Majalah Suara Saking Bali edisi 34 (Agustus 2019)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Daging Majalah Lawat-lawat Palinggih Layah (IGA Darma Putra) Satua Cutet Wayang Kardus (Komang Berata) Suaran I Paksi Goak (JM Pandé Putu Alit Antara) Ulian Bungkil Tiing (I Kadék Ruminten) Satua Terjemahan 3 Cerpen Sapardi Djoko Damono Satua Bali Dadong Jepun Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Puisi Bali Puisi-puisi I Gdé Nyana Kesuma Puisi-puisi I Putu Ady Setya Mahardika Puisi-puisi I Wayan Tojan Puisi-puisi DAFést IHDN Dénpasar Suluh Canang Sari (Pinandita Ketut Pasek Swastika) Artikel Pangajah-ngajah ring Sekolah Ngaruruh Wangun (Ida Bagus Gdé Parwita) Désa Adat Sayaga Nyiatin “Mistik” (I Kadék Darsika Aryanta) Satua Masambung Sang Boma (1) Lontar Kala Ireng (15)--I Madé Sugianto Geguritan Bongkling Gegonjakan Kélangan Capung (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Kamus Kamus Kartun

1

2 5 12 18 24 29 35 38 42 46 51 60

62 67 70 75 79 82 85 90


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Lawat-lawat

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Palinggih Layah Layah ento koné patuh ajak palinggih. Wiréh di layahé koné ada batara batari. Kadén liu anaké ané bisa nyatuang unduké buka kéto. Bisa nyatua lén tekén bisa ngarasang.

2


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

A

pang nyak liu ada anak ngugu munyiné, orahang masih di layahé palinggih Saraswati. Di kakawin Ramayanané mulan saja ada satua buka kéto. Apa buin yén alih lontar Aji Sarasoti, jeg sumeken buka

kéto pitutur lontaré. Apa saja apa tusing, nak kondén karoan seken tawang. Sakéwala yén alih uli di satuané, nyak mesib keneh-kenehang. Saraswati koné paragayan sastra malinggih di muncuk layahé. Sastra ento koné cara yéh. Yéh ento koné membah. Patuh koné embahan sastrané ajak embahan yéhé. Ané ngelah tetujon makatang sastra ajak yéh, musti nyak ia ngoyong di tebénan. Lénan tekén ento, ada masih katuturan, layahé palinggihan Batari Durga. Di layahé ento koné Ida Batari malinggih. Meneng koné ida irika di bongkol palinggih layahé. Wiréh ida di bongkol, pradé ada ané lakar macelep ka basangé, patut ngalintangin palinggihan idané. Palinggih Ida Batari Durga suba kaloktah serem sakéwala tusing resem. Ada koné tuturan satua Ida Ender lunga ka genah palinggih Ida Batari Durgané. Kagiat Ida Batari makraik tur mawacana gangsar. Cutetné Ida Ender jagi kadilah tur kasédayang. Sakéwanten Ida Batara Brahma gelis rauh, nyantenang ring Ida Batari, sayuaktinnyané Ida Ender wantah okanida Batara Brahma. Raris wangdé Ida Batari nyédayang Ida Ender, turmaning micayang wara nugraha Adnyana Kreta Siksa. Sangkaning polih paicané punika, Ida Ender mrasidayang nyangcang surya. Kéto katuturan satuané imalu. Layahé koné mulan dadi palinggihan batara batari. Wiréh layahé palinggihan déwa, patut jaga layahé apang tusing ngawag kitak-kituk. Pelih baan ngitukang, tusing buungan déwané dadi Buta Kala Dengen. Yén suba dadi buta kala, tusing buungan kena pacaruan apang nyak buin somya. Apa anggo nyoma palinggih layah? Apa lénan tekén ajeng-ajengan ajak inem-ineman. Sakéwala yatnain masih ngajeng ajak nginem apang tusing pelih.

3


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Di sastra orahanga apang tusing salah surup. Pelih baan nyurupang, bisa dadi kasurupan. Ila-ila dahat maplalianan ngajak palinggih layah. Suba kadung pelih baan ngiringang, magenep tagiha. Tetagiané tusing taén enduk. Pragat nagih ané méwah-méwah. Ajengané soroh ané jaen-jaen. Inumané soroh ané melahmelah. Kéto yén suba kadung pelih baan ngiringang. Apanga tusing ngrubéda, patut palinggih layahé rahayuang baan sarwa ané tusing marasa. Yén ngawai geginan layahé kitak-kituk, ada masih gantiné layahé oyongang. Yén ngawai layahé sing med-med ngarasang pakeh, ada masih gantiné eda baanga layahé ngecap uyah. Kéto pajalané ngarahayuang palinggih layah. Ada ané ngulurin ngemang ajengan ajak ineman cara anak majalan. Ada ané negul cara anak ngoyong. Diapin majalan diapin ngoyong, buka dadua koné patuh dogén tetujoné. Kéto nyen akikit baan ngitungang palinggih layah. Enu ada buin ané sandang tuturang unduk palinggih layahé ento. Ada anak ané nuturang sadah sereman agigis, layah ento koné patuh cara sétra. Di sétra ento liu koné soroh bangkéné ilang dadi gumi, dadi yéh, dadi angin. Dija kadén gumi-yéh-anginé ento, masih tusing ada ané seken-seken tatas. Jani celepang, prajani koné masih ilang. Sarwa ané macelep ento ilang. Nyak layahé cara aungan gedé ané tusing ngidang ngebekin. Budi bekin aji yéh, lakar parus koné aungané ento mesuang uli song embahané. Kéto malu suudang satuan palinggih layahé. Layah ento masih maarti seduk. Apa patuh palinggih layah ajak palinggih seduk ané terus nagih aci-aci?

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Wayang Kardus Uling déréng endag surya kanti atengaina, uling mara nyanjaang kanti apetenga, nyaberan anaké lingsir nika negak matégtogan dauh rumah sakité. Nyaberan negak dauh marga, kapah dangin marga. Déréng taén matalang liman anaké lingsir nika negak drika, ngaba dogén wayang ané malakar aji kertas kardus; di kéngkéné tatelu, di kéngkéné patpat, di kéngkéné lebihan. Sara kleteg keneh, mirib. Ten pati Wayahan Supat ngajinang. Ten lambih mrika keneh Wayahan Supaté.

5


Suara Saking Bali

I

Édisi XXIV | Agustus 2019

sit lambihan ongoh, gedé keneh anaké lingsir nika nagih ngungkulin munyin mobil munyin motor pasliwer di margané dauh rumah sakité. Yéning misi amun kenehné, melah-melah abetné igelanga wayang

kardusné. Nyaberan tepuk gisina dogén wayang kardusné, nanging kemikan bibihné nyatua cara embotan benang pican Dadong Bungkuté di tuturan satuané nika, ten telah-telah, wénten dogén ané lakar tuturanga. Nglebut cara klebutané di Tauka. Degag gati raos anaké lingsir nika. Juangang di raos, ten napi anak ménak raganné. Makilit baana nglintihang satua Mahabharata, Ramayana, kénten masih isin lontaré ané taén bacana tekén Wayahan Supat. Lengut tur luget baana nuturang, ngatih satuanné, ten gati misi nguluk-uluk. Ten gati kipekina Wayahan Supat nyongkok di samping anaké lingsir nika. Makesiab keneh Wayahan Supaté mara anaké lingsir nika ngigelang wayang kardusné, abesik gati igelanga. “Kurenan tan pasangkan gelem, paling kenehé panaké dija lakar kingsanang, nyamané ngejoh mara lakar glantingin, mémé bapané suba ruyud sing bakat kandelang. Najuk jagung, tanah lemek maan daatan, mepek buahné, nanging telah amah dusta. Idup anak kamula ketil, rimbit, sing kakeneh, pepesan nyaplir, nanging ditu swargan idupé. Sara bisané ngajinin, sara bisané ngulanin.” Ausap Wayahan Supat ten makiselan uli di tongos nyongkokné. Nyeluksuk nyuled polo gedeg basang Wayahan Supaté. Mabulu baana basangné. Anaké lingsir ané mara-mara tepukina nika, ané déréng taén ajaka macapatan nika, ten gati misi matolihan di abediké, jeg lagas melut ngelumadin keneh Wayahan Supaté. Sagét marérén anaké lingsir nika ngigelang wayang kardusné. Tlektekanga gati Wayahan Supat. Ten makejehan keneh Wayahan Supaté. Antina gati napi mirib ané lakar kemikanga. “Limang talian sik.” Kari anaké lingsir nika nlektekang Wayahan Supat, mangkin sambilanga natakang lima kenawanné di malun Wayahan Supaté gati. Papenga keneh Wayahan Supaté. Makita masih mucingin. Lélor masih baana keneh Wayahan Supaté.

6


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

SSB/ Manik Sudra 7


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

“Limang talian sik. Uling semengan bungut tuwané tondén maan antug banyu.” Anaké lingsir nika majumu mapangidihan. Makejengan baana keneh Wayahan Supaté. Makesiab. Gasék lima kenawan Wayahan Supaté nyeluk kantong jalér. Padasatalian abidang makisid tongos. Bin makesiab keneh Wayahan Supaté. Baan papengané. Ulihanga pipis Wayahan Supaté. Buwung mirib makita ngidih? “Kupi besik, roko akatih, nasi aungkus. Imbuhin yéh besik. To dogén.” Ngemel padasatalian abidang ané ulihanga tekén anaké lingsir nika, Wayahan Supat ngojog dagang ané matajuh lilit di durin tongos Wayahan Supaté nyongkok. Makedus-kedus kupi kebus-kebusan alumur, roko ané maji akatih, nasi kari ané anget gati aungkus, yéh kemasan lumur abesik, enjuhanga tekén anaké lingsir nika. Tuyuh ngentugin padasataliané apang bakat baana nika. Keneh papojolan kalahang kaketék. “Cai sing demen ngroko, sing demen ngupi, sing masih demen nyampah. Meled idupé apang cara ning yéh Tirtaganggané? Sing bani nyen anaké mememan di klebutan Tirtaganggané. Sing ja ulihan takut kelem. Sing ja ulihan takut isep usehan yéh. Sing ja ulihan takut sisip tekén Ida Bhatari Gangga. Takut klebutan Tirtaganggané melut ngelumadin babungselan basangné.” Ten maboya, pinih ten demena Wayahan Supat yén isin basangné kanti tuturang anak. Isin basang nika kecap tastra ané piyit gati di gedong batuné, dadi duduk juang yén nyak ulihan lega nekain, ten ajin nganti nagih tuturin dogén, cara mémén Wayahan Supaté nuturang pajalan anak ngliwat di tukadé gentuhen. Celang-celangan batun paningalan ngedat, lambihan uleng sig ané ngenah dogén. Séngeh kupingé maliwat becat kenehé. “Suba tepuk baan bagiané, melah-melah abeté ngalapin. Kepit di guminé kamula peraha nyemak gagaén, sing dadi mélan-élanan, sing pragat ngetuwen dogén, sing pragat ngrumun dogén, sing pragat nemah misuh dogén. Nyama ilag, anak suwun. Da gati ané kéto-kéto saluda. Cara yéhé membahan, sing

8


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

batu bulitan dogén ané bakat entasin cai. Mentas di tanahé, puwek ning cainé. Mentas di nyanyadé, itek ning cainé. Mentas di batu pilahé, putih ning cainé. Suba peraha kéto. Paduman Widhi.” “Negak driki, nutur sara kenehé, saru-saru anaké sliwar-sliwer ngedékin, kénten perahné ngulanin keneh? Nyama laut mentas?” “Sing apa pegat baana angkihané cara benang baliné ampigang. Yén sing kéné caran tuwané ngulanin keneh, sing kapa ada unduk semengan neruput tuwa suba maan kupi nyarira alumur, roko maji akatih, nasi awaregan. Kéné lampah tuwané apang bisa anaké ngajinin di nujuné ngidih, bisa masih ngajinin di nujuné makidihang. Aluh gati.” “Nanging nyakitin keneh.” “Nah, apang lega anaké.” “Ten napi lega nyaman tuwané.” “Bisa. Bé céléng di atebihé, bé pindang bantes di aukudé, biyu abulih duang bulih, kangkung acekel ané jemak tuwa di peken, saru-saruna jemak tuwa, maan imbuh matemah mapisuh, panak kurenan ajak tuwa naar. Jaan kinyukan panak kurenané, sing patitakon uli dija tekan dadaarané. Panak kurenan tuwané bagia, tuwa bagia masih.” “Ajelapan mirib ten nakonang, idep-idepang ngajinin tuyuh tuwané.” “Ulihan sing tepukina, sangkan sing tawanga. Suba tawanga tuwa sing gati ngelah pipis. Di acepok pindoné, baanga daganganné juang anak buduh. Lebihan tekén ping telu, telah isin basangné pesu. Jagjagin malu kurenané, da kemikan bungut tuwané runguanga, da wayang kardus tuwané tingalina. Tongosin kurenané, apikin makurenan, astitiang apang énggal seger. Idih tuwa panyemengé. Petengé baang tuwa ngidih bin abetekan.” Tukang parkir rumah sakit-é ngorahang anaké lingsir nika ten ja buduh, tangkepné dogén tangkep anak buduh. Anaké lingsir nika pensiun amun benehné. Katunan lakar daar ané lambihan makada kénten. Ten Wayahan Supat sangsaya wiréh baatan beneh tutur anaké lingsir nika. Brangti gati keneh

