di marcapada. Tresna tekén somah, tresnané tekén pianak, tresna tekén sisia. Jani kapegatang di tengah tukadé ané dalem. Di tengah blabaré ané gedé. Motorné Pan Darma mati. Ulung Pan Darma plaibang blabaré gedé.

IW. Wikana-Seraya Guru basa Bali ring SMKN 1 Amlapura. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti (Pos Bali), Jurnal Suara Saking Bali, miwah Médiaswari (Pos Bali). Sampun ngamedalang cakepan puisi mamurda “Gebug Ende.”

32


Satua Suara Cutet Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Kekunang Keranjang Padang ...kaliwat cerik yén tuah tatujonné madaain bintang gemintang. Kaliwat liu tanding turin joh, joh san pada. Kenyem Bli, suba cukup. Ngentenin peteng tyangé, nylimurang tanpa ngarepang tyangé.

33


Suara Saking Bali

L

Édisi XXXI | Méi 2019

iz, if you here, what kind of word you will say to me. As a reason why I have to write? Liz, tyang nulis, tetep nulis, kéwala setata tuara pragat! Buka

ngambar buron, uli tenggek kéwala tondén ngenepin ikut, kéto masih cara ngaé skétsa entikanné, uli muncuk pragat bunga, don, carang gadang kéwala tondén suud ngurek bongkol akah-akahné, nungkak Liz, makejang nungkak, rasa-rasa musti nginem bungkak!! Busan tuni iwasin tyang masi lampu gadang bucu duur tengawan di HP ‘dueg’ tyangé kelap-kelip. HP tyang ané prajani mamelog krana tuara nyidang nyambatin tyang kenapa ajanian tyang ngekoh hati nyuratang aksara, hah! Kelap-kelipné buka atenga ati, leklekan ngulgul tyang ané enu iteh ngalihin bongkol akah punya-punyanan gagambaran tyang, pedalem tyang, baat liman tyang malihin sapasira né ngirim pesen. Hmm, suba katarka, Luh Tu. ..sedek ngudyang ento Dé..? Tu, boya ja kénkén, tyang ngarasa suba abedik kagulgul, ampurang san tyang, tondén nyidang ngawales WA-né, mogi Luh seger-seger dogénan ditu. Itunian gén, disuba ping telu mémén tyangé ngentenin apang énggal manjus lan madaar mara tyang bakat masaut, duh. Tyang ngenehang idup tyangé tuah mabekel keranjang padang, kumuh penpenin baan ané tuara ngaé liang, payu mideh ileh ngandong nyuun babaat keneh. Jejeh tyang, yan Luh Tu payu milu nyelag nyegseg tengahing keranjang idup tyang, ané jani suba ngansan baat, pedalem ja tyang, ampurang tyang.. Iteh ngamigmig ulian tyang marasa musti nandingin semangat juang 45 né Luh Putu ané uling ipidan ngepungin tyang aji SMS-WA ‘perhatian’ né kapining déwék tyang. Buka juru boros duké malu, ipun taén ngamalunin aji panah SMS, bakat iseng bales tyang aji panah enduk lan puntul, jeg tuara ada akijapan, mirib buka tawanga tyang ngampakang kori, uli dija kadén tekané, SMS-WA-Massanger-né néldél marupa peluru timah, peluru karét, geranat, kanti rudal sekuud, duh, yén buka kéto carané tyang dadi trauma, hah, baang

34


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

tyang mangkihan dumun. Boya ja tyang mapi-mapi Rejuna, krana ipun masih luh ané tuara tusing jegég, ah, kéweh baan nyambatang, Luh tondén rasaang tyang seken-seken ngapgapin tyang ‘kunci umah’, sreg, mirib tondén gantinné Luh lakar ngampakang jelanan atin tyangé ané makelo makunci, tur engsapin tyang dija bakat nyelékakang kunciné, hh. Nak tuara pelih Luh Tu nguberin tyang, tyang enu padidi, jomblo, mirib yén tyang jani suba masomahan, ditu mara madan pelih lan pastika ngaé prakara, hmm. Mirib sajan ané pelih ento tuah déwék tyang, ané kanti wayah kéné bulun jangguté, tondén ngenah nguberin lua, kanti ibi sanja I Mémé lan I Bapa bakat ketarang tyang tenguda pada makamben turin siep liep gagéson. I Bapa klingas-klingus, kéwala I Mémé ané biasa munyiné ceplas-ceplos buka montor engsap kagaénang rém baan mékanikné, mamolos masaut, “Lakar ka Jro Dasaran, nakonang Dé nguda kayang jani tondén ngelah tunangan!!” Sirah Jaran!! Alusang tyang bin bedik makecuh, diapi ja kentel kaliwat. Ratu, kanti paluasanga déwéké. Inget unduké ibi ento, buin jani makebutan bucu duur tengedél péléngan tyangé. “Dé... suba jam solasné, jam kuda lakar magaé..?” Munyinné Sahrini, Mémén tyang sayang ané ngentenin. Ngatepak tyang ningalin matan jamé, e-mail tyang bawak, kirim tyang ka Liza, sahabat péna tyang né nengil di Amérika. Tyang katemu ngajak Liza ipidan dugas ipun ngajak timpal-timpalné study banding ka kampus tyangé, hah, ditu tyang tau déwék tyang normal-normal gén, ulian tyang demen ningalin kenyem manisné Liza, patuh buka timpal-timpal muani lénan. Diapi ngelek ati di lapangan, tuah di dunia maya tyang enu wanén, email tyang kebales, saling bales ulian tyang ngansan kedaut baan patuh dademenané, ‘nulis’. Liza demen nga-blog, tyang ngurek nanjaang satwa-satwa bawak tyangé di koran-koran. Sabilang satwan tyang kamuat, ento buka hadiah, ngendelang dasar ati. Tuah Liza ané ajak tyang maduman, landuh, duh tegarang ja yén Liza ento anak Bali. Suudang tyang amonto nuturang unduk

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Liza, lan tuara masih lakar ngantiang balesan e-mailné, ulian biasanné mula makelo, blog-né masih janian kapah maimbuh, mirib sedek sibuk Ia ditu. Sledét tyang kasisi I Mémé suba buin ngarimik, sagétan maklenting HP-né, WA timpal tyangé I Kobyah, file-né baat ngaé ngrégés mukak. Wé, Dé! I Kalér ngantén, waké titipina undangan, sing maan ngabaang. Wake Honeymoon-an né ngajak kurenné! File undanganné mabukak, banat timpal SMP tyangé I Kaler mapalu arep ngajak lakar kurenné jegég, bibih ipunné makadadua pada bujuh, aruh! Éé.. Dé, mun Cai bindan né?? Kobyah...! Mara lakar kel ilut gas montoré, sagétan I Putu Pipit, ponakan tyang jegég ngoncréng sayang majujuk di malun montoré, maekin tyang, misi kisi-kisi. “Pak Dé, mani ateh lés nari nah?” “Bapak Ibuk Putu-é, kerja?” “Yoa, magaé.. Basa Bali naé anggon!! Pak Dé.. Pak Dé..” Araahhh... baat-baat keranjang padangé Ratu. Apané teka buin ukud. I Kadék Ajus, adinné Putu Pipit sing macelana kutalkatil nagih menék ka montor tyangé. “Mé... jemak I Kadékkk.” Sajan buka ngadukang lawar di émblongé cerik, bas liunan drama semeng wain tyangé ené. Kangoang nem dasa pelaibang tyang montoré nyujur bypassé, nga-réting kanan tyang nyinggahang montoré meliang bénsin. “Swastyastu, pertalité ngih Bli? Aji kuda niki isinin tyang?” “Dagingin lima belas ribu manten ngih, Gus!” “Ngih, sampun, suksma Bli, alon-alon ngih.” Sagét tyang marasa cenutan péléngan tyangé ilang, apaké ento ulian panyapén alus, turin layanan prima truna nguda pegawai pom bénsin né mara, tyang nu ngarasa-rasa, diapi kéto, tis-é rasaang tyang tusing enu ejoh.

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Potrékan I Putu Supartika; Genah: Bandung Creative Hub

37


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Peteng sagétan, di pejalan mulih tyang ngarérénang i montor di malun toko mini marketé, lakaran meli kilin kuping, tyang jejeh yén tuah ulian tetilun kuping-kuping tyangé tebel matumpuk, ituni tyang dadi prereng, timpal di pagaénan, negak di sampingé kanti pang telu ngelunin adan tyang, uli adan bawak, kanti adan lantang, das-dasan kanti alamat ngajak nomor HP tyang kasambat, mara tyang ningeh laut masaut, sajan saru, kadén tyang ulian idup tyang jani bas lebian beban, ulian liu patakénné tondén nemu jawaban, né ngaénang tyang dadi siapé kainjinin, kileng-kileng, badah, né cetet ulian dakin kupingé tebel! Timpal tyang ento masi ané ngorin tyang meli tilun kuping, koné ulian ipun kaliwat sayang lan madalem tyang. “Selamat malam Pak, selamat datang di minimarket, selamat berbelanja.” Duh, suaran Mbak kasir minimarketé alus pesan, sledét tyang bedik, ipun makenyem, hah, tyang nyrengseng ngalihin kapas tilun kupingé. “Semua sepuluh ribu rupiah Pak. Terima kasih, selamat berbelanja kembali.” Becat jrijiné ngigel di keyboard komputeré, nyakupang limanné di tangkah, bungah baan kenyemné, bakat tingalin tyang di tangkahné I Mbak ayu, neket adan né: Komang Ayu. “Makasi.. Gek,” Mih, anak Bali. Kénkén kadén, alus suaran lan kenyemné kasir ayu Komang Ayu kéweh kelés. Ituni semeng di pom bénsin, pelayanan trunané ento suba ngaénang cenut duur tyang ilang, né jani profesional Gék Komang suba ngaénang tyang engsap yén ituni tyang nyambatang liu ngelah beban masalah, hah. Tusing buungan tyang kenyam-kenyem pedidi, lingah gis kenyem tyang, rikala.. Anak bajang ento menékang kaca hélmné, ngawales kenyem tyang, bibihné maénci, rias mukané rias penari, tarka tyang ipun mara suud masolah, tan pakijapan, nyaksiang ipun lincah macelep ka tengah mini market, uwat bibih tyangé caket, yan kéné, kenyem tyangé lakar dadi gapgapan tyang mulih jani, haha, mirib kadéna tyang ngenyemin ragané mara, kéwala, ah kéwala depang subaaaa. Sujatiné ditu ada keliab tyang mangantiang

