Majalah Suara Saking Bali XXXV

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Daging Majalah Lawat-lawat Yén Awak Ento Gumi (IGA Darma Putra) Isin Lontar Patapan Ai (Putu Eka Guna Yasa) Pabligbagan Standarisasi Sastra Bali, Perluké? Satua Cutet Madé Arak (IBW Widiasa Kenitén) Tresna Kalangin Arta Brana (Ni Putu Asriani Putri) Tresnané Kampih Ning Selat Bali (Pujangga) Fiksi Mini Terjemahan 10 Fiksi Mini Ana Maria Shua Satua Bali I Juragan Anom Artikel PKB, Klingkang-klingkung Jalan Mula; Bayu Pramana Nincepang Wirasa, Wirama lan Wiraga ring Awak (I Gedé Sarjana Putra) Anyar (IDG Trinandita) Puisi Bali Puisi-puisi Ni Wayan Harik Wahyuni Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta Puisi-puisi I Putu Supartika Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) Satua Masambung Sang Boma (2) Mawa Madui (1) -- Ketut Sugiartha Geguritan Bongkling Gegonjakan ‘Nama Adalah Doa’ (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Kamus Kamus

1

2 5 8 17 23 28 35 40

48 52 55 59 64 71 74 80 88 91 94


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

LawatLawat

IGA Darma Putra

Makejang anaké nawang yén gumi ento patuhanga cara awak. Di gumi ada tanah, di awaké masih ada tanah. Daging koné paragayan tanah. Di gumi ada yéh, di awaké masih ada. Peluh, getih, enceh, ento madan yéh. Di guminé ada api, di awaké masih ada. Yén tusing misi api, to nguda awaké bisa anget bisa kebus. Di gumi ada angin, di awaké masih misi. Angkihan madan angin. Di gumi ada langit, di awaké masih ada. Langit di awaké tusing kena baan ngorahang, kéweh. Kéwala ada ané madan langit-langit.

2


Suara Saking Bali

B

Édisi XXXV | Séptémber 2019

uka kéto yén alih patuh gumi ajak awak. Di guminé liu ada gunung, di awaké masih ada. Ané sakala, awak ento koné patuh cara gunung. Apa buin yén negak misi mayoga, seken-seken gunung koné ento.

Di gumi ada sagara. Di awaké ada masih sagara. Basang koné sagara, sawiréh makejang ané macelep uli aungan bibihé kemu maclempung. Peluh koné orahanga sagara, sawiréh peluhé patuh pakehné. Ada masih ané orahanga sagara tan patepi. Keneh koné ento. Sagara keneh ento sajan tusing misi tepi. Kadénang tepin kenehé neked di langit, tau-tau nagih tegehan ka bulan. Kadén saja tuah neked di bulan, buin nagih johan neked di matan ai. Neked di matan ai, biin nagih johan neked dija kadén. Lénan tekén keneh, di tengahan sirahé ada koné sagara. Yéh untek ento koné adanina sagara. Untek ento yén cara di basa kapara madan polo. Yéh untek ento cara sagara susu. Kondén telah bacakan sagara di awaké. Ada buin besik sagara ané taén tuturina tekén lingsir-lingsiré. Ento suba sagara idu. Ané madan idu, tusing ada lén tekén paes. Paes koné tusing enyat-enyat cara sagara. Nah kéto malu. Tukad masih ada di awaké. Tukad ento koné membah pepitu. Ada masih ané ngorahang sia. Tukadé buka sia ento membah koné uli sagara untek. Embahané nuluh tukad pitu ané paek. Buin dua sadah ejohan tukadé. Né tutur mabading abedik. Yén di guminé, yéhé membah uli di tukadé ka sagara. Yén di awak, uli sagara membah ka tukadé. Yén gumi ento awak, di gumi ada jalan, di awaké masih ada. Jalané patuhanga ajak tukad di awaké. Ada jalan ané tetelu. Sawiréh tetelu, orahanga jalané ento marga tiga. Ada jalan ané méngkol uli kébot, ada jalan ané méngkol uli tengawan. Ada masih jalan leser di tengah-tengah. Jalan ane leser koné tongos anginé majalan menék tuun. Kéto malu baan nyatuang yén awak ento gumi. Liu buin ada satua-satua ané nyatuayang buka kéto. Pradé lakar ngalih-alihin, kanggoang adéng-adéng. Pradé suba bakat, adéng-adéngin masih minehin. Eda kanti pati purug ngaku

