Majalah Suara Saking Bali Edisi XXXIX (39) -- 1

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

daging majalah Pamahbah mati cai bedebah koruptor !!! (DG Kumarsana) 2 Lawat-lawat idupé mondong bagia (IGA Darma Putra) 4 Isin Lontar sukla (Putu Éka Guna Yasa) 7 Satua Cutet tegak umah (Raka Suari) 22 warnan pelangi (Komang Sri Puspa Déwi) 43 belahan (Ni Putu Asriani Putri) 75 Satua Bali siap badeng 11 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore 61 Puisi Bali puisi-puisi komang putri 19 12 puisi adri darmadji woko 47 puisi-puisi igb wéda sanjaya 69 puisi-puisi i wayan ésa bhaskara 80 puisi-puisi kadék darsika aryanta 87 puisi-puisi i nyoman sutarjana 100 Artikel pamarikukuh sastra bali (Prof. Dr. I Nyoman Suarka, M.Hum.) 30 Satua Masambung sang boma (6) 55 mawa madui (5) -- Ketut Sugiartha 92 Geguritan bongkling 27 Gegonjakan kondom (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 65 Seselan kalénder tionghoa lan kalénder saka bali (I Putu Dedy Pratama) 84 Kitut prospék dadi tukang penék punyan nyuh (I Putu Supartika) 107 Kamus kamus 110

1


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Pamahbah

mati cai bedebah koruptor !!! DG Kumarsana

Undang undang anti korupsiné madengung makelo tan mageming sing ngaku korup bruak-bruak nguyutang korup maling dadi polisi, rakyaté dadi beton momot bengong mabalih makejangan uyut ngenjek tendas koruptoré tuah ngamah nasi dadi dui utawi dadi buduh ngebekang layah tusing pegat-pegat, di basangé ané kén koné (rikala sang panjabaté dapetang di méjan jaksa tusing ada ngiwasin pengadilan rakyat ané memeteng ngitungang hak ngancan mesuang enceh di ruangan sidangé ngajahin kénkén koné carané mgragatang pikobet krana berkas-berkas ané nadak ilang tan pa carita}: Ané encén koné orahanga beneh makejang ngaku beneh - icang masumpah ada mark-up sanglir di lacin-lacin proyéké

bes ririh nyusun bobad uli dija pajumu mreténin prekara tusing ada ané lakar kabéla wiadin teka ngerombol cerik-cerik uyang menék jaran lautang démonstrasi

2


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

makejang mabuaka ngujarang dharma -sang juru raos pajabat DPR ané ngrasa jerih sambilanga ngidemang mata ngénggalan konsul géneral chek-up buka anak matawahan atma- lamun dadi anggon bayahan ring sang Suratma

Tusing pantes cai ngamah insulin, pasaut dokteré cai tuah prelu pil penenang!! “nah, medem malu” ruang sidang korupsi tusing ngaé tis bayu lan munyin anak ngamén di marga bruak-bruak nyaksiang jaksané masi prelu pengaman satondén laju kencang menelusuri tol (para koruptoré gelur gelur kampanye: “wé... matiang gén koruptoré...!!!)

Teka jatma sanglir mapi-mapi dadi betara nabdab guminé uyut enu masé magama buka nyén? gumi ténénan tuah prelu ngaé sekolahan kurikulum anyar ’anti pungli’ ulian panjabaté gelem, buka negarané sada gulem

DG Kumarsana, embas ring Dénpasar lam magenah ring Lombok Barat. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Lombok Post, Suara NTB miwah sané lianan. Cakepan sané sampun kamedalang luiré Komédi Birokrat, Kabinét Ngajengit, Senggeger, miwah Mata Dadu.

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Lawat-lawat

idupé mondong bagia IGA Darma Putra

Suba pasti! Sing sengsara dogén ané tepuk uli mara lekad. Adané dogén cara cakra gilingan, musti misi mapiteh. Uda urusanga, nyak beneng kija pitehané. Ané penting, iraga suba nawang ulian mapiteh tongosé terus matukar-tukar. Biin betén, biin duur. Gantiné duur eda engsap taén betén. Kéto masih, digantiné betén eda engsap dugasé baduur.

4


Suara Saking Bali

L

Édisi XXXIX | Januari 2020

iu ada penutur kejernihan ané nawang rumusé ento. Munyiné dugasé nuturin, nyak ening cara yéh klebutan ané tusing telah-telah membah. Yéh ening ento luung anggon malukat, ngilangang sakancan mala di

paukudané. Tutur ané ening dadi masih anggon panglukatan. Ané lukat sing ada lén, tuah kenehé ané peteng dedet cara tilem kapitu. Yén alih di satua-satuané, idupé di guminé matimpal koné ajak peteng dedet. Peteng dedet ento nyejehin, sing ulian caling rénggah cara Rangda, kéwala ulian peteng dedeté ento gobané luung-luung. Nyén ngorang jegég kalawan bagus ento tusing luung? Jegég bagusé masih ané bisa ngaénang iraga kaput peteng dedet. Tungkul ngurusang kajegégan ajak kabagusan, engsap menehin ané buuk-buuk di tengah ukudané. Munyi ané alus-alus bisa masih metengin. Kadén suba tuturina di satuan Tamtamé, I Tamtam punyahin tutur alus Diah Adnyaswari. Ento mirib ané madan tutur manis ngamanesin. Awinan patut iraga adéng-adéng yén ningeh tutur alus buka kéto. Sing tawang di tengahan alusé misi wisia. Yén suba ento kadung bakat gelekang, sinah iraga lakar sengsara ulian sing tiaga. Cutetné mulan kéweh milih-milihin, ané kén kadén sandang gugu, ané kén kadén ané dadiang luu. Makejang pangenahné patuh dogénan. Apa buin cara jani, tutur ayuné suba mudah maliah. Apang bisa koné iraga nuutin I Bébék. Bisa ia milihin amahan diastun madukan ajak endut. Ento mirib ané dadianga dasar, ngudiang bébéké natia anggona banten suci. Apa buin bébék putih jambul ané makeber ngaja kanginan. Bébék putih majambul dogén suba orahanga bén suci. Apa buin yén ada anak putih-putih misi jambul baduur sirahné. Sinah ento sucian tekéning ané suci-suci. Anak ané suba ngadokang jambulé ento, apang bisa koné matingkah nganutin warnan panganggoné. Suci koné sing tuah ulian panganggo bresih. Suci ento koné ada di tengah kenehé. Apanga tiling koné kenehé ngambekang kasucian. Yén suba kenehé suci, sinah layahé ngekoh ngomongang ané sing

5


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

suci. Suba amonto kondén masih madan pragat, patut lanturang kasuciané apanga nganteg ka parilaksanané. Tetelu ané suci ento anggon dasar apanga idupé tusing terus ngéwehin gumi. Ané madan gumi sing tuah tongos iragané ngoyong. Awak iragané masih gumi. Awak anak lénan masih patuh madan gumi. Makejang ento gumi. Sing ngéwehin gumi, tegesné sing ngéwehan awak padidi lan sing ngéwehin anak lénan. Ené madan jalan nguseh padidi. Luungan iraga majalan padidi-padidi yén tetujoné suba tusing patuh. Bandingang iraga paturu saling maatin pajalan. Pajalan iragané baatin anak lenan, pajalan anak lénan iraga ané maatin. Ané maatin sing ja ada lénan, ulian tetujoné ané sing patuh. Pradé patuh, carané ngalih bisa sing patuh. Kéto ajah-ajahé uling ilu. Kéwala yén jani tingalin, liunan anaké maksa apanga nyak patuh carané ngalih tetujon. Sing perlu buin anaké ento nakonang tetujon iragané apa, tetujon iané apa. Kadéna suba patuh tetujon iragané ajak makejang. Nyak cara anak ngaud don blimbing. Iraga nénénan anak suba kaliwat baat ngaba aban-aban, tunduné kanti bungkuk-bungkuk, peluh nyrékcék, angkihan angseh-angseh. Aban-aban iraga uli lekad dogénan suba baat. Yén sing ulian baat, to ngudiang anak ceriké mara lekad misi ngeling? Yén sing tuah ulian ia suba nawang, palekadané ené tuah ngaba pabaat. Pabaat ento suba bekelé idup, pabaat ento ané lakar kutang dini di guminé. Nyén ngadén iraga ené tuah manusa idup mondong suka duka, lekad dini maat-maatin gumi!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Banten ané kondén katur lumbrah kaadanin sukla olih krama Baliné. Yéning bantené ento enu sukla, cerik-ceriké tusing dadi nyeceb. Yadiastun ngetél kitané edot tekéning bé, jaja, tur woh-wohan ané misi di bantené. Pét pradé bani nyemak lakar bantené ané sukla, suba pasti perang Bharata Yuddhané tusing enu di Kuruksetra. Men dija? Jumahné!

Isin Lontar

sukla Putu Éka Guna Yasa

7


Suara Saking Bali

M

Édisi XXXIX | Januari 2020

éméné ané maan swadharma ngaé banten, bisa prajani nyuti rupa aéngang tekén togog-togog ané ada di Pura Dalem yén nawang bantenné ceceb anak. Cutetné banten ané suci tusing maceceb

ento madan sukla. Pustaka Korawasramané maosang bhukti sinangguh sukla pawitra. Yén bantené suba katur tusing buin madan sukla, sakéwala lungsuran. Anaké wikan ngorahang prasadam. Lénan tekén banten, ada masi anak mabrata tusing ngantén salantang tuuh ané kaadanin sukla brahmacari. Pustaka Wrespati Tattwané maosang śuklabrahmacāri ngaranya tan pastri sangkasangkan rare tĕkeng patinira. Adaké anak ané bani tusing nganten uli lekad kanti mati? Ada. Itihasa Mahabharatané nyritaang Ida Bhagawan Bisma tusing makirig atampak nyalanin brata ané kéweh ento. Sangkaning bakti tekéning Ajin Idané ané mapeséngan Prabu Santanu saduk Ida pacang nganggén Dewi Satyawati rabi, Bhagawan Bisma masamaya nglaksanayang brahmacari. Ento awanané, Ida polih waranugraha saking ajin Idané marupa kawisésan swacandamarana. Ulian ajiané ento, Ida Bhagawan Bisma nyidaang nawah galah lebar idané apanga ainé endag sondoh ngaja kangin utawi ngutarayana. Kéto pikolih anaké pageh ngamargiang brata suklabrahmacari. Tusing ento dogén, pustaka-pustakané masi ngorahang ané kabaos sukla tuah kaman anak muani. Timpal suklané ané gelahang anak muani ento madan swanita. Ané ngelahang swanitané tuah anak luh. Wrehaspati Tattwane maosang, sukla muah swanita ento sari-sarining pangan kinum utawi dedaaran. Yéning anaké ngamargiang sanggama, lebihan koné suklané yéning bandingang tekén swanitané, panak ané lakar lekad muani. Kéto masih yéning lebihan swanitané, panak ané lekad tuah luh. Yéning patuh koné liun sukla jak swanitané, pianaké lekad dadi anak kedi. Kedi ento patuh tekén anak ané luh malaksana cara nak muani, kéto masih ané muani matingkah cara luh. Pustaka Carcan Jadmané uli pidan suba ngraosang pahpahan jadma luh, muani, miwah kedi.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Nu ada biin bacakan kasukman sukla? Ada. Sukla masih patuh artiné tekén galang. Dina sesubané tilem madan sukla paksa. Mabinaan tekén sukla ané maarti terang, ada masih timpalné ané madan kresnapaksa. Kresnapaksa ento dina di subané purnama. Anaké ané wikan ngorahang, déwasa paneman sukla paksané luung anggon ngawitin sahananing karya. Patuh cara bulané ané nyansan gedé galangné, sakancan gaé ané kakawitin lakar nglimbak yéning ngawit nuju dina sukla paksané. Kéto koné yéning anaké percaya, apa ané ada di jagaté patuh masih ada di tengah ukudané. Kéto bacakan soroh suklané uli sesaji ané lakar aturang tekéning Ida Batara kanti galang bulan ané ada di langité. Jani, ada masih stiker sukla ané bek matémpél di warung krama Baliné. Sing patuh tekéning ané ada di lontarlontaré, warung suklané ento tusing ngadep sesaji anggon aturan tekén Ida Batara, sakéwala dedaaran ané lakar adepa tekéning manusa. Yén apa kadén ané anggona sikut ngorahang warung ento sukla, sawiréh ané adepa téken dagangé ento magenepan, ada warung nasi bé guling, bé jair nyat-nyat, lalapan, bé betutu, bakso, soto sampi, muah ané lén-lénan. Kéto masih uli reramon dedaarané ane mastiker sukla. Yadiastun dagangé nyangin micin di dedaarané ané suba pasti tusing luung tekéning awaké, warungné enu tetep sukla. Tusing ento dogén, yadiastun warungné kumel tur sebeng dagangné tusing dadi tawah, warungné enu tetep misi stiker sukla. Ento artiné, tusing ja ulian melah kalawan tusing adep-adepané ané ngranaang dagange maan stiker sukla. Tusing masi ulian solah dagangé ané melah maadepan. Lantas apa ané ngranaang liu warung Baline misi stiker sukla? Tiang tusing nawang. Sakéwala, ané patut tanggarin apanga tusing ulian maadepan i raga ngelah rasa iri tekéning timpal ané tusing wed Bali tur maagama lénan. Sujatinné yéning keneh-kenehang, tusing ja ulian stiker dagangé lais, sakéwala ulian rasa, panyapa sanggra dagangé, ajak pangargané ané sedeng ajak adep-adepané. Yén mula seken ngelah naya apanga nak Baliné dadi pengusaha suksés, gegunané nyalanin geginan patut tincapang. Suba sapatutné

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

i raga malajah mautsaha nginutin pakibeh gumi, tongos madagangé resikin, kenyemé mudahin, tur ane paling penting adep-adepané apanga ngamertanin anak, tusing ngawisyanin! Ento suba ané madan tadah pawitra, dedaaran ané ngamertanin urip, manjangang yusa tatkala nuluh idup nugtugang tuuh.

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Satua Bali

siap badeng Ada tuturan satua I Siap Badeng, ngelah koné pianak asepala cerik-cerik nu kolag-kolagan. Sai-sai ia ngalih amah ka tengahtengah umané muah kebet kebete ajaka pianakné. Nuju I Siap Badeng ngalih

amah kebeté, tepukina lantas tekén I Lutung.

11


Suara Saking Bali

“B

Édisi XXXIX | Januari 2020

ih, né ada Siap ngajak panak asepala mai ngalih amah, kénkénang baan madaya apang bakat panakné, apang taén ngamah bé siap,” kéto koné kenehné I Lutung, lantas

paakina I Siap Badeng. “Teked dija nyai lakar ngalih amah?” Masaut I Siap Badeng, “Teked dini ba dajanné.” Matakon buin I Lutung, “Nyanan kali kénkén nyai lakar mulih?” “Nyanan sanja.” “Nyanan dija nyai medem?” Masaut I Siap Badeng, “Ngénkén sih tuting pepedeman okene takonang cai? Ija ja petengan ditu oké medem.” Gelising satua, kacrita peteng koné suba, ditu lantas I Lutung nyliksik ngalih-ngaiihin I Siap Badeng, nanging sing tepukina. Buin maninné sedekan I Lutung mlali-lali, tepukina lantas tain siap mabrarakan di batan kayuné. “Bih, né dini ibi sanja I Siap Badeng medem. Nyanan petengné mai bakal alih.” Bin kejepné bakat papasa koné I Siap Badeng mrérod tekén I Lutung, ditu lantas I Lutung buin matakon, “Siap Badeng, nyanan dija nyai lakar medem?” “Ngénkén sih I Lutung begbeg nakonang okéné dogén, cai nagih mencanén panak okéné?” “Sing apang tawang dogén,” kéto pasautné I Lutung. Nyanan petengné, kema lantas sig lad I Siap Badengé medem ibi sanja. Déning I Siap Badeng suba tangeh tekén dayanné I Lutung corah, sing koné ia bani medem ditu, dadi sing tepukina I Siap Badeng tekén I Lutung. Ngincang koné lantas I Siap Badeng medem. Kacrita suba jani pada kebah kampid pianakné sajawining abesik nu kolagan. Sedek dina anu ba dauh tukad koné I Siap Badeng ngalih amah ajaka pianakné makejang. Suba sanja, laut gulem koné, lantas pianakné ngajakin

12


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

méménné mulih, “Mémé, Mémé jalan ja suba mulih suba sanja. Buin kéné gulem, lamun nyén tusing blabar di tukadé, jalané blabar lantas di tukadé, kénkénang nyanan ngliwat?” “Ndén malu Cening né nu selid sé. Ndén bin kejepan mulih.” Itep koné buin pianakné ngalih amah. Pelan suba kritis-kritis ujané tondén masih I Siap Badeng mulih, gedé lantas ujané tur blabar lantas di tukadé. Ditu lantas I Siap Badeng ajaka pianakné pati luplup ngalih paémbonan. Suba sandikaon teked lantas pada di umahné Mén Kuwuk. “Cening, Cening, jalan ja dini sig umah Mén Kuwuké suba nginep Ian. Mani dong paakan ja bena ngalih amah.” Nyak koné pianakné ajaka lakar nginep ditu, tur lantas I Siap Badeng kauk kauk, “Mén Kuwuk, Mén Kuwuk.” “Wuh, nyén ento kauk-kauk.” “Icang I Siap Badeng, baang ja icang nyilih dunungan, kéné suba peteng buin ujan lamas, pianak icangé ngilgilang sing nyidaang apa ngliwat tukad.” “Nah mai ja mulihan,” kéto pasautné Mén Kuwuk, tur kéné kenehné, “Jani té bagia teka. Ganti i déwék aget lakar maan ngamah bé siap. Déngdéng ngalih api, nyanan dipulesné saup tendasné panakné. Kodag ebuh i déwék ngamah bé ngajak pianak.” Kacrita mulihan koné suba I Siap Badeng ajaka pianakné. “Mai dini ajak di ampiké cérik-cériké Mén Ceningé!” kéto abetné Mén Kuwuk. “Nah icang dini dogén ja suba di paon.” “Tawang tuduh ditu, sing pedalem cerik-ceriké,” kéto abetné Mén Kuwuk nyaruang dayanné, buina apang élahan baana nyaup panakné di subané pules méméané. Kacrita jani suba peteng. Mén Kuwuk suba mulihan ajaka panakné ngancing jlanan. Matakon pianakné tekén méménné, “Mémé, Mémé, tamiu uli dija sih ento ajaka liu?”