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

pesuné ipun uli mini market, kéwala tingalin tyang ipun di tengah kecapatin lan ngorta makedékan ngajak timpal-timpalné, kangoang tyang ngarekam déwék ipunné, uli muncuk ka muncuk, Ratu.. biasanné kéné-kéné tyang aluh lakar ngingetang. Tumbén tis rasaang tyang kasuré, hah, sajan plus minus dinané ené, kéwala lebian asané plusné, né buin besik ulian e-mail tyang ituni semeng, mara sajan suba kabales baan Liza, curhat tyang tumbén gencang maan balasan. De, why you have to write? Since only write will make you a human. And I know you, i know why you always write with your heart, now you understand only heart can touch other heart. Sajan Hyang Widhi mapaica sundih ring peteng-peteng déwék tyang, tuah kamu sundih ento Liz. Buina ipun ngimbuhin, yén koné tyang tuara perlu baat makeneh kénkén carané dadi bintang paling galang, matandang saing di langité paling linggah. Ipun mabesen, tuah suba cukup yén dadi kekunang, suba nyidaang nguripang cahya di dedetné kaluputang bintang, diapi tuah sida ngalangang abesik jiwatman, kekunang maguna. Tiang sirep masaput baan balesan suratné Liza. Tuara ja ada firasat apa kala tyang ngandéng Putu Pipit nuju sanggar tongos lés menariné, sajaba ya matan tyang dengang ulian jalanné tumbén kaentasin, lima tengawan buin tangedelné I Pipit ngatépak, nujuhang jalanjalanné musti kaentasin, tumbén jani tyang ngatehin ia lés nari. Neked ditu, suba ramé cerik-ceriké teka, makejang suba nganggon kamben lan ngisi bokor, aget I Pipit suba uli jumah busan kekambenin. Jedaran tangkah tyang tusing nyidang ketanggehang biin. Peliat anaké ento, mula tuara ngenjuhang kenyem, kéwala ento tawang tyang tusing ja i tuan rumah tuara ramah, ipun kelawan tyang sedeng pada-pada mamaca guat mua, buka narka. Ipun, sajan tusing nganggo maké-up kadi di petengé ibi, ento masih tusing nyidaang ngaé tyang engsap tekén ragan ipunné, ané suba muaka karekam

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

tyang di khayalan tyangé paling dalem. Ngelekang paes tyang makijapan, kaliwat bani peningalan tyang labuh di rengkyang bangkiangné i tuni busan. “Tante Ratih!” Sajan nak cerik similikiti, sagét kedenga liman tyang tekén Putu Pipit, kedenga maekin anak luh ento, ané lantas tawang tyang ngelah adan Ratih, tuan rumahé, ané ngelahang sanggar tariné, panguruk tariné ponakan tyangé. “Ini Pak Dé-nya Pipit, kenalin ya Tante.” Ditu mara tawang tyang I Pipit, pianak Blin tyangé ené ngelah bakat dadi juru kenal ané tuara mabayah, lah. “Ratih, Bli.” Ipun ngenjuhang limanné, alus salamin tyang. Sajan tyang ngelah kabiasaanné sing perlu kaconto, yén liangé suba kaisinin, kenyemé jek kéweh ngelésin. Aget masi Mémé-mémén cerik-ceriké ané ditu ngatehang pianak-pianakné tusing lantas ngadén tyang mereng. Saruang tyang paliaté ané ngansan baat ngejoh uli Ratih, ka témboké, makudang piagam penghargaan lomba tari ané katrima baan Ratih, ada masih piala-piala, foto-foto ipunné ngajak sisya-sisya sanggarné, duh sang wimuda, sujatiné ditu tyang ngarasa lek tekéning Ratih, nguda yusané suba bisa maarti, nyaihang tekén déwék padidi ané tondén karwan ngelah arti. Selamat Tih, kisikisi atin tyang kadi masuara. Bedag! Néh san, sajan I Kobyah, ulian foto alamat lokasi resépsi né tuara jelas ngenah di HP-né, tyang nyekenang buin tekén I Kobyah, tauné nyangetang dadi sing jelas. Ping telu baané timpalé pelih nyelempungang amplop, kuda pis cangé suba melayang Byah!! Pis dadi alih, kéwala timpal cainé ené tuah ngelah mua abesik dogénan, Yan. Nah, mudah-mudahan ja ulian peteng, tuara ada ané lakar ngingetin muan lek tyang ibusan. Sajan sasih Smara jani, selat rurung anak ngantén di désanné I Kalér ené. Tembang tresna Bli Widi Widiana pas sajan dingehang né jani, adung ngajak payasan angkul-angkul pamesuan umahné I Kalér, né jani tyang sing biin pelih nyelepin umah, fotoné I Kalér ngajak somahné nyededeh gedé.

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Sépananan tyang menahin kambenné lan nyetél posisi udengé, basangé makriok anginan ulian ka-PHP uling tunian. Mara ja lakaran bais niki matindakan, paningalan tyang tuara ja nyidaang ngengkebang kendel ningalan sang ayu ané jani ada di malun tyang, bibihé katembahang masuara. “Bli Dé..” Kenyem ipunné payu ngaé lélor aukud awak tyangné mara buka mati ngadeg. “Tih.” “Ngajak nyén?” Adi bisa kéto patakonné Ratih. “Didian gén, mén Ratih ngajak nyén?” Nguda bisa masih kéto patakon tyangé kapining Ratih. “Tyang masih didian.” Lantas ditu I Kalér, I Kobyah lan makejang timpal-timpal tyang ngadén Ratih ento tunangan tyangé, patuh mirib ngajak kurenné I Kalér né tuah timpalné Ratih, masi ngrikkik nekepin bibihné, ngaé Ratih ané negak di samping tyang dadi salah tingkah, papasin tyang kadadua paningalan panguruk tari ponakan tyangé niki, ada tresna macampur lek gigis, hmm, dua banding satu yén sing pelih, haha. Kekunang, yén seken jani ada, mirib enu elek ngédéngang sundihné, ulian galang atin tyangé né kaliwat, pasliwer timpal lan tamiu undangan lénan suba malunan ijin pulang, tyang ngajak Ratih tileh ditu negak ngantiang kaulah baan i tuan rumah. Kenyungé kabales kenyung, buka ceriké engsap galah, satwané masambung-sambung. Saihang pemain badmintonné, buin tyangné nyerpén, buin Ratih, ada pang lima liman tyang kasigit, ulian ipun pelih narka tebak-tebakan tyangé, haha. *** Tyang suba engsap yén pidan taén ideh-ideh ngaba keranjang padangné liu misi baat tanpeguna, né jani tuah iing pajalan. Sajan tuturné Liza, yén iraga sing perlu maksaang raga apanga dadi gemintang di idupné mula acepok ené,

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

suba cukup dadi kekunang. Liz, tyang masih tuara ngarep dadi kekunang, tyang tuah tyang, juru tulis carita, lakar magaé seken-seken, seken-seken magaé, nganggon ati, buka tingalin tyang di tel peluh pagawé pom bénsiné, kenyem bungah Gék kasir mini marketé, lan tekek gagisian limanné Ratih, cahyan atin tyang, tunangan tyang, lan astungkara lakaran dadi somah tyang, ento tuah cukup Liz. Ningalin ipun bagia, nyekalaang sakancan ipian-ipianné saka besik, milu nyaputin bagia tyangé. Diapi ipidan masih taén Ratih nyambatang, “Tuah Bli Dé sayang kakunang tyangé, né nuntun peteng-peteng tyangé nemu jalan..” “Mih .. romantis sajan, seken té..? Tegarang enjuhang lima tengawan né!” “Kenapa Bli Dé?” Lantas tyang ngisi tekek limanné Ratih laut nyepit baan sipah tyangé né belus licitan baan ulian makékéh nyléngger montor matic né ané ngentah sing nyak idup di betén ai panesé buka jani. “Aduuuuhh, jorooook!!” Haha, laut tyang maan sigitan biin. Mm, sigitan tresna pastiné.

021118

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

.

42


SatuaSuara CutetSaking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Pabesen Yén tulisang sinah subea lébian tekén telung lempir buku tulis bek misi carita indik keneh sebet ané rasayanga tekén Madé Wiguna dinané jani. Kenehné ngancan maadukan disubané apiné idup. Pakeplug munyin kayun amah api. Madé Wiguna engsek, bek asan tangkahné apabuin disubané dingehanga munyiné Mémé Lasih matembang. Pupuh ané katembangang baan Mémé Lasih tuah Pupuh Girisa. Angklung masi milu jani mamunyi. Makejang ané adi ditu bengong, ada masi ané ngarimik makisi-kisi, nyatuaang parilaksana utawi solah Mangku Giri. Nanging ané satuaanga tuah ané lung-lung.

43


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Mangku Giri mula seken pemangku jemet, dugas tiyang nelubulanin cucun tiyang maujan-ujan Mangku Giri nekain umah tiyangé, ” kéto ada anak ngaraos.

“Buina Jro Mangku Giri sing taén nerima pipis,” kéto timpalné nyautin. “Dumadak apang melah jani pajalan Mangku Giriné nuju guminé

suung.” Buin ada anak luh mamunyi. Api sayan gedé, watangan Jro Mangku Giri suba sing ngenah. Inget Madé Wiguna abulan ané malu nu Madé Wiguna ajak bapané bareng-bareng matembang di jumah matuan Madé Wiguna. Mapan Madé Wiguna lan bapané Mangku Giri ngelah sekaa santi. Madé Wiguna juru gending ané kasub di wawengkon Banjar Candi, kéto masih bapané Mangku Giri suba uli simalu kasub kaduegané indik matembang. Tusing ja di Banjar Candi duén neked di Bali TV suba bapa lan pianak ento taén matembang. Yén Bapané matembang Madé Giri lakar ngartos, yén bapané ngartos Madé Giri lakar magending. Sakancan pupuh, uli sekar alit kanti wirama nyidaang Madé Giri lan Mangku Giri mesuang. Tuah dikala kéto maka dadua nyidaang adung. Yéning lénan tekén Sekaa Santi maka dua bapa lan pianak ento marebat duén. Tusing ja marebat saling jagur utawi saling batbat, nanging marebat indik papineh, prinsif, pendapat. Dikénkéné suba cara acara DEBAT di tiviné. Maka dua ngaku beneh, kekeh tekéning papineh pedidi. Maka dua ngédéngan sumber marupa buku utawi lontar. “Bapa ada kal pabesen tekén Madé. ” “Pabesen apa? Tekén nyén tiang nekedang pabesen bapané?” “Nah, durina Bapa ngalih galah luung.” Kéto munyin bapané dugasé ento. Sambilanga nyiup kopi ané ada di aepné. Madé Wiguna angut-angut. Jro Mangku Giri, pemangku di Pura Dalem ané ada di Banjar Candi. Suba ada limolas tiban Mangku Giri dadi jan bangol Ida Bhatara ané masthana di Pura Dalem. Nadaksara dina Soma ané dikutus dina Mangku Giri katibén