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

paling dueg wiréh marasa suba makatang sarin-sarin tutur. Anak liu masih shastrané ané nuturang apanga iraga bisa biasa-biasa dogén. Tusing mapi-mapi, tusing ngaku-ngaku. Tusing masih bedik satua ané nyekenang apanga iraga tau tekén gagunan awak. Awak ento tuah tongosé idup. Wiréh awak tongos idup, ditu masih patongosan mati. Tongos mati, lén ajak mati di patongosan. Kéto budangbadingang baan ngitungin kruna. Nyak cara tukang tumbeg mudangmadingang tanah. Kadén tanah ento ané orahanga pretiwi. Kadén tanah ento masih ané orahanga lemah. Lemah ento masih kadanin galang. Di lemahé ada galang. Di galangé ada padang. Padang patuh artiné ajak galang. Galang katemu galang, orahanga galang apadang. Yén padang ento artiné galang, tegarang takonang apa sujatiné ané madan padang lantang, padang dawa?

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Isin Lontar

Putu Éka Guna Yasa

Manawi wantah ring Bali wénten tatagama sané nyaratang mangda kramané ngaturang bakti nyabran rahina ring Ida Sang Hyang Surya. Yadiastun nénten sami, para panditané tatkala prabhata satata nyurya séwana nyeledihi kramané sané kantun leplep sirep ring tila puspané.

5


Suara Saking Bali

N

Édisi XXXV | Séptémber 2019

api ngawinang para panditané sami ngamargiang puja ring Ida Batara Surya? Sami kramané uning, sangkaning surya wénten kauripan ring jagaté. Yadiastun kénten, napiké surya ngranjing ring

pawilangan sarwa maurip? Sami taler pawikan, ring jagaté sané ketah kabaos sarwa tumuwuh sané maurip kepah dados tiga inggih punika punyan-punyanan, baburon, miwah manusa. Nungkalik. Surya sané kabaos nénten maurip ngicen kauripan. Napi kawiaktiané surya punika? Sané sampun ketah, surya wantah paragayan galang. Sané sida kapanggih, endag ida saking kangin tur surup ring sisi kauh. Sangkaning surya miwah pinceran jagaté wénten peteng lemah, rahina ratri, masan ujan, panes, miwah sané tiosan. Yéning selehin malih, wénten sujana sané maosang surya punika wantah pupulan api ageng rikala Ida Sang Hyang Parama Kawi ngaréka sadaging jagaté. Kocap, jagat, wulan, tranggana utawi bintang kareka antuk panca maha buta: pratiwi, apah, teja, bayu akasa. Panca maha buta sami wénten ring bhuwana agung, taler ring bhuwana alit. Punika ngawinang, ri kala ida Sang Jiwatma lepas saking angga sarira, panca maha buta inucap mawali budal ka pomahannyané: jagat. Pratiwi mawali ka tanah. Apah mawali masikian ring toya. Bayu mawali mur manados angin. Sané mawit saking akasa, tunggil malih ring langit. Téja agni, mawali ka Siwa Raditya. Akéh pisan yasan Ida Sang Hyang Surya ring jagat miwah sadaging jagaté. Ring sang sané pacang nangun tapa, Ida Mahaguru. Yukti Ida taler paragayan Batara Guru, duaning wantah Ida sané polih gelar Siwa Raditya. Siwa taler kabaos Batara Guru, ri kanjekan Ida ngicénin pangajah-ajah ring para déwatané sami, pamekas ring rabin Ida: Déwi Parwati tatkala ngincepang Tantrané. Ida taler Mahatapa, doning tan kahanan obah. Maosang indik tapa, ketah kauningin sadurung Sang Panca Pandawa maperang tanding ring wadwa korawané, Ida Sang Prabhu Kresna nganikain mangda sami ngelarang tapa. Yudhistira katitahang nuju telenging wana