9


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Wayahan Supaté mara seluka kenehné, nanging angob Wayahan Supat tekén babungselan keneh anaké lingsir nika. Ten ja getap, ten ja wanén, tabah ané gelahanga. Nasi aungkus misi darang ané jaan, yéh apucung panyalah, mimbuh jaja limang tebih, mimbuh biyu gadangan duang bulih. Becat sépan Wayahan Supaté matadtadan. Kalahina nyama-nyamanné ané lega teka nelokin kurenan Wayahan Supaté. Liyu anaké negak di trotoaré ané dangin marga, liu masih anaké negak di trotoar-é ané dauh marga. Wayahan Supat kari majujuk di trotoar-é ané dangin marga. Paling kipekan Wayahan Supaté ngalih-alihin anaké lingsir nika. Déréng masih tepukina. Dija anaké lingsir ané ngadanin raga tuwa nika? Ampun lebihan tekén a-jam perahné anaké lingsir nika negak di trotoar-é ané dauh marga. Perahné, sanistana, di abesiké ampun wénten potokan roko drika. Wayahan Supat nyagjag sig tukang parkir rumah sakité. Déréng gati maan tepukina anaké lingsir nika. “Kantun sameton dwéné nika?” Tukang parkiré ngadénang anaké lingsir nika kari panyamaan Wayahan Supaté, Wayahan Supat ngadénang anaké lingsir nika kari panyamaan tukang parkiré. Anaké lingsir nika kari panyamaan iragané ajak makejang mirib? “Klangen cai tekén kemikan bungut tuwané? Da kanti kadalon, nah.” Seken gati pirenga tekén Wayahan Supat. Ngénggalang gati Wayahan Supat nyagjag ka trotoaré, dauh pos tukang parkiré. Ten wénten anaké lingsir nika di trotoaré ané dauh marga. Wayahan Supat megat marga lakar ka tongos anaké lingsir nika perahné ampun negak tur ngigelang wayang kardusné. Papenga Wayahan Supat ningalin wayang kardusé, patpat, ten matatakan napi-napi di trotoaré. Pejanga dadaarané ané abana di samping wayang kardusé, sina teka anaké lingsir nika, sina lega keneh anaké lingsir nika abaanga dadaaran. Pangidih anak lingsir, ulehanga gati ngisinin, apang ten kanti bakat pucingin. Akebitan ten maan antug ipian, makesiab Wayahan Supat napetang wayang kardus, né patpat nika, ten sanget madan majeneng, tekek gisina tekén kurenan

10


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Wayahan Supaté ané kari leplep masaré. Patelan cara méng nabing bikul, Wayahan Supat nyemak wayang kardusé makapatpat, ngénggalang abana mulih. Apang tinggar tepuk, melahanga gati macek di témbok kamar tamuné.

Komang Berata, embas ring Amlapura, 8 Oktober 1971. Cakepannyané sané sampun kawedar minakadi Lekad Tumpek Wayang (1998) ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 1999, Ayuni Stri Listu Ayu, Cintamani, miwah terjemahan Gitanjali kakawian Rabindranath Tagore. Mangkin magenah ring Karangasem

11


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Suaran I Paksi Goak Duk sasih Juni warsa 1946, pasukan pejuang I Gusti Ngurah Rai ngelaksanayang long march ka Giri Tohlangkir. Duk punika sedéréng mendaki Giri Tohlangkir, pasukan pejuang kemerdékaan polih masiat ngelawan tentara NICA Belanda ring Tanah Aron Karangasem. Pasukan pejuang nénten wénten sané padem duk punika, sami mresidayang nyelametang angga sarira. Duk pasiaté ring Tanah Aron, samian pasukan pejuangé nganggé payung klangsah digelis mekirig nuju bukit, tur ngéka daya ngenahang payungnyané ring genah pasiatanné, keatur mangda kacingak sekadi pasukan. Petengné punika payung klangsah keni bombardir olih tentara NICA-né, Para pejuangé kedék ngikik nyingakin unduké punika saking duur bukité.

12


Suara Saking Bali

B

Édisi XXIV | Agustus 2019

énjang semenganné margi-margi sané nuju Désa Tanah Aron, kejaga ketat olih tentara NICA Belanda, nika mawinan para pejuangé sané kamanggalaning olih I Gusti Ngurah Rai nénten

purun malih ngeliwatin Désa Tanah Aron punika. Para pejuangé digelis kanikayang mangda mendaki Giri Tohlangkir, mangda mresidayang lémpas saking serangan tentara NICA Belanda. Rikanjekan menék mendaki Giri Tohlangkiré para pejuangé nénten makta babekelan ajengan miwah toya inum, punika mawinan para pejuangé nahanang weteng seduk miwah bedak, sakéwanten déning semangat sané ageng mabéla pati ring gumi, para pejuangé tetep mendaki gunungé. Sesampuning ring madyaning Giri Tohlangkir, para pejuangé manggihin anak lingsir sareng kalih. Anaké lingsir punika kaejuk tur katakénin olih para pejuangé. “Nyén ené bapa ajak dadua, uling dija? Lakar kija pejalané?” kénten petakén pejuangé, kecawis olih anaké lingsir punika, “tiang jatma désa saking Belandingan, tiang iwawu ngerereh saang miwah umbi-umbian ring dajan gunungé.” Ipun sareng kalih ngaku nénten uning napinapi, napi malih ipun saking pedusunan sané magenah ring dauh bongkol Giri Tohlangkiré. Seantukan nénten mecihna sekadi telik sandi Belanda, punika mawinan pejuangé ngelébang anaké lingsir punika. Sakéwanten pasukan pejuangé sané durian nénten nyingakin anaké lingsir sareng kalih punika, satmaka ipun ical ring alas gunungé. Sepatutné ipun sareng kalih kepanggihin olih pasukan pejuangé sané ring duri, seantukan jalané wantah asiki sané dados marginin. Ring pasukan pejuang punika wénten tentara Jepang sané sareng. Dané keadanin I Nyoman Osaka, dané sareng ring perjuanganné, seantukan dané gedeg pesan tekén tentara sekutuné (Inggris, Amerika, Belanda), sané sampun ngebom antuk bom atom gumin ipuné ring Jepang. Nika mawinan Hirosima miwah Nagasaki nyag ajur ngantos penyutaan jatmané irika padem keni radiasi bom atom sané malakar antuk atom uranium. Dané jagi ngwalesang sakit

13


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

hatiné majeng ring tentara NICA-né, seantukan akéh kula wargan ipuné padem irika ring Nagasaki Jepang.

SSB/ Manik Sudra

14


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Duk ring long march punika, I Nyoman Osaka polih nuduk jinah bolong mewarna kekuning-kuningan, punika kaserahang tekén pejuangé sané mawasta I Nyoman Sardja. Raosné I Nyoman Osaka sapuniki “Pak Nyoman saya dapat memungut uang képéng, tolong Pak Nyoman yang bawa (Pak Nyoman tiang polih nuduk jinah bolong, tulungin Pak Nyoman sané makta).“ Kacawis olih I Nyoman Sardja, “Itu sudah hak milikmu, yang sudah dianugrahkan oléh Tuhan, bawalah sebagai bekal motivasi untuk berjuang dan menjaga diri agar selamat! (Punika sampun duén ragané, sané sampun kapaica olih Ida Sanghyang Widhi, bakta sampun anggén sarana motivasi mesiat miwah ngeraksa angga mangdéné rahajeng!).“ Malih kacawis olih I Nyoman Osaka, “Terima kasih Pak Nyoman Sardja, semoga saya dan para pejuang selamat dalam menghadapi kepungan tentara NICA Belanda (Suksma Pak Nyoman Sardja, dumadak tiang lan para pejuangé rahayu nangkepin pasiatan ngelawan tentara NICA Belanda).” Sesukat I Nyoman Osaka ngaba jinah bolong ento, prajani pejalané sada gancang tur lincah, lén ajaka setondén ngaba jinah bolong, pejalané adéng-adéng, angkihané ngangsur, kapah-kapah limané kagisiang olih I Nyoman Sardja. Tan dumadé para pejuangé sané wénten beduuran mageluran tur uyut, seantukan nepukin perigi cenik sané medaging toya. Marebut para pejuangé nginum toya sané wénten irika ring periginé. Pasukan pejuangé sané duri mageluran ngeraos sapuniki “Eda telahanga toyané, enuang abedik, tiang dini ajak makejang bedak pesan.” Ulian marebut nginum toya, kanti wénten pejuang sané ulung kaperiginé, nanging nénten punapa-punapi. Minabang Ida Sasuhunan sané malinggih ring Giri Tohlangkir masuéca, toyané ring periginé nénten nyat, yadiastun kainum antuk sawetara 800 jiwa pejuang. Punika mawinan pimpinan pasukan pejuangé I Gusti Ngurah Rai ngandikayang mangda para pejuangé ngaturang pangubakti maserana antuk manah suci nirmala majeng ring Ida Sasuhunan sané malinggih ring Giri Tohlangkir,

15


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

seantukan sampun kasuécanin toya amerta sané ngeranayang bayun para pejuangé malih mewali gedé tur seger oger, ical seananing kenyel, bedak miwah seduk para pejuangé sinamian. Wénten malih sané nyarengin para pejuangé inggih punika I Paksi Goak. Ipun satmaka ngicénin cihna yéning wénten tentara NICA miwah kaserang utawi kakepung olih tentara NICA Belanda. Yéning I Paksi Goak masuara gigis-gigis lan kapah-kapah ring ambarané, punika maka cihna tentara NICA Belandané kari joh saking genah pejuangé, sakéwanten yéning I Paksi Goak suarannyané uyut mebyayuhan ring ambarané, ento maka cihna tentara NICA Belandané suba paek saking genah para pejuangé, ento mawinan digelis para pejuangé mengkeb mangda nénten keni témbakan bedil miwah meriam tentara NICA Belandané. Wénten pariindikan sané nénten presida kaengsapang olih para pejuangé, duk punika rikala wénten ring Désa Pengejaran Bangli, wénten jatma corah, minabang ipun telik sandi NICA Belanda, mapi-mapi ipun ngumpulan warga désané jagi ngicénin para pejuangé ajengan miwah inuman, sakéwanten ring ambarané suaran I Paksi Goak uyut mabyayuhan, para pejuangé sampun tangeh indike punika, digelis para pejuangé mengkeb. Sayuwakti malih jebosné tentara NICA Belandané ngujanin para pejuangé antuk mimis miwah meriam. Para pejuangé selamet, santukan sampun gelisang mengkeb tur melaib ngungsi genah sané ilid, bet tur aman. Nika mawinan para pejuangé lebih percaya tekén I Paksi Goak bandingan tekén jatmané ring désa-désa sané kaliwatin. Seantukan akéh jatmané ring désa-désa dados telik sandi tentara NICA Belanda, satmaka ipun ngidihang utawi ngadep déwék, sané kebawos nistaning jatma nista, ngadep gumi ring penjajah Belanda. I Paksi Goak satmaka uriping para pejuangé, ipun nuntun para pejuangé ngantos ke Singaraja. Yéning manahang titiang I Paksi Goak satmaka utusan saking Déwata sané malinggih ring Giri Tohlangkir jagat Bali, mangda presida nuntun

16


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

para pejuangé ngamolihang jayanti ring pasiatan ngelawan tentara NICA Belanda.

Kemoning Semarapura, 16 Februari 2018

JM Pandé Putu Alit Antara, embas ring Désa Tohpati Kabupatén Klungkung pinanggal 13 Juli 1970, dané pinaka guru ring SMAN 1 Semarapura. Saking kantun Sekolah Dasar (SD) ngantos mangkin seneng ring indik budaya lan sastra Bali, inggih punika seneng ngwacén lontar, nyurat aksara Bali, dharmagita miwah ngeripta satua cutet. Murda satua cutet dané sané naenin katerbitan olih Bali Orti mingguan Bali Post inggih punika Nyentana, Keris Pengantén, Kalulut Arta Berana, Ulian Pipis Panes, Ratun Joged. Naenin polih jayanti ring pacentokan “lomba inovasi pembelajaran SMA/SMK tingkat nasional” inggih punika jayanti kaping kalih warsa 2009 lan jayanti kaping tiga warsa 2011.

17


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Cutet

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Ulian Bungkil Tiing Kacarita wénten kulawarga sané urip ipun tuara. Ipun mawasta Pan Kancrut lan Mén Kancrut. Gagaén Pan Kancrut wantah mamacul ring sawah. Ipun maderbé pianak dadua I Wayan Doglér lan Ni Luh Sari. Ipun nongos ring pondok sané réod madingding bedég maraab baan somi. Nuju masan sabeh telas tuduh pondokipun Pan Kancrut. Mén Kancrut nyabran rahina wantah ka alasé nuduk saang sambilanga nuduk batun toop lakar nyahnyaha. Gumi sampun endag galang Pan Kancrut jagi luas kasawah mamacul. I Wayan Doglér ipun demen melog-melog anak, bapanipun tusing buungan belog-belog ipun. Nanging pianakné ané luh madué parisolah sané matiosan, nénten sakadi belinipun. Ni Luh Sari kulit ipun putih tur jegég lan jemet nulungin mémé bapané magarapan.

18


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

K

acarita mangkin Pan Kancrut lakar luas ka carik mamacul. Mabesen ipun tekén pianakné, “Doglér… Doglér mai paekin bapa.”

Kenyel bapané kauk-kauk nanging tusing masi I Wayan Doglér masaut.