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Masaut méménné makisi-kisi, “Pigisin ngomong tamiu uli dangin tukad. Ento suba I Siap Badeng ajaka pianakné asepala. Nyanan lamun suba melah pules méménné, ajaka saup pianakné. Mani tampah tendasné kodag ebuh ngamah bé,” kéto abet méménné, ngomong lantas I Kuwuk, “Mémé, nyen icang baang kampidné nah Mémé, bakal anggon kepet!” “Pagigisin ngomong kéto ya nyanan dingeha nyen tekén I Siap Badeng, sing ya magedi ya.” Buin koné ngomong pianakné ané nengahan, “Nyanan icang baang batisné nah Mé, bakal anggon cakar.” Né buin uyut sajaan sing dadi baangin munyi cerik-ceriké. Nyanan sing ya baanga gamana uli jani suba matempah. Nyen payu kado lakar i déwék buung maan bé.” Paomongan Mén Kuwuké dingeha koné tekén I Siap Badeng, lantas méménné ngajakin pianakné menék ka punyan teepé. “Cening, cening, apa jelé wangsité, tawang i déwék nagih tampaha tekén Mén Kuwuk. To munyin pianakné dingeh mémé, ada nagih ngidih kampid koné lakar anggona kepet, ada nagih batis anggona cakar. Jalan ja makisid medem, menék laku ka punyan kayuné né. Kema cening menék maluan. Adéng-adéngang men ibané menék apang sing tawanga tekén Mén Kuwuk.” Menek lantas pianakné adéng-adéngan, nu koné lantas abesik I Kolagan betén sing dadi baana menék. “Cening Kolagan, belen cening pules padidian, alihanga ja batu anggon dingding,” kéto koné abet méménné. “Nah.” Ngalih lantas I Siap Badeng batu, makajang anggona dingding I Kolagan pules. Suba madingding I Kolagan mara koné méménné menék. Jani kacrita suba tengah lemeng. Ujané suba endang tur yéh tukadé suba engkes, lantas I Siap Badeng nundun pianakné, “Cening, cening, né suba

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

endang tur yéh tukadé suba engkes jenenga, Ian jani mulih nyen énggalan pesu nyen Mén Kuwuk. Slegenti makeber. “Nah, nah,” kéto koné pianakné. Jani méménné tuun koné ngalih I Kolagan. “Cening Kolagan, mémé ajak nyaman ceningé makejang anak mulih maluan, cening dini men padidian, nyanan lamun bakatanga tekén Mén Kuwuk, kéné abeté ngomong: Bakal kénkénang icang, bakal tampah? Yén jani mémé nampah icang bén icangé anak nu belig, ubuhin icang malu, buin pidan lamun icang suba gedé mara tampah icang, mara jaan bén icangé.” “Nah kéto ja kéto,” kéto abetné I Kolagan ngidepang pangajah méménné. Kacrita jani makeber lantas panakné I Siap Badeng abesik. Ber kresuak. Makaukan laritas Mén Kuwuk. “Siap Badeng, apa ulung di paon, aéng kresuakanné?” “Don teepé ané kuning-kuning.” Buin kesepné makeber panak I Siap Badeng buin abesik. Ber suak. “Siap Badeng, Siap Badeng, apa ulung di paon makresuak dingeh oké?” “Don dapdapé ané kuning kuning,” kéto koné sakabesik makeber panak I Siap Badengé kresuak-kresuak, sabilang makresuak takonina koné I Siap Badeng tekén Mén Kuwuk, orahanga donnyambu ané kuning-kuning, don timbul, kanti telah pianakné ané ba duur makeber, ento méménné tanggu durina koné makeber. Ber kresuak, paling gedéna critanné kresuakanné. “Apa né ulung aéng gedén kresuakanné, Siap Badeng?” kéto abetné Mén Kuwuk. Sepi koné sing ada nyautin. Ngomong lantas Mén Kuwuk tekén pianakné makisi-kisi, “Cening-cening, né suba pules jenenga I Siap Badeng. Mémé pesu jani, bakal saup tendasné pianakné.” Pesu lantas Mén Kuwuk sada maténggéng majalan apang sing makrisikan. Suba ia neked di paon, ento batuné ding-ding I Kolagané kadéna I Siap Badeng, lantas sahasa ia nyagrep, laut

pelih

bana,

maserod koné batisné

16

laut

batuné bakat


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

tegora, rongoh lantas giginné, bungutné macuab-cuab pesu getih. Ditu lantas ia ngarod-arod ngeling. “Adub, aduh.” Nyagjag koné lantas panakné. “Mémé, mémé, kenapa Mémé dadi duuh-duuh ngeling? Bih I Mémé blangsah,” kéto koné abetné ané nengahan. “Ma énggalang pakpakang kapkap anggon nambel cunguhné!” “Aduh aduh, mémé sing blangsah, mémé labuh dini maserod batis méméné, laut batuné né bakat tegor mémé.” Suba koné kéto bakatanga lantas I Kolagan ditu kesul-kesul. “Nah né apa bakat pianakné abesik, kija nyaman ibané lakuna?” Mani gantin payu ngamah bé siap. Ditu lantas ngomong I Kolagan, “Mémé lakar kénkénang icang lakar tampah? Yén jani Mémé nampah icang, bén icangé anak nu belig, ubuhin icang malu, buin pidan lamun suba gedé mara tampah, mara jaan ben icangé.” “O, kéto?” kéto abetné Mén Kuwuk. Masaut lantas panakné. “Saja Mémé, anak ia nu Kolagan, sing ya belig saja bénné. Ubuhin malu apang gedénna!” “Nah kéto ja kéto.” Penpena koné lantas I Kolagan di wadah baasé di puluné. Gelising satua, kacrita kebab suba kampidné I Kolagan, lantas kéhkéha koné baasné. Déning aéng kekrosokanné di pulunné dingeha ben Mén Kuwuk ungkabanga lantas tekep pulunné. Mara ungkabanga koné tekepné, lantas makecos lantas I Kolagan tur makeber ka dangin tukad ngalih méménné. I Siap Badeng critanan anak sai-sai koné ia slindeng-slindeng ditu di dangin tukad nylimbangin panakné. Jani mara teka I Kolagan kendel gati lantas méménné. Ditu lantas panakné manuturang, nuturang Mén Kuwuk dugasé nyaplok batu, teken dugas ibanné nagih tampaha. Kedék koné pada pagrikgik nyama-nyamanné, madingehang tutur I Kolagané. Ditu lantas Mén

17


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Kuwuk kagendingang, “Ngak ngak ngik ngik ngak ngak, gigi pungak nyaplok batu.” Kéto dogén begbeg gegendingan I Siap Badengé, lantas dingeha tekén Mén Kuwuk uli dauh tukad. “Dadi aéng jailné I Siap Badeng, adi cecekerina oké,” kéto abetné Mén Kuwuk. Masaut lantas I Siap Badeng, “Men ngénkén koné, ngagen nagih ngamah panak awaké, payu batuné bakat tegora.” Kéto abetné I Siap Badeng sambilanga nglegingang jit, lantas ia magedi.

Catetan: Satua

punika

kaambil

saking

cakepan

Kembang

Rampe

Kasusastraan Bali Purwa (Jilid I) sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

puisi-puisi komang putri

19


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Alih

Iluh, apa kaalih? Mejalan luas mabekel sundih Lemah peteng sing nawang mulih Kanti pianak suba pada kelih

Iluh, apa kaalih? Gegéson nguberin ané madan sugih Nyama gelah tuara bakat tolih Melaib labuh kanti angkih-angkih

Iluh, apa kaalih? Mai mulih.

28 Oktober 2019

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Geginan

Baat Sing kesambat Inguh keneh di muané masurat Nuléngék nlektekang bapak pejabat Ané sibuk ngitungang menék pangkat Sing nolih né betén marebat

Nyelémpoh maguyang suba dadi adat Peluhé sekadi suba enyat Ulian kenyelé kaliwat Kéwala batisé nu kuat Peningalan nu ngidaang kedat Limané nu ngelépat

Yadiastun alih-alihan ngancan kenyat Ané penting endih-endihan apiné di paon sing kapegat

8 Novémber 2019

Ni Komang Putri Krisna Dewi, olih sawitrannyané kakaukin Komang Putri embas ring Singaraja, 1 Juli 1996. Meneng ring Jalan Ki Barak Panji No 8. Mangkin kantun kuliah ring Jurusan Ilmu Perpustakaan semester 5.

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Satua Cutet

tegak umah Raka Suari

Suba makelo reraman Putu Darmika lan Madé Darsana-né ngalahin umah. Reramanné dadi

penggedé polisi, mileh-milehan ia nengil,

turin nyidang nyekolahang Putu Darmika lan Madé Darsana kanti tegeh, kanti dadi pejabat cara janiné. Disubané bapanné pénsiun, mara ia mulih, ka umah tuané. Kéwala, umah tuané suba sesek. To ngranayang uwanné, ngemang ia madunungan di umah mindonné.

22


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

“N

ah ditu malu madunungan, dadi anggon tanah penglingsiré, to nak duman Gedé Raka mindonné, ia ngayahin matua di umah kurenané, nyan manian ia mulih, uliang nyen buin

duman iané,” kéto umanné ngemang jalan. Putu Darmika lan Madé Darsana demen pesan ningehang unduké ento. Sasukat ento égar Putu Darmika lan Madé Darsana nongos ditu. Putu Darmika, magaé di kantor désa, turin Madé Darsana dadi pejabat di pertanahan. Kénkén kadén unduké, sagét suba pesu surat tanah ditu ané mungguhang adan Putu Darmika lan Madé Darsana. Uwa Kawan bengong sing bisa ngorang apa-apa dugas Gedé Raka nakonang unduké ento. “Kénkén né wa, dadi bisa kéné dadinné, man dija pianak-pianak tiangé kal nongos,” kéto Gedé Raka nreceb matakon. Uwa Kawan kabilbil. Mirib krana mrasa kaliwat pelih Uwa Kawan ngreres, tur ngalahin. Kéwala, sing pragat masih pikobeté unduk tegak umah totonan. Gedé Raka dadinné sing maan tegak umah, di umahné tua. Ia nyidang meli a are di sisi, ané paok tekén umahné tua. Tuah misanné, Putu Kartika, lan Madé Bagiada ané milu nengil di umah tua. Sesai sajan, misanné ento makaengan kapining Gedé Raka. “Dé, kénkén kadén kenehné Madé Darsana lan kurenanné, masak jani jaba sanggahé isininé raab, koné apang tis dogén, kéwala Bli suba nawang dayanné, buin kejep dogén isinina umah,” kéto Madé Bagiada masadu. Gedé Raka nengil. “Kénkénang abet té?” buin ia nyesegang. “Ajak anaké nutur, orahin ia tusing dadi ngangkangin jaban sanggah,” Gedé Raka ngusulang. “Kénkénang mamunyi ngajak anak kéto, i raga mamunyi abesik sahutné dasa, bangras lan nyangket, apa buin yan pesu kurenanné Luh Ariasih jeg nyéngcéng kebés suba ia, kadung saan kulawarga totonan banga jumah ajak Uwa Kawan, jani jeg ngadug-ngadug ia,” Madé Bagiada cara maselselan.

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

24


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

“Bli sing bani ajak embang, Bli sing bani kadropon,” kéto Madé Bagiada masemu takut. “Sing kénkén Bli, man Bli sing bani, da masolah ané nungkasin embang, man ia bani, depang suba, nak ia ané nyalanin, da sangetanga, nyanan kadéna Bli iri,” kéto Gedé Raka ngorahin misanné, ané tuah bisa manggutan. Saja cara, ané tangarina ajak Madé Bagiada, jani di raab jaban sanggahé suba dadi kamar. Misan-misanné ané nengil di jumah tua, tuah bisa ngarikmik, sing ada ané bani nombang. Kulawargan Putu Darmika dan Madé Darsana-né ngancan sugih. Magenepan suba gaéné di tanah lad dumanné Gedé Raka. Jani, buin Gedé Raka ningehang, Madé Darsana lan Luh Ariasih, lakar ngaé kamar mandi lan kamar di samping sanggahé, konyangan masadu kemu. Kéwala, cara ané subasuba, Gedé Raka setata sing ngemang misanné mamedih ulian tegak tanah. Mirib sangkaning tawanga misan-misanné sasai masadu kemu. Jeg, ngedas lemah gedé, Madé Darsana lan Luh Ariasih, ngedor kurin Gedé Raka-né. Gedé Raka makesiab, kadénna ada kasénglan apa. “Beli ngelah panak papat, buka papaté pantes gaénang beli umah, pang ia ngelah kamar padidi, Beli sing ja lakar nyuang tegak sanggah, tuah di sisinné dogén, cara Belinné, tuah manusa dogén ané perlu tanah, perlu umah, ida batara nak sing perlu tanah, sing perlu umah,” Madé Darsana mamunyi bangras, ngaé makesiab kuluké kanti malaib kaing-kaing. “Mbok sing nawang, nak cara dininé, Mbok ajak Bli né mula jemet magaé anggon ngetohin pianak, apang ngelah Mbok panak sarjana, sing ja cara nyama lénanan ané pragat marainan, madéwa yadya, mamanusa yadnya, caran embokké, manusa yadnya ento, ngaénang pianak umah ané luwung, ané kedas, ngasukan pianak apang tegeh, yan ba suksés, sinah batarané masih milu seneng, kéto nyen cara Mbok lan Bli. Yén kulawarga Bli lan Mbok-é suksés sing dadi iri, to nak nasib adanné,” nyéngcéng suba Luh Ariasih cara igelanné nguncar. Gedé Raka marasa sing bisa masahut ané lénan. Ia tuah ngorang nah.

25


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Gedé Raka lan misan-misanné jani sing taén buin ngaengan parisolah Putu Darmika, Madé Darsana lan kulawarganné. Yadiastun, pianak-pianakné nyemuh celana uli umah tingkatné turin ulung di sanggah, siang ada ané taén ngaengin. Kéto masih duges panak Madé Darsana-né ané paling cenik, ngaba cicing ka sanggah turin meju di sanggah, sing masih ada ané ngatarang. Kéwala, tuni konyangan nyaman-nyamanné malaib kemu. Gedé Raka masih milu malaib, baan nepukin apiné gedé ngabar-abar. Elingné Luh Ariasih masih sing pegat-pegat. Konyangan ngaba émbér misi yéh, milu nulungin api ané nelahang umahné Putu Darmika lan Madé Darsana

Raka Suari pangawi sastra Bali miwah Indonesia. Mangkin magenah ring Denpasar.

26


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/91/ Bayuné hyang Allah taala, orahang maman i tuni, twah maman dukuh belog, habeté mapaksa ririh, anghing ririh di hati, dehengé twarada hitung, ngorahang harimbhawa, nguda cahi ngorok sampi, towah butun, énggalan lebihan peta.

/92/ Yén handé maman goroka, Iega ké maman di hati, maman bin liwating bogbog, ngaku liyu ngelah aji, yén sesedang takonin, petané dadi ngarumung,

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

tan péndah bruk silemang, hambul to munyin Pan Bongkling, dadi muhug, giyur kedeké mabriyag.

/93/ I Gusti iccha mirengang, Pan Dhurahim nyebeng jengis, hiringan selamé bengong, twara ada hanang kenying, I Gusti Ketut Kenjing, mangandika sambil kenyung, nah iba soroh selam, hangsehang lawan Pan Bongkling, da ndén nungkul, alihang buwin parwwa.

/94/ I Gusti Wayahan Hambwak, mangandika kén Pan Bongkling, nah cahi buwin matakon, taregtegang néné jani, sakalang kapes nengil, twara nggelah pacang sahut, Pan Bongkling nregteg ngasor, manakonin Pan Dhurahim, guru dukuh,

28


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

napi hantosang mapeta.