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

sengkala. Sedek Mangku Giri teka uli malukat nuju rahinan Purnama di Pura Béji. Mangku Giri tabrak onda. Ané nabrak Mas Karno, dagang bakso uli Jawa ané suba telung tiban madagang ngelideng di Banjar Candi. Mas Karno bengong nepuk Mangku Giri ngaséksék di malun ban ondané ané nu mapincer. Baksoné mabrarakan. “Ampura mas Mangku,” kéto munyin Mas Karno sambila ngejer ngetor nolih Mangku Giri nyelémpoh. Mas Karno nyelémpoh nunas urip disubané krama banjaré teka. Limané Mas Karno cakupanga cara anak mabakti disubané Madé Wiguna teka ditongosé ento. Madé Wiguna ngetor ban sebet kenehné nepuk reramané katibén duka buka kéto. Uling dija kadén teka kenehé prajani Madé Wiguna ngarasayang galang. “Mas Karno, né mula nasib bapan tiyangé. Inilah caranya bapan tiyang pulang kembali pada Hyang Pencipta. Mas tenang saja,” kéto munyiné Madé Wiguna. Ané ninggehang bengong. Sing medaya kéto lantang papineh Madé Wiguana, sing cara biasané iya anak bangras, basang bawak. Prejani suud kramané najungin lan nyagurin Mas Karno. Dinané ento Mas Karno kasukserahang ka kantor polisi. Wau daslemah makruyuk siapé nitir, Bangun mantra-mantra, Ka sétra manuduk galih, Baliné matéja bulan Kéto serak munyi Mémé Lasih sedek gendingan Maskumambang ané ngaé Madé Wiguna bangun uli ingetané, indik bapané Mangku Giri. Bapa ané demen ajak majogjag indik sastra agama. Indik tatwa, dikénkéné masi ngomongang politik. Madé Wiguna mejalan nuju tongos ngeseng sawa. Nolih Mangku Giri ané suba dadi abu. *** Sanja teka, angin sasih kolu ngasirsir misi ujané tuun. Madé Wiguna negak di sekepat umahné. Di sekepaté ento biasané iya majugjag ajak bapané,

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

nyatua cara mahasiswa ajak dosén. Cara hakim ajak tersangka. Biasané sanja nuju sandikala cara jani Madé Wiguna suba mirengang suara Japa Gayatri Mantram. Ané majapa sing lén Mangku Giri. Mangku Giri kalah siat peteng. ento ané ngranayang Mangku Giri mati nadak cara jani. Ortané ento masi ngoraang Madé Wiguna ané ngalahang bapané siat peteng. Kéto té makerana Madé Wiguna dadi sing pedih tekén Mas Karno ané suba nabrak bapané. Kéto Nyoman Galang nyama tugelané nyeroscos memunyi. Munyin ujan kalah tekén munyiné Nyoman Galang. “Men cai ngugu raosé ento?” “Sing Bli Madé, tiyang nawang ento raos dot ngocék iraga ajak dadua, apang tiyang merebat ajak bli. disubané marebat engkel jelemané ento.” “Né ada pebesen I Bapa tekén Bli Madé, ” Nyoman Galang mesuang peti cenik. “Dugas bli luas ka Solo maketelun, I Bapa nitipang ené tekén tiyang. Lén tekén Bli Madé sing dadi koné mukak petiné ené. ” Madé Wiguna ngisi peti cenik ento, adé ukiran bunga di petiné. Inget jani suud yadnya di umah matuané iya luas ka Solo. Iya kirima tekén perusaané tongos magaé. Sing maan bin iya kacunduk tekén bapané. Né mirip pabesen ané lakar sambata tekén I Bapa. *** Di malun stadion sépak bolané, pasuriak munyi suporter Bali United. Ada ané sambilangé kéjok-kéjok. Ada ngisi bendéra, ada ngisi syal, ada ngelus baju laut ngisi bajuné ento. Gendingané nyansan ngerasang. Yén rasayang suba cara prajurit lakar perang. Nyarik gending suporter Baliné sautina ben suporter Persebayané ané suba ketah maadan Bonék. Galah jani Bali United lakar matemu ngajak tuan rumah Persebaya Surabaya di Stadion Gelora Bung Tomo.

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Potrékan I Putu Supartika; Genah: Bandung Creative Hub

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Madé Wiguna negak di dagang kopi di bucu kangin Stadion Gelora Bung Tomoné. Dagang kopiné bingung sawiréh liu anaké mablanja. Dagangé ento anak luh mara menék bajang , kenyem manis, yén nepuk kenyemné sinah trunané lakar sing med-med negak di warung kopiné. Mirib ada 15 tiban tuuhné. Bokné makuncir, ada syal Persebaya di baongné. Né suba ané alihalihin uling nem bulan. Né sube Nur Insani, cucuné Nuraini. Nuraiani, adan lan fotoné ada di peti pebesen bapa Mangku Giri. Madé tegarang Madé alih anak luh né. NURAINI, kéto adanyané. Ditu di Malang Nuraini madagang kopi di Stadion Gajayana.. Bapa ngidih pelih tekén Nuraini. Pelih pejalan Bapané ipidan. Takonang masi dija nyaman cainé. Ané tawang bapa nyaman cainé ento nak muani. Buka kakéto pabesen Mangku Giri ada di suraté. Foto Nuraini luh jegég mabok lantang kenyemné manis. Suba ngawit pertandingan Persebaya lawan Bali United. Madé Wiguna nu negak di dagané. Tosing milu iya macelep ka stadion nutug timpal-timpalné. Suba lebih atiban disubané iya maca pebesen bapané. Maileh iya ngaliin Nuraini. Nembualan mara tepuk Nuraini. Sakéwala Nuraini sing nyaak ngoraang indik. Nuraini lakar nyeritaang tur nerima pangidihan Mangku Giriné yéning cucuné ané madan Nur Insani suba tepukina. Sesukat ento Madé Wiguna ngalih Nur Insani. Dinani jani mara sida kacunduk dini di Stadion Gelora Bung Tomo. Nuju Madé Wiguna milu rombongan Semeton Dewata Awayday ka Surabaya. Engsek keneh Madé Wiguna nolih foto di HP-né Nur Insani. “Niki bapan tiyang, pianakné Nuraini.” Fotoné ento, anak muaniné ento jatma ané neket di keneh Madé Wiguna; Mas Karno. “Telung minggu bapan cainé sai-sai nganggur dini sebilang sanja neked peteng. Disubané daganané matutup jam 11 peteng, bapan cainé ngindengin Kota Malangé. Di kénkéné ujan-ujanan ajak dadua, dikénkéné ajak dadua mabalih Aréma main di Gajayana. Dugas ento guminé rasayang luung

48


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

gati, bagia tan kodag. Nanging ento tuah telung minggu. Bapan cainé mulih ke Bali. Sing taén nengok buin mai ka Gajayana. Sing nepukin icang ngalekadang nyaman cainé. Nglekadang raré sing ada nanangné. Sing taén nengokin nyaman cainé. Sing taén nepukin dugas nyaman cainé gelem, sing nepuk sedih nyaman cainé sing nyidaang masekolah. Sing nepukin nyaman cainé ngantén, Sing nepuk nyaman cainé palas masomah.”

Banglé, Fébruari 2019

I Wayan Widiastana Magenah ring karangasem, ngamedalang cakepan satua cutet basa Indonesia Hutang Tingkat Dewa.”

49


Prosa Liris

Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Gitanjali /13/ Sarin kidungé sané ugi gurit tur aturang titiang, kantos sané mangkin durung sida katur antuk. Geginan titiangé puput nyolohin tur maut rehab.

Guru lagu durung kepit antuk, kekecap durung kepit antuk; érang antuka manah titiangé. Sekaré durung pisan kembang, wantah sayongé sané piragin titiang mekuus.

Warnan Idané durung tonin titiang, penikan Idané durung piragin titiang. Wantah kelesegan cokor Idané sané banban, piragin titiang ring marginé sané ring arep kubun titiangé.

Geginan titiangé puput ngebatang lantaran genah Idané melinggih ring nataré, suaré keni nénten enjit, tur durung katuran antuk titiang mangda Ida tedun ring kubun titiangé. Ngacep-acep titiang mangda manggihin Ida, sekéwanten kantos sané mangkin durung kedagingan.

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

/14/ Ambek manah titiangé ageng, atur titiangé bekut-bekut mesengilngilan, sekéwanten setata swéca I Ratu nénten nagingin pengelungsur titiangé. Titiang kepepekan swécan I Ratuné.

Setata I Ratu ngagenang titiang ring kalitané, utamané sané picaang I Ratu ring titiang sander Iungsur titiang ambara miwah sunaré, sikian miwah urip taler manahé tedun ngedetin titiang sané kebayan gemulak ambek manah.

Wénten pingenan ipun sikian titiangé memargi ngelaku-laku, wénten taler pingenan ipun sikian titigngé éling raris kéncak ngenderin acep-acepan titiangé, sekéwanten sekadi nénten swécané ilidang I Ratu anggan I Ratuné saking sikian titlangé.

Setata agenang I Ratu sikian titiangé ring gilik swécan I Ratuné nénten nagingin pengelungsur titiangé, tur premangkin tedun ngedetin sikian titiangé sané kebayan nyapih miwah bekembuh gemulak ambek manah.

/15/ Titiang parek ngaturang sarin kidung ring I Ratu. Ring purin Ratuné titiang kepica genah negak ring bucu mati.

Ring purin I Ratuné titiang nénten medué geginan; manah titiangé sané kenista, sida mesekar wantah antuk sarin kidungé sané nénten medué tetuek.

Duk sampun sepi singid wenginé antuk arcanan I Ratuné ring purané sané suung mangmung, nikain titiang, Ratu Sesuhunan titiangé, tangkil ring ajeng I Ratuné jagi ngaturang sarin kidung.

51


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Pét ring sayong semengé wina kencanané sampun kepaut, nawegang swécanin titiang, nikain titiang pedek tangkil ring l Ratu.

/16/ Titiang sampun keséngan rauh ring karya agung jagaté, manah titiangé bagia antuka. Matan titiangé sampun ngetonin tur kuping titiangé sampun miragiang.

Titiang keséngan ngaturang sarin kidung ring karya agungé puniki Raris punapi sané sida antuk titiang, sampun katur antuk titiang.

Sané mangkin titiang ngelungsurang, punapi sampun kelugra titiang tangkil ngetonin warnan I Ratuné, tur ngaturang sembah ring I Ratu? (masambung...)