Suba makelo mara I Wayan Doglér nengok uli pondokné sambilanga ngintip bapanné, suba magedi apa kondén. Lantas tingalina I Wayan Doglér dengakdengok tekén bapané, ditu lantas bapané matakon, “Doglér ngujang tunian kaukin tusing masaut?” Masaut lantas I Wayan Doglér “Icang tunian nu medem, ngudiang ngaukin icang?” “Kéné Doglér bapa lakar ka carik numbeg, nyanan abang bapa nasi nah.” “Nah! Lamun icang inget,” kéto pasautné I Wayan Doglér. Bapané mendep ngelantas magedi. Mén Kancrut iteh di paon nyakan tur ngaé daarang nasi. Sawai-wai daarang nasin ipun wantah bé bekécot matunu lan jukut don séla. Nyagjag lantas I Wayan Doglér ka paon, “Mé icang tunian orahina tekén ibapa ngabang nasi ka carik.” “Nah Doglér!” kéto pasaut méménné. Suba kéto lantas bungkusanga nasi tekén méméné lantas I Wayan Doglér ngaba ka carik. Sedek ipun majalan ngelah ipun keneh lakar melog-melog bapanné. Kéné keneh I Wayan Doglér, “Nyanan yén suba neked lakar oraang nasiné amah kuluk.” Disubané kéto lantas I Wayan Doglér naar nasiné kanti telah. Neked lantas ipun ring carik ipun mapi-mapi sedih ring arepan bapanipun sawiréh nasiné telah amah kuluk. Matakon lantas bapané, “Doglér kén nasiné?” “Nasiné suba amah kuluk bakat kalain icang nakep panak kedis.” Lantas mapangsegan bapané sawiréh suba kenyel lakar madaar tusing ada nasi. “Nah! Lamun kéto lan mulih Doglér!” I Wayan Doglér gagéson mulih ajak bapané. Gelisang satua I Wayan Doglér sané mangkin sampun neked ring pondokné. Sawiréh bapané sampun kenyel I Wayan Doglér tundéna

19


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

nyemakang nasi ajak ngaé kopi. Ngelantas I Wayan Doglér nyagjag ka paon nyemakang nasi ajak ngaénang kopi. Di paoné sedek wénten jaja uli selem magantung ajak jaja gina sawiréh lakar ada rahinan. Matakon I Wayan Doglér, “Mé ngudiang ngantung tain kuluk ajak panak dongkang tuh-tuh,” kéto patakoné I Wayan Doglér. I Wayan Doglér buka anak belog tusing nawang apa. Lantas masaut méménné, “Kén tain kuluk, to jaja uli selem ajak jaja gina,” mara orange kéto, I Wayan Doglér ngelah keneh lakar nguluk-nguluk bapanné. Sedek bapané lakar ngopi lantas I Wayan Doglér ka paon pelutanga lantas jaja uli selem tekén I Wayan Doglér, lakar oranga tain kuluk. Mara abana pesu lantas kalaina magedi. Lantas I Wayan Doglér ngaukin kuluk apang bapanné percaya kopiné misi tain kuluk. Bapané nu sedek ngumbahin piring lantas kaukina tekén I Wayan Doglér. “Pa.. Pa.. suba gaénang icang kopi,” lantas gagéson bapan ipun nyagjagin. Disubané bapané negak lantas I Wayan Doglér ngoraang kopiné misi tain kuluk. “Pa kopiné misi tain kuluk.” Masaut lantas bapané, “To kija kalain cai tunian?” “Bakat kalain icang magedi,” kadénanga seken to tain kuluk lantas tundéna ngentungang tekén bapané. “Nah! Muh kutang buung bapa ngopi,” mara kéto lantas abana kadurin paonné, ditu lantas daara tekén I Wayan Doglér. Kacaritayang né mangkin Pan Kancrut lakar ngebét ubi ka alasé ajaka I Wayan Doglér. Majalan lantas I Wayan Doglér ajak bapané ka alasé. Risampuné I Wayan Doglér neked ring alasé I Wayan Doglér manggihin punyan ubi gedé-gedé. Lantas congconga tekén bapanné, I Wayan Doglér tuah mabalih dogén sambilanga negak duur batuné. Suba lantas liu maan ubi I Wayan Doglér ajak bapané lantas majalan mulih. Mara tengah jalan nepukin lantas tukad yéhné ening, sawiréh bapané ongkeb tur awak ipun medaki-daki

20


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

laut ditu Pan Kancrut manjus. I Wayan Doglér sawiréh awakné tusing daki krana ipun tusing maan nulungin nyongcong ubi ngelantas ngemalunin mulih sambilanga nikul ubi. Suba joh I Wayan Doglér majalan lantas ngelah ipun keneh lakar melog-melog bapané. I Wayan Doglér ditu lantas nepukin bungkil tiing ditu lantas ebéta tekén I Wayan Doglér, lakar anggona nukarin ubi bapanné. Sedek ipun nepukin saang tuh-tuh lantas I Wayan Doglér ngidupang api lakar nambus ubi, suba lebeng lantas daara tekén I Wayan Doglér kanti sing telah bane naar. Sasubané suud I Wayan Doglér naar ubi matambus, I Wayan Doglér nutugang pajalané mulih sambilanga nikul bungkil tiing.

SSB/ Manik Sudra

21


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Gelisang satua sané mangkin I Wayan Doglér sampun wénten ring pondok ipun. Magrétgotan I Wayan Doglér nikul ubi lantas geruganga ring malun paonné. Matakon lantas Ni Luh sari, “Mimihh liu sajan maan ubi, dija ngebét bli?” Sambilanga nyilibang keneh jelé I Wayan Doglér lantas masaut, “Ditu di tengah alasé luh, beli kanti das ngeliling mara ngabut punyan ubiné.” Ni Luh Sari bengong ningehang munyin I Wayan Doglér. “Nah.. nah bli kemu madaar malu bli kenyel uli alasé.” Sawiréh apang tusing tawanga I Wayan Doglér nukarin ubi bapané lantas I Wayan Doglér buin magedi. “Bénjepan Luh, beli lakar magedi malu, nyanan ingetang nyén lalab ubiné beli jani lakar nelokin ibapa kaalasé.” Masaut lantas Ni Luh Sari, “Nah.. nah bli adéng-adéng nyén di jalané.” Suba makelo teka lantas bapané matakon ajak Ni Luh Sari, “Luh I Doglér kija?” “Magedi pa iya ngoraang lakar nelokin bapa ka alasé.” Masaut bapané, “Sing ada tepukin bapa, i mémé suba teka uli nuduk saang luh?” “Kondén pa,” kéto pasaut Ni Luh Sari tekén bapané. Ditu lantas Pan Kancrut mukakin kisané, mara bukakine kisané lantas tengahné misi bungkil tiing. Prejani Pan Kancrut nengkik, “Pihhh ngelah keneh jelé kakéné I Wayan Doglér, ubiné tukarina tekén bungkil tiing.” Gedeg basang Pan Kancrut suba kanti ka polo. “Sing madaya I Wayan Doglér ngelah bikas buka kakéné, bapané bakat bana nguluk-nguluk, kéwala kéto apa tanem cai kéto mentik,” kéto bapané ngrimik.

22


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Né jani bapané matakon tekén Ni Luh Sari, “Luh itunyan nyén ngaba ubiné mulih?” Sautina tekén Luh Sari, “I Doglér pa.” “Bes kaliwat keneh jelé I Wayan Doglér nyanan yén iya mulih lakar matiang bapa, nirdon bapa ngelah pianak buka cara I Wayan Doglér, jelema sing dadi anggon peras tengkulak, bapa sing buungan belog-beloga!” kéto pabatbat bapané di arep Ni Luh Sari. Ningeh munyin bapané buka kéto lantas ngeling sigsigan Ni Luh Sari, “Ampurayang buka solah belin tiyangé pa, bes kaliwat nyakitin keneh bapané.” Kacarita sané mangkin Mén Kancrut mawali saking munduhang saang ring alasé sambilanga ngeling sawiréh manggihin pianak ipun ngeliling saking bibih pangkungé. “Bli… Bli I Wayan Doglér suba tusing enu, itunian tepukin iyang di sisin abingé tulung-tulung mara delokin suba kalaine iyang mulih bli,” sigsigan Mén Kancrut ngeling. “Lan jani bli bareng-bareng delokin pianaké bli, ajak iye mulih.” Raris reraman ipun ngambil pianakipun ring abingé raris kabakta ka sétra. Risampuné I Wayan Doglér kagenahang ring sétra raris I Wayan Doglér sané mangkin kaabénang olih reraman ipun, mangda bénjang pungkur risampuné ipun numitis ka marcepada mangda prasida maparilaksana nganutin ajahan agama.

I Kadék Ruminten, mahasiswa IHDN Denpasar

23


Suara Saking Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Terjemahan

3 Cerpen Sapardi Djoko Damono

Jendéla

T

iang ajak somah tiangé buin lakar ngaé jendéla yadiastun pinih sing suba nenem ada jendéla di tembok umahé. “Ngaé jendéla buin nah, Bli,” somah tiangé ipuan mapangidih, “apang sing ongkeb.” Tiang

bani nanggehang sakancan ané taén tagiha kapining somah tiangé, sakéwala ané ené, pangidihné ngaé jendéla ténénan, isinin tiang. Sing perlu tiang ngorahang apa ané makrana. Yén sakancan unduk orahang apa ané makrana sing ya nyényé lan nyignyig adané? Di pét pradé somah tiangé sing nagih gaénang jendéla tiang sing lakar nakonin apa makrana. Tiang ajak somah tiangé merluang jendéla apang ngelah panawang ada gumi membat linggah, di sisi ada masi ané nongos di tengah. Jendélané maang tiang ajak somah tiangé papilihan, milih tongos di tengah apa di sisi. Lénan tekén ento umah tiangé sing nguyutang liun jendélané ané ada. Miribang té sing nyangetang témboké misi apa sing jendéla.

24


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Ujan Ngribis

U

jan ngribis sing merluang pajeng. Ia demen majalan majinjit aji batisné ané ngenah ilang, kemu-mai. Ia demen nelokin ragan idéwané uli jendélané ané engsap unebang idéwa, batisné nempuh

kordén kamaré. Dugasé ento idéwa sedek masaré, miribang ngipiang ujan ngribis ané sing merluang pajeng. Ia sayang kapining ragan idéwané, seken, kapin sing taén ngipiang idéwa ané ngipiang déwékné. Ia masi sing merluang mantel utawi sepatu bot. Tur, ia nabengin ragan idéwané apang sing tekain rasa kangen ané sing pesan tawang uli dija kapa panekané. Miribang té kangen ujan ngribisé tekén idéwa kawitné uli ipian idéwané napkala ngipiang déwékné. Kapin kudiang nu dogen idéwa kangen tekén déwékné, saja apa sing? Ia sing merluang pajeng, idéwa suba nawang; sakéwala sing nawang risedek masaré kangen tekén ujané ngribis utaminné kangen kapining batisné tan pendah beludru.

25


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

SSB/ Manik Sudra 26


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Nengkikin Ujan Ngribis

A

naké luh jegég ento sing pesan demen nepukin kurenané nengkikin ujan ngribis. Kurenané tan perah demené tekén ujan bales, sing pelih yén orahang tresna tekén ujan bales, nanging nepukin ujan

ngribis sing nyidaang nales gedeg. Suba pang kuda kadén anaké luh jegég ento nuturin kurenané, sakéwala kurenané sing nyak ngidepang. “Madak apang kasasar ka neraka ané pinih jeléka clekotokan ujané ngribis ento!” kurenan anaké luh jegég ento nemprat sabilang ningeh munyin ujan ngribis di punyan-punyanané miwah di genténgé. Munyin ujané ngribis adéng gati. Sakéwala dingeha masi tekén kurenan anaké luh jegég ento. Yén sekenang nlektekang, ujané ngribis ngenah buka langsé betel mialangin cayan ainé napkala semengan ané ngranaang sunarné sing nyidaang nempuh muncuk punyan-punyanané. Anaké luh jegég ané beling pitung bulan ento sasidan-sidan ngutsahayang apang sing gedeg tekén parisolah kurenané ané mara suud oprasi tulang mapan tulangné lung ulian nyerod di ampiké ujané ngribis ané makada. Kurenané jani suba bisa majalan sakéwala nganggon tungked. Suba nyidaang magaé dadi supir. Suba nyidaang luas ka dura kota. Sakéwala gedegne tekén ujan ngribis sing masi ilang. “Yén ujan bales sapisanan sing kénkén, Bli demen,” kurenan anaké luh jegég ento ngraos tekén déwékné, “Ujané ngribis ngedegin, panekané adéng-

27


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

adéng, nyliscis majalan, sing maorahan teka, tur ulian silib melusang ampik,” Kurenan anaké luh jegég ento buin ngraos, “Bli demen tekén ujané bales yén teka maorahan tur pedas dingeh munyinné, sing ngranaang nyerod.” Dugas kurenané majalan ka tongosné magaé, ujané ngribis suba endang. Anaké luh jegég ento pesu uli umahné tur ningalin yéh aketulan sisan ujané ngribis neket di muncuk padangé, pangenahné buka meled mangulayang ka langité utawi meled ulung ka tanahé serep akah punyan poh. “Dumogi pianaké buin pidan ning buka yéhé aketulan totonan,” adéng anaké luh jégég ento ngraos, baan adéngné ia sing ningeh apa ané sambata.

Catetan: Kabasa baliang antuk IDK Raka Kusuma sakéng cerpén mamurda Jendela, Tentang Gerimis miwah Menghardik Gerimis. Kaketus sakéng kumpulan cerpen Menghardik Gerimis.

Sapardi Djoko Damono, embas ring Surakarta, 20 Maret 1940. Dané pangawi miwah guru besar ring Universitas Indonesia. Akéh ngamedalang cakepan minakadi pupulan puisi, satua cutet, novel wiadin ésai luiré Duka-Mu Abadi, Perahu Kertas, Hujan Bulan Juni, Ada Berita Apa Hari Ini Den Sastro?, Melipat Jarak, Bilangnya Begini Maksudnya Begitu, Yang Fana Adalah Waktu, miwah sané lianan.