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

kasarengin rabin Idané Déwi Drupadi. Sang Bima tangkil ring Ratuning Wanara Hanoman. Sang Nakula-Sadéwa ngelarang tapa ring tengah telagané mangda molihang waranugraha saking Batara Aswin. Asapunika taler Sang Arjuna ngelarang tapa ring Gunung Kailasa mangda polih kasaktian saking Batara Siwa. Saking pratiwimba punika, akéhan jadmané ngelarang tapa sangkaning perih, sangkaning wénten sané kaulati, wénten sané kaarepang, pamekas wénten pinunas. Doh pisan, ring kahanan Ida Sang Hyang Surya. Ida paragayan sunar, agni tanpa wates. Matapa tan paprih tan papabuat. Yadyastun ri kala Ida masunar, petaniné ngrenggengang ujan. Jadmané ring kota, ngortaang panes. Jadmané ring kantor ngarémon opek. Sopiré ring mobil kebus, osek, sesek. Kéwanten Ida tan obah, ida langgeng ngamargiang darma miwah tapa. Sané mangkin yéning wénten anggota déwan lekig tan naenin rapet napi malih masusupan ring désa-pradésa nyelehin kahanan masyarakat, sakéwanten tatkala pacang pemilihan satata nganken angga paling sutindih, paling satia, paling merakyat, miwah paling-paling sané lianan. Manawi, ipun patut nuléngék menék, nakénang suksman tapa miwah yasa, ring sang mahatapa!

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

7


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Pabligbagan

D

ugas acara Pasamuhan Alit Bahasa Baliné ané kalaksanaang di Hotél Puri Nusa Indah, Jalan Waribang 99 Dénpasar, di Komisi Sastra Bali, dina Buda, 28 Agustus 2019, ada samar-samar

rarincikan lakar ngaé standarisasi Sastra Bali apaké sastra Bali purwa wiadin sastra Bali modérn. Unduké totonan kapesuang di Ruang Anggrék lan ané ningehang tuah pamileté ané liuné 25 diri, ada Penyuluh Bahasa Bali, dosén, penulis, guru, wiadin budayawan. Tatujon standarisasi totonan tuah apang sastra Baliné koné ngelah standar minimun. Baan standar minimuné totonan lakar nyidaang koné ngadanin ené madan puisi, gegurtitan, cerpén muah ané lénan. Suara Saking Bali, pinaka silih tunggil média mabasa Bali ané digandrungi generasi jaman now sekala niskala ané kondén ngelah standar minimum lan tusing nawang kénkén standar minimum puisi, cerpén, satua masambung wiadin tulisan lén ané kamuat lan suba pasti tusing lakar ngurusang standar, ngidih pendapat (boya ja pendapatan) tekéning para penulis, budayawan,

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

pendidik, wiadin anaké ané demen maca karya sastra ngenénin indik rarincikan standarisasi sastrané ené. Kéné pasautné rikala tim redaksi Suara Saking Baliné nakonin.

Seni to lenyap yéning kastandarisasi. Standarisasi to untuk industrialisasi, produk pabrik, seragam ia. Yén ada téks sing ngidaang ngadanin ento puisi atau prosa, ento téks ané hébat. Tapi, da téks ané awag-awagan. Raga ngaé ésai ané Bali-bali ento kan dotné kéto, gabungan antara fiksi ajak non-fiksi, kija dadi aba, ngéndah. Ngaé ésai cara nyerpén asané, jeg demen sajan atiné. Makané ngaé tulisan, ajakan, “Mari menulis bukan cerpen, bukan puisi. Apakah itu? Apa saja, pokokne tulisan.” Danarto kan taén ngaé puisi megambar ento. HB Jassin demen gati, pasanga di kantorné. To puisi, apa kaligrafi? Danarto masé taén ngaé judul cerpén jantung mepanah. Nah, yéning standarisasi, kréativitas ané kéto-kéto lakar kéweh pesu. Maksud raga, ané demen ngaé cerpén, jeg gaé gén, ané demen ngaé puisi gaé gén. Ané demen ngaé dong puisi, sing cerpén, jeg gaé. Seni tari, seni pertunjukan Bali jani kan liu ané ngorahang berstandar ISI. Jeg patuh. Ipidan anak masing-masing désa ngelah gaya pedidi-pedidi. Bali nak sugih dugasé to. Jani? Jeg ISI. Masak jani ada standar puisi i anu. Beh…