/95/ I Dukuh sumangkin jengah, mabriyag padha ngedékin, rawuh ka jaba guguyon, kedéké mawanti-wanti, né cahi Pan Dhurahim, i tuni munyiné hempuk, ngorahang nimba dowang, matur ring Ida l Gusti, jani perut, horangka i tuni jamprah.

/96/ Yan upamiyang tanding siyap, i dukuh lawan Pan Bongkling, buka ada tanding ngisor, néné jani dadi nguncir, twara dadi kelegin, Gusti Alit Tambakgangsul, akétwan mangandika, kudyang ngaleglegin sendi, nengkik matur, selamé makejang Jengah (pacang kalanturang…)

29


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Artikel

pamarikukuh sastra bali Prof. Dr. I Nyoman Suarka, M.Hum.

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Pamahbah Ring wwang tan wruha ring subhāșita mapunggung mangraseng sadrasa, tan wruh pangrasa ning sĕdah pucang-adoh tambūla widyâsĕpi, yan wwantĕn mawiweka śāstra nirapeksa byakta monabrata, yan wwamg mangkana tulya ning rahi nikā lwirnyān guhekāhidĕp (Kakawin Nitisastra I.2)

Teges ipun:

Anaké sané nénten uning ring basa basita, néntcn pacang prasida ngrasayang sadrasa, nénten prasida ngrasayang pacanangan, saha ngawinang tuna kawruhan, yéning wénten raris anak maosang daging sastra agama, janten ipun nénten rungu, jeg pragat meneng sakadi anak nglarang mona brata, rupan sang kadi punika yéning kamanahang tan bina kadi gua.

Sané nguni ring Bali, kawigunan sastra mabuat pisan ri sajroning nuntun kauripan i krama Bali, duaning ring sastra i krama Bali ngrereh sasuluh, titi pangancan, saha sepat siku-siku pamatut. Ring sastra para kawiné nyinahang saha nglimbakang sadaging pikahyun sané luih mautama, maka sari-sari ning idep utawi peh ning rasa ri tatkala nampénin kawéntenan kauripané sakala miwah niskala. Punika mawinan, sané nguni majanten pisan kawigunan sastrané ring Bali maka sasuluh sané galang apadang manyuluhin i krama Bali ri tatkalané kapetengan. Sastra jati-jati kanggén piranti nincapang kasuksman kauripanné, nyujur tatujon kauripané sujati. Sakadi kaucap ring Kakawin Nitisastra punika mangda i raga gumanti oneng nelebin basa basita. Yéning i raga nénten oneng ring daging-daging sastra kaupamiyang sakadi gua, wantah

31


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

meneng tan paucap, bengong miragiang semetoné magenduwirasa, nénten uning ngrasayang sadrasa, wastu ngawinang tuna kawruhan. Sané nguni, para lelangit i krama Bali yéning pacang ngicén titi pangancan miwah pangajah-ajah ring pratisantana mangda manados janma manusa utama, gumanti ketah mapiranti utawi malarapan antuk sastra. Punika mawinan sané nguni sastra Baliné mabuat pisan ri sajroning kauripan i krama Bali, sakala miwah niskala. Sastra Baliné tan bina sakadi candi pustaka maka sarana i krama Bali nyujur kauripan niskalané. Mlarapan antuk nelebin kasuksman sastra Bali, i krama Bali nelebin saha nglaksanayang daging pitutur agama. Mapaiketan ring kawigunan sastra Bali ri sajroning kauripan i krama Bali sakala miwah niskala sané mabuat pisan, sandang patut i krama Bali sareng guru wisésané ring Bali niténin, mikamkamin, ngalaca-laca tata titi pamargi ngrajegang miwah mikukuhang sastra Baliné. Napi malih ri kanjekan sakadi mangkin, i krama Bali, utaman ipun para yowana Baliné sampun sayan tuna uratian ipun ring sastra Bali, duaning i krama Bali sampun keni pangrabdan aab jagaté sané awor tan patepi, sané wantah ngutamayang kasuksman kauripan sakalané kéwanten. Kawéntenan i krama Bali sané mangkin sampun matiosan pisan yéning sumaihang ring para lelangité sané rihin. Kaya, wak, manah i krama Bali sané mangkin sampun sayan adoh ring kawéntenan sastra Bali. Bilih-bilih i krama Bali pacang nilar tetamian sastra Baliné, duaning ipun narka nampénin kawigunan sastra Baliné nénten wénten malih ri sajroning kauripan. Sastra Baliné katarka nénten prasida kanggén sangu urip. Indiké puniki mabuat pisan kapikahyunin sareng sami, rerehang pamargi mangda sastra Baliné nénten ical punah katilar olih pratisantanan i krama Bali.

Pariteges Sastra Bali Wénten sané matiosan ring sajroning tata-titi ngawastanin sastra Bali, yéning sumaihang ring anaké ring dura désa, sakadi ring Jawi, Sasak, Bugis, miwah sané lianan. Upaminé ring Jawi, janten pisan antuka ngojah sané

32


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

kawastanin sastra Jawi wantah sastra sané nganggé utawi mapiranti basa Jawi. Asapunika taler ring Sasak, Bugis miwah sané lianan jeg dangan antuka maosang napi sané kawastanin sastra Sasak, sastra Bugis. Yéning ring Bali méwehan malih akidik yéning pacang nepasin napi sané kawastanin sastra Bali. Napi mawinan, duaning parinama sastra Bali jimbar pisan kasuksman ipun, boya wantah sastra sané nganggé basa Bali kéwanten. Maka wit ipun sané nguni rauh saking basa Sansekerta, metu raris ring Bali kruna sastra kategesin kawruhan, ajah-ajahan, miwah aksara (Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Dati I Bali, 19902615). Kasuén-suén nganut aab jagaté, raris kruna sastra nglimbak teges ipun minakadi sakaluir kawruhan miwah basa basita reriptan sané kasurat nganggé aksara Bali. Pariteges sastra sakadi puniki kacihnayang antuk kawéntenan sang sané oneng ring sakaluir kawruhan miwah ngulik-ulik tutur agama sané wantah kasurat nganggé aksara Bali kabaos anak nyastra. Punika mawinan kasusastran Bali anyaré, sané marupa puisi, cerpén, novél, drama duaning ketah kasurat antuk aksara Latin sakadi durung prasida kasengguh sastra Bali. Salantur ipun, sesampuné kruna sastra ngranjing ring basa Indonésia tur tegesnyané kalimbakang, kruna sastra kanggén amarinama sakaluir basa basita reriptan sané nganggé basa Bali. Pariteges puniki kacihnayang olih parinama sastra Bali pateh sakadi parinama sastra tiosan, minakadi sastra Jawi, sastra Sunda, sastra Sasak, sastra Indonésia, sastra Inggris, sastra Jepang miwah sastra-sastra sané lianan kawastanin manut basan ipun. Madasar antuk kawentenan teges sastra sakadi inucap, manawita prasida kacutetang napi sané kabaos sastra Bali, inggih punika sakaluir basa basita reriptan sané nganggé basa Bali utawi basa-basa tiosan minakadi basa Sansekerta, basa Kawi, basa Tengahan, miwah basa Malayu, sané kasurat nganggé aksara Bali utawi huruf Latin. Sairing ring pariteges sastra Bali inucap reriptan sakadi roman Ni Rawit Ceti Penjual Orang, Sukreni Gadis Bali, Tarian Bumi, miwah sané lianan

33


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

mangda gumanti nénten malih kasengguh utawi karanjingang ring sastra Bali, pamekasnyané kasusastran Bali anyar, sakadi sané ketah nglimbak ring para jana loka sané mangkin. Mapaiketan ring kawéntenan sastra Bali sakadi punika sandang patut pabligbagang ring pasamuhan alité puniki mangda gumanti wénten pariteges sastra Bali sané kapastikayang, kacumponin, saha kapikukuhin.

Wewidangan Sastra Bali Sastra Bali kapah dados makudang-kudang wewidangan kadasarin antuk wangun miwah panglimbaknyané. Kapartama, sastra Bali kapah dados sastra Bali purwa miwah sastra Bali anyar. Sané kawastanin sastra Bali purwa, inggih punika sakaluir basa basita reriptan sané wangun ipun kabanda antuk ugeruger sastra purwa, minakadin ipun parwa, kanda, kakawin, kidung, geguritan, gegendingan, babad, pamancangah, uwug, purana, tutur-tatwa, satua, paribasa. Sastra Bali purwa katarka sampun ngawit nglimbak daweg pamadegan para ratu dalem ring Gélgél miwah para ratu dalem ring Klungkung (Berg, 1927; Pigeaud, 1957; Kanta, 1984; Bagus dkk, 1985; Suastika, 1997; Suarka, 2007). Sané kawastanin sastra Bali anyar inggih punika sakaluir basa basita reriptan sané wangun ipun kabanda antuk uger-uger sastra anyar, minakadin ipun roman, novél, cerpén, puisi, miwah drama. Sastra Bali anyar katarka sampun ngawit ring warsa 1910-an (Danna Putra, 2000). Yéning selehin wangun ipun, sastra Bali wénten sané marupa sastra tembang miwah sastra gancaran. Sastra tembang inggih punika sakaluir basa basita reriptan sané wangun basan ipun kabanda olih uger-uger tembang utawi sekar, sakadi sekar raré, sekar alit, sekar madia, miwah sekar agung. Sastra gancaran inggih punika sakaluir basa basita reriptan sané wangun basan ipun nénten kabanda olih uger-uger, sakadi parwa, kanda, babad, tutur-tattwa, satua. Manut ring panglimbak ipun, sastra Bali taler kapah dados sastra rerambangan miwah sastra sasuratan. Sastra rerambangan inggih punika basa basita sané

34


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

panglimbak ipun mlarapan antuk tutur-tuturan, sakadi satua miwah paribasa. Sastra sasuratan inggih punika sakaluir basa basita reriptan sané panglimbak ipun mlarapan antuk sasuratan.

Kasuksman miwah Kawigunan Sastra Bali Yéning seleh-selehin, pikanten pisan sastra Baliné madué kasuksman miwah kawigunan sané dahat mabuat ring kauripan i krama Bali sakadi ring sor. (1) Sastra Bali pinaka sarana nincapang guna kauripan sakala miwah niskala Ring Kakawin Saraswati wénten kaunggahang mungguing kawigunan miwah kasuksman sastra Bali, kabaos śarana ning amet guna halĕp, inggih punika sarana sané kanggén nincapang kawigunan kauripan i manusa sakala miwah niskala. Sastra Bali kanggén sarana nincapang kawéntenan i krama Bali saking jadma manados manusa, madasar antuk nglarang sasana ning manusa manut daging kasuksman Manawadharmasastra sané ketah kaunggahang saha kalimbakang ring sastra Bali. Sastra Bali sat waluyané candi basa, pinaka yasa kerti para wagmi ring sajroning namtamin kaulangunané sakala miwah niskala. Sastra Bali kanggén sarana ngamargiang dharma agama. Punika mawinan sastra Bali prasida kanggén sarana nincapang sradha bhakti olih i krama Bali sajroning mikukuhin kahyun sané pageh tur subhakti majeng ring kagungan Ida Sang Hyang Widhi Wasa pinaka sangkan paraning dumadi. Taler sastra Bali maka sangu urip sangu pati i krama Bali sakala miwah niskala. Sakaluir geginan i krama Bali minakadi pamangku, balian, undagi, pragina, pandé, prajuru, sarati, mancagra, dagang, pamacul, jagal, miwah sané lianan sami madasar antuk sastra Bali sané marupa tutur, sasana, dhanna, aji, indik, kanda, plutuk, miwah carcan. Sastra Bali sané ngawinang i krama Bali prasida “nawang, bisa, dadi” metu saking angga sarira miwah sangkaning pasuécan Ida Sang Hyang Paramakawi sané ngawinang i krama Bali madué taksu.

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Sastra Bali pinaka sangu pati sakadi kabaos ring Bhasa Sangupati miwah ring Kakawin Ramayana, sané manyantenang sastra wantah pinaka silunglung kanggén bekel sangu pati ri kala nyujur suarga lokané kawekas. Sastra pinaka sadana nyujur kalepasan sakadi kajantenang ring Kakawin Gatotkacasraya, miwah sastra kakawin sané tiosan. Salantur ipun, sastra taler pinaka yadnya sang kawi sané katur ring para istadéwata miwah sang amawa rat sakadi kabaos ring Kakawin Bharatayudha, Kakawin Arjunawiwaha, Kakawin Hariwangsa, Kakawin Smaradahana, Kakawin Sumanasantaka, miwah sané lianan. (2) Sastra Bali pinaka sasuluh miwah sarana mituturin raga Ring Kakawin Ramayana ketegesang pisan mungguing kasuksman sastrané kabaos “kalinghaning śāstra suluh nikāprabha”, inggih punika sastra sat waluyané suluh sané galang apadang, kanggén sundih ri kalané i manusa katibén manah kapetengan minakadi pariambek bregedegan, bingung, duleg maparilaksana kaon, bobab, corah, irihati, satata ngadug-adug, ngawé aru-ara nénten manut sakadi parilaksana miwah sasanan manusa. Sastra Bali patut kanggén titi pangancan olih i krama Bali ri kala ngentas kali sangharané wastu sida paritatas sauninga ring pamargi sané becik miwah patut, makawinan prasida degdeg landuh mamargi antar labda karya. Sastra Bali pinaka sarana ngardi prabawa ning idep malarapan antuk ngulik-ulik saha nelebin daging sastra gumanti ngwetuang kasusilan budi ning manusa, duaning kasuksman sastra Bali nuek ring idep manusané, boya ring manah napi malih ring indriyan manusané. Idep sané kawengkon olih daging sastra sané luih utama prasida ngapul nungkulang manahé sané pinaka rajaning indriya, wastu raris medal marupa parilaksana sané dabdab alon manayuhin saha mangetisin jagat. Kasujatian ipun, sastra Bali wantah kanggén mituturin raga padéwékan, boya mituturin jadma tiosan. Sakadi pitutur sang Rama majeng ring sang Wibhisana sané nyantenang pariindik tutur mapitutur kasujatian ipun

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

wantah kakawitin pinih riin saking mituturin raga padéwékan antuk daging sastra agama sané luih utama (awakta rumuhun paweh ing ayu). Yéning sampun telas tatas tur pageh antuk ngagem daging sastra agamané punika (tĕlas ta mapagĕh magóm āgama), wau raris rauhang ring anak lianan (tĕke rikang amatyamantri tumūt). Pitutur sang Rama sakadi inucap kantun arang katulad olih i krama Bali, sakadi kacihnayang sarahina-rahina utaman ipun ring pasantian ri kala mabebasan kantun akéh napi sané kawacén punika wantah katuekang ring anak tiosan, boya ring raga padéwékan ipun. (3) Sastra Bali pinaka panyalimur manah Tiosan malih kawigunan sastra Bali sakadi inucap, sastra Bali kanggén panyalimur manah i krama Bali ri kala katibén kaduhkitan. Reriptan sané marupa bhasa miwah pralampita ketah maosang kawigunan sastra punika pinaka panyalimur manah katuridan, bilih-bilih manah kaduhkitan. Malarapan antuk ngripta miwah ngwacén sastra Bali para pangawi miwah pangwacén sastra Baliné prasida gumanti nyalimurang manah. Sakadi kajantenang ring Kakawin Ramayana, sangkaning mangawi miwah ngwacén saha nelebin daging-daging sastra, yadiastun sampun rumaga wagmi sang pawikan sayan pawikan, miwah pikahyun idané sayan-sayan ening suci nirmala tan paleteh (sang yogiśwara śista sang sujana śuddha manahira luwus mace sira). Asapunika taler ring Kidung Jerum kaunggahang mungguing kawigunan miwah kasuksman sastra punika pinaka sarana panyalimur manah katuridan (tangeh anamun turida), yadiastun manawi sida lan tan prasida kasalimurang (salimur tan kasalimur). Ring Kakawin Arjunawiwaha kabaosang indik kawéntenan Mpu Kanwa makarya kakawin gumanti mapikahyun ngicalang pikahyun ida sané osek bingung duaning ida ngarepin karya payudan (tumatāmĕtumĕtu kakawin bhrāntāpan tĕhĕr angharĕp samarakārya). Punika mawinan sastra taler kasungkemin pinaka sarana ngamet kadirgayusan sakadi kabaos ring Kakawin Smaradahana. Ring sastra geguritan akéh kajantenang

37


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

pariindik sastra punika pinaka sarana sang kawi nyalimurang manah, sakadi ring Geguritan Tamtam sastra kabaos palambang anak punyah. Ring Geguritan I Japatuan kabaosang sastra punika pinaka payung idep sané prasida rumasuk sajroning kahyun raris ngetisin atma sarira, wastu ngametuang uningé sujati ring kawéntenan Ida Sang Hyang Tuduh. Ring Geguritan Giriputri kajantenang sang kawi mangawi wantah kanggén tangkis mangantosang sabeh tedun saking langit, miwah sok kanggén icaicayan. Cutetnyané, sastra Bali prasida kanggén panyalimur manah ri kala kosékan miwah katibén katuridan lan kaduhkitan.