NB: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

52


Artikel

Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Cupak Gerantang IDG Trinandita

Y

éning indayang i rerama maduwé pianak utawi putra. Sinah jagi nénten pateh kawéntenané. Wénten nyuangin ibuné taler wénten sané mirip ajiné. Pangadeg, awak-awakan, solah, sifat, kasenengan,

kacerdasan lan sané tiosan. Wénten mirip pekak niangné. Wénten mesib sareng misan mindonnyané. Sakémawon pastika pisan yéning ring sajeroning sifat utawi pamineh kasenengan, lan sané tiosan pastika mabinayan. Ring sajeroning Ilmu Pengetahuan kebaos anak alit sané embas ka marcapada sampun maduwé ciri, wentuk, kasenengan, tabiat, bakat taler minat soang-soang. Tan wénten jatmané sané embas ka jagaté pateh ring sajeroning sané kawacak ring ajeng. Yadiastun jatmané punika kajantenang kembar. Wénten anak alit sané dueg Matematika sakémawon tan resep ring pelajahan seni. Wénten sisia seneng pelajahan magending tan seneng ring pelajahan sejarah. Wénten murid seneng pelajahan prakarya sakémawon méweh pisan ngaresepang pelajahan Basa Inggris. Lan akéh malih sané tiosan. Madasar indiké ring ajeng punika mawinan ring Sekolah Tingkat Atas sampun wénten penjurusan. Seneng seni ngaranjing ring SMK sané wénten jurusan seni. Seneng ring widang keséhatan ngaranjing ring SMK Keséhatan. Ngaranjing ring SMA pinaka Sekolah Menengah Atas sané kasengguh Sekolah Menengah Umum. Taler wénten penjurusan manut bakat lan minat sisiané. Sané seneng Matematika lan IPA ngaruruh jurusan MIPA, seneng ilmu sosial ngarereh jurusan IPS, seneng ring pelajahan bahasa ngaruruh jurusan Bahasa. Punika kawéntenan pinaka cihna nyiagayang

53


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

sakancan pidadab becik nyujur pikamkam widang pendidikan. Ngalantur ngantos Perguruan Tinggi. Indiké punika mabuat pisan kauratiang sisiané sareng sami. Sisiané patut uning napi bakat lan kasenengan nyané soang-soang sané prasida katincapang kawéntenané. Sumangdané risampuné wénten ring perguruan tinggi prasida ngelimbakang anléh (bakat) lan kasenengan (minat) nyané sakadi pangapti. Tur prasida nyujur pangapti sané anut lan becik. Yéning iwang ngarereh jurusan ring perguruan tinggi sinah pacang nemu pikobet ritatkala ngamargiang swadarma dados mahasiswa. Metu piambeng muputang paplajahané irika. Madasar antuk informasi lan téknologi sakadi mangkin dumogi tan wénten mahasisia sané sakadi asapunika. Mawali ring sasuratan pinih ajeng, pastika sami rerama utawi guru rupaka misaratang maduwé putra sané prasida nadigingin pangapti sané becik. Yéning indayang ring satua Bali "Cupak Gerantang". Pinaka gegambaran I Cupak bikasné jelé, mayus, liu ngelah daya, I Gerantang solahné melah jemet magarapan. Cutetné sami parilaksana sané kaon utawi jelé wénten ring I Cupak. Sami parilaksana becik lan anut wénten ring I Gerantang. Mawinan sami rerama misaratang maduwé putra sakadi I Gerantang. Indik punika becik riantuk tan wénten rerama misaratang sané kaon ring putran nyané. Kémaon patut élingan jatmané embas ka marcapada sami mabekel jelémelah, kirang-langkung. Nika mawinan patut kadadabin pratiwimba parisolah i manusa. Yéning iwang nabdabin, kabecikan I Gerantang bisa menados sakadi kakaonan I Cupak. Raris yéning patut midadabin saking ajah-ajah i rerama, taler lingkungan parisolah I Cupak bisa magentos dados I Gerantang. Riantuk i manusa menados becik sangkanin ajah-ajah pendidikan, agama, adat, budaya, lan lingkungan sané anut. Puniki patut kayatnain sareng sami.

IDG Trinandita urati lan seneng ring parikrama Bali.

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Puisi Bali

Potrékan I Putu Supartika

Puisi-puisi IDK Raka Kusuma 55


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Tembang Di Pesisi Seraya dini, di pesisi Seraya, Bapa di duur ombaké tiang lakar masila nguncarang Gayatri Mantra marep kangin. petenglemah selidsanja. di duur tiangé orahin yangbubuné membat buka kain putih nyalebat nabengin entéran panesé nabengin kecoran ujané. nyuter tiang, biasé jegjegang tur embatang, embatang ngempat apang sing rejeng angin apang sing uyak dingin. ulam agung nikain nyagain tur nemalangin ané teka ngora. uncaran Gayatri Mantram tiangé tanggurang kanti ka sajebag Tri Lokané. melahang melahang nanggurang. da kanti béro, da ané ningehang apang sing dukita. Bapa, Bapa, Bapa nyujur ombaké ngregep majalan tiang piakang yéh pasihé, piakang.

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Tembang Di Désa Jungutan dingeh tiang tembang kéweh dini ngalih kembang encegin kumbang nembangang embang jangih munyinné, jangih pasaja angob, angob ningehang. makeneh tiang désané ené melah buina linggah dadi taman sing ada? dingeh tiang buin tembang meled nawang kénkén embangé sujati liu anaké ngorahang puyung nanging misi suung sakéwala ramia. lakar alih ané nembang di kacunduké, suud ngenyemin lakar orahin jero, jero anak muani yén kéweh dini ngalih di awak tiangé alih

57


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Tembang Di Tebola Nini, Nini dadiang tiang petingan kampid misi gambaran petani luhmuani malingsé dadi jijih sayan ngliunang sing telah kanti sakayang-kayang. makeber ka sajebag marcapada ngalih carik linggah kabinawa misi punyan padi jelih wohné tileh kapin pang keti kaanyi. yén nganginang makeber putih nyalang bulun tiangé yén ngauhang makeber kuning nyalang bulun tiangé yén ngajanang makeber selem nyalang bulun tiangé yén ngelodang makeber barak nyalang bulun tiangé yén ada mikatin malingsé prajani dadi garuda ngebekin gumi ngeberang sang mapikat kanti ngliwatin akasa

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Tembang Di Catus Pata dini, di Catus Pata tiang ngantosang idéwa uli ngayah nopéng Sidakarya di sakancan pura di sajebag Jagat Sunia. ngraos idéwa di pangipian ragan idéwané nyalang masumpang pucuk bang : yén lakar mendakin masila di Catus Patané marep kajakangin di subané tiang paak anginé piakang. di arep tiangé macacar banten pamendak mapacekin dupa telung warna bonné ngranaang kenehné galang masriak ngranaang inget napkala mabalih idéwa ngigelang pamargin Brahmana Keling, tan parérénan di Pura Dasar Bhuana, pedidian, sunarin bulan kala ento purnama kadasa. makenyem tiang, makenyem sing marasa di arep tiangé marawat idéwa magagapan busana busana topéng, nyeléng, melah kabinawa

59


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Tembang Di Benua, 1 bapa bandéga, bapa bandéga satuain tiang segara tan mari ngetisang tirta sarwi ngidungang Aji Kembang lan Wargasari. di duurné anak maraga suci liu tan kadi malasti mamusti karana anggané tengen nguncarang mantra anggané kiwa nyuaraang kidung Segara Agung, Segara Agung titiang meriki sareng sami ngrereh Tirta Amerta anggén nyiratin gumi sué leteh. Letehin jatma lali ring Widi tur marasa dados Widi. bapa bandéga, bapa bandéga suud masatua orahin anginé nyatuaang apang nawang sarwa praniné makejang

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Tembang Di Kamasan teked dini marasa tepuk makebat di tanahé gambaran Sang Sutasoma uli puri matilar melah, makenyah, nyalang ngranaang guminé galang tur misi tulisan: langah ada anak ngalahin arta anak ngalahin brana anak ngalahin sakancan makada bagia. gambarané mabo péré buka bon péré gelah Kumpiné. Kumpi Mudara, Kumpi ané ngambar? Kumpi Mudara, uli pidan dini ngambar? makelo jenek di Karang Wayah? dini dija Kumpi magenah? demen kacunduk buin demen ngambar bareng-bareng buin sambil bareng-bareng nembang kénkénang apang nyidaang nganggon anginé warna tur nganggon sunaran ai sebehné Kumpi Mudara, paak Kumpi marawat dadi marasa ojog joh sawat?

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Ngamolihang Sastra Rancagé ping kalih. Taler ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 miwah Penghargaan Sastra Tantular 2019.

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Puisi Bali

Potrékan I Putu Supartika

Puisi-puisi Ni Kadék Juliantari 62


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Malam Minggu ring Kertagosa Sunaran lampuné kebyah-kebyah galang Ketog sémprong anaké mapupul Sakadi ngrauhin suara kulkul Mabriyuk nanging tusing saling gulgul Negak majéjér ditu Sawetara ada ajaka siu Nanging tusing ada pati rungu Ada masi ané ngalih tongos di bucu Mirib ia tusing nau Mirib ia tusing tau Di tengah ada tongos melah Tongos malajahin sejarah Nuldulin rasa jengah Nampenin tetamian baan rasa bungah

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Ibu Kija lakuna jani I Mémé? Kija lakuna jani ibu? I Pianak iteh ngepung I Mamak Mak... Mamak... Mamak... Ngeling maguyang nagih jemak

Kija lakuna jani I Mémé? Kija lakuna jani ibu? I Pianak tusing buin nginum susu ibu Ngeling maguyang nagih meli susu

Kija lakuna jani I Mémé? Kija lakuna jani Ibu? I pianak tusing buin urati ningehang tutur Tutur luntur, I Mamak iteh mapolés pupur

I Mémé lan ibu bengong ngaksi Nyantos I pianak apang buin urati Ngwangun génerasi Sané midep mabasa Bali

64


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Nyujur Langit Ritatkala manahé kadaut nyujur langit Nanging tindakané mapelilit Masemu kajengat-kajengit Nanging pongah juari nagih manyujur langit Égar bungah mapamit Kocap lakar mamargi nyujur langit Nénten kayun masandekan ring marginé alit Majalan kema majalan manyujur langit Di subané baduur da pati ngawur Ingetang matolihan uli baduur Rasa ati apang simalu ngadur-dur Ngaksi ané di betén pacebur-bur Tusing ada ané ngibur

65


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Ri Tatkala Tresnané Matilar Tresnané ilang... Kaplaibang I Kupu-kupu ané ngindang Matinggar égar Ngisep sari ngraris matilar Rasa sungsut ring manah Ngaksi pitresnané sampun punah Nigtig tangkah Ngédéngang rasa jengah Suung karasa sakadi tan paumah Kija laku jani malaib? Apang duka larané silib I Kupu-kupu suba makeber mirib Ngindang di tongos lén nyalanin nasib Pamuputné makamben di sunduk Ritatkala tresnané suba ada ané nuduk Mara ada rasa maselselan Tresnané sampun matilar Kadirasa peteng dedet guminé tan pasinar Nrawang-nruwung di kenehé suung mangmung

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Laku Lampah tutur nglaku-laku Apang dagangané énggal laku Buina apang tusing kaku Jerat-jerit nglampahang laku Kema laku... Apang maan tongos di malu Laku abesik makada payu Payu dadua apang buin laku Kema laku... Da ngalih tongos di bucu Tongosé di bucu tusing laku Makejang ngrebutin tongos di malu Tongos di malu énggal laku