28


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

DADONG JEPUN Kacerita dugasé imalu ada koné anak tua luh maadan Ni Jepun. Diastun ja suba tua tur kaadanin dadong, sakéwala Dadong Jepun tuara ngelah pianak apa buin cucu. Kurnané masih suba makelo mati. Jani Dadong Jepun idup padidiana tuara ngelah nyama, kurnan, tur pianak. Sewai-wai gagaéné tuah ngalih saang di alasé. Suba liu matambun saangé lantas kaadep, pipisné anggona meli baas. Darang nasiné pragat suba uyah lengis tekéning sambel sera dogén. Yéning peteng Dadong Jepun masaré di balé tiingé masaput kamben uék. Umahné madinding bedég maraab apilan. Uduh Déwa Ratu....., tiwas pisan Dadong Jepun, tuna arta tuna putra. Tusing ada ajaka mawirasa, tusing ada pagelantingan idup.

29


Suara Saking Bali

N

Édisi XXIV | Agustus 2019

é jani dinané suba petengn, langité galang gumilang santukan petengé jani nuju bulan pumama. Dadong Jepun kala ento sedek mabakti di sanggah kamulané ané suba remek kayuné amah séksék.

Ditu ia mabakti sambila ngacep. “Ratu Bhatara... titiang nunas pangampura ring wenginé mangkin ngaturang sembah pangabakti majeng ring Ratu. Suryanin nika kawulané sané kasangsara, mangda polih rurung galang mangda tan kapetengan. Suryanin jagaté mangda sami pada rahayu....!” Teleb pisan Dadong Jepun mabakti, diastun wantah nganggon bunga atangkih. Tusing taén ia engsap ngastiti bakti majeng Ida Sang Hyang Widi Wasa. Petengé jani suba kaliwat nuju tengah lemeng. Dadong Jepun entil pesan sirepné. Disirepné ento Dadong Jepun mangipi, makeber ngindang di langité. Suud makeber majalan koné ia ditamané ané asri tur ngulangunin pisan. Sedek kalangen sagét tepukina anak luih jegég mapanganggo sarwa putih lung tur makenyah. Manis pesan kenyem anaké luh ento. Dadong Jepun bengong kalangen maningalin. Anaké luh jegég ento majalan maakin Dadong Jepun lantas geluta. Miik ngalub bon awaké luh ento makada ngulayang angen Dadong Jepun. Suud kéto anak luh jegég ilang dadi kakupu putih makeber ngiterin Dadong Jepun. Tusing kerasa galahé majalan sagét suba semengan. Dadong Jepun usapusap bangun sada bengong mengenehang unduk ipiané ento. Tumbén jani Dadong Jepun marasa liang kenehné tur awakné marasa seger. Yéning ibi puané sabilang semengan mara bangun uli pulesné jet setata ia nyakitang awak tur bayuné oon. Jani unduké malénan. Dadong Jepun lantas ngénggalang bangun, ngelantas ia répot makedas-kedas di umahné. Suba kedas makejang Dadong Jepun lantas nuju pancoran di durin umahné. Ditu ia lantas kayeh sambila mupuh. Jangih pisan munyin pupuhné, makada kalangen atin anaké madingehang. Kadirasa sakancan isin guminé bungah prajani mara ningehang Dadong Jepun mupuh. Suud kayeh lantas ia mabakti di sanggah kamulané,

30


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

ngastiti Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Dumadak Ida mapaica wara nugraha majeng sakancan daging gumi tur sami pada rahayu.

SSB/ Manik Sudra

31


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Jani I Dadong Jepun majalan nuju alasé ngalih sang kaadep apang ada anggona meli baas. Répot padidian Dadong Jepun maspasin saang di tengah alasé. Suba mapupul saangé lantas suuna nuju ka peken. Suba nangked di peken saangé lantas adepa. Dadong Jepun maan ngadep saang aji duang tali rupiah. Kendel atiné Dadong Jepun ngelah pipis, jani ada anggona meli baas. Diastun ebedik, nah kanggoang tuah amoné Widhiné mapaica. Dadong Jepun lantas nuju ka warung tongos ia biasa mabelanja. Sedek ia majalan, sagét liu anaké uyut masuriak. Sengap paling Dadong Jepun mangiwasin. Tingalina ada anak muani bajang kajagurin tur katanjungin tekén jelema ramé. Kapili-pili anaké bajang ento malaib tur nyelamatang raga sakéwala kagisiangin baan jelema gedé-gedé siteng. Aduh-aduh kasakitan anaké muani ento. Dadong Jepun kesiab maningalin unduk buka kéto. Ngénggalang ia malaib malasang. Mara ningalin Dadong Jepun teka, mara suud anaké bajang ento kajagurin. “Aduh... déwa ratu! Idadané ajak makejang ento nguda kanti ada unduk buka

kéné?

Iwasin

Dadong

anaké

bajang

ento

kajagurin,

katendangin. Kéngkén unduké ené?” Matakon Dadong Jepun, ada lantas anak nyautin. “Anaké muani ento anak ngidih-ngidih, Dadong. lcang suba ngemaang séket rupiah buin nagih ngidih nasi. Gedeg basang icangé jeg kajagur endasné!” Bangras pisan anaké muani ento tangkahné menék tuun angkihané naang basang gedeg. “Men ané lénan nguda bareng nyagurin ento kénkén unduké?” Buin matakon Dadong Jepun. “Icang anak milu-milu dogén, Dong. Apang ada dogén gaé!” masaut muani buin besikan. “Sajaan ento, Dong. Eda baanga anaké ento ngidih. Iraga dogén kenyel ngalih gaé, ia jaan natakang lima ngidih!” masaut ané lénan. Pangriem krimik jelemané ditu. Ada ané gedeg, ada ané medalem, tur ada ané tusing nawang apa. Dadong Jepun lantas maakin anaké bajang ento, mabaju bengil nénténg

32


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

pondongan. Diastun bengil sakéwala anak bajang ento marupa bagus pisan. Dadong Jepun lantas ngucap. “Ida dané ajak makejang. Iraga idup di guminé, suba pada ngelah bekel idup. Ada ané dadi pedagang, petani, anak tiwas buka Dadong, kéto masih anak ngidih-ngidih buka anaké bajang ené. Diastun mabinaan pajalan hidupé, sakéwala raga patut tetep asih kapining anak lén. Né jani cai tusing lega ngemaang ngidih, Dadong ngelah pipis duang tali ulian ngadep saang, ento lakar kabeliang nasi baang anak bajangé ento!” “Men yéning Dadong meliang ia nasi, Dadong apa lakar daar, pipis Dadongé suba telah?” matakon I krama lénan. “Pipis énu dadi alih, eda kanti anaké bajang ené mati ulian seduk. Dadong suba tiban-tibanan hidup kuangan, jani nepuk anak bajang tiwas buka Dadong, apang tusing taén ada nuutin idup Dadongé. Dadong suba tua, buin kejep dogén mati, apang taén Dadong nulungin anak kéweh!” Mleger bengong krama désané, ningehang tuturné Dadong Jepun. Marasa déwek pelih, nyesel, tur tusing juari tekén asih tresna pikenoh Dadong Jepun. Ada anaké ngeling mapangenan. Dadong Jepun lantas maakin anaké bajang ento sada ngejuhang pipis duang tali rupiah. Sagét kéto anaké bajang ento lantas maucap. “Dadong, kéto masih krama désa ajak makejang. Rasa bagia I déwék nepukin anak ngelah pikenoh asih trensa buka Dadong. Sujatiné Dadong, kéto masih krama désa ajak makejang. I déwék tuara lén wantah sang natha ratu di Kerajaan Mérudwipa. Idéwék maparab Sang Maha Wirya Panedung Jagat. Né keris pasupati, cihna panyenengan I déwék dadi natha ratu!” Kadi tatit nglépat di langité, macedar kesiab krama désané ajak makejang. Tan pawirasa tan parungu, Ida Sang Raja ngadeg di désa sada mapanganggo bengil tur ngidih-ngidih. Bah bedég krama désané makejang nyelémpoh ngaturang sembah. Ngeling pasigsigan nyesel déwék itunian nyagurin Sang

33


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Raja. Nunas urip nunas lugra mangda kayun Sang Natha Ratu mapaica kalédangan antuk pangampura. Ida Sang Raja lantas ngandika. “Krama désa panjak gelah makejang. Eda pesan malaku kasar tekéning anak. Iraga patut nincapang rasa tresna asah asih lan asuh di guminé. Buka I Dadong sané mara nresnain gelah. Yén ajak makejang malaksana asih, sinah gumi Mérudwipané pacang landuh kerta raharja. Sang Maha Raja lantas ngucapang suksma marep Dadong Jepun. Raris I Dadong Jepun kaangkat dadi juru empu putran sang Maha Raja di puri. Rasa tan kadi kendel I Dadong Jepun, awak maraga tiwas jani kaangkat dadi panyeroan ngiring putran sang Maha Raja di puri. Dadong Jepun suud tiwas idupné. Jani ia suba kapaica umah luung tur panganggo sarwa kedas. Indik pangupa jiwa tusing lakar kuangan. Di puri Dadong Jepun ngayah dadi juru empu putran sang Natha Ratu sané kari alit. Kéto pajalan idup I Dadong Jepun. Ulian nincapang rasa asih lan tresna ia nemuang idup sané bagia.

NB: Kaketus saking cakepan Kumpulan Satua Bali ke: 3 sane kasusun antuk I Putu Sanjaya kaca 35

34


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Prosa Liris

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Gitanjali /25/ Antuk kenyelé medem raris titiang wenginé sané mangkin, aturang titiang sikian titiangé ring I Ratu mangda ngemit.

Kénakang pisan nénten titiang maksaang manah titlangé sané kenyel, ngéncakang karyané sané jagi kanggén ngastiti I Ratu.

I Ratu sampun sané ngebatang saput wengi ring bungkulan tengainé sané kenyel, jagi mecikang kelisat ipuné mangda bungah duk ipun ngendusin.

/26/ Tedun Ida raris melinggih ring samping titiangé, sakéwanten titiang nénten ngendusin. Imih, pedem cala. Imih, lacur titiangé!

Tedun Ida duk wenginé sampun sepi singid. Wina ring tangan Idané. Kedalon titiang ring pengipian antuk sarin kidung Idané.

35


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Imih, dados mekasami ical nénten mebucu wengin titiangé? Béh, dados titiang setata iseng ring cecingak Idané? Angsengan Idané setata ngusuh-usuhin pedem titiangé.

/27/ Sunar, inggih, ring dija sunaré? Selediang ipun antuk genin kayuné sané bungah.

I riki wénten suar, sekéwanten nénten naan kenjitin, buka tulis gidat cainé, Nyoman! Béh, yéning kéto luungan suba mati! Sengsarané nekain cai jumah, laut nekedang pebesen, Ida Sesuhunan cainé nyambang-nyambangin cai, tur tengah lemengé Ida ngenikain cai tangkil.

Ambarané kaput gulem, raris nénten polih nget sabehé tedun. Nénten uning sampun titiang punapi sané gemulak ring manah titiangé, nénten uning titiang punapi tetuek ipuné.

Sunar tatité sané akeliaban nungtangang peliat titiangé, raris manah titiangé ngabag-ngabagin tampak suaran rebab wengmé sané ngeséngin titiang.

Sunar, inggih, ring dija sunaré! Selediang ipun antuk genin kayuné sané bungah. Kerugé ngerudeg, sayongé nyerit ngedubug ring ambarané. Wenginé selem sekadi mangsi.

Sampunang lalah ménah duké kewengian. Égarang enjit suar tresna asihé antuk bungah kayuné.

36


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

/28/ Pengkung sinduké setata nyantulin titiang, sekéwanten sakit antuka manah titiangé duk ipun leg titiang.

Aluh élahé sampun sané acep-acepang titiang, sekéwanten kémad titiang ngulati.

Nénten sumenia titiang, I Ratu medué brana sané nénten keni antuk ngajinin, tur I Ratu sampun sewitran titiangé sané pinih utuna, sekéwanten nénten las manah titiangé jagi ngutang branané sané nénten maji, sané bek ring metén titiangé.

Kerubungé sané ngerubungin titiang, kerubung buk miwah kerubung padem; gedeg titiang ring ipun, yadin asapunika, lulut asih titiang ngelut ipun. Utang titiangé akéh, solah kaon titiangé nénten keni antuk ngemanahin, sisip titiangé ageng tur méjengahin; sekéwanten duk titiang tangkil jagi ngelungsur peswécan I Ratu titiang pét pengelungsur titiangé linggihin I Ratu.