Upaya Amarikukuh Sastra Bali Madasar antuk nelebin kasuksman miwah kawigunan sastra Bali sané dahat mabuat sakadi inucap sandang patut iraga sareng sami nglaca-laca mautsaha ngrereh pamargi mangda sastra Baliné prasida ajeg kukuh kawéntenan ipun. Sakadi sané kaunggahang ring UU Nomor 5 Tahun 2017 indik Pemajuan Kebudayaan kasinahang pisan upaya guru wisésané niténin Kebudayaan Nasional Indonésia saha ngangsokang kabudayané pinaka wala sajroning ngwangun wangsa Indonésia ka pungkur wekas. Kawéntenan kabudayan nusantarané kajantenang pinaka kasugihan miwah cihna kawangsan sané pinih mabuat kanggén ngupapira Kebudayaan Nasional Indonésia ri sajroning midabdabin panglimbak jagaté. Mapaiketan ring indiké punika, sastra Bali patut kasengguh sinalih tunggil kasugihan wangsa Indonésia, boya wantah druén i krama Bali, sané pinih mabuat pinaka wala sajroning pacang ngwangun panagara Indonésia, utaminnyané ngwangun kasusilaning budi kawangsan (pembangunan karakter bangsa) mangda gumanti panagara Indonésiané prasida degdeg, landuh, dayuh, teduh, wibuh, gemah ripah, werdi sarwa tinandur, murah sarwa tinuku. Sajroning nyujur pangapti sakadi punika, patut kalaca-laca sepat siku-siku patitis panglimbak sastra Baliné, inggih punika: (l) panglimbak kasuksman

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

sastra Bali gumanti kapatitisang pinaka upaya ngwangun kawangsan (idéntitas), kauripan kapungkur wekas (masa depan), miwah kadibianing wangsa nagara (peradaban bangsa); (2) sastra Bali patut kangsokang, kagunakayang, tur kapikukuhin kawéntenan ipun ri sajroning niténin karaketan NKRI, bilih-bilih pasidikaran jagatraya (digunakan serta dipertahankan di dalam konteks pergaulan nasional (NKRI) dan global); (3) ngelidin kakaonan sastra Bali, minakadi sifat ekstrimitas sastra Bali; (4) ngraket daging kasuksman sastra Bali (merajut nilai budaya); (5) éling mangélingang sajroning pasidikaran pantaraning sastra Bali ring sastra-sastra tiosan (membangun kesadaran saling ketergantungan kultural); (6) sida manampi sastra-sastra tiosan ring nusantara wantah pinaka mitra prakanti sajroning panglimbakan sastra Bali (sastra daerah lain adalah mitra dalam pengembangan sastra Bali). Sepat siku-siku patitis inucap prasida gumanti kaupayang malarapan antuk makudang-kudang parilaksana pamargi sakadi ring sor. (1) Pangraksan Sastra Bali (Pelindungan Sastra Bali) Makudang-kudang upaya pamargi sida katiténin ri sajroning ngraksa kawéntenan sastra Bali, inggih punika malarapan antuk pamilpilan (inventarisasi), pangamanan (pengamanan), pangupapiran (pemeliharaan), pamidabdaban (penyelamatan), saha panyobiahan (publikasi) sastra Baliné ka dura désa, bilih-bilih ka dura nagara. Upaya pamilpilan (inventarisasi) sastra Bali prasida kamargiang malampan antuk upaya pencatatan lan pendokumentasian, penetapan, miwah pemutakhiran data sastra Bali. Upaya pangamanan (pengamanan) sastra Bali sida kamargiang malarapan antuk upaya-upaya (a) memutakhirkan data ri sajroning Sistem Pendataan Sastra Bali Terpadu sané tan mari, (b) ngwarisang utawi namiang sastra Baliné ring pratisantana, (c) ngusulang sastra Baliné mangda gumanti kangkenin

pinaka

warisan

budaya

dunia.

Upaya

pangupapiran

(pemeliharaan) sastra Bali patut kalaca-laca marupa pamargi sakadi (i)

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

ngrajegang daging kasuksman miwah kautaman (nilai keluhuran dan kearifan) sastra Bali; (ii) ngunakayang sastra Bali ring kauripané sarahinarahina; (iii) ngrajegang taman sari (keanekaragaman) sastra Baliné; miwah (iv)

nguripang saha ngrajegang ékosistem sastra Baliné.

Upaya

pamidabdaban (penyelamatan) sastra Bali prasida katiténin malarapan antuk upaya révitalisasi sastra Bali minakadi nedun, marik, negesin, miwah nyelehin daging kasuksman sastra Baliné. Upaya panyobiahan (publikasi) sastra Bali mapaiketan ring upaya nyobiahang sapulahpalih pamargi miwah pikolih ipun sajroning invéntarisasi, pengamanan, penyelamatan sastra Baliné majeng ring krama Bali miwah para jana loka tiosan. (2) Panglimbakan Sastra Bali (Pengembangan Sastra Bali) Upaya nglimbakang sastra Bali patut kalaca-laca marupa pamargi sakadi: (a) nglimbakang (penyebarluasan) sastra Baliné ka dura désa miwah ka dura nagara; (b) nglaksanayang panureksan (pengkajian) sastra Bali; miwah (c) ngawerdiang kabinarupan (pengayaan keberagaman) sastra Bali. (3) Pangunakayan Sastra Bali (Pemanfaatan Sastra Bali) Upaya mangunakaya sastra Bali gumanti matetujon (1) ngwangun kasusilaning budi kawangsan (membangun karakter bangsa), (2) nincapang kakukuhan sastra lan budaya Bali; (3) nincapang kawibuhan krama Bali; miwah (4) nincapang kawigunan sastra Baliné majeng ring sastra Indonésia miwah sastra dura nagara. Upaya ngunakaya sastra Bali sajroning ngwangun karakter bangsa miwah ketahanan sastra Bali prasida kamargiang malarapan antuk paneleban daging kasuksman (internalisasi nilai) sastra Bali; pangragrag (inovasi); nganutang sastra Baliné mangda gumanti prasida kanggén midabdabin aab miwah pangrabdan jagat (beradaptasi menghadapi perubahan); ngwangun komunikasi lintas sastra; miwah ngwangun kolaborasi antarsastra. Upaya ngunakaya sastra Bali sajroning tetujon nincapang kawibuhan krama Baliné manawita prasida

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

kamargiang upaya-upaya sakadi ngolah sastra Baliné mangda gumanti dados sangu urip utawi pangupa jiwa (produk), sané tetep ngrajegang kasuksman miwah kautaman (nilai keluhuran dan kearifan) sastra Bali. Upaya ngunakaya sastra Bali sajroning tetujon pasidikaran prasida kalaksanayang pamargi minakadi diplomasi sastra miwah nincapang pasawitran pantaraning dura nagara (peningkatan kerja sama internasional di bidang sastra). (4) Panuntunan Sastra Bali (Pembinaan Sastra Bali) Panuntunan sastra Bali janten matetujon gumanti nincapang kawagedan krama Bali sajroning nyastra malarapan antuk upaya-upaya sakadi (1) nincapang pangajah-ajah miwah paurukan ri sajroning sastra Bali (pendidikan dan pelatihan sastra Bali); (2) standardisasi dan sertifikasi Sumber Daya Manusia di bidang Sastra Bali manut sakadi pangapti; miwah (3) nincapang kapasitas tata kelola Lembaga Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali.

Panutup Pamarikukuh sastra Bali jati-jati kapatitisang mangda gumanti sida ngentikang rasa gelitik mangragrag pamargi-pamargi (budaya kreatif) krama Baliné mapaiketan ring tata titi ngolah sastra Bali mangda gumanti sida mabuat mapikenoh pinaka sangu urip utawi pangupajiwa sané luih tur inggil sané tan prasida katandingin olih para jana ring nusantara miwah ring dura nagara. Upaya amarikukuh sastra Bali mawasana ring kapikukuhan lan kagunakayan sastra Baliné ring kauripan i krama Bali sakala niskala, miwah ngentikang saha ngawerdiang rasa bangga krama Baliné madué tetamian sastra Bali. Kakukuhan mapaiketan ring kakukuhan jau' angga i krama Bali sajroning nangkepin pangrabdan jagat. Kagunakayan mapaiketan ring panglimbak pangragrag i krama Bali majeng ring tetuek sastra Bali sané sayan-sayan

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

kadohin olih para yowana Baliné ri sajroning pasidikaran jagat sané awor tan patepi. Kabanggan mapaiketan ring upaya ngentikang saha ngawerdiang rasa urati miwah tresnan para yowana Bali ring sastra Bali mangda gumanti nénten banget keni kagoda, bilih-bilih kaanyudang olih pangrabdan kaluihan rupaning budaya dura nagara (pesona budaya asing).

Daftar Pustaka Bagus, I Gusti Ngurah lan I Ketut Ginarsa. 1985. Kembang Rampe Kesusastraan Bali Purwa. Wewidangan I. Singaraja: Balai Penelitian Bahasa. Berg. CC. 1927. De Middlejavaansche Historische Traditie. Santpoort. Uitgeverij C.A. Mees. Darma Putra, I Nyoman. 2000. Tonggak Baru Sastra Bali Modern. Yogyakarta: Duta Wacana University Press. Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Dati I Bali. 1990. Kamus Bali-Indonesia. Denpasar. Kanta, I Made. 1984. “Kesusastraan Bali pada Zaman Klungkung”. Singaraja: Balai Penelitian Bahasa. Pigeaud, Th. 1957. Literature of Java. The Hague: Martinus Nijhoff. Suarka, I Nyoman. 2007. Kidung Tantri Pisacarana. Denpasar: Pustaka Larasan. Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogyakarta: Duta Wacana University Press.

Prof. Dr. I Nyoman Suarka, M.Hum, Dosen ring Prodi Sastra Jawa Kuno. FIB Unud

42


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Satua Cutet

warnan pelangi Komang Sri Puspa Déwi

“Luh, ada apa Luh? Kadi mendepin beli buka kéné, dong ja orahang tekén beli, kénkén sujatiné,” raos anak lanang sambilanga ngisiang liman tunangané sada jengis.

43


Suara Saking Bali

T

Édisi XXXIX | Januari 2020

unangané nyautin uli kenyeman tipisné, sinah ada ané engkebanga ngenah uli panyingakané sané sayu. “Luh, iraga ba 6 bulan matunangan, beli uning I Luh, I Luh ja masé

kéto. Tong orahang jani, I Luh wénten pikobet ae?” bin anak lanang ento meled nakonin tunangané. Nanging tusing masé ada pesun munyin tunangané. “Nah, men kéné. Beli sing ba nyidang ngomong apa Luh, beli sing ja nawang kénkén sujatiné I Luh. Yéning beli ada pelih, beli ngidih pelih tekén I Luh. Suksma.” Lantas ngéngalang anak lanang ento luas magedi ngalahin tunangané ditu pedidi. Gedeg utawi keciwa sané anak lanang ento rasayang. “Beli Dé..” raos anak eluh ento kapining tunangané, nanging tunangané sampun joh pajalané, “yén beli nawang sujatiné tiang mungkin, beli sing sida lakar nrima paundukané,” aturne uli atiné. Anak eluh ento masé tileh ditu nongos ,sigsigan ia ngeling ngenehang unduk padéwékané. Sing kerasa ujan ngetél uli langité.Tileh masé ia ngeling di tengah tamané to, sayup-sayup pelanginé teka nyarengin ujané. Pelangi, kéto kenehné uli atiné. “Luh” anak lingsir saha alus banban ngaukin déwékné. Ia kenal suaran ipun sané ngaukin ia. Lantas ia matolihan nuju suarané ento. Ngéngalang méméné nampekin pianakné sané lucut

ulian ujan.

Ngéngalang ngelut pianakné. “Ayu, mriki pulang Yu. Mémé kalangen sareng Ayu,” pitutur méméné. “Tiang masé mé,” saut Luh Ayu Windy sareng méméné sané mabaju putih ento. “Lan tutug mémé ,Yu,” raos méméné nujuin jalan. Ayu nutugin méméné nuju tongos sané putih bersih ening lan ngulangunin. “Dija né mé?” petakon Luh Ayu sareng méméné. “Nika umah méméné ning, lan nongos dini sareng mémé. Yéning cening balik mulih nutug i bapa sinah cening keni kasungkaanan malih drika ring

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

mercapada. Dini sarengin mémé ning, sinah cening tuara ngasanin sungkan malih,” tutur méméné. Ayu makenyem nyaurin méméné.

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

*** “Yu, yu, bangun..” Raos Madé Ambara ngebangunin Ayu tunangané. “Yu, Bli Dé ngidih pelih sareng Ayu, Beli sing ada keneh ngalahanin Ayu, beli keciwa Ayu sing nyak ngorahang punapi sujatiné pikobet ané Ayu gelahang, Yu, bangun..” ipun ngawewehin. Duang jam Madé Ambara negak ditu sambilanga ngeling di arep ukudan tunangané sané ngidem negak misi culutan. Laut ia nyingak buku disamping tegakan tunangané ento.

Kubutambahan, 21 Juli 2009 Om Suastiastu, Beli Dé, diolas beli da ngeling tur nyeselin unduk ené. Yéning mani puan tiang ten sareng beli, diolas beli sida nrima paundukané. Tiang sayang kapining beli nanging tiang madué sungkan. Dokter ngorahang tuuh tiang ten ja panjang yusa. Nanging né da ja angén beli seselan mani puan. Uli tiang cerik, tiang sampun madué kelainan ring paru-paru tiang. Mémé tiang sampun ngalahin tiang imaluan, pateh penyakitné sekadi tiang Tiang nunas mangda beli sida nemu anak istri sané prasida nyayangin beli manipuan Suksma.. Luh Ayu Windy Kandeng yéh penyingakanné.. Jemaka liman tunangané lan nadiné, nanging sampun padem.

Komang Sri Puspa Déwi sisia SMAN Bali Mandara kelas XII MIPA 2.

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

12 puisi adri darmadji woko

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Nuju Dina Anu

Timpal tiangé ngorahin, “Satuain té icang.” Lantas tiang masatua, “Nuju dina anu jam 13 tengai.Ada cecek pang 13 ngenah ilang di telagané ané yéhné masriak sirsir angin. Tingalin té yéhé totonan kliah-kliah buka sasidan-sidan ngilangang lawat muan cainé.” Timpal tiangé nyelag aji raos, “tendas keléng. Dugas tanggalé ené suba bakat kutang mémé lan bapan cangé, wiréh sing akuin cang.” Timpal tiangé ngipekang muané laut malaib nyujur tanggun langité.

Mémén I Déwané

Mémén i déwané nyakan di paon dugas i déwa masaré tiang ngrecah bé dugas i déwa masaré mémén i déwané laut nglédok bé di jukuté sedek ngudiang ya i déwa? mémén i déwané ngeh dugas muan i déwané marawat mémén i déwané ngojog ranjang tur napetang i déwa pang kuda kapa nyemak apa kadén aji liman i déwané

48


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

I Déwa Ningalin Tiang dugas mandus, i déwa ningalin tiang, aa apa sing dugas meju, i déwa ningalin tiang, aa apa sing dugas masanggama, i déwa ningalin tiang, aa apa sing dugas masaré, i déwa nyangkil awak tiangé, aa apa sing

Anak Majalan Padidina Ada anak majalan di tongosé linggah, padidina, di batisné bakiak apasang Majalan padidina, nganggon bakiak apasang singgah di umahé kuna Majalan padidina, bakiakné embusa, pejanga di umahé kuna Padidina, nyujur alas, sanget mageluran ngelurang adané ...

Di Tukadé Nuju Sandikala (Noor Hasim Yubari) I déwa nyapatin buka suba makelo kenal saha matakon, “Kija kedisé makejang magedi?” Tiang ngusuin tundun lan tangkah, masaut, “Dini, di awak tiangé ada munyi nguci ruyu makalé.” I déwa ané tondén pati tawang, dumogi lega nampénin patakon tiangé, “Nau nongos dini? I déwa sing maanggutan sing makitukan, dugas rasaang tiang yéhé makada seger, pangrabdané ngranaang tiang buin bagia lan buin magending

49


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Puisi Uli Héru Pamuji Usus buntu ngranaang i déwa gelem, to makrana ia ukuma laut pejanga di botolé. Usus buntu padidina jani ditu tur kéweh tekain nyambu sotong. Nuju dina anu: usus buntu macelep ka bibihé prajani bakat gelekang, dugasé tan maa ada di piring nasiné.

Kemplong Plalianan Kemplong plalianan ané beli semengané tuni, jani suba usak tur nglétak di gudang sing nyidaang majalan wireh batisné kelés. Dugas masaré tiang ngipi: kemplongé ento énjok-énjok majalan nyujur kori, ngunebang uli sisi laut ngenjut gudangé. Semengan di subané bangun, jemak tiang kemplongé ento laut kasiotang tiang ka apiné. Sing ada gunané ngeling!

Juru Taman Ngangon gunting baja ia iju ngunting padang di natah umah i déwané laut baanga kambingé ané majalan marérod ka tongosné matampah. Lantas nuju dina anu ia ngabas carang punyan-punyanan lan lalangé apang nyidaang i déwa makelid pét pradé polisiné ngalih nagih ngamatiang.