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Bladbadan Makunyit di alas, matemu I Luh Ayu Mawayang gadang, nyalanin tresna ngulayang Ritatkala kenehé suba mabatun buluan, mabesikan Majukut di natah, lelor ngaksi kajegégané Matanah pasih, suba biasa nyalanin suka duka Mamémén kucit, di kenehé pengkung Matimun pait, I Luh Ayu nglémpasin samaya Payu maubad jawa, ngepil padéwékan Tuah bladbadané anggon ngubadin I Luh Ayu pragat matekep botol, nyrengseng Madamar di langit, sakit manahé bulan-bulanan Tatu di ati tusing sida kaubadin

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Tembang Ginada Kema laku Ditu ngalih ubad tatu Sesariné liunang Apang maan mantra sidhi Ané tuju Mabusana sarwa bungah Ajak pitu Ngrebutin ubad tatu Makejang ada ngisiang Mategul baan pipis Ané lacur Buka kebo mabalih ombak Ubad tatu Makejang suba laku Pupuhé tembangang Anggo ngibur ati Déwék lacur Gegaén makuli jemak

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Catur Muka Ento tolih Catur Muka Majujuk égar di parempatan agung Ngaksi jagaté uli baduur Tusing taén malaksana corah apa buin ngawur

Ento tolih Catur Muka Yadiastun marupa pat-pat Nanging... Uling malu patuh Uling duri patuh Uling samping masi patuh

Ento tolih Catur Muka Majujuk tusing ngaba apa-apa Majujuk nyakupang lima Nyapa ané teka uli kaja Nyapa ané teka uli kelod Nyapa ané teka uli kangin Nyapa ané teka uli kauh Makejang jagaté kasapa Kasapa antuk nyakupang lima

Ni Kadék Juliantari embas ring Ulakan pinanggal 3 Juli 1987, dados Dosén ring Prodi Pendidikan Agama Hindu, STKIP Agama Hindu Amlapura.

70


Suara Saking Puisi Bali Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Potrékan I Putu Supartika

Puisi-puisi I Putu Ady Setya Mahardika 71


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Pedanda Baka Raosnyané rahayu Mapi-mapi sadu Di tongos ané liu Apang bakat pis ané liu

Naya upayané manis Saru-saru gigis Ngorahang sing demen pis Nanging saru-saru munuh pis

Penganggéné putih Apang ngenah bérsih Lakuné nyangsih tekén putih Maling-maling pis apang becat sugih

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Cangak Dadi Ratu Mabekel sastra aji siu Cangak jani ngadeg ratu Ngelah ragragan ngawé gumi rahayu Nanging anak liu pada mayah makasiu

Mabekel semita kalem Cangak negak di kursi empuk selem Suarané grem-grem cara Delem Programé selem cara langité remrem

Mabekel mantra balian sonténg Cangak dadi paling aéng Aéng melog-melog, aéng ngrobah ka-uang Nanging lacur jani payu srandang-sréndéng laut makrangkéng

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Madan Cangak Iba madan cangak Manusa laku buron Ngamahin anak cerikan Tetayungan tan papineh Ané utamayang basang kembung

Iba madan cangak Manusa tan paidep Sastra agama adep aji mudah Apang ané cenikan nyidang nyujuh Ih iba betek ulian madaya!

I Putu Ady Setya Mahardika, magenah ring Br. Anyar, Désa Baluk, Jembrana.

74


Suara Saking Puisi Bali Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Potrékan I Putu Supartika

Puisi Mahasiwa STKIP Agama Hindu Amlapura 75


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Ni Komang Waming Sali

Ngomong Bali Bapa-mémé biasa ngomong Bali Tiang inget omong Bali Nyambatang tuna Jejeh dadi jelema kuna Mara tuni Kaki-cucu-dadong Bengong Pada ngaba omong Cucu kedék Kaki-dadong Milu nyengir Cucu ngomong turis Kaki-dadong kileng-kileng Saling seréré Keneh-kenehang Manian kija magedi Munyi Baliné Méhméhan ilang Caplok kala Ngidih uli jani Ané di Bali Demen ja ngomong Bali Apang Bali setata ada.

76


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Ni Komang Waming Sali

Mamocol Ngedot ka tukad Bangka Takut... Enu demen idup Yén ka tukad Daya Jejeh uyak daya Malali ka tukad Ayung Buung Nyanan uyang Luungné ka tukad Unda Ebek kone dedari masiram. Bééh... suung Langit selem Nadak Nyeh Uber bias, batu, abu, yéh... Ramé Ngulah Ngaranaang malaib labuh Ngalih élah Mabekel keneh tusing neh Mirib linglung Dina tuara luung Dasdas ulung Katanjung Mara inget Bengong néé...

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

I Wayan Mardana Putra

Aksara: “Ngawit, Urip, Puput” 1. Ngawit Cihna jatma kalintang tambet Tusing pesan ngrasayang sebet Ri kala cihna “ca uli n ta” mamurti Kasurat ring pertima Ida Hyang mantuk mawali Macingak malali ka gumi Pertiwi “Om Ang Brahma ya Namah” “Om Swastyastu” Ida Hyang, pianak tiang. Selegang malajahin Mémé apang tusing pesan kolok

2. Urip Manusa genah para ripu Manusa cihna Dharma, Adharma Kara kalih tangan makayika Citta, Budhi manacika Sarwa Sabda mawacika yukti Embas landuh mamargi labda Tat Twam Asi, Tri Hita Karana Maurip jatmané satmaka luih Utama parilaksana “Om Ung Wisnu ya namah” Tutur anak lingsir, Élingang I Mémé, apang tusing kolok

78


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

3. Puput Layon sirep tan pa sakit Layon sirep tan pa kenyem Makaput panganggé putih Kairing yéh anyar, kairing yéh mata :Sang, Bang, Tang, Ang, Ing, Nang, Mang, Sing, Wang, Yang” Kasaputin, kakupup Déwata Nawa Sanga “Om Mang Siwa ya Namah” Mawali, mulih ka gumi wayah

Mabekel tutur alus I Mémé Ngranyang tusing kolok Ngranayang landuh pajalané mulih. Mémé ngawitin, Mémé nguripin, Mémé muputin. Suba “mawayang gadang” kenehé. Mémé sujati Mémé.

79


Satua SuaraMasambung Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Subali Sugriwa (5)

S

asampuné padem sang yaksa kalih, sué ida nyantos pangrauh Sang Sugriwa pacang nyambut ka tengah guané, nanging nénten wénten marawat. Punika awanan res kayunné, kasengguh wénten baya

ngeniang Sang Sugriwa. Irika raris ida nampekin muaran guané, pamarginé magaang nuut trébésan toyané sané marginin ida duké ngranjing ka tengah guané. Wau rauh ring tengah lawangé, daat peteng dedet, santukan ida nénten uning, muaran guané kasampet olih Sang Sugriwa. Kapakayun antuk ida paling ngruruh margi. Ajebosan mandeg ida ring tengah guané kari ngayunin sapunapi antuk mangda prasida medal saking tengah guané. Antuk suéné durung ngacundukang margi pacang medal, mawastu duka Ida Sang Subali raris kagebug tarib guané sané malakar antuk marmer jagi anggén ida margi, ngantos tembus ka duur guané. Gejeran gunungé waluya kadi linuh, tur gredegan runtuhan batuné sané kakokoh antuk Sang Subali waluya gunungé pacang makeplug ngamedalang lahar.

80


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

SSB/I Putu Eka Guna Yasa

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Sasampuné rauh ring jabaan, tepus ring bangkiang gunung Kiskéndané, raris ida mawali tedun ngungsi muaran guané pacang matemu ring ariné. Kagiat kayunné santukan Sang Sugriwa nénten kantun ring jabaan guané, tur muaran guané masampet antuk batu ageng, kasegseg antuk punyan kayu ageng-ageng. Irika raris duka kayunné Sang Subali, kasengguh rainé malaksana corah, muatang sedanidané ring payudan. ”Sinah ia suba di Indraloka, nguningang déwékné tekén Betara Indra nyidayang ngalahang musuh tur nunas upah Déwi Tara. Sing buungan mati I Sugriwa baan corahné mamuatang matin déwéké.” Sapunika kayun Sang Subali, antuk dukanidané, muaran guané kagebug antuk tangan mawastu dekdek batu panyampet guané. Sang Subali raris ngranjing ka tengah guané, ngetep tanduk Sang Mahésa Sura, muah caling Sang Jata Sura, pacang kaanggén bukti katur ring Ida Betara Indra, padem ipun sang raksasa kalih. Critayang raris ida mamargi makeber ring ambarané nuju Indraloka, Pakebernyané ngwetuang angin baret, taru-taru sané kaungkulin telas balbal. Warnan idané acreng kadi singa galak. Sasampuné rauh ring duur suargané, akéh pucak kuriné rebah kaampehang antuk angin Sang Subaliné. Irika ida jag nyorjor nangjkil ring ajeng Betara Indra, sané sedek katangkilin antuk resiné muah para gandarwané sami. Kagiat Ida Betara nyingak santukan Ida Sang Subali kabaos sampun séda, tan dumadé mangkin jag rauh ring ajeng ida, sarwi ngaturang tanduk Sang Mahésa Sura miwah caling Sang Jata Sura, maduluran atur piuning pademnyané sang raksasa kalih. Mawinan Sang Subali kasép nangkil, santukan muaran guané kasampet olih Sang Sugriwa, sué nénten mrasidayang medal saking tengah guané. Ida Betara Indra kemengan, tur daat sungsut sarwi ngandika alon, ”Uduh Déwa Sang Subali daat suksma Bapa tekan I Déwa, baan I Déwa molih di payudan ngamatiang musuh Bapané, mawastu ngardinin karahajengan suargané. Bapa matinget Cening, sawiréh adin Ceningé Sang Sugriwa rauh nangkil, nguningayang indik Ceningé suba mati, sapih siaté nglawan I Mahésa Sura. Sawiréh kéto aturné Sang Sugriwa

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

dadi Déwi Tara serahang Bapa tekén I Sugriwa. Bapa tusing dadi cedok tekén subaya. Jani Sang Sugriwa suba marabian tekén Déwi Tara di suargan Langencita. Sang Subali raris matur, ”Inggih Ratu Betara, yaning sapunika, titiang pacang matemu ring adin titiangé.” Sapunika atur Sang Subali marawat duka sarwi mapamit ring Betara Indra. Sang Subali mesat nuju Sang Sugriwa ring taman Indralokané sané kasub kaasriannyané. Wénten gajah gedé galak, pinaka pajagan tamané, sedek maplalian ring jabaan koriné. Dantannyané ageng tur lantang nyanyap. Ri kala ngantenang Sang Subali rauh, sahasa ipun nyengkot antuk dantané, tur ngilit Sang Subali antuk tambulélénné waluya nagapasa, kauyeng kapantigang ring batuné. Para déwatané nyingak indiké punika sami pada res kayunné, kasengguh Sang Subali sinah séda antuk ipun i gajah. Nanging Sang Subali anak mula sakti mawisésa, mawinan nénten beréd tur nénten marasa sungkan. Malah-malah mawali duka, jag nyaup batis i gajah, kapantigang ring batuné ngantos padem, polonipuné dekdek nyag. Nyingak indiké punika, para déwatané sami keskes tur nguningayang ring Betara Indra. Ida Betara daat sungsut ring kayun, santukan gajah amengamengidané sané kasayangang pisan padem. Sané banget dados sekel kayunidané, indik Ida Sang Sugriwa ninggalin rakané ring payudan sakadi nénten tuon baktiné manyama. Kacrita mangkin Sang Subali daat wirosa pisan ngandika ring Sang Sugriwa, ”Ih cai Sugriwa, pesuang iban cainé, né Subali ané sengguh cai mati lakar nangkepin cai masiat. Kai dot pesan ngiwasin kénkén goban bojogé ané nista malaksana corah di guminé. Jag cai mamongah nunas upah widiadari. Lamun saja cai prawira, jani édéngang kasaktian ibané. Né I Subali lakar nandingin yén saja cai nyidayang ngamatiang déwék, ditu mara cai madan prawira sakti mawisésa.”