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

37


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

SSB/ Manik Sudra

38


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satya Peteng ajak tiang magelut Tekekang tiang Apang tusing dadi kelésang Anget ané rasayang Galang kenehé

Sépiné katimpalin Kampehin lan kakebérang Tegeh joh nyujuh langit Apang tusing ja buin mawali Ka pertiwi

Petengné satya Kéwala kéweh nepukin jalan Gadab-gadabang Adéng-adéngin Suluh-suluhin

Mogi sida nemu pamargi Margi kadi satyané Melah pengaptiné Apang ento sané kapanggih Krana ento pinaka suluh

Nanging Yén buin mani tusing ada peteng Lakar upin tiang makejang sundihé

39


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Yén tusing masih petengé teka Lakar antiang kanti lemahé telah

Yéhtengah, 2019

Mulat Sarira Karma Mawit saking pajalan Jelé kalawan melah parilaksanané Suba ada cihnané Uli mara napak ka pertiwi

Né ingetang Api wales baan api Sinah lakar mekudus Makerug ngae nyag latig Pamargi kahuripan

Kéto masih Yéh wales baan yéh Sinah lakar ngayudang Ngoros Maid ngantos ka pasisi

Liang sebeté tusing dadi palasang Idup di jaman kaliuga

40


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Anak tusing makejang cara pangapti Énto suba paduman Jani kangguang nyongkok nyiksik bulu

Yéhtengah, 2019

Rindu Bengong mapangenan Tiang mategul tan patali Ané negul tuah rasa rindu Rindu ané ngaé bendu Kanti tusing tepuk sawat

Kadirasa tusing kagugu Petengé katimpalin jangkrik manguci Bulan lan bintang suba ilang Langité kasaputin gulem Rerem peteng dedet

Kéweh saja kéweh Baat batisé majalan Yan kidemang kadirasa tusing ada ipian

I Gdé Nyana Kesuma magenah ring Br. Yéhtengah,

Yan tuutin inguh bayuné

Kelusa, Payangan, Gianyar,

Tusing kena baan ngadabang

prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com.

Yéhtengah, 2019

41


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

42


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Tengahing Kau Nyapa kadi aku Mapi-mapi tau Tau-tau tuara tau Kadi dongkang tengahing kau

Mabekel munyi akau Tusing ada anaké ngugu Gumi linggah ajak liu Kondén resep bekelin sastra aselem kuku

Tegarang jani pesu Resikin mekané ané misi abu Apang tepuk awaké brau Tetayungané da grasa-grusu

Tindakan batisé dini-ditu! Maguru tekén anaké ané tau Pamulanin déwéké aji sastra liu Mani poané apang sida kapupu Suud nyatua mapliat tengahing kau.

43


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Dongkangé Nyimbuh Dongkangé ngentungang orti tan pasti Ulungné diumah paturu nyama Nyamané paling maimbuh runtag Dongkangé kedék ngrikik Sawiréh ortiné suba sing maaji

Nyamané meluasang orti Apang tawang beneh pelihé Dongkangé jingkrak-jingkrak Sawiréh pancingé ngambahin

Di umahé lénan dongkangé nglilig nyama cenikan Da dini! Kéto ortané dongkang

Dongkangé makules Nglepas kulitné kléskés Dongkangé girang baan liang Jani icang dadi raja dongkang!

44


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Dongkang Bajang Dongkangé kecag-kecog tengah lemeng Munyiné ngancan jangih kena ulungang ujan Saling mecandetan nembangang génjék tresna Muani kalawan luh patuh rupa

Apaletan telah tembang génjéké Matané suba maciri punyah Dongkangé nyemak geginan lian Saru-saru nylibsib ngalih tongos melah Ditu pada-pada nyalanang semara dudu

Jaen... jaen... liang... liang Kéto munyin dongkang uyak yéh ujan Pegat ulung ujan makejang mabekel liang Saling pakacog-cog nyujur umah

Putu Ady Setya Mahardika, magenah ring Br. Anyar, Baluk, Negara, Jembrana

45


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

46


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Kabongbong Niki Tutur idadong Da bes sombong Ngédéngang uat baong Melaksana tidong Sing merasa ka bongbong Disubané léngkong Timpalé ngandong Mara inget bengong Kantong bolong Puyung nyelolong Koh ngomong

Galang Kangin sampun tutug semeng galang Sunar ai kangin nyerancang manyunarin jagat galang apadang ambu putih manyaputin langit galang kedis carukcuk manguci mangindang sukan hati katepuk manah liang Galang liang girang

47


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Kembung Puyung .... mapi ririh dot kajungjung kasumbung tegeh nambung sujatiné puyung ngatik bangbung kembung puyung malalung ulian tegeh nambung payu ulung baongé elung tulung-tulung tiang ulung kapangkung puyung suwung mangmung

I Wayan Tojan, embas ring Désa Ngis, Kecamatan Manggis, Karangasem pinanggal 13 Juni 1982. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari).

48


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Kelet nyuksuk nyeleksek kanti maseksek ulian sing nawak lek ngisinin ambek dadi berek

dot bungah ulian jengah ngadep tanah Payu benyah

Kadung Jelék Melahang ngaba déwék Apang tusing cara sok wék Disubané jelék Makejang ngawalék Bulak balik bélék

49


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Pada Ngelah Jelék melah Pada ngelah Da campah Pangkah sumangkah Ngagu tingkah Ngaku paling melah Ngédéngang pongah

Élah Alih Aluh Ulah Kenehé apang aluh Ngalih jalan ané élah Kéwala ageté sing dadi alih Lacuré sing dadi ulah Apa buin olah Ulah ulih ilah ileh Tusing nepuk ané élah Nepuk jalan eleh Maserot ulung baisé elih Tulungin bli eluh Mai dini alih Ajak bli mulih

50


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Puisi Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

51


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Rasa Tresna I Putu Suksma Hérmanda

Kenyemné manis gati Maparas jegég ngaé liang hati Setata..... Duh manis dadi inspirasi Mabunga-bunga karasayang Rasa semayané mendamaikan ati Tuah asiki.... Duh sané dadi pengisi ati

IHDN Dénpasar 2019

Sang Ayuh I Gusti Ayu Maha Mirahyani

Ring genah asri puniki Galang bulan masunar Lumlum gading Ngericik toya pancorané Paketistis ampehang angin Lega kenehé nyingakin Bungan kembang sakadi Dedari Alus jegég ngaé liang ati

52


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Sang Ayuh, Rasa kenehé nyumpangan sekar Raris kabagtayang tipat bantal Sakéwala, Rasa tuah rasa Sang Ayuh tuah ipian

IHDN Dénpasar 2019

Tresna I Mémé Ni Luh Putu Ratih Puspita Déwi

Mémé... Sira sané tan uning Ragané sané ngembasang iraga Sia bulan ring waduknyané Sané ngembasang sakadi magantung bok akatih

Sira sané tan uning Rasa sayang ipun tan surut-surut Sakadi toya ring segarané Sampunang ngaénang i mémé sedih Apang tusing keni alpaka guru

IHDN Dénpasar 2019

53


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Masunar IPWXYZ @koné

Mangulayang kadiang Sang Bulan Masunar sakadi ia Sang Bentang Nénten wénten pikobet Sang Bulan Pinaka sundih ring petengné mangkin Asih ring Sang Bintang Asih ring petengné mangkin

Pitresnan Sang Bulan rered Kapademang baan Sang Kala Rau Maklenyit Maklenyit Masinar malih pitresnan Sang Purnama Nyunarin peteng Sang Ibu Pertiwi

IHDN Dénpasar 2019

Pitresnan Arta IPWXYZ @koné

Pastika nemu bagia Anemu bagia ring payogan Yoga ring pitresnan adi Adi sané ngrasayang wirasané

54


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Wirasa sané uningin ipun Ipun pinaka Sang Dharma Darma sané pacang nuntun adi Adi pitresnan bli Tresna beli wantah arta mautama Arta sané nemu Dharma

IHDN Dénpasar 2019

‘Kebersamaan’ Ni Luh Putu widiastuti

Rasa angayu bagia Sané karasayang rikala Iraga sareng sami mupuk rasa kebersamaan Sané patut kalaksanayang

Asah, Asih, Asuh Punika patut kalaksanayang ri kala iraga manyama Iraga dados jatma Nénten dados miyegan tur masaing

Suka, Duka, Lara Yéning kadasarin antuk kebersamaan Sareng sami Pacang ngamolihang bagia. IHDN Dénpasar 2019

55


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Tresna Ni Putu Ayuk Trisnawati

Tresna... Mémé lan Bapa sané banget baktinin tiang Mémé Bapa suksma sampun nyayangin tiang Mémé Bapa suksma sampun ngaranjingang tiang Uli Sekolah Dasar nyantos ka Pegurusang Tinggi

Tresna... Mémé lan Bapa sané banget tresnain tiang Dumogi Mémé lan Bapa setata ngamolihang karahayuan Suksma Mémé lan Bapa antuk napi sané sampun Mémé lan Bapa icénin antuk tiang

Tresna... Yéning tiang lekad bin cepok Tiang meled apang tetep dadi pianak Mémé lan Bapa Dumogi ja tiang mrasidaang ngaénang Mémé lan Bapa bagia.

IHDN Dénpasar 2019

56


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Rasa Ni Putu Elda Anjas Sari

Tresna sané satya punika Dugas ipun apang lascarya ipun medal Duaning uning ipun Nénten ja sané pacang medal Yadiastun ipun uning sané Tetep wénten ring ati

Rasané puniki titiang nyuratang Ring kertas puniki mangda Ragané uning punapi Rasa tresna titiangé Tekén déwék ragané

IHDN Dénpasar 2019

57


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Tresna Sakadi Ékstasi Yunita

Tresna nika maya? Ngih, akéh sané maosang tresna nika maya Maya indik punika nénten kacingak, nanging polih rasayang Rasayang sakadi napi? Sakadi ékstasi, nyansan makelo karasayang Nyansan nyanduin, nyantos sakau Yéning sampun sakau, pacang sirna akal séhat Nanging, yéning ten rasayang Yadiapin apisan pacang ngranayang frustasi

IHDN Dénpasar 2019

Asah, Asih, Asuh Nugiani

Nénten ipun mautsaha Nénten ipun magpagin Nénten ipun sané jaya Kéwanten..... iraga Iraga sareng makria Muponin tatujon amatra sané kasurat ring sabha Ragané punika titiang

58


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Titiang puniki ragané Iraga tunggil Iraga tunggil tatujon Kruna-kruna sané embas saking cangkem iragané wantah patitis Raket tangané ngambel nunggilan iraga Ngukuhin samayan iraga Gaguét kanin nyaparsa Nedel ngebug tangkah titiangé sami Budin iratuné katinda titiang sami rumasa sanghara Nénten banggayang titiang iratu anyudang duka Yéning.... Yéning yakti iratu kayun, jagi aturang palan titiang maka saka Yéning pradé iratu kayun, déwek aturang titiang ping iratu malih matergi Élingan iraga tunggil tetujon, tunggil sumpénan Iraga pateh, matunggilan, iraga tunggil Kakawian Ida Sang Hyang Widhi.

IHDN Dénpasar 2019

59


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Suluh

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Canang sari

S

ahananing banten, napi ja tingkatan upakara (banten) punika setata kadagingin utawi kategepin antuk canangsari. Manut Lontar Sarwa Bebanten katelatarang sakadi puniki:

1. Banten pinaka Awakta twi. 2. Banten pinaka Andabuana. 3. Banten pinaka Warna Rupaning Déwa. Sangkaning indiké punika, banten punika nénten ja tios wantah iraga, wantah jagaté puniki, lan wantah Widhi/Déwata.

1. Banten pinaka Awakta twi, maduwé artos, banten punika kasikutang utawi kasesuaiang antuk kawéntenan utawi kemampuan iraga. Indiké puniki katelatarang

ring

Bhagawadgitha

inggih

punika:

Iksa

(niat),

Sakti

(kemampuan), Désa (genah), Kala (galah), Patra (bahan), Tattwa (dasar sastra). Salanturnyané banten kabaos pinaka Awakta twi sané maduwé teges banten punika wantah déwék iraga inggih punika: Sesantun-Daksina pinaka sirah, Tulung pinaka kolonganta, Peras ponakan pala tengébot, Pengambéan pinaka pala tengawan, Sesayut pinaka atinta, Perani-Ayaban pinaka wetengta lan Lelabaan pinaka sukunta.

60


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

2. Banten pinaka Andabuana, mateges yéning banten punika wantah pralambang gumi puniki. Napi ja sané kaasilang ring guminé puniki pinaka sarana sané pacang kaaturang sadurungé iraga sané ngajeng. Nika pinaka cihna utawi bukti baktin iraga majeng ring Ida Sang Hyang Widhi manut konsép Tri Rna inggih punika hubungan i manusa sareng Widhi – jagat lan sadagingnyané – miwah sareng manusa lianan.

3. Banten pinaka Warna lan Rupaning Déwa, maduwé teges yéning samian sané kaaturang punika wantah pralambang Widhi/Déwata. Indiké puniki prasida kapanggihin ring canangsari pinaka sarana sané pinih saderana sané kaanggé rikala wénten upacara yadnya.

Canangsari puniki malakar antuk janur sané katuwés tur kajait mempat (segi empat). Nika pinaka cihna Andabuana pinaka patinget kangin – kelod – kauh – miwah kaja. Kasusunin antuk Singsing sané kasilangang pinaka patinget kelod kangin – kelod kauh – kaja kauh – kaja kangin miwah ring tengahnyané raris medal aksara suci inggih punika Sang Bang Tang Ang Ing - Nang Mang Sing Wang Yang. Lan sekar sané kaanggé taler pinaka pralambang Déwata inggih punika putih-Iswara-kangin, barak-Brahma-kelod, kuning-Mahadéwa-kauh, selem-Wisnu-utara, kembang rampé-Siwa-tengah. Porosan pinaka pralambang Tri Murti. irisan pisang, tebu, kiping wantah asil bumi - Patram Puspam Phalam Toyam Aghni. Rahayu.

Pinandita I Ketut Pasek Swastika, ngamedalang makudang-kudang cakepan luiré Wanita dalam Sistem Perkawinan Hindu, Dharma Kahuripan, Caru, miwah sané lianan. Dané mangkin dados Wakil Ketua PHDI Provinsi Bali.