Gdé Aryantha Soethama, pangawi sastra Indonésia

Sastra distandarisasi? Nén malu, asané kéweh ngenehang. Basa Bali ané anggona ngarya sastra, nak magenepan ada. Suba wikan-wikan anaké ngenehang ento. Mirib yén kenehang ané anggona matuhang sastra Baliné tuah basa ajak aksara. Yén basa anggon, ada sastra Bali ané mabasa Bali cara kadinian, ada basa Bali cara kadituan. Cara kadinian, maksudné cara basa

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Baliné ané lumbrah ento. Yén ané kadituan, ada basa Bali ané kondén lumbrah, cara basa sametoné di Kintamani, Nusa Penida, Pedawa, mirib ada buin ané lénan. Ada masih basa Bali ané madukan ajak basa Malayu [cara geguritan I Nengah Jimbaran], basa Indonésia, basa Inggris muah ané lénan. Yén ané madukan ené éngkén lantas dadiné? Jejehin buin pidan ada anak Bali ané lakar ngaé geguritan aji basa Inggris, apa adané ento? Tiang jeg buut kenehé ngenehang ento. Yén aksara anggo, sinah suba masih kayunanga tekén para wikané. Nak ada sastra Bali ané surata aji aksara Bali, tusing bedik ané aji tulisan latin. Yén di lontaré, ada masih cara kakawin Dharma Sunya ané maaksara merapi-merbabu. Ada masih cara prasasti-prasastiné ane maaksara Kawi. Sagét buin pidan ada anak Bali ané nulis geguritan, puisi, cerpén, nganggon aksara ané tawah-tawah, apa men to adané? Ané tusing kalah lumbrah, ento gegendingan utawi satua ané tusing kasurat.

Cara gendingan baris dadap ané taén dingehang di Bangli. Ada masih gendinggending lénan, ané tusing taén cateta mirib tekén pamrentahé. Mirib suba ené ané madan sastra rerambangan? Yén rerambangan, anak tusing sinah apa ané orahang, sakéwala né anak jeg seken krunané kruna Bali. Ento mawinan, nak mulan kéweh ngurusang sastra Bali. Yén éngkén kadén carané ngadanin, tiang tusing masih nawang. Miribang adan-adan sastra Baliné ené, lakar anggona nyelasang tekén murid-muridé ané malajah basa, sastra, aksara Bali. Kéto masih mahasiswa ané jurusan basa Bali, apang nawang sepat siku-siku sastra Bali. Yén sagét ada patakon, apaké ané madan sastra Bali? Ento apanga nyidayang nyautin baan pasaut ané pasaja. Nak Mulan kéweh ngadanin sastra. Apa buin sastra Bali. Liunan sastra Bali ento mulan mategul baan sepat sikusiku, sakéwala tetujoné tuah apanga cara anak majapa meték-meték genitri. Disubané bakat baan seken meték, apang nyidayang lepas, cara kedis tuhutuhu ané lepas uli kranjangné. Ditu kéwehné ngadanin sastra. Apa ané

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

makada? Mirib mulan sangkan sastrané tusing ngelah adan. Patuh cara ngadanin embang, sakéwala tusing tawang ané madan embang. Kéto kéwehné.

IGA Darma Putra, pangawi sastra Bali modérn

Jelas aku sing setuju. Penulis tetap ngelah standar pedidi. Yén ané gaé raga di luar standar ané gaéna, lan sing orahanga cerpén wiadin puisi, lan ngaé génré baru hahahaha

Madé Adnyana Olé, pangawi sastra Indonésia modérn, pangremba tatkala.co

Jelas sing setuju, krana sastra mula sing perlu standar lan bersifat dinamis, apaké pengarang wiadin karyané sifatné indepénden. Yéning ada intervénsi standar, ento makada nada kelas di sastrané, ené berbahaya untuk dunia sastra yéning stadarisasi kanti makada ada kelas. Iraga ngaénang sastra dadi égalitér baan ngaé sastra ané tusing ada sekat, kecuali klasifikasi bentuk. Standarisasi tuah ngaénang dunia sastra Bali ané sepi dadi nyansan sepi, krana penulis baru lakar ngekoh nulis utawi ngédéngan karyané krana harus nuutin standar.