83


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Wau kapireng pangandikan Sang Subali olih Sang Sugriwa asapunika, kalintang sungsut kayunidané, sarwi mapakayun-kayun, sinah i beli Sang Subali rauh. I déwék lakar nyadia pesan mati di pasiatan, ngetohang kasaduan nindihin kapatutan. Sawiréh sujatinné mula getih putih ané maselet ka muaran guané. Kénkén bayané ané nibénin déwéké lakar tatakin déwék. Sawiréh nangkepin i beli. Sang Subali sinah suba lakar tusing nyidayang, yan suba ngamedalang kasaktian Aji Pancasonané. Déwa yaksa sura makejang kalah, baana. Yan déwék jag nungkul nunas pangampura tekéning i beli lek déwéké, mirib ja saja i déwék makardi ané tan patut. Buina Déwi Tara suba kadung juang anggon rabi. Yan serahang Déwi Tara, kénkén ya ucap jagaté ngantos i déwék nyerahang rabi baan angen tekén urip, béh tan mapikenoh pesan idupé. Lasian i déwék mati bandingang enu idup dadi kakedékan gumi.” Asapunika kayun Sang Sugriwa raris magébras ninggal rabiné, medal ngamaranin Sang Subali. Sayan akéh kapireng pangalok Sang Subaliné, nundun dukan Sang Sugriwa, dados sakadi peteng rumasa jagaté, kaliput antuk duka ical baktiné maraka, metu jengah ring kayunidané. Sang Sugriwa raris nyerit nangtang rakané mayuda. Tan dumadé sampun reké maruket, saling gelut, saling tuek antuk naka, saling gutgut. Akéh wawangunané ring Langencita, rebah balbal, antuk gejeran yudané daat ngangobin. Para déwatané sami pada nonton, Ida Déwi Tara ibuk kayunidané nénten keni antuk ida ngelingin rabiné, santukan sang kalih pateh warnané, ping kalih kasaktiannyané. Punapi malih Betara Indra, kalintang osek ring kayun sarwi nangsekin sang wenara kalih tur ngandika, ”Uduh Déwa ajak dadua, siat Déwané ngangobin pesan. Liu wawangunané dini uug. Tamané telah, punyan bungané liu balbal, mawastu ilang kamelahan suargané baan I Déwa ajak dadua. Yan tusing dadi belasang Bapa siat Ceningé, kema Cening magedi uli suargan, di mrecapada lanturang siat Ceningé. Cening makadadua pada sakti, makejang widiadariné jejeh mabalih siat Ceningé. Yan kanti uning Ida Betara Siwa pedas ida duka.”

84


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Sapunika panyasap Betara Indra, nanging nénten karungu olih sang mayuda, malah sayan rames yudané saling pantigang, saling cidra ngepet ampahnyané suang-suang. Pucak koriné gempal sarwa maniké mabrarakan, widiadariné nyerit mabyayuhan malaib patikaplug nyingidang raga. Punapi malih Déwi Tara nonton yudané maduluran tangis, antuk dekdek kayunné nénten uning ring warnan rabiné. Sang Sugriwa polih kasingseyang kagelut, mawas polih kateteh tangkahnyané, nénten mrasidayang makiba. Angkihanidané noos antuk lesunidané, tanganidané makakalih kenjek antuk Sang Subali. ”Ih iba bojog nista, corah dueg ngréka raja pisuna, sing buungan cai mati.” Asapunika pamatbat Sang Subali, sarwi nyangkuak cokor Sang Sugriwané raris kauyeng kapantigang ring batuné. Sang Sugriwa marasa ring raga kasoran, sarwi nangis raris ngandika, ”Uduh Beli Sang Subali, tiang marasa tekén déwék pelih, durusang sampun pademang titiang. Sakéwanten wénten atur titiang amatra ring Beli punapi mawinan titiang nyampet muaran guané. Titiang éling pisan ring pangandikan Beliné sadurungé mayuda, yan ada getih putih pesu uli guané ento ciri Beli mati. Asapunika piteket Beli ring titiang. Santukan duké punika wénten maselet getih putih macampuh barak maliah saking guané manahang titiang Beli sampun séda, sareng ring Sang Mahésa Sura. Irika raris digelis titiang nyumpet guané, santukan éling titiang ring pangandikan Beliné, tur raris titiang nangkil ring Betara Indra nguningayang indik Beliné sampun séda. Boya ja sangkaning titiang mamanah corah, pacang ngedotang upah widiadari. Né mangkin Beli kantun urip, saking iwang panarkan titiangé, patut titiang kapademang. Wantah Beli sané patut mancut urip titiangé. Sakéwanten Déwi Tara sané sampun anggén titiang somah aturang titiang ring Beli, anggon ipun panyeroan.” Asapunika

atur

Sang

Sugriwa

sarwi

ngembeng-ngembeng

panyingakanidané. Sang Subali mireng atur Sang Sugriwa ngetus kayun asapunika pramangkin jag enduk tur meneng. Marawat-rawat toyan

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

panyingakanidané santukan éling ring raga masemeton buka sepité, samalih janjinidané ring rainé sadurungé mayuda, raris ngandika masawang sedih, ”Uduh Adi Sang Sugriwa, mara Beli inget, saja Beli pelih ngraos tekén Adi. Mula saking pituduh Ida Sang Hyang Widi, Beli dadi wirosa masiat ngajak nyama. Nah né jani Beli suba inget tekén awak. Unduké i busan jalan engsapang. Jalan Adi nangkil ring Ida Betara Indra, nunas sinampura baan langgan Beliné ngrusak Indralokané.” Irika raris makakalih mamargi nangkil ring Ida Betara Indra. Ida Betara kalintang ledang ri kala sang wenara kalih rauh nangkil nunas geng rena sinampura sarwi mangandika, ”Uduh Cening ajak dadua, Bapa lega pesan nyingak pangrauh Ceningé, tur suba kasih kumasih ngajak nyama.” Sang Subali matur pranamia, ”Inggih Ratu Betara titiang mamitang geng sinampura, santukan laksanan titiangé nyungkanin kayun Betara ring suargan, samaliha purun titiang ngrusak suargané. Katah wawangunané, balbal antuk paripolah titiangé purun ngadakang yuda ring suargan. Punika banget tunasang titiang pangampura sareng adin titiangé I Sugriwa. Sané mangkin titiang sampun éling ring sikian, titiang masiat ngajak nyama, mawiwit antuk manah momo. Titiang nunas ring Betara, adin titiang I Sugriwa banggayang sampun ipun ngambil Déwi Tara anggén ipun somah. Santukan sampun puput kawidiwidana. Salanturipun Sang Sugriwa jagi wéhin titiang kraton Kiskéndané, mangda ipun madeg ratu sareng somah ipuné. Mungguing déwék titiangé, titiang pacang nglana turang nangun kerti ring genah titiangé riin sané mawasta Sunia Pringga. Dumadak ja wénten suécan Ida Betara, mawastu titiang polih waranugrahan Ida Betara.” Ida Betara Indra lédang pisan mirengang, sarwi ngandika banban, ”Nah yan kéto idep Ceningé, Bapa ngastawayang pajalan Ceningé dumadak Cening rahayu ajak dadua. Bapa apang masih tusing cedok tekén janji, ané malu Déwi Tara suba serahang Bapa tekén I Sugriwa. Né jani sangkaning Cening lega nyerahang tekén adin Ceningé. Daat mautama pesan papineh Déwané, tresnané

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

manyama, kukuh tekén brata yasa. Buina I Sugriwa serahin I Déwa Gua Kiskéndané anggona puri. Buka Cening Sang Sugriwa apang sida nginutin kayun belin I Déwané Sang Subali. Mula patut tulad I Déwa buat kapurusan belin I Déwané ngelarang brata mati raga. Eda Cening engsap tekén tresna asih belin I Déwané. Mani puan yan ada pakarsan Ida Betara Siwa ngidih tulung tekéning Déwa ajak dadua, apang Déwa tiaga ngiringang.” Asapunika piteket Ida Betara Indra ring Sang Subali miwah Sang Sugriwa raris ida sareng kalih saling rangkul, tur mapamit ngungsi genahnyané soangsoang. Sang Subali makeber lunga ka Sunia Pringga, nutugang kertin idané, Sang Sugriwa sareng rabiné nuju puriné ring gua Kiskénda. (Masambung....)

NB: Satua puniki kaketus saking cakepan Subali Sugriwa sané kamijilang antuk Pemerintah Daérah Provinsi Daérah Tingkat I Bali warsa 1985

87


Satua SuaraMasambung Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Lontar Kala Ireng (12)

N

gengesehang Gedé Merta majalan nuunin bukit pacang ngelelana ngisinin pituduh guruné. Yadiastun baat mapalasan ajak Pandan Arum nanging ia ngedénang bayuné ngumbara uling désa ka désa.