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Bulan Bunter di Langité bulan bunter di langité bulan bunter di tukadé

bulan bunter di langité bulan bunter di kenehé

bulan bunter di langité bajang-truna padaduanan ngraménin suungé

Bungkung Mas Akatih Bungkung mas akatih pasang tiang sig lék i déwané Diman tiang pipin i déwané laut iraga majanji mabalih

di raméné sig tongos anaké magrunyungan i déwa ngilang inguh kenehé wiréh tawang i déwa sing bisa mulih padidi (da da i déwa ada anak ngelemesin)

sekén te ané madingehan ngeling di lodspékeré ragan i déwané? nyeh nepukin lék i déwané ngejer pesu getih wiréh bungkungé ada ngambis

51


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Dagang Bé Matanja

di guminé, tongos anaké naar tahu témpe sing ada andihan tekén dagang bé matanja sing ada pakehan tekén dagang bé matanja sing ada paitan tekén dagang be matanja sing ada manisan tekén dagang bé matanja gaya majalan mageluran: bé! bé!

dagang bé! juru pencar bé! ngraos dija-dija bungah dija-dija ngrasaang kolongané lantangan tekén rurung

miribang taén ningeh carita unduk yunus bin amitai ané taén ngranjing ka waduk ulam agungé

52


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Paradiso

Bali, Balin tiangé pulo déwata ngastitiang krama makaonya pasih, daat, lan sakancan ané ada makejang maaji

(di langité watek déwané ngujarang kruna kadéwatan)

tiang ngipiang gumi gadang pasih pelung, tanah soklat barak getih tiangé getih anak Bali

inget tekén Puputan Badung mabusana sarwa putih nyadang Walanda raja lan para ménak, anak istri mobot, lan alit-alit pejah

nanging sasidan-sidan ngengsapang bancana panagarané kaluwarga saling basmi ngamatiang nyama baan marasa nindihin gumi lan tetamian leluhur nindihin panyamaan lan banjar, nindihin wangsa tur nyejerang pura lan nyegjegang puri

tiang ngipiang subak tiang ngambar Gunung Agung, kaja lan kelod Pura Besakih, tanah Lot trunyan lan ngabén

53


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

sasolahan barong lan rangda, utawi carita rangda ning Dirah nyepi miwah galungan ogoh-ogoh jelék lan luung karma salantang urip balih-balihan cak

cak, cak, cak ..

tanahé sayan telah adepa tekén anaké liu ngelah gumi majujuk nyujuh langit résor lan hotél internasional nekaang dolar sing katiba tekén kramané makaonya

(di pesisi Kuta anak luh mlintir bok toris mancanegara anak muani marasa sing nongos di gumi palekadané)

tiang ngipiang Bali dadi paradiso di marcapada duén ibu pertiwi ...

Terjemahan IDK Raka Kusuma sakéng puisi sane mamurda: Di Suatu Hari, Ibumu, Kau lihat Saya, Seseorang Berjalan, di Kali SUatu Senja, Puisi dari Heru Pamuji, Boneka Mainan, Tukang kebun, Bulan Bulat di Langit, Sebentuk Cincin Emas, Penjaja Ikan, Paradiso. Kaketus sakéng pupulan Cicak Cicak di Dinding sepilihan sajak Adri Darmadji Woko. Kawedar antuk Penerbit Kosa kata kita, cetakan pertama, Oktober 2015.

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Satua Masambung

sang boma (6) Critayang mangkin sang mustikaning puri, Ida Déwi Yadnyawati, malinggih ring palangkané asri, sedek nandang sedih ulangun kasemaran. Ida ngamel sekar kaanggén nyaruang kayuné sungsut.

55


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

enjekan sapunika sagét rauh Déwi Tilotama sinambi matur, ”Inggih

K

Déwi Yadnyawati, usan nangis saantukan Sang Darmadéwa sampun nylewadi. Ida manresti dados putran Sang Prabu Kresna,

mapeséngan , Sang Samba. Sang Prabu Kresna Panrestian Ida Sang Hyang Wisnu. Sang Samba kautus antuk Ida Sang Prabu Kresna ka gunung Himalaya, ngemit para tapasuiné. Sang Samba kantun anom, wicaksana tur daat sakti. Sané i nunian I Déwa ngandikayang mangda titiang ngrereh Sang Samba. Saking pasuécan Ida Hyang Widi sagét Sang Samba panggihin titiang tur ida nakénang I Déwa. Ida daat sungsut punika awinan titiang nguningayang genah I Déwané, tur titiang ngiring ida mriki. Rarisang I Déwa nyapa Sang Samba!” Sapunika atur Déwi Tilotama. Sang Samba raris malinggih ring samping Déwi Yadnyawatiné, misadia pacang ngandika nanging gelis Déwi Yadnyawati magingsir linggih. Wau sapunika paripolah Déwi Yadnyawatiné, medal sumangsayan kayun Ida Sang Samba. Kapikayun Déwi Tilotama ngapus ida tur pacang nyengkalén. Sampun kapikayun-kayunin wantah patut parisolah Déwi Yadnyawatiné asapunika. Saantukan ida maraga anom tur listu ayu, nyalit pisan yan ketara sedek silih asih. Sang Samba malih nangsekang tur ngandika ngrumrum Déwi Yadnyawati. Déwi Tilotama uning ring kayun Déwi Yadnyawatiné raris matur mungguing Sang Samba kalintang kalulutan ring Déwi Yadnyawati. Tumuli ngaturin Déwi Yadnyawati mangda sampunang madué kayun sumandea ring Sang Samba. Sasampuné kapikayunin paungun Déwi Tilotamané, raris Déwi Yadnyawati miwah Sang Samba namtamin kalulutan. Tatas rahina rauh raris Déwi Tilotama nanginin Déwi Yadnyawati sané kantun ring pakoleman sareng kalih. Sang Samba tumuli ngandika, ”Embok Déwi Tilotama, sampunang ajerih pradéné Sang Boma rauh, titiang pacang nangkepin. Titiang nénten jejeh ring kawanénanipuné. Titiang mamanah matelasan iriki ring jero puri. Pradéné

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

titiang jejeh nyepukang kawisésan ring sang détia raja, nista punika wastanné.” Déwi Yadnyawati ngandika, ”Inggih Beli, titiang pacang ngiring yadiastu titiang padem.” Akéh yan critayang indik bebaosan ida sareng kalih ring taman suénnyané kalih rahina. Raris rauh panyeroan nguningayang Sang Daruki wénten ring jabayan. Sang Samba ngandikayang i panyeroan mangda ngajak Sang Daruki tangkil. Rauh ring ajeng Sang Samba gelis Sang Daruki ngaturang daging pangandikan para tapasuiné mangdené Sang Samba digelis matilar saking purin Sang Bomané. Sang Boma miwah waduannya sampun uning mungguing Sang Samba wénten ring purinidané, tur sampun sayaga pacang ngrejek saha nyédayang Sang Samba. Durung puput Sang Daruki matur, kapireng antuk Sang Samba kuugan suaran waduan raksasané sayan nampek. Sang Samba raris ngandika, ”Adi Déwi Yadnyawati! Rarisang I Déwa budal, Embok Déwi Tilotama mangda ngiringang, saantukan Beli pacang mapag pangrauh danujané.” Usan punika di gelis Déwi Yadnyawati mantuk ka puri kairing antuk Déwi Tilotama. Sang Samba raris medal saking jero puri, Sang Daruki sampun sayaga saha kréta nyantos sapangrauhidané. Kacingak balayoda Yaduné sami purusa sampun sayaga nabdabang gelar. Sang Prawala miwah Sang Sahaja sampun sayaga ngagem panah. Watek raksasané ngantenang Sang Samba saha wadua. Raksasané gelis niwakang panahnyané tan papegatan. Sané tiosan nguyeng limpung miwah blakas, Sang Samba taler digelis niwakang panah kasarengin antuk waduanidané sami. Yudané rames pisan. Sami prawira, kréta miwah gajah sami maideran saling singsé mawastu gumuruh suarané ring payudan. Para isteriné sami ajerih tur sedih miragi grudugan mesehé napi malih ngantenang Déwi Yadnyawati lémpor nénten nyidayang mamargi. Raris malaib ngungsi puri linggih Sang Bomané sané mawasta Prajoti. Yudané kantun rames pisan akéh watek raksasané padem

57


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

kapanah antuk Sang Samba miwah waduanidané. Sisan padem sami malaib ngungsi genah Sang Bomané, nanging punika taler kauber kapanahin. Saantukan watek raksasané akéh sané padem raris mararian yudané. Sang Samba mawali ka linggih Ida Déwi Yadnyawati raris rauh Déwi Tilotama saha tangis nguningang Déwi Yadnyawati ical kaplaibang antuk inyanidané kabakta ka puri ring genah Sang Bomané. Mireng atur Déwi Tilotama asapunika raris Sang Samba ngandika, ”Embok Déwi Tilotama! Sampunang banget sungsut, tiang jaga mrika ka puri ngebug i meseh, yan nénten dekdek umahnyané Sang Boma miwah bakatang tiang arin Emboké, tiang nénten pacang budal.” Sapuputé mawecana asapunika digelis ida ngrangsuk busana saha senjata, tur mamarga ka genah Sang Bomané. Sedek Sang Samba mamarga ngungsi genah Sang Bomané sagét rauh Ida Begawan Narada ngetut Sang Samba. Sasampuné nampek kacingak antuk Sang Samba digelis raris ngaturang sembah ring Ida Begawan Narada sinambi matur, nunasang mungguing swakaryanidané rauh sakadi pranagata. Kénginan ngandika Ida Begawan Narada, ”Uduh Déwa Sang Samba! Cucun Kakiang, pajalan I Déwané jani kéweh pesan, joh para lakar mapikolih. Buina ngranayang pakéweh pradé I Déwa kasor tur kasédayang baan musuhé, tusing buungan Déwi Yadnyawati milu séda. Kenehang Kakiang melahan I Déwa mawali, uningang ring Sang Prabu Kresna indik I Déwané suba prasida mapikolih ngemit para tapasuiné. Lénan tekén ento uningang indik belas I Déwané ngajak Déwi Yadnyawati. Sang Prabu lakar ngicén I Déwa pajalan apanga prasida bakat Déwi Yadnyawati.” Sapunika pangandikan Ida Begawan Narada raris Sang Samba mawali budal ka Dwarawati. Ring margi kapanggih Déwi Tilotama digelis Sang Samba

mararian

nakénang

Déwi

Yadnyawati.

Déwi

Tilotama

kapangandikayang nglipurang tur ngemit Déwi Yadnyawati saantukan Sang Samba pacang pedek tangkil ring ajinidané.

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

59


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Tan critayang suénné ring margi sampun rauh ring bencingah Dwarawatiné raris ngranjing ka puri. Kagiat Ida Sang Prabu miwah Diah Jambawati ngaksi putranidané rauh tan pararapan. Pikayun i aji miwah i biang daat lédang saantukan putranidané sampun rauh. Wau kawaspadayang swabawan Ida Sang Samba antuk ajiné sayan macihna pikayunan okanidané nandang sungsut. Malih kaparitiaksayang kacingak wijang Ida Sang Samba beréd. Raris Sang Prabu Kresna nakénin Sang Daruki kawiaktiannya. Sang Daruki nguningayang sapariindik Sang Samba polih matemu kalulutan sareng Déwi Yadnyawati ring puri Kania linggih Ida Déwi Yadnyawati. Sami kauningang antuk Sang Daruki indik Sang Samba sareng Déwi Yadnyawati, irika ring panegaran Ida Sang Boma. Mireng atur Sang Daruki asapunika angob ida tur marasa lédang ring kayun. Saantukan kapireng mesehé lintang mawisésa mawinan Sang Samba nénten sida mapikolih mawastu ida duka. Gelis mijil Ida Sang Prabu Kresna ka panangkilan. Kacingak prawira Yadu miwah Wresni wangsané sampun nangkil. (masambung..)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Prosa Liris

gitanjali Rabindranath Tagore

/45/ Punapi nénten kepiarsa tindakan Idané sané pelapan punika? Ida tedun, tedun, setata tedun.

Belat akijapan miwah belat nyatus warsa, tunggil raina miwah tunggil wengi Ida tedun, tedun, setata tedun.

Akéh sampun sarin kidungé sané aturang titiang ring bek embuh manah titiangé, sekéwanten mekabungkul manah titiangé ngaturang, “Ida tedun, tedun, setata tedun.”

Ring raina miik sasih kedasané galang megelanaran tur sumirit, ida ngelintang ring lisiké sané ring wanané, Ida tedun, tedun, setata tedun.

Ring remrem sabeh sasih kulu nuju wenginé, mepelinggihan keréta gulem ngerudug, Ida tedun, tedun, setata tedun.

Duk metimpi-timpi titiang kesedihan, cokor Idané nyekjekang manah titiangé, raris embanan kencanan cokor Idané ngawinang bungah malih gargitan titiangé.

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

/46/ Nénten uning titiang, ngawit sané I pidan sampun I Ratu setata nedunin titiang. Surya miwah bintang-bintang I Ratuné nénten jagi sida nyingid-nyingldang I Ratu saking sikian titiangé.

Wenginé asapunika taler semengé sering piragin titiang kelesegan cokor I Ratuné, raris pengirlng I Ratuné sampun tedun ring manah titiangé tur sesiliban ngenikain titiang.

Nénten uning titiang, dados sané mangkln belbelen titiang, kelebuhan gargitané tedun ring manah tltiangé.

I Ratu sekadi tutug sengker sané tedun muputang geginan titiangé, rarls ring ambarané, kepehkepeh keni adek titiang ambu alub cihna petedun I Ratuné.

/47/ Kantos sampun nyaluk ngedasrainaang, durung taler Ida tedun. Jejep titiang pét tanma semengé Ida tedun ring kubun titiangé, duk titiang kelepén medem, antuk kiapé. Inggih, ida dané, ampakin Ida jelanan, semaliha sampunang iyega Ida!

Pét keteban cokor Idané nénten sida nundun titiang, nawegang sampunang dunduna titiang, ida dané! Sampunang kantos kedundunan pedem titlangé antuk pengucin i paksi sané nguyut, antuk kuusan sayongé ring sunar semengé. Bengayang dumun titiang medem, sampunang ngingeh, yadin Ida Sesuhunan titiangé tanma tedun ring kubun titiangé.

62


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Béh, kelepén pedem titiangé, wantah nyantos embanan Idané mangda sida ical. Béh, matan titiangé sané ngidem, jagi kedat antuk taksun kenyung Idané duk Ida ngadeg ring arep titiangé sekadi ipiané sané metu saking remrem pedemé.

Bengayang sampun Ida sané pinih riina kantenang titiang, pinih riina ring sekancan sunar miwah sekancan jejelegé. Bengayang sampun jumun danan kelebuhan gargitané tedun ring manah titiangé sangkaning antuk cecingak Idané. Taler bengayang sampun mewali titiang malih ring sikian titiangé. punika pateh ring ngeraris mewali ring anggan Idané.

/48/ Bongok semengé ring segara, benyah mombakan antuk pengucin paksiné, sekaré sané ring pinggir marginé mekasami gargita, raris warna mesawang emasé sané dumilah, mecelos saking rengat-rengat gulemé, sekéwanten titiang mesépan-sépan memargi tur nénten ngerengaang punapa-punapi.

Titiang nénten ngaturang sarin kidung, taler nénten titiang ngaturang suaran wina, nénten lunga titiang ka désa-désa jagi madolan; nénten taler titiang mebaos-baosan, nénten ngemu kenyem, titiang nénten mecanda ring margmé. Titiang mesépansépan metindakan ring marginé, saling periinin.

Suryané ngemunggahang, darané nguntul ring lawaté. Daun taruné sané tuh ngaasin raris ngindang ring tengah tepeté sané ngentak. Raré angoné kelepén tur ngipi ring lawat taru menyané, titiang nyempang ring padangé. Timpaltimpal titiangé ngedékin titiang, ipun ngedésem raris mesépan-sépan memargi, nénten naan ipun metolihan ka pungkur utawi mejadengan; ilid ipun ring pelung sasabé. Ipun ngelintangin paluh miwah bukit, taler ngelintangin désa ring dura negara. Bagia panggihin ipun, puguh ngelintangin marginé sané

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

nénten guan-guan nyarik! Kacampahin tur keselimped titiang mangda titiang érang, nénten rengaang titiang. Titiang nyadia kaon tur kérangan ring lawat gargitané sané kenista.

Degeng suryané sané mulat antuk warna gadang, pelapan tedun ring manah titiangé. Lali titiang ring daging tetujon titiangé melelungan, raris titiang ngaturang urip titiangé, nénten titiang mepelawanan ngemesehin lawat miwah sarin kidungé sané malingang manah titiangé.