I Gedé Gita Purnama Arsa Putra, Dosén Bahasa Bali Unud, pangawi

Yén dalam lomba perlu ada standar anggon patokan. Kéto masi yén nak nu mlajah, perlu ada standar. Tapi rikala proses berkréativitas ané lebih utuh

11


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

standarisasi bisa memasung kréasi. Contoné standar kakawin secara tradisional, ipidan secara isi pasti nuturang Ramayana lan Mahabrata. Nanging dalam perkembanganné, para pangawiné tusing ja terpatok tekén standaré ento. Pangawi totonan berkréasi ngaé kakawin baru cara kakawiané Mpu Prapanca contoné. Artiné uli kréativitasné ada standar ané liwatina. Justru ento ané kearepang apang ngaénang sastran iraga unggul.

Putu Éka Guna Yasa, pangwacén sastra Bali purwa, Dosén Bahasa Bali Unud

Standarisasi apané? Tiang inget tekén zaman Balai Pustaka, standarisasi atas kepentingan penjajah. Acuané? Sastra Modérn? Da, kecuali bentuk-bentuk tradisional ané suba ada. Standarisasi bentuk, bisa dadi belenggu beréksprési, pasti dilanggar. Baang ento dadi gagaén peneliti, lan kajian akademik, da kanti ngaénang senimané terbelenggu.

Putu Oka Sukanta, pangawi sastra Indonesia, akupunturis

Yéning tuah maang penjelasan bahwa cerpén Bali cara kéné, novél, roman cara kéné, prosa liris cara kéné, yén sabates ento tusing masalah. Nanging yéning kanti menyangkut pembatasan berimajinasi, berkréativitas rikala mengarang muah gerak kreatif ané lénan raga sing setuju. Krana pengarang, penulis, patuh tekén pencipta lagu. Pang sing iraga saling kadén, luungan ané ngusulang

12


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

orahin ngaé draft standarisasiné malu, apang para penggiat SBM-é nawang lan nyidaang nyeléksi, nguangin wiadin ngimbuhin apa ané kaanggep perlu.

I Komang Alit Juliartha, pangawi sastra Bali modérn

Wénten hal-hal sané ten nyidaang kastandarisasi, krana justru drika kekuatan sastrané.

Mas Ruscitadéwi, pangawi

Ngamilunin genré sastra Indonésia manten, yéning konteksné sastra Bali modérn.

Ari Dwijayanti, dosén, pangawi lan redaktur Médiaswari (Pos Bali)

Titiang durung cumpu sareng standar sastra Bali. Soang-soang pangawi maduwé ceciri sané nénten kadruénang pangawi lianan. Kadang-kadang, karya sastra nika ngenahné saderana, sakéwanten maduwé artos sané dalem sané nénten prasida kalacalaca.

IBW Widiasa Kenitén, pangawi, pengawas pendidikan

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Soléh niki. Sastra napiké puisi Bali modérn wiadin sané lianan sampun wénten saking suwé. Sastra nika (sastra modérn) kebébasan, sané bébas saking standar. Cingakin puisi kakawiané Sutardji Calzoum Bachri, napiké wénten standarné, nanging ring Sastra Indonésia kasungkemin nika puisi. Punika taler cerpéncerpén Danarto ring Godlob, ring sastra Indonésia taler kasungkemin nika cerpén. Sira sané pacang moyanin cerpéné Pak Manda nganikaang nénten ja cerpén, moyanin puisiné Pak Sanggra tur nganikaang nénten ja puisi. Napiké nika durung masuk standar? Sané nganikaang standar nika durung tatas uning ring sastra. Sastra nénten ja baju sané wénten ukuran standar, nénten ja hélm sané wénten standar. Yéning sampun wénten standar jagi anggén napi? Standar nika pacang memasung kebébasan kréativitas. Cingakin prosa liris kakawiané Dharma Putra, nika sampun ngalawan prosa liris Indonésia antuk ngranjingang unsur tradisi. Yéning wénten standar, sastra punika pacang tetep maduwé pola konvénsional. Rikala pangawiné mangkin mapikayunan pacang berkréativitas tan kawatesin, nguda mangkin kawatesin malih. Standarisasi nika pemasungan karya sastra.