Apabuin biur ortané liu désa lan puri ngemasin gerubug ulian parilaksana Kembang Girang nyalanang teluh désti teranjana. Liu désa muang puriné usak tan pagangtulan. Neked di tanggun désa, Gedé Merta ngelurin jaranné ané kakutang di alasé. Jaranné teka nongklang. Mokoh kerana aluh ngalih mamahan di alasé. Ngénggalang Gedé Merta menék ka jaranné. Ngetakang taliné, jarannya becat malaib ngelodang. Tan pakarasa neked di bancingah puri. Sepi jampi. Tan paada krama majlawatan. Tentenné masih suung mangmung. Makelola ia negak di betén punyan binginné masayuban. Sambilanga ngetis tur nongosin

88


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

jaranné ngamah padaang, Gedé Merta mesuang sulingné tur nembangang Mas Kumambang. Jangih suaran sulingné nganyudang ati. Mirib kaliwat angenné tekéning Pandang Arum. Sedeng iteha manyuling, ada prajurit maekin. Sengal-sengal angkihan prajurité mirib ulian becat malaib. “Jero, jero anak lanang tulungin ja tiang!” raos prajurité, angkihanné ngangsur. Gedé Merta ngrérénang sulingné. Angen ia nepukin prajurité kaliwat jejeh. Getihné nyrékcék uling lengenné ané matatu. Mirib prajurité suud mayuda tur malaib nylametang raga. “Wénten napi jero?” Gedé Merta nakonin. Prajurité ngorahang ada anak luh sakti ngrejek Puri Pandan Wangi. Anak luh ento rupané ayu, mabusana sarwa selém. Prajurité liu ngemasin mati. Gusti prabu sungkan rahat kakasorang olih anak luh mabusana sarwa selem. Prajurité ngidih tulung apang nylametang Gusti Prabu apang puriné tusing kakuasaang olih Kembang Girang, anak luh mabusana sarwa selem. Tangkejut Gedé Merta ningehang adan puriné, ngancan tangkejut kerana Kembang Girang nguwugang puriné Pandan Arum. Ia lantas ngidih tulung tekén prajurité apang ngatehang ka puri pacang nangkil ring Gusti Prabu. Prajurit ngiringang ka puri. Gedé Merta tangkil ring Gusti Prabu Pandan Wangi. Kiris ida sang prabu. Sungkanné rahat. Pikayunané sungsut kerana okan dané, Pandan Arum, ilang saking puri. Ida ngemasin sungkan kébukan. Angen ring okan dané. Gedé Merta nguningayang okan sang prabu matilar saking puri tur nunas ajah ring Pasraman Gunung Bayur. Aget dugas mapisah uling pasraman, Pandan Arum mapica bungkung. Ali-aliné lantas kasukserahang maring Gusti Prabu. Garjita Gusti Prabu kerana Gedé Merta tusing mogbog. Mawastu lédang pramangkin Gusti Prabu. Prabawan ida égar risampun uning okan dané selamet tur nunas ajah ring Pasraman Gunung Bayur.

89


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Gusti Prabu raris nitahang Gedé Merta apang nengil di Puri Pandan Wangi. Sapisanan nunas tulung ngajahin prajurité kanuragan. Gedé Merta ngiringang titah Gusti Prabu tur nyadia pacang ngajahin prajurité. Sadurung ngajahin prajurité, Gedé Merta mapinunas maring Gusti Prabu mangda ngaryanang pacentokan. Tatujonné apang prajurité tusing ragu tekéning déwékné. Gusti Prabu cumpu. Semengan, prajurité ngaé kalangan di bancingah. Gusti Patih pacang kacentokan sareng Gedé Merta sané katunasin ngajahin prajurité kanuragan. Kalanganné sampun puput. Gusti Patih sampun sayaga ring tengah kalanganné. Gusti Prabu sampun malinggih ring singasana kasarengin dayang-dayang. Tan sué, Gedé Merta tangkil ngaturang bhakti sadurung ka tengah kalanganné. Tangkejut Gusti Patih ningalin teruna ané ngaturang sembah pangubakti ring Gusti Prabu. Sakit atiné nepukin teruna ento. Jani suba corahné ketara. Aget suba nyangih kawisésan, sakit atiné pacang kawalesang. Ngamatiang musuh di arepné. Gedé Merta masih tangkejut macelep ka tengah kalanganné. Inget pesan ia tekéning ané arepanga. Patih jalir ané marikosa junjunganné. Mara macelep ka tengah kalanganné, sagétan musuhé nibakang senjata. Sebet ia makelid. Mirib kaliwat brangti, Gusti Patih tan parérénang nibakang senjatané. Gedé Merta élah ngelidin. Ri kala maan selah lantas nendangin. Gusti Patih jengker. Mageblug di tengah kalanganné kerana ulu atiné kena tendang. Gusti Patih lantas masila, ngranasika nunggalang bayu, sabda, lan idep. Uling tanganné pesu api. Apiné lantas ka uleng ka tongos musuhné majujuk. Gedé Merta nyidang ngelidin Ajian Telapak Apiné ento. Kecag kecog ia makelid tan paada keneh ngwalesang mesuang ajian. Ia suba biasa ngarepang ajian buka kéto ané ngranayang aluh ngelidin. Bengong prajurité nyaksiang kasaktian Gusti Prabu ané mesuang api uling telapak tanganné. Kéto masih bengong nepunikin teruna ané ngarepang tusing jejeh tur awakné cara kapas, ingan kecag kecog ngelidin api.

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Ngancan mamedih Gusti Patih kerana tusing nyidang ngalahang musuhné. Lantas ngengsehang mesuang api tur nguberin musuhné. Ningalin ada celah ngwales, Gedé Merta lantas nyagjagin tur nyagurin cadik Gusti Patih. Gusti Patih bah. Bayuné telah, tusing nyidang bangun. Gedé Merta nguningayang ring Gusti Prabu yéning pepatihnyané mabikas corah. Marikosa Gusti Ayu Pandan Arum. Yén sing ada Luh Cablek mapitulung sinah sampun kasucian Gusti Ayu Pandan Arum ical. Brangti Gusti Prabu mirengang aturné Gedé Merta.

Gusti

Prabu

nitahang

prajuritné

ngrangkéng

pepatihné.

(masambung…)

I Madé Sugianto embas ring Tabanan dina Wraspati Wagé Sungsang (Sugihan Jawa) tanggal 19 April 1979. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési sané sampun nerbitang makudang-kudang cakepan napiké cakepan mabasa Bali wiadin basa Indonésia. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013 antuk novél sané.

92


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Geguritan

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/43/ Lén to anak luh né melah, soroh twara bwin milihin, pasélér bungah manganggo, lawut ya teka ngayahin, ngaba asing demenin, sing cittayang suba rawuh, krana bapa akéto, ngorahang mudah tani gigis, hégar kenyung, Pan Bongkling masahur hénggal.

/44/ Jroné té tahén marika, dwaning tatasé tan sipi, tityang nulekang matakon, mangdé tityang manggih becik, Dé Senggu manyahurin, to buka krunané bahu, bapa sing tahén kema, sok ucapan sastra lewih, munggwing tutur, buka kéto tuduhanga.

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

/45/ Pan Bongkling jengis nugesang, singgih l Jro Senggu Pangi, twah saking patuduh I Jro, né tan wénten manggih becik, inggih tityang né mangkin, makaryya patuduh tutur, tengah pasihé né kelod, wénten emas kadi sendi, nika ruruh, tengah pasihé punika.

/45/ Punika pasihé kaja, di tengah madasar pipis, tekén mirah akakompol, tityang man gaturang sami, nanghing yan Jroné bani, macebur sambil mahimpus, cokor Jroné makadadwa, magantung biyas atapis, miwah batu, telasang hambil i rika.

94


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

/47/ Yan Jro Senggu nggega tityang, tityang manggega Jro Pangi, yan Jro Senggu ngadén linyok, ucapan tityangé sami, Jroné linyokan buwin, bobadé tuwah manilu, mangorahang ada kawah, tekaning swarggané lewih, nyén manggugu, laguté akuwang jamprah.

/48/ Pan Bongkling raris ya budal, lawut ya nglegingin ejit, bahané Dé Senggu mbogol, manyaluk brata mamundi, krana bani nyékérin, hitunga tong mlutin lublub, suba Pan Bongkling ejoh, tan kocap Dé Senggu Pangi, anak tuhu, magehang ucapan sastra. (pacang kalanturang….)

95


Suara Saking Bali Gagonjakan

Édisi XXXI | Méi 2019

nak wikan (eda maboya, eda nungkasin

S

uba kasub unduk Jro Patén dadi anak wikan. Anak wikan ento, basa anggo ngalusang gagaén balian. Ah, suba pada tawang jani liu anaké ngaku dadi balian sakéwala tusing nyak orahang balian. Cukup iraga

orahina ma “jero”, suba pada ngerti tatuekné. Jro Patén bisa nerang, bisa ngubadin, bisa nenung, bisa ngawacakin, bisa ngalukat, bisa mayuh, bisa magenepan kuting nebusin atma, maraosan ngajak déwa. Buuuiiiiihhh...déwa sekala I Jro! Unduk tenung mati, eda buin sangsaya. Anaké lakar mati buin awuku suba tawanga, apa buin ane lakar mati buin akejepan. Tetengerné suba gisina. Mawinan makejang anaké ngugu I Jro, tusing ada bani tungkas. Wiréh I Jro mula ahlinya ahli, nyen bani maboya? Ibi sandikalané Jro Patén aturina apang nyingakin Wayah Dugdug. Suba makelo I Wayah gelem, uli telun suba tusing nyak madahar, bayuné suba klebit-klebit, angkihané suba di kolongan. Di pasaréané I Wayah nyempang, masundang di tangkah kurenané. Suba lemet pesaja! Jro Patén ngaranasika, nyikiang idep. Lantas I Jro nyemak pagelangan limané I Wayah. Ngidem, nenger bayu uripné I Wayah. Apakpakan basé....

96


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

“Béh... I Wayah suba mulih ka karang wayah. Suba mati!” kéto panikané I Jro, ngawinang makejang anaké ngeling. Kurenan, pianak, mantu lan cucu ngeling pagroéng, ngamé-amé I Wayah. “Wayah... Wayah... Las pesan Wayah ngalahin mati!” kéto ajaka makejang ngeling masesambatan. Mireng makejang mangelingin, I Wayah krisik-krisik, kisap-kisap matakon adéng, tambis sing pireng. “Ngujang Wayah pangelingin? Wayah nak tondén mati!” kéto raosné kelem di kolongan. Kurenané majadengan ngeling, telektekanga muané I Wayah. Sagét ia ngaraos berangti, “Siep! Suba karoan Bli orahanga mati tekén Jro Patén, enu masi uyut! Ber gugu naké! Eda tungkas, Jro Patén nak seken-seken wikan!” I Wayah katinjot, lantas tiwang. Makejang percaya I Wayah sujati suba mati. Ditu lantas ia masuntik formalin. Jro Patén sayan kasub...

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané.