61


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Artikel

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Ida Bagus Gdé Parwita

Pangajah-ngajah ring Sekolah Ngaruruh Wangun

W

énten pakerimik para kramané sinambi rumasa kakéwehan, indik pianaknyané sané kantun maka sisya ring sakolahan, antuk seringnyané perlu jinah panumbas buku, yadiastun Guru

Wisésané sampun nyukuang panumbas buku saking dana “Bantuan Operasional Sekolah utawi BOS”. Ring manahnyané patitakén indikan pamargin pangajah-ajahé sané setata kadulurin antuk buku maéndahan. Durung malih jinah bekel lan ongkos angkutan duaning pianaknyané masekolah ring Kota, ngawinang mawuwuh-wuwuh pakéwuhé karasayang.

62


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Yan tilik saking widang ékonomi pakembang kayun kadi punika jakti madaging pisan, sakéwanten indikan pangajah-ngajah ring sekolah sané satata patut nagingin panglimbak jagat, janten pikayun kadi punika ngawetuang pangandeg ring para sisya sané ngutsahayang nginutin pangelimbak jagaté kadi mangkin. Kawéntenan Kurikulum maka uger-uger nagingin pangajahngajah sané patut kamargiang, sampun kapikayunin antuk para sujanané sané pascat ring indikan kawerdian daging pangajah-ajah. Mawetu raris embas sané kabawos Kurikulum saking warsa 1954, 1961, 1968, 1975, 1984, 1994, 2004, 2006 sané lumbrah kabawos Kurikulum Tingkat Satuan Pendidikan, kaparipurnayang warsa 2009 indik pamargi ring SMK, ngantos warsa 2013 sané lumbrah kabawos Kurikulum dua ribu tiga belas. Dadosnyané setata wénten pagentos utawi pangelimbak pamargin Kurikulum punika ri sampun lintang ring limang warsa. Pangelimbak puniki tan sida kapasahang ring pangelimbak jagat sané setata malesat nyabran rahina. Pangelimbak pangaweruh lan téknologi tan sida malih jagi katambakin. Pangelimbak puniki sujatinnyané ngawinang i manusa sida nututin seka-siki papaletan kamajuan jaman sané ngawinang sayan élah ngamarginin kahuripané. Saking riin durung uning aksara, raris sida ngamolihang pangaweruh aksara, saking pangaweruh aksara puniki sayan ngalimbak tur malesat ring pangaweruh séwosan, sekadi pariindik agama, seni, basa, tata parikrama, ngantos ring tata cara ngaruruh pangupajiwa nganutin pangelimbak sahananing sané kapisaratang olih i manusa. Pangelimbak jagat kadi punika tan sida kapasahang ring i manusa ring dija ugi kawéntenannyané sané kantun nyaratang pangupa jiwa, seka, utawi keperluan séosan. Asing-asing sané marupa pangelimbak ring jagaté patut kauningin sareng sami, duaning punika ngawinang sayan élah pamargin i manusa rikala mapaiketan ring para karamané saking dura negara, utawi nanggenin kahuripané. Soang-soang panegara ring jagaté patut ngutsahayang sakesidan nagingin kramannyané pangaweruh mangdané sida nginutin

63


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

kawéntenan jagaté séosan, sané sampun dumunan mamargi. Yan riin sadurung wénten i manusa sané sida ngarawuhang déwéknyané ring Bulan, utawi ring planét séosan, janten matiosan pidabdab parikramané ngayunin saisin akasané. “Copernicus tan purun nyihnayang pangaweruhnyané mawosang indikan planét-planét punika mapiteh ngiterin Surya” riantukan takut pacang kapariceda, tur kasepékang olih parajanané séosan kala punika. Mangkin sampun doh tur séos pidabdab i manusa nagingin tata-cara ngaruruh pangaweruh. Asing-asing pangaweruh sané kakeniang olih i manusa, pradé punika mabuat, digelis sampun kasinahang ring piranti cétak sekadi Koran, Majalah, utawi piranti éléktronik sekadi Radio, Télevisi, internet miwah sané séosan. Mawinan boyaja kaiwangan pradé wénten pangelimbak Kurikulum sané ngawinang magentos tata-cara pangajah-ajahé ring sekolah, Boyaké tawah tur banyol pradé daging korané sarahina-rahina tetep sekadi sané sampun kawedar dumunan? Sangkaning tatimbang kayun mangda apisan numbas, kadi punika taler pangelimbak Kurikulum duwéné. Ring Undang-Undang Nomor 20 warsa 2003, kasinahang Pangajah-ajah ring panegara Indonésia madasar antuk Pancasila lan Undang Undang Dasar 1945 sané mawit antuk daging kautamaan agama, budaya Indonésia, tur sida nyawis ring tuntutan pangelimbak jagat. Puniki maka dasar ilikita mawinan pidabdab pangelimbak Kurikulum ring Sekolah setata kamargiang nganutin pangelimbak jagat. Yadiastun asapunika, para sujana lan sang pascat ring indikan pangajahajah patut taler ngutsahayang tata-cara para Guru pangajiané ngalimbakang pangajah-ajah, lan tata cara para sisyané ngaruruh daging pangaweruh kawikanan, daging tata susila kawicaksanaan, lan daging pangaweruh gaginan utawi keterampilan. Indikan puniki rawuh mangkin durung sida kaicén pinaka ukuran utawi standar. Cutetné soang-soang sekolah makarya ukuran soangsoang, duaning kawéntenan Guru, sisya, lan sarana perabotan ring soang-soang sekolah matéosan kawéntenannyané, yadiastun Kurikulumnyané sampun

64


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

kamedalang janten pamargin pangajahé taler matéosan. Dadosné sekolah sané wénten, sami wawu nembénin ngutsahayang tata-carannyané soang-soang ngamargiang pangajah-ajah. Yan ruruh saking Kurikulum sané wawu kawedar, sané kabawos Kurikulum dua ribu tiga belas, gumanti soang-soang sekolah mangda prasida muputang Kurikulumnyané manut kawéntenan, sakéwanten yan tan kadasarin antuk sarana lan perabotan sané jangkep janten tan sida ngaruruh pamargi utawi prosés lan tatujon sané kapisaratang. Napi malih pradé guru pangajiané sané ngicén ajah-ajah durung manut ring widang nyané soangsoang, tur durung polih pangajah-ajah sané andel manut ukuran sané wénten. Punika sami makta pangaruh ring tatujon sané kaaptiang. Tantangan ring bobot sané kaaptiang, indikan kaweruhan akademik, kawigunan utawi gaginan, miwah pangaweruh séosan sané kabawos “mutu” sekadi olahraga, seni sané ngawinang sekolah prasida ngajegang tur nyihnayang kawéntenannyané, sida nagingin tatimbang para janané, mawinan sida naut manahnyané ngaruruh kaweruhan ring sekolah punika. Rikala nagingin pangapti manut kayun parajanane punika janten patut kadukung antuk sarana lan perabotan sané jangkep, miwah sang sané ngetangang sané pascat, inggih punika para guru sané sampun tatas ring pamargi manut swadarma soang-soang. Yadiastun sapunika, taler maka embung sané abot wantah para sisya, duaning sisya punika kabawos unteng utama sané sida ngutsahayang déwéknyané ngaruruh pangaweruh, yan i sisya oneng, saat tur maduwé rasa jengah ngaruruh kaweruhan janten sané maka tatujon sida kapikolihang, yan isisya ngemar tur ngekoh yadiastun sarana lan perabot sami kasiyagayang, guru sané pradnyan, janten pikolihnyané kirang. Bilih-bilih malih pradé sarana lan perabotan sampun tuna, Guru taler kirang, tur i sisya tan maduwé rasa jengah mikolihang kaweruhan, janten pikolih kaweruhané sayan doh ring daging tatujon.

65


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Mangkin rikala soang-soang sakolahané ngaruruh wangun tata cara pangajah-ajah

manut kawéntenannyané, Guru Wisésané utaminnyané ri

sampun polih sané kabawos otonomi Kabupatén wenang nganutang kawéntenan sakolah-sakolah ring wawidangannyané ring sahananing indikan mangdené para krama mikolihang sané kabawos “Pemerataan Pendidikan”, sapunika taler sekolah-sekolah sané wénten yadian Negeri utawi Swasta, duaning marupa druwén pemerintah lan rakyat sami mangdané taler polih “pemerataan siswa” sané ngaruruh pangajah-ajah. Malarapan indik punika janten tatujon Guru Wisésané, para guru rupaka, lan para krama sami prasida kadagingan, inggih punika mikolihang pangaweruh, kawigunan, sané pinaka sanjata ngaruruh pangupajiwa, lan kasutreptian sareng sami riwekas.

Ida Bagus Gde Parwita, émbas ring désa Tihingan, Klungkung, tanggal 19 Nopémber 1960. Képala Sékolah ring SMA Pariwisata – PGRI Dawan, Klungkung. Ngawit nyurat sasuratan budaya kawédar ring Nusa Tenggara warsa 1983, Mingguan Prima, Bali Post, Majalah Burat Wangi, Canang Sari, Bali Orti, lan Majalah Online Suara Saking Bali. Ngamolihang Juara 1 ésai berbahasa Bali warsa 2001, kawénténang olih Balai Bahasa Bali, Juara 1 pénulisan témbang Puputan Klungkung warsa 2002.

66


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Artikel

Suara Saking Bali| Agustus 2019

I Kadék Darsika Aryanta

Désa Adat Sayaga Nyiatin “Mistik”

M

is plastik sané salanturnyané kasurat “mistik” niki sampun dados pikobet ring sejebag jagaté makasami. Bacakan saking Dinas Lingkungan Hidup Provinsi Bali warsa 2018, mistik ring Bali

akéhnyané 12.000 m3 ané awai. Iseng tiang wilang mistik punika yéning ngurug Gili Serangan kénkén ja dadiné. Gili Serangan punika linggahnyané 4.810.000 m2 yéning urug gili punika aji mistik sa-Bali mabuat dados 4.810.000 m2/12.000m2 = 400 rahina utawi atiban lebih asasih ngidaang pun ngurug Gili Serangané punika nganggo mistik tegehnyané 1 m. Mimih déwa ratu! Yéning niki terusang bisa mancan-mancan suud Gili Serangan, Gili Lémbongan, Ceningan bisa keleb tumpukin aji mistik. Mistik niki yéning nénten prejani minab dados pikobet ageng ring Bali. Nyak maurug uli sampah plastik? Tiang wiakti krama Bali nénten satinut yan maurug aji mis plastik, yan maurug aji dolar Amérika yakti kramané jeg saling pagarangin. Yéning akéh wénten mistik, sinah Baliné nénten madué Bayu Pramana utawi nénten ngelah daya tarik. Lakar nénten wénten wisatawan saking dura negara sané demen ka Bali, sawiréh palemahan druené romon lan leteh olih

67


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

mistik puniki. Yéning nénten wénten wisatawan, sinah ekonomi Bali lakar tuun. Aluh gati uug!! Kawéntenan mis plastik ring pulau sané kasengguh suargané para wisatawan puniki, sané mangkin sampun tambis-tambis nyejehin pisan. Pikobet sané gedé punika sepatutnyané iraga alih solusiné. Ring manggala bapak Wayan Koster sané nganggé visi Nangun Sad Kerthi Loka Bali antuk pola pembangunan semesta berencana mangkin sampun ngesahang Pérda indik Désa adat. Manut ring Pérda Nomor 4 Tahun 2019 tentang Désa adat di Bali lan Pergub Bali Nomor 97 Tahun 2018 tentang Pembatasan Sampah Plastik sekali Pakai. Mangkin désa adat punika sampun polih wenang ngaé organisasi, lan parerem mangda prasida mereresik lan nyiatin mistik puniki. Ring Pasal 22 huruf l mamurda: “tugas désa adat melaksanakan pengelolaan sampah di Wewidangan Désa Adat”. Tugas puniki sampun ilis patut ngelaksanayang samian désa adat mangda ngolah mistik puniki mangda kaolah lan kadaur ulang ring désa adat soang-soang. Sasukat wénten Perda puniki, mangkin désa adat sampun polih awig sané kuat jagi nyiatin mis plastik. Mistik puniki dados pikobet gedé yéning borbor krana ngasilang zat sané mawasta dioksin. Zat puniki mencanén pesan dados ngaé kanker ring krama. Yéning tanem mistik puniki mekelo sajan lebur sareng tanah. Utsaha nyiatin mistik olih désa adat nénten ja sabates morbor sampah utawi nimbun sampah kémanten. Ngolah mistik punika sinalih tunggil nguangin, daur ulang, lan nganggé langkah-langkah nambakin nguangin mistik ring wawidangan désa adat soang-soang. Utsaha nyiatin mistik puniki inggih punika nganggé program bank sampah ring weidangan désa adat soang-soang. Bank mistik inggih punika utsaha ngamargiang mistik sané nganggé sesana daur ulang. Utsaha niki dados nincapang nilai ékonomis mistik. Sarwi krama Baliné sané dados nasabah bank mistik niki polih bati utawi jinah. Krama polih tabungan sané dados kaambil.