Pemuput ipun, duk titiang ngendusin raris ngedatang mata, ton titiang I Ratu ngadeg ring samping titiangé, nyaputin pedem titiangé antuk kenyung I Ratuné. Titiang kawit ipun ngemanahang marginé sané ugi lintangin titiang punika doh, likad tur kobet jagi rauh ring linggih I Ratuné! (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

64


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Gegonjakan

kondom I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

Dugas malam tahun baru, ujan bales. Kenehé melali pesu ngajak somah, payu buung. Oon bayuné, lakar makécék-kécék yéh ngaé nyem maluang.

65


Suara Saking Bali

P

Édisi XXXIX | Januari 2020

ayu jumah mabalih tivi. Sujatiné boya tiang ané mabalih, I Luh kurenan tiangé ané mabalih. Wiréh tiang sing nawang judul. Paningalané dogén nuléngék, kenehé suba dija kadén. WA né

mamunyi ping keti. Makejang timpalé ngajakin matuakan. Ada masi ngajakin ka kafé, béh tiang tangar pesaja. Ber silent ndasné, apang aman. Kalud kurenané damping, bisa perang dunia. Sagét ada berita ngeliwat di tiviné: Menjelang Malam Tahun Baru, Satpol PP Razia Kondom! Béh prajani kurenan tiangé éwa matakon. “Ngujang kondom jani raziana, Bli? Larangan jani? Mimih... Mimih..” Klemah klemih ia matakon, gaok pesaja. Tiang kamemegan. Tumbén jani masi tiang nawang ada razia kondom. Cara narkoba jani kondomé? Bes mara i telun Bu Bidan désa nyobyahang di banjar apang masyarakaté nganggo kondom, sada praktékanga masang di tujuhé salukina... Mimih... “Bli, nu sisan kondomé? Kutang malu. Nyanan iraga juka tekén polisiné nyepel kakéto!” I Luh sayan éwa. Paliatné jejeh tan sipi. “Yén kutang, apa laut anggo nuju Nyai makita?” tiang balik nakonin. “Kalud pianak suba akélan!” I Luh mendep, sakéwala paningalané nelik nyureng. “Dadi mara jani belog? Pidan kadén dueg? Berbagai téknik dan cara Bli kuasai dengan sempurna. Kija keahlian Bliné jani? Nah, lamun sing bisa ngatur, Icang né ngatur. Kanggoang KB tinjak anggo!” Mimih... Jani tiang ané bengong. Tumbén mireng ada KB tinjak. “Apa to?” matakon tiang jeek. I Luh ngalingus, cara lek lekan. “Tambis neked, Bli tinjak Icang apang pegat!” “Mbééé... Énak di Nyai, ga énak di Bli. Nyanan peléokan Bliné tinjak Nyai, ngemasin Bli mati suud masaki! Adaaah... ento KB paling berésiko yang pernah Bli dengar!”

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

I Luh mendep, tiang masi mendep. Mirib pada makeneh, ngalih jalan ané paling aman. Sagét teka I Wayan pianaké paling kelih, ané suba kuliah di Badung. Mimih... Ia ngajak tunangan mulih. Peteng peteng sada ujan, ngajak tunangan, ambat ngerebet siksikané! Ah.... Tiang taén masi teruna. Mawanan tuturin tiang ia kisi kisi, apang tusing pirenga tekén tunangané. “Cai, ngajak tunangan mapeteng petengan sada ujan buka kéné. Suba sayaga Cai? Kondom merazia. Awas Cai sengakala!” I Wayan makenyem jaruh. “Tenang Pak. Kondom ento buka sinduké. Piranti anggo nyemak dedaran. Yén sing ada sinduk, cokot kan dadi?” “Men... Yén ané cokot Cai dedaran kebus, mawastu bunglas, nyén lakar nanggung jawabang? Bapak sing milu milu nah!” gerimutan basang tiangé nuturin. Sakéwala élah bana nyautin tekén I Wayan. “Pemerintahé apang tanggungjawab. Wiréh awaké sing banga nganggo sinduk!” Mbééé... Dueg celekotokané I Wayan... Mirib turasan nénénan! Tiang mendep, tusing buin mapitutur. Sayan peteng, ujané sayan bales. Dinginé tan sipi nyeluksuk belulang. Tiviné suba mati, umahé suba sepi. Uli tengah saputé tiang nundikin I Luh aji popon batisé. Tundik... Tundik... Tundik... I Luh makiud, mirib ngerti. Ah... Koda biasa ento, yén sing ngerti sungguh terlalu! “Kondomé suba kutang Icang, Bli! Takut icang juk polisi nyepel kakéto! Kujang laut jani!” kéto ia masaut kisi kisi.

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

“Tenang! KB tinjak anggo. Kéwala gigisang nah!” tiang masi masaut kisi kisi. “Nyanan kebobolan, nyén tanggung jawab?” matakon I Luh sambilanga nampokang liman tiangé mara ngarépé. “Tenang Luh. Bapak pemerintahé tuntut, wiréh ia ané ngelarang iraga nganggo kondom,” kéto pasaut tiangé nuutang I Wayan. Mara dingeha buka kéto, prajani tiang gelut puntela tekén I Luh. Buuiih.... harimau di ranjang ia. Slekék-slekék tiang teteha, banga serangan bertubi-tubi. Sagét... Cedaaaaaaaaarrrrrrrrrr..... cedaaaaaaarrrr..... cedaaaaaaaaarrrrr.... Ketikusan mekeplug di malun jelanané.... “Selamat tahun baru Pak... Mék...” Pianak tiangé buka nemnem ngampakang jelanan kamar sada ngerudug makejang menek ka dipané...

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

puisi-puisi igb wéda sanjaya

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Jalan A. Yani Nadak Sepi

Jalan A. Yani nadak sepi Tuara ada puisi malali Ané ngliwat tuara nyambat sara Ané nyambat sara tuara saja

Telung jam tiang ngantiang Jalané nu masih sepi Motoré pasliwer Tuara ngaba ramé Mirib raméné ané tuara ada

Kudang tiban suba iraga matemu? Tiang nyujur kampus Idéwa ada kala nika Matanja kenyung wangi sekar gadung 2006 Jalané ené manyama ajak tiang Anggo tiang tugelan Ngantih ipian

Ah, kampus tiangé suba ilang Jepuné ilang Tresnané ngambang Di betén jepune pidan ada anak luh maplalian smara

70


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Tiang kasmaran A.Yani ramé ulian puisi Né jani Saget nadaksara sepi.

Nandur

Bulihé suba sedeng tandur, Gég. Kéwala entegang kenehé mangantosang. Mani ada déwasa, barengin tedun di carik. Yadian ceriké tuara pagelahan. Ngendon uripé, patilesang ragané. Yén bulihé suba dadi padi, Paselegin nyukutin. Di disné manyi, ditu liangé édéngang.

71


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Negak

Melahang negak, Gég Eda bes tegeh, anginé ngesir bisa ngilangang ngeh

Yan baduur, jalané masisa tuah nuunang Ngancan tegeh, saget ulung sakité nyajang

Tongos negaké pilihin Eda negakin gedebong Apang tusing kuni anak ngomong Gég né masa jité belus

Melah yan negak di dampar dampar kayu, dampar besi tegeh andap, luan tebén dadi Kéwala eda kanti nglikadin anak lén ulian tegak bisa ngaé salah panampén

Yadian ada tegak baduur, negaké apang nganutin sulur. Yén dadi alih, Ané betén pilih Belog ajumé tejek tegul ané ngliwat apang nguntul.

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Sikep

Kebatang kampid idéwa Mangda teeb manah sang ngaton Kéwala sampunang lali Ketékin buluné saka siki

Rikala nyujur muncuk Selahang matinggah ring carang Sisik buluné, wilangin iwangé Mangda tan baat keberé

I déwa sikep Mautama genah ring akasa Kéwala sampunang lali Wit pranan idéwa ring pretiwi

Yéning tegeh idéwa mangumbang Paliaté sampunang ngambang Manahe sampunang bimbang Uleng ring pangapti Lawat idéwa ngetisin gumi

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Kélangan

Kélangan batis Kélangan lima Kélangan awak Nadaksara makejang ilang Batis tukung Lima buntung Awak putung Panumaya makejang limpung

Kesyab akesyaban Sebet asebetan Kéwala urip patut majalan Jalané jalanin Uripé jalanang Ané gelahang jani aduang Eda kanti nguredang.

IGB Wéda Sanjaya guru Bahasa Bali miwah Waka Humas ring SMA Negeri Bali Mandara. Kakawiannyané kawedar ring Bali Post, Suara Saking Bali, miwah sané lianan.

74


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Satua Cutet

belahan Ni Putu Asriani Putri

Nuju bulan Oktober guminé mulané ainé

guminé

sampun masuk masan hujan,

galang sané

mangkin guminé

tangkeb baan gulem. Kruwug-kruwug munyiné

nyihnayang lakar hujan, makuwus hujané Madé

peteng dedet matan

Rai nepukin hujané

teka uli bedaja bengong

masibakan wiréh di tongosné

hujan di bedaja suba bales. Gelur-gelur dadongné rai... nyi ngujang dagangané

geleng bengong jemak

apang tusing

uli baduur

énggalan hujané

sing

ngaukin “Éh

énggalan neked dini." Mekesyab

Rai ningeh munyin Dadong Rundu ngénggalan ipun laut nampedin dagangané. Sampun telung dina Dadong Rundu tusing maan medagang ulian neren hujané

tusing merérén-rérén. Makaengan Dadong

Rundu nyambi nampedan dagangané,

“Kéné

suba déwéké

hidup

lacur tusing ngelah apa, kadirasa tongos medagang tusing ngidang nyéwa jeg mileh kéné

nyempil dini ditu ngojog dija ja

ada tongos kosong kemu ya laku.” Madé dadongné

Rai sané

ningehang

mekaengan tusing nyidang ngorahang apa lagutan mula

saja hidupé

lacur kemu mai mileh nyempil medagang.

75


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

D

i tengah mobil Avanza-né Mén Jrikén lan panakné Ketut Berit mekenyem jelé nyingakin Dadong Rundu lan Madé Rai tusing maan medagang. “Éhh Luh tolih nyi ja sing maan medagang

musuh méméné,” masaut lantas Ketut Berit, “Aget iraga dadi anak sugih o mé, sing cara kéto tiwas dadi jelema mirib ipidan parisolahné jelék to mé.” Kedék ngerikik Mémé Jrikén, “Hahaha ento suba mémé mula sing cocok ajak Dadong Rundu uling pidan ulian ia lacur mémé tusing demen ajak ya, sing lével mémé Luh diapin orang ya pisagan dauh umah iraga lek atin mémé lamun orahanga manyama tekén ya. Mémé tusing marasa ngelah nyama jelé kéto hahaha." Ketut Berit milu kedék ningeh munyin méméné, “nah do to rambanga mé, do paek-paek ngajak jelema kéto lan mai jani adénan mulih.” Risampuné neked jumah uwab-uwab Ketut Berit matané kiap, laut ipun ka kamar, “Mémé, icang lakar pules malu kejep kiap sajan matané.” Mecelep Mén Jrikén ka kamar Ketut Berit, “Mih kéné sajan nyi Luh dadi panak asal mekékén orahin nyemak gaé setata lebian alasan, nah pules ja nyi ditu ked sanja.” Ketut Berit tusing nyangetang munyin méméné, matané suba kiap ten kerasa ipun suba meklepuk sirep. Rikalaning nyaluk sandikala Mén Jrikén nundunin panakné, “Éh Luh bangun, suba sandikala jeg atep nyi ked peteng pules,” kijap-kijap Ketut Berit bangun, “Duh mé mata icang kiap sajan tusing ngidang nanggehang kéwala jani sakit nas icang mara bangun mé.” “To suba nyi lebian pules Luh langakahin ai nyi to makané nyakitang sirah.” “Ahh tusing mé né lén sakitné, tumbén ngasanang kéné mé, lan mai ateh jep ka dokter mé.” “Nah panjusang iban nyi malu bénjep mémé ngateh ka dokter.” Ritatkala sampun di dokter Mén Jrikén lan Ketut Berit ngantosang antréan wiréh akéh anaké maubad. “Atas nama Ketut Berit silahkan masuk,” ningeh adané sampun sambata tekén perawaté laut

ipun Ketut Berit

mecelep. “Sira niki

sané sungkan?” kéto dokterné matakén. Laut masaut Mén Jrikén, “Niki panak tiangé sungkan pak, ngorahang duurné sakit sing sida naénan.”

76


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

“Nggih berbaring dumun drika tiang cék.” Risampuné wusan mepréksa Ketut Berit baanga ubad tekén dokteré lantas ipun budal sareng Méméné. Gelisang satuané, sampun aminggu Ketut Berit gelem tusing ngidang bangun ulian nyakitang sirah. Mén Jrikén inguh paling nepukin pianakné buka kéné, kadirasa ngelekang nasi tusing jaen. Ketut Berit, gobané kembang lémlém duwuh-duwuh ngorahang sakit sirah, dokter kudang dokter suba aliha tekén Mén Jrikén tusing masih nemu hasil. Sagetang ada anak jerit-jerit disisian, “Mbok.... mbokkk....”

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

“Yih éngkén né Dék? Adi jeg jerit-jerit.” “Né yang nelokin panak mboké I Berit mekelo orahanga gelem nyakitang sirah.” “Ae sajan Dék inguh paling yang kéné Dék nepukin panaké.” “Kéné nyen mbok pisagan dangin umah yangé ada masih taén sakit kéto, orahanga to sakit belahanné Dadong Rundu to bisa ngalih belahan.” Mesaut bangras lantas Mén Jrikén, “Éh Dék, kadén Dék nawang yang jak Dadong Rundu suba memusuh uling pidan, nyak sing yang kemu bukané seger panak yangé malah sakitina, bisa kéto jeneng jelemé né Dék.” “Wéhh mbok alahang malu gedeg basangé mongkén ja memusuh iraga nak perlu adané, Dadong Rundu nak biasa gén ngajak mbok, mbok né maluan ngemusuhin ulian dadongé to anak lacur, alahang malu kemu sing pedalem panaké? Memules tusing ngidang bangun mbok?” Mén Jrikén mendep ningeh munyin ipahné laut ipun memunyi, “Nah lamun kéto ateh yang kemu Dék, sebenarné yang géngsi tapi ulian panak yang nyak kemu meubad.” Rikalaning sampun neked di jumahné Dadong Rundu, ipahné Mén Jrikén laut ngojog Dadong Rundu. “Dong... Dadong Rundu tulungin ja ipah tiangé dong.” “Tulungin apa Dék?” Kondén pegat munyiné Dong Rundu ipun kesyab nepukin Mén Jrikén ka umahné ngajak panakné. Laut Dadong Rundu metakon, “Nak kéngkén né? Mesaut ragu Mén Jrikén nyautin munyiné Dadong Rundu, “Dong coba neng préksa sirah panak yangé nyakitang sirah a minggu suba sing seger-seger.” Dadong Rundu tusing nyautin munyiné Mén Jrikén laut ipun ngecék sirahné Ketut Berit. “Mimih déwa ratu panaké belahan né Luh uling di paban ked beténné belahan.” Mayéh-yéh peningalané Mén Jrikén ningeh orahanga pankané belahan. “Mih men kéngkén jani dong?” “Nah lakar ubadin malu.” Dadong Rundu iteh ngubadin Ketut Berit uling di pabané jangina simbuha baas cekuh mimbuh liligundi anggona mepel sirahné. “Né Luh suba ijin cang ubad panaké ajak malu mulih baang ya sirep.”

78


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

“Mih suksma né dong, dumadak énggal seger panak yangé.” Kacerita sampun liwat petang dina, Ketut Berit sampun dadian bayuné sampun segeran Mén Jrikén makenyen nepukin panakné sampun nyak segeran. “Kéné ba nyak panaké jani seger, lakar ngorang makasi malu ngajak Dadong Rundu amongkén suba cang ngemusuhin ia nyak tetep nulungin icang.” Kéto Mén Jrikén ngemimik pedidina. Sagetang tepuk Dadong Rundu di rurungé teka uling warung, laut Mén Jrikén nyagjagin, “Dong..... dongg... Suksma suba nulungin panak yangé dugasné ngubadin jani suba dadian bayuné dong.” Dadong Rundu mekenyem, “Nah Luh men suba seger gén.” Mesebeng layu Mén Jrikén laut ngeraos, “Sujatiné tiang lek ajak dadong uling pidan bakat musuhin, jani disubané tiang ngelah kabrebehan dadong nyak iklas nulungin, sing ngidang ngorang apa yang dong jaba ngorahang suksma dogén.” “Luh né liwat-liwat depang suba do bin satuanga, jani melajah iraga menék ngancan éngkén

patutné raga

ngajak

anak

tuaan, éngkén

patutné raga

manyama braya jani bareng-bareng melajah, cang tusing gedeg jak Luh mirib ulian sakit Belahan iraga ngidang bin paek bin akur tusing memusuh kéné mirib jalané Luh.” Makenyem Mén Jrikén nyambi mlekuk Dadong Rundu.

Ni Putu Asriani Putri Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya, Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar

79


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

puisi-puisi i wayan ésa bhaskara

80


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Manahé Sakadi Angin

Mirib mahané sungsang napiké anginé ngeberang? sesukat unduké sané sampun lintang napiké ngaranayang?