IDK Raka Kusuma, pangawi sastra Bali miwah Indonésia modérn

Sing setuju. Standarisasi seni, apalagi sastra sing nyidaang, sastra sing nyidaang ngukur. Karya sastra ento tuah imajinasi nganggon olahrasa lan estetika uli penulisné ané sifatné personal. Dalemné rasa sing nyidaang ngukur nganggon standar. Tuah nyidaang kaukur nganggon pangrasa lan makejang pada ngelah pangrasa ané tusing patuh.

I Gedé Putra Ariawan, pangawi lan guru

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Sing ngerti tentang standarisasi

I Madé Sugianto, pangawi, perbekel Désa Kukuh, Marga, Tabanan

Yéning tiang setuju manten, sabates standarisasi punika mersidayang ngicén pikenoh becik miwah memotivasi mangda sastra Bali modérn sayan nglimbak, mangda nénten standarisasi punika mengkerdilkan miwah ngwatesin ruang gerak saking sang sané seneng, penggiat miwah penulis sastra Bali Modérn. Mangkin

standarisasi

punika sedek

kaperluang

napi

nénten

ring panglimbak sastra Bali Modérn puniki, mangda nénten standarisasi punika wantah “konsép ngaruruh keuntungan

proyék” sané

kawacanaang

perseorangan utawi kelompok

tur

kaanggén

tan pa tetimbang

lan

nguratiang indik éksisténsi sastra Bali sané wénten lan nénten wénten upaya anggén mendorong lan membina mangda sastra Bali sayan nglimbak lan prasida katerima miwah kawacén olih kramané sami.

I Nyoman Agus Sudipta, pangawi sastra Bali modérn

Yén menurut raga, bahasa Bali asané sing ngidaang kal standarisasi kéto. Yén alasané hanya untuk membédakan cerpén modérn jak satua, kan suba ada kaidahné. Geguritan jelas ada guru dingdong, yén puisi kan sing. Yén jani uling bahasa ané anggona misalné, yén standarisasina, misal bahasa modérn

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

tuah anggo puisi modérn, bahasa Bali let anggo geguritan dkk, kan sukeh. Bisa mematikan kréativitas penulis geguritan ané ngawi geguritan di zaman jani.

Danu Tanaya, pangwacén sastra Bali

Kirang pas yéning standarisasi nika anggén minayang puisi, cerpén, wiadin geguritan. Nika sampun galang. Sané dados patakén, saking dija polih idé sakadi punika. Substansi masalah SBM boya ja ring standarisasi, sakéwanten sapunapi carané sumangdané dados tuan rumah ring Bali, lan polih penghargaan layak ring genahnyané embas. Daripada makarya standarisasi kakawian, becikan makarya desain sapunapi carané mangda SBM punika sayan nglimbak. Yéning Madé Sugianto mersidayang ngawinang SBM semarak antuk Gerip Maurip, Ajip Rosidi antuk rancagé mangkin sapunapi Pak Koster antuk Nangun Sat Kerti Loka Bali punika.

I Ketut Sandiyasa, pangawi sastra Bali modérn

Standarisasi sastra Bali? Méméh déwa ratu…. sing ngelah ga

I Putu Supartika, pangremba Suara Saking Bali

16


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Satua Cutet

IBW Widiasa Kenitén

Tiang kendel gati dugasé niki. Suba uli makelo, tiang tusing macunduk ajak timpal tiangé. Ia ajak tiang uli cerik di Karangasem. Dugas gunung Agungé meletus, ia ngungsi ka Beléléng. Ditu maan ngalih tongos. Sinambi nyakap tanah di pisagané ané nyelametang déwékné. Baan selegné magaé, kanti ngelah umah di Beléléng. Maan somah masi uli Beléléng. Jegég masi somahné. Lénan tekén maubuh-ubuhan, ia masi ngulak-ngulak madagang. Uli tanggun kangin Beléléngé kanti madauh neked tongosné I Jaya Prana Layonsari mati, ia ngalih pangupa jiwa, baan meledné apang magenti pajalan idupné. Dugasé ajak di Karangasem, dong pragat ngenepang jukut murab tekén jukut paku masambel. Yén diageté, maan misi lengis a kecritan, kendel suba ia.