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Gatra

Raka Kusuma lan Adnyana Olé Polih Anugerah Sastra Tantular 2019

98


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

K

alih pangawi Bali, IDK Raka Kusuma miwah Madé Adnyana Olé polih Anugerah Sastra Tantular 2019. Penghargaan puniki kasukserahang rikala acara Pekan Sastra 2019 ring Balai Bahasa

Bali, Jalan Trengguli I, Dénpasar. IDK Raka Kusuma polih penghargaan puniki pinaka sastrawan Bali modérn, lan Madé Adnyana Olé pinaka sastrawan Indonésia modérn. IDK Raka Kusuma rikala punika nganikaang yéning sastra Bali modérn mangkin 'pasang naik.' Indiké punika sangkaning sastra Bali modérn punika sampun sayan akéh sané nguratiang. ”Napi mawinan pasang naik, duwaning sampun sayan kauratiang. Sané kapertama sajabaning média cetak, sampun wénten taler média onliné sané ngawedar sastra Bali modérn. Wénten majalah onliné Suara Saking Bali, taler wénten Bangli Sastra Komala ring facebook,” baos Raka Kusuma. Sajabaning punika, ngawarsa taler embas cakepan-cakepan mabasa Bali sané ngawinang sastra Bali modérn puniki sayan nglimbak. Napimalih mangkin kawewehin antuk sastra terjemahan ka basa Bali. Lan sané pinih anyar wantah embasnyané cakepan Mémé Mokoh kakawian Putu Oka Sukanta sané kabasabaliang antuk IDK Raka Kusuma sareng I Putu Supartika. Raka Kusuma taler maduwé data, yéning sastrawan Bali modérn sampun lintangan ring 40 diri. ”Ring Karangasem, Klungkung, Dénpasar, Buléléng, Bangli, Gianyar sampun akéh. Among sané durung panggihin titiang mangkin wantah ring Badung lan Jembrana,” dané ngawewehin. Madé Adnyana Olé nganikaang, penghargaan puniki mabuat pisan majeng ring kawéntenan sastrané mangkin. Napimalih ring panglimbak média sosial mangkin ngawinang sakadi nénten wénten wates sastrawan wiadin nénten. ”Média sosial niki ngawinang sami berubah, ngawinang tiang sayan nénten resep sastra punika napi,” baos Olé.

99


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Dané nguningayang, dumun kakawian sané katulis ring lontar, kakawi sané katulis nganggén péna kabaos sastra. ”Mangkin sampun nénten katulis nganggén pulpén, nénten katulis ring batuné. Nika maartos wénten perubahan définisi, sastra nika napi? Sané rereh tiang mangkin, indik teges sastra punika,” dané ngawewehin. Lianan ring punika, penghargaan puniki mabuat duwaning Balai Bahasa maduwé genah sané istiméwa anggén ngalimbakan basa lan rasa. ”Basa lan sastra puniki arang polih uratian. Béjang pungkur minabang Balai Bahasa manten sané maduwé catetan pangawi ring Bali. Pémda nénten maduwé séksi kesenian modérn, sané wénten wantah séksi widang kesenian tradisional manten, nika ngawinang uratiannyané kirang,” baos Olé. Kepala Badan Pengembangan lan Pembinaan Bahasa, (Badan Bahasa), Prof. Dr. Dadang Sunéndar nguningayang yéning Pemerintah Daérah sapatutnyané nguratiang kawéntenan sastrané mangkin. ”Nénten wénten Pemda sané nénten ngamargiang indiké niki. Kewajiban ring widang sastra daérah wénten ring Pemerintah Daérah. Pemerintah pusat ngamongin Sastra Indonésia, Pémda ngamongin sastra daérah,” baos Dadang. (sup)

100


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Kamus

A

(4)

adal, nga.dal v menganggur dalam waktu yang lama di pinggir jalan adan n nama:--né I Gobiah namanya I Gobiah; -- bajang nama pada waktu masih gadis; -- truna nama pada waktu masih perjaka; adan.in v namai; adan.ina v dinamainya; ka.a.dan.in (ka.dan.in) v dinamai (oleh): panak jaran ~ bebedag anak kuda dinamai bebedag; ma.a.dan (ma.dan) v bernama; disebut: malingé ento ~ I Lidi pencuri itu bernama I Lidi; tingkahé buka kéto ~ momo angkara perilaku yg demikian itu disebut serakah; nga.dan.in v menamai 1

adang v hadang; cegat; tunggu; adanga v dihadangnya; dicegatnya; ka.a.dang (ka.dang) v dihadang; dicegat (oleh); nga.dang v menghadang; menunggu; mencegat: ~ musuh di jalan mencegat musuh di jalan; pa.nga.dang n pedagang yg melakukan transaksi di luar areal pasar; pang.a.dang-a.dang n makhluk halus penghalang kekuatan jahat

2

adang v tanak dg mengukus; nga.dang v menanak dg mengukus;

101


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | MÊi 2019

pa.nga.dang.an n alat memasak nasi dibuat dari seng 1

adar n sejenis tari jogĂŠd

2

adar v gasak; adara v digasaknya; ka.a.dar (ka.dar) v digasak (oleh); ma.a.dar (ma.dar) v tergasak; nga.dar v menggasak

adas n tumbuhan bergetah yg tingginya kira-kira 1,5 m, bijinya dijadikan minyak untuk obat; Feoniculum vulgare adat n adat adĂŠn a lebih baik; adĂŠn.an a lebih baik; lebih suka: ~ antiang ia apang sibarengan majalan lebih baik tunggu dia agar jalan bersama; nga.dĂŠn.an a lebih baik; lebih suka adeg n bentuk; bangun tubuh: --nĂŠ melah bentuk tubuhnya bagus; adeg.an n tiang rumah; adeg.ang v 1 dirikan; 2 nobatkan; adeg.anga v 1 didirikannya; 2 dinobatkannya: ida ~ raja dia dinobatkannya menjadi raja; adeg.in v beri bertiang; adeg.ina v diberinya bertiang; adeg-adeg n 1 tanda untuk menyatakan konsonan yg mengakhiri kalimat dl sistem aksara Bali; 2 kosen pintu; apang.a.deg n setinggi orang berdiri; ka.a.deg.ang (ka.deg.ang) v 1 didirikan (oleh); 2 dinobatkan (oleh); ma.a.deg (ma.deg) v 1 berdiri; 2 memangku jabatan: ~ raja menjadi raja; ma.a.deg.an (ma.deg.an) v bertiang; nga.deg Asi v berdiri; nga.deg.ang v 1 mendirikan; 2 menobatkan;

102


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

nga.deg.in v melaksanakan (upacara): ida sané ~ karya punika beliau yg melaksanakan (upacara ) itu; pa.nga.deg n bentuk tubuh; sa.pa.nga.deg adv selama memerintah adek v baui; adeka v dibauinya; diciumnya bau; adek.in v baui; adek.ina v dibauinya; ka.a.dek (ka.dek) v dibaui (oleh); dicium bau (oleh); ka.a.dek.in (ka.dek.in) v dibaui (oleh); nga.dek v membaui; mencium bau: ~ bo pengit mencium bau busuk; nga.dek.in v membaui adem n kunyahan sirih pinang; sugi; susur 1

adéng a lambat; pelan: pajalanné – jalannya lambat; adéng.ang v lambatkan; adéng.anga v dilambatkannya; adéng.in v perlambat; ka.a.déng.ang (ka.déng.ang) v dilambatkan (oleh); ma.a.déng.an (ma.déng.an) adv dengan pelan-pelan; ma.a.déng-a.déng.an (ma.déng-adéng.an) v berlambat-lambat; nga.déng.ang v makin lambat; nga.déng.in v memperlambat; melambatkan; pa.a.déng.in (pa.déng.in) v perlambat:~ pajalanné perlambat jalannya

2

adéng Ami n telur

adeng n arang: ngolésang -- di gidat, pada membuat aib sendiri adeng.an n tahi lalat; ka.a.deng.an (ka.deng.an) v bertahi lalat; ma.a.deng.an (ma.deng.an) v bertahi lalat adep v jual;

103


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

adepa v dijualnya; adep.ang v jualkan; adep.in v juali; adep.ina v dijualinya; ka.a.dep (ka.dep) v dijual (oleh); ka.a.dep.ang (ka.dep.ang) v dijualkan (oleh); ka.a.dep.in (ka.dep.in) v dijuali (oleh); ma.a.dep (ma.dep) v terjual: barangné makejang ~ barangnya semua terjual; ma.a.dep.an (ma.dep.an) v berjualan; nga.dep v menjual: meli mudah ~ maal, pb harapan supaya mendapat untung; nga.dep.ang v menjualkan; nga.dep.in v menjuali 1

adi n 1 adik: ia ngelah -- dadua dia mempunyai dua orang adik; -- misan adik

sepupu; 2 tembuni: --né kondén lekad tembuninya belum keluar; adi.an a cerewet (tt anak-anak menjelang mempunyai adik); adi.ang v panggil adik; anggap adik; adi.ang.a v dipanggilnya adik; dianggapnya adik; ka.a.di.ang (ka.di.ang) v dipanggil adik (oleh); dianggap adik; ma.a.di v beradik; memanggil adik 2

adi 1 adv paling: mirah -- permata yang mulia; --kuasa adikuasa; --luhung

sangat mulia; 2 a utama: --guna kebijaksanaan yang utama; --parwa parwa yang utama (pertama);--gama buku hukum dalam agama Hindu adi.ah n hadiah: ia maan -- montor pit dia mendapat hadiah sepeda motor adi.an v sanggup; adi.an.in v sanggupi; adi.an.ina v disanggupinya; ka.a.di.an.in (ka.di.an.in) v disanggupi (oleh);

104


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

nga.di.an v menyanggupkan; nga.di.an.in v menyanggupi adil a adil; adil.in v adili; adil.ina v diadili; ka.a.dil.an (ka.dil.an) n keadilan; ka.a.dil.in (ka.dil.in) n diadili (oleh); nga.dil.in v mengadili; pa.nga.dil.an n pengadilan adi.pa.ti n jabatan pemegang kekuasaan pada daerah tertentu ad.nya Asi n kemauan: yan sampun –ni ratu kalau sudah kemauan tuanku ad.nya.na Asi n pikiran: metu saking – suci nirmala lahir dr pikiran yang mahasuci adoh Asi a jauh adok v adu (berkelahi); adok.ang v suruh berkelahi; pertarungkan; adok.anga v disuruhnya berkelahi; dipertarungkannya; adok-a.dok.an n 1 aduan; 2 hasutan: ia bani baan ~ timpal dia berani karena hasutan kawannya; ka.a.dok (ka.dok) v diadu (oleh); ka.a.dok.ang (ka.dok.ang) v diadukan (oleh); ma.a.dok (ma.dok) v diadu; nga.dok v mengadu: ia demen ~ timpal dia senang mengadu teman; nga.dok.ang v 1 menyuruh berkelahi; mengadu supaya berkelahi; 2 menggunakan:

~

keneh

corah

mempergunakan

pikiran

jahat;

3

mempertandingkan: ~ karirihan mempertandingkan kepandaian

NB: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

105


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

Kartun

Kartun I Komang Swakarma Satwika

106


Suara Saking Bali

Édisi XXXI | Méi 2019

107


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.