68


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Ajak tuah bank mistik niki ngamolihang wesana becik ring palemahan lan nincapang kondisi ékonomi krama désa adat. Utsaha sané ngidang anggé ngamargiang bank mistik inggih punika sosialisasi ring krama désa adat. Sosialisasi ring krama puniki indik bank mistik, dudonan ngolah bank mistik, lan upaya bagi hasil krama sareng Baga Utsaha Padruwén Désa adat. Sané kaping kalih selanturnyané inggih punika latian téknis majeng ring para karyawan désa. Tetujonnyané inggih punika ngamaang standarisasi sistem bank mistik. Paruman puniki anggé nentuang adan bank mistik, pengurus, tongos ngolah bank mistik, lan jadwal nyétor mistik. Sané kaping tiga inggih punika ngalaksananyang sistem bank mistik. Pengurus sampun sayaga nerima mistik punika lan krama polih jinah sané mebentuk tabungan patuh tekéning nilai mistik sané kasetor olih krama. Sané kaping tiga selanturnyané, nureksain indik pamargi mistik sané sampun majalan. Sekadi anaké sané mautsaha, pastika ngamolihang pikobet utawi parindikan antuk bank mistik olih désa adat puniki. Panuréksa niki kajalarang olih para prajuru adat lan prajuru saking guru wisésa mangdané bank mistik niki ngidang ngelimbakang ékonomi krama adat punika. Yéning sampun polih panuréksa sané becik, bank mistik dados ngelimbakang utsaha sané lianan minekadi unit simpan pinjam, unit sembako, lan koperasi. Ngalimbakang fungsi utsaha puniki malarapan antuk napiké sané perluang krama adat soangsoang. Yéning mistik punika nyuti rupa dados jinah sané becik, sinah krama bali tusing buin mecik péléngan ngilangang mistik. Nyak buin bajang-bajang semangat ring désa adat ngumpulang mistik sinah payu anggo meli lipstik. Dumogi program bank mistik ring sajebag désa adat Bali dados conto nyiatin mis plastik. Astungkara! I Kadek Darsika Aryanta Embas warsa 1987 lan maasal saking Karangasem. Senengmegegonjakan, maliang-liangan lan melelanguan. Seneng melajah fisika lan komputer sareng sisya ring Kubutambahan, Buleleng, dados guru Fisika SMAN Bali Mandara.

69


Suara Saking Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Masambung

Sang Boma (1) Kabecikan puri Dwarawatineé wiakti kalintang paripurna, para déwatané sami ngalem tur lédang manuronin. Témboknyané ngranyab tan pendah mas masangling. Gelung korinnyané madaging manik tur maukir, prabawannyané ngangobin manah sang ngatonang. Akéh maniké sarwa luih wénten ring puri Dwarawati, saking paican Sang Hyang Kuwéra. Balé masé ring karang kaputrén ngrédép sunarannyané ngranayang galang. Kenyoran sutéjan manik padma ragané miwah manik saliaarinine wiakti dumilah.

70


Suara Saking Bali

R

Édisi XXIV | Agustus 2019

ing taman akéh kakayonané sami makedapan, wénten sané sampun masekar miwah wénten sané nedeng mawoh. Tunjungé ring tlagané sami nedeng masekar, sekarnyané mawarni-warni. Bebaturan

tlagané madaging manik candrakanta sutéja luih ngulangunin. Ring genah balé panangkilané wénten taru kapayasin antuk sarwa mule. Balé manik nilané maprigi antuk soca manik dumilah, genah maninjo nglila cita. Umah-umah panjaké ring jabayan puriné sami titip mapanta-panta soangsoang pakurenan. Balé banjarnyané sami asri madaging pancoran, toyannyané ening kasandingin antuk punyan bingin. Sios ring punika wénten balé pangungangan madaging kulkul, miwah wénten malih balé padana-danan kalintang asri. Wénten tukad saking jero puri toyannyané ening, embahanipuné suluk. Ring tepin-tepin tukad punika katandurin sekar tanjung, tangi, angsana, rudita, sulastri miwah sekar kemoning. Akéh ulamnyané pasliwer mrebutin aasan sekaré sané ulung ka tukadé. Wiakti nénten marasa waneh jadmané ngantenang mungguing kaluihané punika sami. Mungguing Wresni wangsané miwah Yadu kulané tan mari ipun pariyatna miwah astiti bakti ring sang prabu tur purusa ring payudan. Sang jumeneng nata ring panegara Dwarawati nénten tios wantah Ida Sang Prabu Kresna. Rakanida mapeséngan Sang Baladéwa. Sang Prabu Kresna wantah panumadian Sang Hyang Wisnu. Sang Hyang Basuki nylewadi dados Sang Baladéwa, makakalih mawisésa. Satrunidané sané pinih ajeng Ida Sang Prabu Kangsa sampun kakaonang rauh waduanida sané kapiandel sampun telas kapademang. Sasampuné Sang Prabu Kangsa séda jagatidané rahajeng paripurna. Sakancan tapa suiné lédang pakayunanidané saantukan sané ngadug-adug ring jagaté sampun telas. I maling usan ipun mamanah corah, magentos manahipun misadia ngulati darma sadu. Kawéntenané asapunika gumanti sangkaning kawisésan miwah kawibuhan adnyanan Ida Sang Prabu Kresna, yan inargamayang tan bina kadi catur samudra.

71


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

72


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Critayang mangkin para tanda mantrin Ida Sang Prabu Kresna sami sampun malinggih nganutin genah ring paséban. Wiakti sami égar magegonjakan jantos ngwetuang ica. Wénten sané ngagem sakadi anak masolah, tur sané lianan ngawas mamatutang. Tan dumadé panangkilané jag siep saha nguntul. Napi mawinan asapunika, saantukan Ida Sang Prabu sampun medal ring panangkilan. Sakancan sang manangkil meneng tan wénten sané purun matur. Sasampuné sepi jampi ring paséban raris Sang Prabu mawecana ring tanda mantriné sinamian. Durung sué Sang Prabu mabebaosan sagét rauh para pandita sané wak bajra sidi mantra saking suarga loka, paripolahidané dabdab alon. Sang Prabu kamegan nyingak para panditané rauh, kapikayun sakadi ring panyumpénan. Kenginan daat pranamia ida tedun saking singasana ayat mamendak sapangrauh Ida Sang Pandita. Toya wasuh cokor sané magenah ring jun maniké, punika kaaturang ring Ida Sang Maha Resi. Usan punika raris para panditané malinggih ring singasana maniké sané sampun kacumawisang. Ida Sang Maha Resi raris nguncarang wéda pangastuti mangdené Sang Prabu Kresna mamangguh kadirgayusan. Sasampuné sareng sami malinggih ring paséban Sang Prabu Kresna matur, ”Inggih Ratu Sang Maha Resi, garjita manah titiangé, Palungguh I Ratu suéca rauh sakadi mangkin, masesanjan ka genahé sepi. Samaliha puniki panegara terak nénten wénten sané patut kaanggén tetuladan, punika mawinan kamanah antuk titiang nirgawé pangrauh Palungguh I Ratu. Yadiastun sapunika dumadak wénten pasuécan Ida Sang Hyang Parama Kawi malarapan saking pangrauh Palungguh Maha Resi ngawinang panegaran titiangé puniki mamanggih karahajengan. Manah titiangé sakadi mangkin waluya sampun uning ring suargaloka saantukan polih tangkil ring Singgih Maha Resi. Wiakti titiang daating sadia menawi sangkaning kertin titiangé duké manumadi dumun setata ngelarang kasadon, ngaturang yadnya minakadi Déwa Yadnya.

73


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Panadosané sakadi mangkin pikolihnyané makadi Palungguh Maha Resi prasida tangkilin titiang.” Ida Sang Maha Resi nyawis ngandika, ”Inggih, inggih, wiakti sakadi pangandikan Sang Prabu. Bapa watek resi, sané mangkin sampun pratiaksa pisan, I Déwa wantah panumadian Sang Hyang Wisnu. Sang maraga tapasui miwah sang maraga yogi suara, wantah I Déwa pinaka kantinidané. Wantah suécan I Déwané sané kaajap-ajap, pinaka genah masayuban sané sujati luih utama.” Prabu Kresna matur, ”Singgih Ratu Sang Maha Resi, sampunang Palungguh I Ratu ngandika sapunika ring titiang jadma kirang wiwéka. Palungguh Pranda ngalem anaké sakadi titiang, wantah sapunika sané utamayang titiang sané ngwetuang kasukan kayun. Pidaging ampura kéngin titiang. Inggih sakadi mangkin saking dija pangrauhé miwah punapi gumanti swakaryané. Sapasira gumanti peséngan Palungguh Maha Resi, lédang nikain titiang mangdené titiang uning!” Sang Maha Resi ngandika, ”Inggih Déwa, Bapa Resi Narada kasarengin antuk para resi suralayané lianan. Mungguing tetujon Bapané ngrauhin I Déwa nunas mangda I Déwa kayun ngamel jagat tigané, saantukan karusak antuk watek danuja, panjak Sang Bomané ngusakasik rauh ka suarga. Pasraman tapasuiné sadina-dina karusak kajarahin. Para tapasuiné sané nglawan sami kasédayang. Mangkin becikang mirengang, mangdené l Déwa tatas uning ring katuturanipun Sang Boma. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

74


Suara Saking Bali

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Édisi XXIV | Agustus 2019

Satua Masambung

Lontar Kala Ireng (15) Patih Badak Sura ngunjalang angkihan. Marasa telah bayuné ngarepang musuh. Matan ainé suba ngeséng kauh. Patuh tekén yusan sang patih. Sanjata trisula, kakembangan Trisula Ngabut Atma pinaka ajian ané kaandelang tusing nyidang mintulin musuh. Tumbén jani sang patih nglawan musuh teguh yadiastun sanjatané kayu saang. Kala mapalu ajak trisula, kayu ento cara besi. Kaweng, makemiah mesuang api.

75


Suara Saking Bali

P

Édisi XXIV | Agustus 2019

atih Badak Sura nyingakin balawadwané makirig gebugin musuh. Akéh balawadwané ngemasin matatu, lung, kantos tan nyidang nugtugang masiat. Jengah sang patih nepukin unduké ento. Ida raris

nyabut pusaka marupa keris. Keris Naga Bumi, tetamian panglingsir nguni. Keris luk pitu mapinda naga. Rain kerisé maupas. Musuh kena keris ngreres ngemasin mati kena upas. Ngendih pusakané ento. Balawadwa Puri Pandan Wangi lan Puri Kuda Kumala angob nyingakin pamor keris Naga Bumi. Kéto masih Gedé Merta, kagiat nyingakin keris mapinda naga ento.

76


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Ngasanin pamor kerisé maupas, Gedé Merta ngentungang saang ané gemela. Nepukin musuhné ngentungang sanjata, Patih Badak Sura kedék ngakak. Narka musuhné jerih tur nyerahang déwék. Ngancan negehang ida ngancungang kerisné sinambi makraik, “yén sing bani mati, serahang ragané. Upas kerisé mautama sajan. Bandingang mati ngreres kena upas, paling melah nyerah. Selameté alih. Luwungang jumah makules ajak somahé bandingang mati ngreres kena upas! Hahahaha!” Sujatiné Gedé Merta ngentungang saang boya sangkaning takut ngarepang musuh. Ia lantas nyemak sanjatané. Suling Déwata Nawa Sanga. Ngendingang suling anggon nyedot upas lan mralina kasaktian kerisé. Tilulit, munyin sulingé. Ningehang munyin sulingé, ngancan ngakak Patih Badak Sura. Éwer tur ngwalék. “Yé, ada pangangon bébék di pasiatan. Ka carik lakun nyuling Gung! Pangisih jemak, dedehang bébéké mara nyuling ngangonang sampi. Hahahaha. Dong kai mesuang keris, iba mesuang suling. Aruh, dot ngeling ningehang munyin sulingé puk. Tilulit!” Patih Badak Sura kagiat. Tusing madaya munyin sulingé misi ajian. Makejang balawadwané nekep kuping kerana munyin sulingé nyakitin kuping. Patih Badak Sura mautsaha nglawan. Nanging kasaktian sulingé sing nyidang ngalahang. Ngejer tangan idané ngemel keris. Ngénggalang nyelepang keris ka sarungné. Makakalih tanganné nekep kuping. Muyin sulingé tileh dingeha ngrinting. Patih Badak Sura makirig atapak lantas malaib nylametang raga. Kéto masih balawadwa Puri Kuda Kumala pabresat nylametang raga. Gusti Prabu Pandan Wangi garjita ring kayun. Musuh sida kagebug, balawadwa puri nénten akéh sungkan rahat. Ring balé paséban, kasaksiang olih bagawanta puri, Gusti Prabu ngukuhang Gedé Merta dadi patih. Balawadwa masuryak girang ngelah patih teguh sakti. Pangadegné alep, nénten sumbung, tur welas asih. Sang Prabu mapangapti Puri Pandan Wangi ngancan sutrepti. Panjak nemu kasukertan.

77


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Sasukat Gusti Prabu Pandan Wangi ngadegang patih, musuhé ngancan ngliunang. Mirib sangkaning ngancan kasumbung tur liu puriné masikian ka Puri Pandan Wangi, ngawinang jengah puri-puri ané lénan. Wewidangan Puri Pandan Wangi ngancan jimbar yadiastun nénten ngebug puri lénan, ento ané makada raja lénan angob tur jengah. Liu mautsaha ngebug Puri Pandan Wangi apang wewidanganné ngancan jimbar tur ngancan akéh maduwé panjak. Nanging balawadwa Puri Pandan Wangi andel. Patih Lanjana setata nyidang ngalahang musuh ané ngebugin Puri Pandan Wangi. Ngancan kasumbung Patih Lanjana kerana sakti mawisésa.

Cetetan: Carita puniki kacandegang. Jantosang kalanturannyané ring buku sané jagi terbit.

I Madé Sugianto ngawitin nyurat sastra Bali modéren ring warsa 2009. Ring warsa 2009 dané ngwangun penerbitan sané mawasta Pustaka Éksprési. Polih hadiah Sastra Rancagé ping kalih inggih punika warsa 2012 bidang jasa lan warsa 2013.