17


Suara Saking Bali

J

Édisi XXXV | Séptémber 2019

ani lén, ia suba nganggon hapé android. Tiang iseng marengin di pisbuk baan panaké ngaenang. Yén tiang dong tusing bisa ngujang-ngujang. Orahina tekén panak tiangé mecik niki-niko. Tuutang tiang dogén,

yééééé sagét tiang bareng cara anak buka jani, kabanda baan hapé. Dikénkéné sampi sépanan ngayehang baan demené ngulik hapé. Nakonin somah kapahkapah cara anak tusing masomah rasané. Tiang pragat ngorta kangin-kauh. Buina apa kadén bakat ortawang sagét suba sanja buina matané suba kubil baan nelektekang tulisanné ane cenik-cenik. Liu ané matimpal ajak tiang. Sagét ada anak madan Madé Arak nagih matimpal tekén tiang. Iseng tiang nerima. Telektekang tiang, rasa-rasanang tiang mesib cara timpal tiangé ajak di Karangasem ipidan, Madé Raka. Ngujang dadi adanné balikanga? Ento maan takonang tiang. Kéné pasautné. “Aké suba uli kudang taun kadén tusing kena arak Karangasem. Baan meled akéné tekén arak, kabalikang tebongné adané. Sahihang gelek-gelek dogén adéken suba apang adané dogén miri arak.” “Ooooooooooooo. Dong kéto. Dadiné nani ené meled tekén arak kéto? Béh, nani mula jail. Suba katawang nani meled abaang arak ané melah. Nani nyimbingin aké.” Tiang mamunyi cara beléléngan apang anut satuané. Yén tiang nganggon kruna matiang nika, sing suba nyak anut. Pejang tiang cara ka Karangasemé. “Nani lamun ka Beléléng abaang arak, nah!” Ia ngorahin tiang buka ngorahin panakné padidi baan leketé ngranayang. “Aké sing nyak!” “Dadi kéto?” “Aké sing nyak ngoyong di bui. Yén aké mabui nani paling mantas nekain a minggu cepok. Suud kéto, aké padidi ngurik tanah lan mabalih langit-langit buiné.” “Hahahahaha! Tusing katangkep. Ngaba mantas a botol akua dogén masak tangkepa? Orahang lakar anggon matabuh.”

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

SSB/ Manik Sudra 19


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Nani dueg dogén ngajahin aké. Ngajahin mogbog adana ento. Tusing dadi bogbog.” “Bah, sinah suba nani pepes ningehang darmawacana?” “Tusing.” “Man kénkén?” “Aké suba dadi pamangku.” “Miiiiih Déwa Ratu. Sing dayanin, dong suba dadi pamangku. Béh malah ja mamunyi cara dugasé ipidan.” “Sing kenapa. Aké pamangku nuju ada odalan dogén di pura. Yén sing ada karya, tusing dadi pamangku. Neka-neka aké dadi pamangku. Kéwala sasukat aké dadi pamangku nyak tegtegang rasané buin abedik. Dugasé kondén ngamangkuin pragat inguh dogén.” “Macihna suba kaswécanan adana.” “Madak ya.” “Akéto malu nah, sayan jejeh aké mamunyi jani. Uli tuni ngorahang suba dadi jan banggul. Sing caah-cauh aké mamunyi. Legaang nah.” “Sing kenapa. Ajak timpal.” “Suba ya. Pawintenané ento ané tusing baninin aké. Yén Nyoman, dong sing kénkén.” Prajani timpal tiangé, Madé Arak tusing buin nélpun tiang. Mirib baan tiang ngaku suba mawinten ngranayang. Ia masi suba nawang yén suba anak mawinten tusing dadi nayub arak. Ia taén nyambat. Araké ento anak manggon matabuh. Buina taén nyambat patabuh ané adepa jani liunan arak tusing melah. Yén kariang jeg bisa bengu. Mirib yéh anggona, macampuh arak a bedik. Nyak lantas bhutha kalané baangin ané tusing arak seken? Nyandang suba ngrubéda dadiné. Yén alihang, arak ané gumanti melah anggon patabuh. Lek atiné yén lakar anggon nglolohin kolongan ané melah. Yén lakar anggon matabuh, ané dadi-dadi.