Mirib kaliwat sayang mangkin kasinahang tresnané ngulapang kanti muwunang harta branané etohang manah sampun kakalahang

Mirib sawitrané raketang dasarin sobyah lan tetimbang kasarengin macanda liang mogi-mogi kenyemé sayan kembang

Manahé kambang nyaluk embang

(2017)

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Kartika

Mangkin kabaos kartika bungané kembang masamaya sadurung damuhé melusin angga lan ngesiuhang miikné ngiterin désa warnané nuju nyaluk kajeng kliwoné

(2017)

Kedis

Buin makelo? Ngantiang apang kebah lan masuara sayan semeng

(2017)

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Mabuk

akeh anaké mabuk sakadi mangkin pabriuk cerik bajang sami kitak kituk muani luh glibag glibeg sakadi taluh makejang gersyuh mapi-mapi bisa dados pragina ring kalangan pilkada

(2017)

I Wayan Ésa Bhaskara, kakawian ipuné marupa puisi, cerpen, miwah esai sané sampun kamuat ring Bali Post, Denpost, Tribun Bali, Pos Bali, tatkala.co, lan Suara Saking Bali.

83


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Seselan

kalénder tionghoa lan kalénder saka bali I Putu Dedy Pratama

84


Suara Saking Bali

N

Édisi XXXIX | Januari 2020

granjing ring warsa anyar 2020 puniki, Imlék kapakéling ring tanggal 25 Januari, sané pinaka pangentos Shio Babi ka Shio Tikus, maselat adina sareng Tilem Sasih Kapitu. Yéning rerehang napi

sané pateh ring ketékan Kalénder Tionghoa lan Kalénder Saka Bali inggih punika ring Kalénder Saka Bali, wénten patehnyané. Ring Kalénder Saka Bali punika wénten sané kawastanin Nampih Sasih, sané awarsa wénten tiga welas sasih. Ring Kalénder Tionghoa kauningin sané kawastanin Lun-Gwee utawi sasih kabisat. Pengalihan sasihnyané taler pateh ring Tilem. Makekalih kalénder puniki nganggén wilangan pangider Surya miwah Candra, ring Tionghoa kabaos Yin miwah Yang. Yin pinaka simbul Candra, Yang pinaka simbul Surya. Ring Kalénder Grégorian (Maséhi) sané kauningin pinaka warsa kabisat, nyabran petang warsa ring bulan Fébruari kadagingin malih arahina dados wénten 29 rahina. Ring Kalénder Imlék, Lun-Gwee wénten kalih sasih sané pateh ring awarsa. Suksmannyané, awarsa Imlék madué tiga welas sasih. Ring pengulangan Kalénder puniki madué siklus ping pitu Lun-Gwee ring siangolas warsa. Ring Kalénder Saka Bali taler pateh sané kawastanin Nampih Sasih ring Sasih Jyésta miwah Sadha. Kalénder Saka Bali taler nganggé rumus siangolas warsa. Yéning wilangan warsa Kalénder Saka Bali mabagi 19 tur masisa 6, 11, lan 19 Penampih Sasih wénten ring Jyésta, punika taler yéning sisa 3, 8, 14, 16 Penampih Sasih ring Sadha. Punika mawinan iraga uning wénten sané kabaos Sasih Mala Desta miwah Mala Sadha pinaka Penampih Sasih. Yéning kasandingang antuk Kalénder Tionghoa, penampih sasihnyané nyabran telas mebagi 19 lan masisa 3, 6, 8, 11, 14, lan 17. Pateh sareng Nampih Sasih ring Kalénder Saka Bali. Wénten pitung warsa kabisat ring siklus 19 warsa punika. Nampihin sasih antuk siklus 19 warsa kawastanin Wilangan Mas. Kawastanin asapunika santukan masa 19 warsa pinaka jejangkepan

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

nemugelang Purnama Sinodis, saantukan téja saking bulan pateh sareng 19 warsa sané dumun. Sistem Surya-Candra (Luni-Solar) kawigunayang olih para leluhur antuk tetujon kanggén ngwilangin genah Surya ring langit santukan sami warga magantung ring asil carik. Pangantosan masan pinih mautama anggén mutusang galah becik nandur, manén, miwah mutusang napi tetanduran sané cocok anggén ring masan sané lianan. Para bendéga taler nganggén sistem kalénder anggén nentuang angin anggé ngerereh bé ring segara. Rahajeng wanti warsa Imlék 2571 (Gong Xi Fa Cai)

I Putu Dedy Pratama, makarya dados pengamat geofisika ring Stasiun Geofisika Sanglah Denpasar

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

puisi -puisi kadék darsika aryanta

87


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Luh Talipun

ngujang ditu luh... jani beli dini luh sing ngidang beli pegat luh... éngkén luh.. beli dini mesuang peluh..

luh... suaran adiné dini dadi ubad rindu luh.. kala beli tuah buat iluh sedeng ngujang luh....? beli ring selat pasih luh tan sida ngengsapang iluh... tuah adi né sai kenehang beli luh

setiap menit beli setata rindu sareng iluh... beli setata ngantosang panggilan iluh.. beli setata iseng ajak iluh...

hp beli tuah ada gegambaran iluh lagu di hp beli tuah buat iluh nomor kontak di hp beli tuah ada iluh duh ....iluh talipun...

Bogor 2019

88


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Swadharma

ngulati hati tan pawalinduka nyujuh langit nyejek gumi ngulangunai jiwa lan raga mangda swadharma iraga tatas lan paripurna

ninggalin sawitra lan sisya ninggalin suputra ring margi ninggalin tresna ati kapanggih olih sang wisĂŠsa

nyalanang idup, nyalanang swadharma nyalanang hidup, nemu karma mangda polih mertha lan phala

Bogor 2019

89


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Lascarya

amati daya ngemargiang krodha amati budhi ngermagiang momo angkara amati sradha ngermargiang tamasika amati bhakti ngemargiang rajasika

sampunang lali tekén raga karma budhi nénten loba ngiket indria tanpa wali duka sinah ngulangun ngemagiang bhakti sujati

nénten wénten ngaruruh manah tanpa peluh ngemargiang tresna asih mangda rahayu melabuh ngiring asah asih lan asuh mangda lascarya manah ring selantang tuwuh

Dénpasar 2019

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Mesiat

Ning, lan énggalang jani cening Jemak tiuk lan pasikepané Anggé nyiatin napi sané mewasta sadripu Sampunang cening sungsut lan sumanangsaya. Dini bapa ada sayaga béla raga tekén cening

Ning cening pianak bapa sané luwinh Jani suba édéngang kasaktian ceningé Eda pesan jejeh, eda pesan takut eda pesan kimud Napi ja bekel cening sané sampun kaplajahin ngiring édéngang-édéngang Mangda cening ngidang ngamademang napi sané patut kapademang

Lan jani pademang sadripu ceningé Apang tusing kalahanga tekén musuh ceningé Ulengang pikayuné Dharma anggé sila iraga mayadnya Mangda siat iranga menang tekéning sadripu

Bojonegoro, 2019

I Kadék Darsika Aryanta, embas warsa 1987 ring guru rupaka saking Karangasem. Seneng magegonjakan, maliang-liangan lan malelanguan. Seneng melajah fisika lan komputer ngajak sisya ring Kubutambahan, Buléléng.

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Satua Masambung

mawa madui (5) Ketut Sugiartha

“Rahajeng semeng, Bli Putu,” kéto ada anak nyapa dugas Putu pesu uli kamarné. Dapetanga ada nak luh majujuk matangledan di pagehan telaga ané malakar aji pipa besi magedé amun lengen anak kelih.

92


Suara Saking Bali

“R

Édisi XXXIX | Januari 2020

ahajeng semeng masi, Mbak Evi,” Putu ngwales. “Ngudiang ento, mancing apa nglamun?” “Mancing Bli, masak semengan kéné nglamun. Bli Putu lakar

kija?”

“Kursus.” “Kok semengan. Kursus kadén biasané soré atawa peteng?” “Ené kan sing ja kursus biasa,” Putu macanda, “kuda suba maan mancing?” Evi kedék ngrikik ngaé Putu ngon. “Nak sing ja nganggon umpan kénkénang bisa maan bé.” Telagané ané malinggah sawatara atengah are ento mapaekang ajak kamarné Putu. Miribang telagané ento ané makrana leguné liu sajan. Aget ada kipas angin di kamarné. Yén sing kéto sinah ia perlu ngenyit ubad legu sabilang peteng. “Ngudiang sing nganggon, to kadén ada baneh?” Putu nujuhang kodang di sisin batisné Evi. “Padalem béné, Bli.” “Yén kéto sing ja mancing adané, nanging mancing-mancingan,” Putu lantas ngalahin Evi majalan ka malu lakar ngantiang angkot. Dikénkéné Evi demen matingkah soléh nuju sedeng libur. Mirib ulian kéto ia nyidaang nungkulang kenehné disubané kenyel magaé ngladénin penumpang di pesawat. Mara akejep majujuk di sisin jalané ngantiang angkot, sagét ada tukang pos teka. Putu madadugan déwékné lakar maan kiriman surat. Beneh sajan buka ané sedeng pinehina. Disubané ngarérénang montorné tukang pos nakonang anak ané madan Putu Mastra. Putu ngénggalang nerima amplop ané enjuhanga tekén tukang posé. Amlop ané suba makelo antosanga. Amplop uli Duarsa. Kadropon ia mukak amplop ané suba ada di limané kanti uék tusing karuan.

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Di tengahné ada buin amplop ané cenikan. Tangkahné makebyeng nyeng buka kasiam yéh kulkas disubané nawang amplop ané besikan ento uli Gung Ayu. Masépan-sépan ia maca suratné Duarsa lantas mukak suratné Gung Ayu. “Surat Putu nekain Ayu buka kritisan yéh di tanahé ané tuh,” kéto munyin surat Gung Ayu. “Yadian tusing ja sida ngilangang bedak, liang keneh Ayu mapan Putu nu inget tekén Ayu. Tusing sangsaya Ayu yéning Putu mula satya. Ayu marasa bagia nyidaang ngadungang tresna tekén Putu. “Sasukat Putu makalah, pepes Ayu marasa jejeh. Ada rasa sangsaya nyilib ka keneh Ayu. Dumadak makejang majalan buka ané aptiang Ayu ajak Putu. Tusing liu Ayu nyidaang nyatua unduk kahanané di désa. Putu sinah suba nawang yéning Ayu mengkeb-mengkeb nulis suraté ené. Ané aptiang Ayu, dumadak Putu pageh mayasa. Apa ané tawang Putu unduk paukudan Ayu lan apa ané taén orahang Ayu tekén Putu, kayang jani nu patuh buka kéto. Tusing ada anak lakar nyidaang ngelahang paukudan Ayu lénan tekén Putu.” Putu marasa bagia yadian suratné Gung Ayu bawak sajan. Suud mamaca, suraté pileganga lantas celepanga ka kantong jalérné. Galang kenehné menék ka angkot ané ngatehang déwékné teked di pempatané. Uli ditu ia lantas menék montor bis ka tongosné kursus. Cara biasané, semengan tatkala anaké pada pesu ngalih pangupajiwa, montoré labek. Bis Patas ané tumpangina majalan andet-andet. Penumpangé bek, kanti ada ané majujuk madesek-desekan tur ngalanting di jelanan bisé. Luh-luhé ané tusing nyidaang naanang ungkeb ngilih-ngilihin déwékné nganggon koran atawa majalah ané abana. Bon peluh ané madukan ajak bon parfum ngaé Putu marasa seneb, nanging ia mautsaha naanang apang tusing kanti ngutah. Gedeg basangné nepukin anak muani mokoh di sampingné ané iteh klepusklepus ngisep roko. Dadi ati sajan jalemané ené, kéto ia ngrenggeng di kenehné. Tusing ya anaké ené taén maca koran atawa ningehang radio yéning solahné ngaé anak lén rugi. Ngaé anak lén bisa katibén baya ulian ngisep

94


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

andus rokoné. Koné, perokok pasif ané ngisep andus rokon perokok aktif lebihan kena baya. Ah, miribang ené mula jalema tusing ngelah pangrasa. Ngancan liu penumpangé ngrémon. Kénkénang laut. Putu makékéh ngéséhang kacan jendéla bis ané seket di sampingné. Lega kenehné disubané kacané nyak makéséhan. Anginé makesiur macelep ngaé tangkahné tis.

95


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Limang menit satondén kursusé majumu ia suba teked. Kadropon ia maekin méjan customer service lantas néken daftar absén. “Ruang empat satu,” anak luh bajang ané arepina ngorahin Putu tongos kursus ané barengina sinambi ngenjuhang modul lan tas. “Lanté pat nomor satu?” “Beneh,” petugasé ento manggutan. Teked di lanté pat tepukina ada anak sedeng masalam-salaman di ruang nomor satu. Ulesné pada makenalan. Putu ngéncolang macelep tur bareng makenalan. Ia suba negak di bucu dugas instrukturé nengok. “Suba makejang teka?” ané ngamaang kursus matakon sambil majujuk di malun kelasé. Putu ajak timpal-timpalné saling tolih, tusing masaut mapan tusing nawang akuda liun pamiletné. “Kuda ané suba teka?” “Telulas, Pak,” silih sinunggil masaut. “Béh, ené angka sing luung. Kéwala eda bas sangét percaya tekén ané kétokéto.” Instruktur makenyem. “Sambil ngantiang ané lénan, tiang lakar ngenalang paukudan.” Ia maekin papan tulis putih ané magantung di malun kelasé lantas nulis: Kartono. “Tiang suba ngelah cucu abesik,” ia nutugang, sebengné ngenah liang. “Suba makelo magaé di bank. Mapan suba marasa med, tiang marérén laut bareng ngajahin dini.” “Dugas suud magaé, napi jabatan Bapak?” ada ané matakon. Satondén masaut pak Kartono makenyem. “Mapan tuah lulusan S1, tiang suba lega taén maan jabatan manajer,” kéto ia masaut lantas nuturang kénkén pajalané dadi pagawé bank ngawit uli staf kanti dadi manajer. “Yén sarjana, paling sing lulusan D3, ragané aget mapan lakar maan galah marengin program EDP. Eda salah, EDP ené tusing ja Electronic Data Processing nanging Executive Development Program. Durinan ené, liunan bank suba nerapang program buka kéné. Di programé ené ragané lakar latiha

96


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

adasa bulan satondén angkata dadi staf. Yéning sida lulus bani suba mastiang lakar maan tongos ané melah. Akuda ada sarjana dini?” Ané menékang lima ada tuah lima. Sisané ané akutus sinah tuah lulusan sekolah menengah atas, rumasuk Putu. “Tiang sing sarjana, Pak,” timpal ané negak di sampingné Putu menékang lima. “Yén tiang magaé di bank dadiné aidupan tiang dadi staf?” Makejang kedék ningehang munyin timpalné ané polos ento. Pak Kartono tusing engsap makenyem. “Yadian tusing ja sarjana, ragané tetep nyidaang magaé di bank, kéwala eda ngarepang lakar nyidaang dadi manajer. Dadi staf dogén nak suba luung, gajihné tusing ja lakar ngaé kuciwa.” Akijapan kelasé sepi mapan makejang pada mendep. Mirib pada ngenehang nasib déwékné soang-soang yéning suba dadi pegawé bank. “Nah, amunto malu pinaka pamahbah. Yén terus nyatua nyanan ragané ané rugi tur tiang ané lek.” Pak Kartono ngawit mukak modul ané ada di duur méjané. “Suba makejang maan modul?” ia matakon. “Ené suba karingkes pang melah, padet isiné. Lakar terangang tiang sakebedik, kéwala ragané ajak makejang perlu buin maca jumah. Yéning ada ané tondén karesep baan, eda engsap nyatet. Nyanan bligbagang di patemoné ané lakar teka. Papelajahan sijumu ané madan Introduction to Banking liuné enem palet. Iraga maan galah katemu ping palakutus kanti pragat. Nah, teked dini ada ané matakon?” Mapan tusing ada ané menékang lima, Pak Kartono lantas majumu nerangang palet kapertama nganggon laptop ané kasambung ka proyéktor. Dugas nu di Bali Putu tondén taén kuliah nganggon alat buka kéto. Ngon ajak lega macampuh di atiné mapan nyidaang miletin kursus ané asaanga méwah, buka mabalih pélem di bioskup. Kéwala prabéané masi sedeng maelné. Ento awanan tusing ja liu anaké nyidaang marengin kursusé ané ruangané dayuh cara di gunung mapan nganggon AC. Sajaba ané tondén magaé liu masi pegawé bank ané marengin

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

kursus. Tatujoné tusing lén tekén nincapang kawagédan apang énggal nyidaang ningtingang tongosné di kantor tur maan gajih lebihan. Ané pegawé bank tusing perlu majumu uli dasar, kéwala dadi marengin pakét kursus ané anut tekén tugas di bank tongosné magaé. Ada makudang pakét ané dadi pilihan buka: Export/Import, Credit Analysis, Clearing muah ané lénan. Galah kursus ané piliha biasané peteng disubané teka uli magaé. “Ngudiang sing nyemak kursus petengné?” kéto petugas customer service matakon dugas Putu mendaftar. “Sujatiné luungan kursus peteng mapan liu pegawé bank ané marengin. Matimpal ajak pegawé bank sinah enggalan maan informasi yéning ada lowongan di bank.” Putu anggut-anggut cumpu tekén raos petugasé. “Nyanan yén suba pragat kursus dasar tiang lakar nyemak kursus petengné,” kéto ia masaut padahal sujatiné ia makita ngorahang, ia jejeh pesu petengné mapan tondén makelo di Jakarta. Ajam tengah suba liwat. Pak Kartono marérén nerangang pelajahan tur ngamaang galah mangaso limolas menit. “Ngilangang bedak malu,” kéto ia ngaraos sambilanga makenyem. “Di sisi ada téh lan kopi, kéwala tondén maseduh. Seduh padidi gén nah. Jam solas kuang limolas menit nyanan buin ka kelas.” Pamilet kursus bangun tur marérod pesu uli kelasé. Sakabesik laut nyeduh kopi atawa téh nganggon yéh panes ané suba kasediaang nganggon trémos. Makejang maan duman jaja roti manis padem abesik. Maluné tusing ada ané pesu munyi, iteh ngasaang jaen jajané. Apabuin ané luh-luh pada adéng-adéng nyegut jajané cara mirib lakar dingeha tekén timpal di sampingné. Kéwala disubané liwat makudang menit ada nak muani maekin Putu tur matakon. “Putu nak Bali?” Putu manggutan, “Kénkén?”