78


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Geguritan

Suara Saking Bali| Agustus 2019

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem /61/ Né jani ya ada selam, né maadan Pan Dhurahim, ya sengit uling makelo, mabuddhi manglawan cahi, kenehang uli jani, pang da kuciwa pangawruh, krana cahi kaséngan, pacang metuk Pan Dhurahim, da ja hibuk, pacang metokang karuna.

/62/ Pan Bongkling raris manyumbah, tityang sandika I Gusti, manawi tityang kapencok, mangdé sampun tityang sisip, mantuka ring I Gusti, déning ipun kasub wruh, soroh selam punika, yan tityang ndikayang nyangkit, nawi pelut, antuk tityang makaruna.

79


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

/63/ Gusti Agung mangandika, kénkén ja cahi Pan Bongkling, bwatang manggawé guguyon, mametuk ya Pan Dhurahim, ya nu katundén ngalih, Pan Bongkling kenyung mahatur, becik ratu gelisang, tityang melajah nimpalin, déning ipun, selam putus saking Mekah.

/64/ Sagét teka uli kaja, néné madan Pan Dhurahim, mahiringan ya marérod, soroh selamé kiyayi, watek né ririh-ririh, pacang mapetuk pangawruh, sarawuhé di bancingah, Gusti Agung manyapatin, iba dukuh, mahi pahekang manegak.

80


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

/65/ Baan iba kasub bisa, di selam twara nandingin, mené ada janma hiyos, néné madan ya Pan Bongkling, iya jani tandingin, i dukuh selam mahatur, hédalem tityang pisan, kuciwa antuk Pan Bongkling, dija ipun, keni tityang sahuninga.

/66/ Pan Bongkling sumahur getar, icang né madan Pan Bongkling, icang mabuddhi matakon, tekén tingkah gama suci, meled macitta huning, dé kukuh kenyung masahur, lawutang ja matakon, pang kereng juwa nakonin, héngkén malu, né jani bakat takonang. (pacang kalanturang…)

81


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Gegonjakan

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Kélangan Capung

D

asa tiban merantau ka kota selat pasih, tiang mulih. Pidan luas pedidi, jani suba ngajak bati. Kurenan aukud (kanggoang, ajin bocoké) pianak muani aukud matuuh nem tiban. Dugasé ngajakin

mulih, tiang ngényor I Gedé. “Kalau mau pulang ke kampung bersama Papi, nanti Papi ajak nangkap capung.” Ia enu iteh nuléngék hapé, masaut kuala dogénan. “Capung itu apa, Pi?” Néh... Raré jani, capung tusing tawanga. “Hmm... capung itu sejenis serangga. Bisa terbang kayak pesawat terbang. Masa kecil Papi, suka sekali nangkap capung. Bersama teman-teman, berlomba siapa yang paling banyak.” Enu masi ia nuléngék hapé. “Terus?” bawak raosné. “Terus, Papi goréng. Enak!”

82


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Sagét ia tengkejut, jani tuléngéka matan tiangé. “Capung? Serangga dimakan? Iih... Jijik!” kéto ia gideg-gideg awakné nyihnayang seneb basangné. Néh...celekotokané, raré jaman jani sing nawang kénkén rasané nahar capung, adukin telengis timpalang nasi cahcah. Tusing nawang rasané basang seduk suud nengala di carik, ningalin i mémé majalan nuut pundukané ngabaang panyampah. Piiih...cara lakar mendak betara legan kenehé ningalin isin sokné i mémé: nasi cahcah, pésan capung, jukut kélor maliklik! Ah, sing ada artiné nuturang unduké ento tekén pianak. Ia tusing resep, buka senggaké lekad suba galungan. Nawang ngesop lawar, tusing nawang rasané mébat! Pamuput ia nyak ajak mulih, sakéwala bersyarat: ugi ngejuk capung. “Biar tahu aja, capung itu kayak apa,” kéto alasané. Bawak satua, neked tiang jumah. Ngorta kangin kauh ngajak rerama, nyama brayané makejang. Di bucun balé danginé ada nangka nguda ngelilik abungkul, mirib lakaran jukut mani kayangé penampahan galungan. Ento alih tiang engketné aji lidi. “Ta... daaaa.... jadi engketnya! Getah nangka ini dipakai untuk nangkap capung!” kéto tiang buka ngaé surprise tekén I Gedé. Ia biasa dogénan. Sing lega, sing gelu. “Trus?” sautné bawak, muané dangsah. “Kita nangkap capung!” égar tiang ngajakin. Meréngang kipekané ngalihin capung, sing ada. Capung géntél, capung tumbak, capung omba, capung memedi, capung bangkok, kuting capung clekitikan sing ada macelamangan. “Ngujang Cai, Yan?” matakon bapan tiangé, sambilanga negak di saka paté. “Ngurukang I Gedé ngejuk capung!” “Nak suba sing ada capung!” “Ngudi kéto?” “Nak sing ada carik!”

83


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Tiang mendep. Bengong tanpa saut. Mara tiang ngeh, kali jani I Bapa suba jumah. Biasané nak enu di carik. “Makejang cariké suba dadi umah”, kéto bapan tiangé nutur, paliatné joh nolih tengala, udud, tambah, panyosohan magantung di témbok paoné, kabangan. “Men, carik iragané pidan kija?” buin tiang matakon nyesedang. “Suba telah, anggo nombokang Cai apang dadi pegawé!” Tiang sing ngelah saut. Buka meceki, kartuné suba embet! Sagét I Gedé teka, ngaraos bangras pesaja, “Ih... Papi bohong. Capung itu hanya dongéng, kan?” Sepi. Tiang mendep, I Bapa mendep. Buka majanji, padaduanan nolih kawa-kawané menék tuun ngakit sabang di jinéngé maraab tuduh patelédtéd. (Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané.

84


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Kamus

Suara Saking Bali| Agustus 2019

A

(7)

pe.pla.jah.an n pelajaran: dija cai maan ~ buka kĂŠto di mana kamu mendapat pelajaran spt itu; pa.la.jah.an n pelajaran: ~ basa Bali pelajaran bahasa Bali; pa.la.jah.in v pelajari aja.han adv sebentar: -- suba teka sebentar sudah datang ajak p dengan; ajak: nyĂŠn -- Wayan ngomong siapa yg Wayan ajak bicara; ajaka v diajaknya; ajak.an n 1 pembantu rumah tangga; 2 orang yg diajak membantu bekerja; ajak.ang v panggilkan kawan; ajak.in v ajaki; ajak-ajak.an n 1 pembantu untuk mengerjakan sst: liu ngelah ~ mempunyai banyak pembantu; 2 bujukan: saking ~ timpal krn bujukan kawan; ka.a.jak (ka.jak) v diajak (oleh); ka.a.jak.an (ka.jak.an) v (diminta) membantu bekerja: tiang ~ nĂŠmbok saya (diminta) membantu menembok; ma.a.jak.an (ma.jak.an) v berteman; ada yg menemani; nga.jak v mengajak: ia anĂŠ ~ kema dia yg mengajak ke sana; nga.jak.ang v menggotong-royongkan; minta membantu bekerja; nga.jak.in v mengajaki ajang n sj hidangan dl sajen

85


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

ajap v harap; ajapa v diharapnya; dirindukannya; ajap-ajap.an n yg diharap-harapkan; ka.a.jap (ka.jap) v diharap (oleh); dirindukan (oleh); nga.jap v mengharap; merindukan: ia ~ tunangannĂŠ dia merindukan pacarnya; ~ tawang harapan hampa 1

ajar, ma.jar-ajar v berziarah ke tempat-tempat suci dl rangkaian suatu

upacara agama Hindu 2

ajar, nga.jar.in v membiarkan ikan yg terkena kail berenang sebelum

pancing ditarik: ~ bĂŠ lĂŠlĂŠ membiarkan ikan lele berenang-renang setelah terkena kail 3

ajar v ajar; ajar-ajar.an n pengajaran

ajeg a tegak; kukuh (tt peraturan); ajeg.ang v tegakkan: ~ awig-awig dĂŠsanĂŠ tegakkan peraturan desa; ajeg-a.jeg n 1 aturan; peraturan; 2 sj pajak; upeti; ka.a.jeg.ang (ka.jeg.ang) v ditegakkan (oleh); nga. jeg.ang v menegakkan; pa.nga.jeg-a.jeg n tokoh masyarakat yg menegakkan aturan desa 1ajeng Ami v makan; ajenga v dimakannya; ajeng.an n makanan; nasi; ajeng.in v cobalah makan: ~ abedik jukutĂŠ cobalah makan sedikit sayur itu; berilah makan ajeng-ajeng.an n makanan; ka.a.jeng (ka.jeng) v dimakan (oleh); ma.a.jeng.an (ma.jeng.an) v makan; nga.jeng v makan: tiang ~ nasi saya makan nasi; nga.jeng.in v memberi makan;

86


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

pa.a.jeng.in v suapi: ~ i adi nasi suapi adik nasi 2

ajeng Ami n depan; hadapan: ring -- ida di hadapan beliau; ma.a.jeng (ma.jeng) v menghadap; ke hadapan: ~ kangin menghadap ke timur; nga.jeng.in v menghadapi (tt pekerjaan)

ajér a ramah; suka menyapa: -- gegéndongan, ki bermanis-manis krn menghendaki sst aje.rih Ami a takut 1

aji n harga: kuda --né berapa harganya; aji.ang v hargakan; aji.anga v dihargakannya; aji.nin v hargai; beri harga; aji.nina v dihargainya; ka.a.ji.ang (ka.ji.ang) v dihargakan (oleh): cerik ento ~ mael pesan selendang itu diberi harga tinggi; ka.a.ji.nin (ka.ji.nin) v dihargai (oleh); ma.a.ji (ma.ji) v berharga: ~ siu rupiah berharga seribu rupiah; nga.ji.ang v menghargakan: tusing bisa ~ raga tidak dapat menempatkan diri; nga.ji.nin v menghargai; pa.a.ji.ang (pa.ji.ang) v hargakan: kucité ~ tiang aji satak tali anak babi itu saya hargakan dua ratus ribu; pa.a.ji.anga (pa.ji.anga) v dihargakannya; tan pa.a.ji (tan pa.ji) v tidak berharga

2

aji p dari; dengan; oleh: kursi -- kayu jati kursi dr kayu jati

3

aji Asi n ayah: --n Surem ayah(-nya) Surem; ka.a.ji.ang (ka.ji.ang) v dipanggilnya ayah (oleh); ma.a.ji (ma.ji) v berayah; nga.ji.ang v memanggil ayah

87


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

4

aji n raja

5

aji n ilmu: -- sesirep ilmu gaib yg menyebabkan orang tertidur; -- sangkia

ilmu ketuhanan; aji-aji.an v mengadakan sst dg ilmu gaib; nga.ji v mencipta sst dg ilmu gaib 6

aji n haji: menék -- naik haji

ajin v lihat; hirau; ajin.ang v hiraukan: ~ munyin bapané hiraukan nasihat ayah; ajin.anga v dihiraukannya; ka.a.jin.ang (ka.jin.ang) v dihiraukan (oleh): nénten taén ~ keneh ipuné tidak pernah dihiraukan keinginannya; nga.jin.ang v menghiraukan: méméné tuara ada ané ~ tiada yg menghiraukan ibunya 1

aju n ikan laut spt lemburu, tp mulutnya agak panjang

2

aju, aju.ang v ajukan; aju.anga v diajukannya: suratné sampun ~ suratnya sudah diajukannya; ka.a.ju.ang (ka.ju.ang) v diajukan (oleh); ka.a.ju.anga (ka.ju.anga) v diajukannya (oleh); nga.ju.ang v mengajukan: tiang sampun ~ lamaran saya sudah mengajukan lamaran

ajug v ukur; ajuga v diukurnya; ajug.an n alat ukur; ajug.ang v ukurkan; ajug.in v ukur (tt kedalaman sst dg tongkat); ka.a.jug (ka.jug) v diukur (oleh); ma.a.jug (ma.jug) v terukur; nga.jug v mengukur panjang/tinggi/kedalaman sst (supaya sama): ~ sakan balé mengukur tinggi tiang supaya sama;

88


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

nga.jug.ang v mengukurkan; nga.jug.in v mengukur: ~ segarap menguji orang yg berilmu; pa.ti.a.jug v meraba-raba dg tongkat (tt orang buta) ajuk → ajug ajul, ajul-ajul a basi 1

ajum 1 a sombong; 2 n puji: ia demen -- dia senang dipuji; jlema -- orang

sombong; ajuma v dipujinya; ajum.ang v banggakan; ajum.anga v dibanggakannya: panakné ~ dogén anaknya selalu dibanggakannya; ajum-a.jum.an a berlebih-lebihan dl melaksanakan sst; melebihi kemampuan dg maksud ingin dipuji: ~ puuh, tulusné masih sangkur, ki orang yg suka dipuji akhirnya susah sendiri; ka.a.jum (ka.jum) v dipuji (oleh); ma.a.jum-a.jum.an (ma.jum-a.jum.an) v melaksanakan sst yg berlebihan krn ingin dipuji: ~ nginum tuak minum tuak berlebih-lebihan krn ingin dipuji; nga.jum v memuji dg maksud tt: ia demen ~ timpal dia senang memuji teman; nga.jum.in v memuji dg maksud tertentu: ia sai-sai ~ tiang, kenehné apangtiang ngemaang nyilih pipis ia sering memuji saya, maksudnya agar saya memberikannya meminjam uang; nga.jum.ang v membanggakan; pa.nga.jum n pujian

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

89


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

Kartun

Suara Saking Bali| Agustus 2019

Kartun I Komang Swakarma Satwika

90


Suara Saking Bali

Édisi XXIV | Agustus 2019

91


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.