98


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

“Sedeng ngungsi ené?” anak muani ané tabuh munyiné cara nak Batak ento buin matakon. Putu bengong, tusing resep tekén patakoné. “Dingeh raga Bali suba magadé.” Putu mara tangeh yéning timpalné sedeng ngonjakin déwékné. “Ndas bedag!” “Hei, Putu,” timpal lénan ané mamata kupit matimpung. “Saja yén nak Bali ngorahang kopi ento kupi?” “Nyén ngorahang kéto?” “Timpal kuliah raga dugas di Surabaya.” “Sing ja nak Batak ané ngorahang kéto? Benny, tegarang ngorahang kopi.” “Eda ja ngaé-ngaé kuda ya!” Benny ngadésem. Ningeh ada pamilet uli Bali ané lén-lénan pada maekin Putu. Magenep takonanga tekén timpal-timpalné. Ada ané matakon unduk séwan hotél ané mudah, ada nyedsedang unduk rasan bé guling atawa lawar. Ada masi ané nakonang apa di Bali tusing ada kursus perbankan? Tusing karasa galah mangaso suba telah. Makejang laut macelep buin ka kelas nutugang pelajahan. (masambung….)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

99


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

puisi -puisi i nyoman sutarjana

100


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Bapa

Alpaka tiang bapa Ring pucuk pamargi Tiang nénten ngiringin Pamegat tali karmané Sunaré sayan remrem Sayan padem Manahé kelem Tiang kapetengan Hidupé rasayang mati

nov 2019

101


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Suksma Bapa

Diastun pajalané nénten tatas Mawastu putus ring pamargi Nanging bapa suba ngenepin Ayah-ayah ngayasayang tiang Ngebekin keneh antuk tresna Ngurapin pajalané antuk pangajah-ngajah Satua bapa anggé sasuluh hidup Suksma bapa

Nov 2019

102


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Satua I Bapa

Cening ené ada bekel bapa Béndan yén bapa sing ada Gembel bekelé tekekang Bekelé marupa satua Katuturan Ki Kebo Iwa Embas saking yadnya Uripé mapayas yasa Bhakti ring rerama Bhakti ring tanah kauripan Kebo Iwa anggén cening tuladan Apang melah ngaba raga Mayasa sakayang-kayang

Nov 2019

103


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Kebo Iwa

Pura-pura jejeg kadiriang Goa Gajah, Srijong, Pura Sadha Pinaka ngemit kautaman ida Kebo Iwa cihna Bali sujati Embas saking taksu suci Wisésa tur pradnyan ring wiwéka Satya lan sutindih ring tanah kauripan Nanging sampun pituduh widhi Kebo Iwa pejah mabéla pati Ngatohang urip ring tanah jawi

Nov 2019

104


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Kumbakarna Matangi

Suryak siu tabuh gentuh byuh mabyayuhan Nundun sakancan sabda bayu lan idep watekin guna tamas kumbakarna putraning prabu wésrawa satria satya mahotama sirep rerep makerem sepi sipeng Tangiang, tangiang Idupé wantah pangipian pangipiané sujati idup sasolahan maya pada sutindih nindihin ibu pertiwi lima batisné palas las matelasan rah medal kadi sabeh membah nénten ajerih mundur waliang, waliang kumbakarna mawali nyujur jagat sunya sipeng

nov 2019

105


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Maserah

Geleh, leleh Manahé tanpa genah Tanpa selah Ala ngalimbak Nebek tangkah Lédangan Apang dangan Ngiring maserah Ngarestiti ring Sang Hyang Titah Pangapti anggén titi Nyujuh sané jagi rauh Ané sampun lintang Aksamayang

Okt 2019

I Nyoman Sutarjana guru ring SMAN Bali Mandara. Malajah nulis angge sarana ngubadin tatu-tatu tangkah

106


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Kitut

pros -pék dadi tukang penék punyan nyuh I Putu Supartika

107


Suara Saking Bali

B

Édisi XXXIX | Januari 2020

iasané ané paling pepes dingeh tiang di seminar-seminar wiadin baca di berita-berita: jani suba tusing nu ada anak ané nyak dadi petani. Makejang nagih magaé dibidang pariwisata, nagih dadi PNS

lan bla bla bla.... Nanging timpal tiangé ada ané mamunyi cara kéné: dadi tukang penék nyuh prospékné luung, krana jani suba sing ada ané nyak melajah menék punyan nyuh. Tiang sing nyak ngorahang yéning tukang penék punyan nyuh patuh tekén petani. Ento gagaén ané malénan yén manut tiang. Tukang penék punyan nyuh gagaéné tuah menék punyan nyuh, ngalap nyuh, ngalih busung, ngenteb slépan. Yén petani, makejang suba pada nawang lan tiang tusing perlu buin ngorahang dini. Yén gelekang, munyin timpal tiangé totonan ada benehné. Di désan tiangé liu ada tukang penék nyuh, nanging suba nyansan tua, suba énggal pensiun. Makejang pianakné tusing bisa menék punyan nyuh, tusing bisa nganggon slingkad. Umpamané tiang bisa menék punyan nyuh, sinah buin mani puan anaké ané ngelah tegal misi nyuh lakar mayah tiang. Tiang tundénanga ngalapang nyuhné lan ngalian busung. Apabuin di Bali odalan liu, ondén buin ngabén ané perlu busung lan nyuh liu, ondén buin ada pésta-pésta yén disageté suksés menék dadi anggota Déwan, kan perlu nyuh anggon ngaé santen lan lawar. Apabuin ané nundén menék nyuh ngelah jabatan, sinah upahné lebian. Jelas luung prospekné, lan ulian asil menék punyan nyuh pasti tiang nyidaang idup. Anggep dogén suba menék nyuh apuun paling cenik bayaha selaé tali. Duang puun suba maan séket tali. Yén awai menék limang puun, suba maan satak selaé. Nah mantak anggon meli baas lan darang nasi pasti ada. Apabuin jani di Bali liu ada turis, krana Bali for tourism. Liu turisé demen ngoyot yéh nyuh, naar kuud, tukang penék punyan nyuhé buin mupu. Itungitung, mula gedé prospékné. Sayangné, tiang sing bisa menék punyan nyuh. Péh!

108


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Ipidan pekak tiangé taén nuturin tiang ulian tiang sing bisa menék punyan nyuh. Koné pekak tiangé suba liu najuk pijer. Yén tiang suba gedé, yén dislameté nyak mentik, pasti suba mabuah. Lek koné lakar dadiné yén kanti tiang mupaang ngalap nyuh. "Purukin apa uli jani menék nyuh, apang tusing cara anak lénan kanti mupaang ngalap nyuh!" kéto pekak tiangé nuturin tiang. Tiang nyaru-nyaru lan tuah nyautin "nah" dogén, sakéwala kanti jani sing bisa menék nyuh. Nyesel tiang tusing rungu tekén munyin pekak tiangé lan jani ningeh timpalé ané ngorahang prospékné luung. Sakéwala yén jumunin makeneh, di jaman yutuber makacakan lan nyidaang sugih ulian ngaé prank sing maguna, nyén ané lakar nyak dadi tukang penék punyan nyuh? Dadi tukang penék ento kenyel. Ondén tangkahé babak, bayuné telah, kondén buin likad di duur. Misi asilné cenik, maan upah selaé tali résikoné gedé. Lamun nyak ané ngupahin sugih, jalané nyamané jumah nundén menék punyan nyuh, kénkénang lakar nagiin ongkos. Paling aget menék apuun baanga ngidih kuud abungkul. Di jelék nasibé maan suksma dogén, jeg pocol. Sing adénan dadi yutuber. Bisa dogén ngaé prank ane tusing maguna, tusing perlu mendidik, maan penonton liu, ngelah skil ngédit vidio bedik-bedik, ngelah modal kaméra, subskriber liu, jeg aluh maan pipis. Apabuin liu ngelah penggemar, ngadaang lantas meet and greet, kecratkecrét mafoto, maan kado, gaénang vidio sambil mamunyi: luar biasa gaes, gua gak nyangka kalok rame banget, di luar ekpsektasi. Sumpah rame banget. Buin lantas aplud ka yutub, buin maan penonton liu, buin maan pis. Kadirasa prank meju gaé liu nyidaang maan pipis. Ketimbang tangkah babak, bayu telah maan asil tusing karuan? Disubané makelo tiang mendep, timpalin tiang munyin timpal tiangé totonan: buin pidan suba sing perlu tukang penék nyuh krana suba tusing ada punyan nyuh!

109


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

Kamus

kamus bali – indonesia 1

am.beng, ka.pi.am.beng v berhalangan; ngam.beng v 1 bertaruh besar (judi); 2 Jbr mengalirkan air ke sawah

2

am.beng, ngam.beng n balai antara dapur dan rumah am.beng.an n alang-alang; Imperata cylindrica

am.ber n palu besar 1

am.bet v pukul dg keras; am.beta v dipukulnya dg keras; am.bet.ang v pukulkan dg keras; am.bet.in v pukuli dg keras; ka.am.bet (kam.bet) v dipukul dg keras (oleh); ka.am.bet.ang (kam.bet.ang) v dipukulkan dg keras (oleh); ka.am.bet.in (kam.bet.in) v dipukuli dg keras (oleh); ma.am.bet (mam.bet) v terpukul dg keras; ngam.bet v memukul dg keras: eda ~ timpal jangan memukul teman dg keras;

110


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

ngam.bet.ang v memukulkan dg keras 2

am.bet, am.bet.ang v genangkan; am.bet.anga v digenangkannya; ka.am.bet (kam.bet) v digenangi (oleh); ngam.bet v menggenang: yĂŠhĂŠ ~ di carik air menggenang di sawah

am.bi.ar, ngam.bi.ar v berjalan/duduk berjejer: -- negak di sisin jalannĂŠ duduk berjejer di tepi jalan; am.bi.ar.in v halangi dg (berdiri/berjalan) berjejer am.bil Ami v ambil; am.bila v diambilnya: jinahĂŠ sampun ~ uang itu sudah diambilnya am.bil.ang v ambilkan; am.bil.anga v diambilkannya; am.bil.in v ambilkan untuk:~ ibunĂŠ wastra ambilkan ibu kain; am.bil.ina v diambilinya; am.bil-am.bil.an n 1 cara yg berhubungan dg pernikahan; 2 hasil mengambil; ka.am.bil (kam.bil) v 1 diambil (oleh); 2 diambil untuk dijadikan istri (oleh); ka.am.bil.ang (kam.bil.ang) v diambilkan (oleh); ka.am.bil.in (kam.bil.in) v diambili (oleh); ma.am.bil (mam.bil) v terambil; ngam.bil v 1 mengambil: murid punika ~ kapur ring ruang kepala sekolah murid itu mengambil kapur di ruang kepala sekolah; 2 menikah: ida sampun ~ rabi beliau sudah menikah; ngam.bil.ang v mengambilkan; ngam.bil.in v mengambil (dr); pa.ngam.bil.an n sst yg berhubungan dg pernikahan am.bis v tarik dg keras; am.bisa v ditariknya dg keras;

111


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

am.bis.ang v tarikkan dg keras; am.bis.anga v ditarikkannya dg keras; am.bis.in v tarik dg keras; am.bis.ina v ditariknya dg keras; am.bis-am.bis.an n hasil menarik dg keras; am.bis-am.bis.in v tarik-tarik dg keras; am.bis-am.bis.ina v ditarik-tariknya dg keras; ka.am.bis (kam.bis) v ditarik dg keras (oleh); ka.am.bis.ang (kam.bis.ang) v ditarikkan dg keras (oleh); ka.am.bis.in (kam.bis.in) v ditarik dg keras (oleh); ma.am.bis (mam.bis) v tertarik dg keras; ma.am.bis.an (mam.bis.an) a dl keadaan tertarik dg keras; ngam.bis v 1 menarik dg keras; menyentak: ia ~ tapis di abian dia menarik dg keras tapis di kebun; 2 ki melarikan gadis dg paksa: imaluan dadi ~ anak luh dahulu orang diperbolehkan melarikan gadis dg paksa; ngam.bis.ang v menarikkan dg keras; menyentakkan; ngam.bis.in v menarik dg keras; menyentakkan am.bles a habis; tandas; am.bles.ang v habiskan; tandaskan; am.bles.anga v dihabiskannya; ka.am.bles.ang (kam.bles.ang) v dihabiskan (oleh); ngam.bles.ang v menghabiskan am.brés v bentak; am.brésa v dibentaknya; ka.am.brés (kam.brés) v dibentak (oleh); ngam.brés v membentak (berkata dg menggertak): ia ~ mara takonina dia membentak tatkala ditanya 1

am.bu n pucuk enau

2

am.bu Asi n bau;

112


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

ma.am.bu (mam.bu) v berbau: nasi -- nasi berbau, nasi basi; ngam.bu v membaui; mencium (bau): ida ~ sané ten becik beliau mencium sst yg tidak enak 3

am.bu n awan putih: makeber ring –né terbang di awan putih; ngam.bu v masuk awan: layanganné ~ layang-layang itu masuk ke awan putih am.bu.ak a kurang sopan (tt berbicara) am.bu.ati n cacing tanah am.bu.bu n kabut am.bu.gan n pakaian bekas; ma.am.bu.gan (mam.bu.gan) v memakai pakaian bekas

am.buh n langir; sampo; am.buh.ang v pakaikan sampo; cucikan rambut; keramaskan; am.buh.anga v dipakaikannya sampo; dikeramaskannya; am.buh.in v langiri; keramasi; am.buh.ina v dilangirinya; dikeramasinya; ka.am.buh.ang (kam.buh.ang) v dipakaikan langir (oleh); dikeramaskan (oleh); ka.am.buh.in (kam.buh.in) v dilangiri (oleh); dikeramasi (oleh); ma.am.buh (mam.buh) v berlangir; berkeramas: sebilang wai ia ~ setiap hari dia berlangir/berkeramas; ngam.buh.ang v memakaikan langir; mengeramaskan; ngam.buh.in v melangiri; mengeramasi; pa.ngam.buh.an n tempat langir 1

am.bul → amun

2

am.bul, ngam.bul v 1 minggat: ~ ka pisaga minggat ke tempat tetangga; 2

merajuk: ia ~ mara baang pipis abedik dia merajuk setelah diberi uang sedikit; am.bul.ang v merajuklah; am.bul.in v merajuki;

113


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

am.bul.ina v dirajukinya; am.bul-am.bul a kesal; am.bul-am.bul.an n rajukan; ma.am.bul-am.bul.an (mam.bul-am.bul.an) v sama-sama kesal; ngam.bul.ang v tidak mau melakukan sst krn kesal: ~ sok uék, pb 1 keputusasaan itu selalu merugikan; 2 menyesal krn keadaan diri tidak baik; ngam.bul-am.bul v merajuk terus-menerus am.bu.lu n sj pohon para am.bun Tbn n awan putih; am.bun.ang v tinggikan sampai di awan; am.bun.anga v ditinggikan sampai di awan; ka.am.bun.ang (kam.bun.ang) v ditinggikan sampai di awan (oleh); ma.am.bun (mam.bun) v berawan; ngam.bun v mengawan: kapal terbangé ~ pesawat terbang itu mengawan am.bun.an a rabun: mata -- mata rabun am.bung n tumbuhan yg menjalar pd pohon kayu batang dr tumbuhan yg merambat; ngam.bung v makan ambung (tt sapi, kambing, dsb) amé v sebut; panggil nama sso berulangulang; amé.na v disebutnya; ka.a.mé (ka.mé) v disebut-sebut (oleh); nga.mé v menyebut; memanggil nama; nga.mé-a.mé v menyebut-nyebut nama; memanggil-manggil nama.

(masambung…)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

114


Suara Saking Bali

Édisi XXXIX | Januari 2020

115


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.