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Maan tiang selah tusing gulgula tekén timpal tiangé, Madé Raka alias Madé Arak. Tiang tasing pati ngrungang buin. Iseng-iseng tiang nganggur ka dagang araké. Sagét ada anak marérén mamunyi kéné. “Om Swastyastu, Jro.” Kipekin tiang. Sagét I Madé Arak. “Dadi suba mawinten nongosin dagang arak?” kéto ia mamunyi. “Eda anaké mamunyi kéto. Adéng-adéng malu. Eda nyambat arak jani. Suba tusing dadi sambat-sambat araké. Suba pepes té katangkep anaké ngadep arak.” “Suba katawang, ngorahang ngalih panganget. Jatiné apang kanti punyah, kanti tusing inget tekén awak padidi. Nah alihang malu a sloki dogén.” Tiang nyemakang ia arak a sloki. Kendel baongné liwatin arak. “Suksma. Segeeeeeeeeeeeeeeeeeer! Aik! Aik! Aiiiiiiiiiiiiiiiiiik!” Ia lantas ngenjuhang botol akua. Tiang suba ngerti. Orahin tiang dagang araké ngisinin. “Bayahin malu, sesari ngantebé anggon mayah.” Ia lantas magedi. Tusing med-med ia jail tekén tiang. Sayan ngliunang anaké teka ka tongos tiangé nganggur. Dagang araké sayan inguh tepukin tiang. Sasukat madagang arak tumbén jani liu anaké mablanja meli arak. Tiang nepukin anak gondrong-gondrong. Telektekang tiang cara wig anggona. Takonin tiang kéné, “Seneng ring arak Pak?” “Seneng nika Pak. Tiang indeng-indeng ngalih dagang arak. Bapan tiangé demen tekén arak. Rasané melah gati anggon anget-anget. Dikénkéné boréhné turuhina arak ané melah. Uli sasukat maboréh arak, rematikné kapahan ngentah. Ngelah ramuan arak bapan tiangé, kudang kepasilan kadén misi, kepasilan kélor, kepasilan delima, mimbuh ramuan anget-anget. Mirib araké ngranayang tetep seger dogén bapan tiangé? Man Bapa Mangku demen tekén arak?” “Dadi tawanga tiang dadi pamangku anyar? Sinah suba pepes ngintipin tiang,” kéto tiang makeneh-keneh. “Nyén sujatiné anaké ené?”

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Ten tiang kapah-kapah. Bes kaliwat meledé mara ya ngalih arak.” “Yén suba dadi pamangku ngalih arak?” Tiang tusing masaut krana suba tawang isiné. Ia jatiné nakonang sesanan tiangé dadi pamangku. Nyaru-nyaru tiang nyautin. “Baan dinginné ngranayang, sangkan ngalih arak.” Buin jebosné buin ada anak teka. “Ngujang ngliunang anaké meli arak?” Sakéwala, ia tusing liunan patakon. Mémé Ketut tepukin tiang cara jejeh buina énggal-énggal ngunebang warungné.

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

22


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Satua Cutet

Ni Putu Asriani Putri

Kanti lepah Luh Ayu ngantosang hujané nget, nanging ten nyurudang kenehné lakar ketemu ngajak gélanan ipun Kadék Bayu. Sawatara jam 7 guminé sampun peteng damar di jalan né suba masunar galang serasa nguin Luh Ayu matemu tekén Kadék Bayu. Luh Ayu laut mekikén lakar matemu sareng gegélan ipuné, Luh Ayu tusing sanget mapayas, mepupur melipstik sampun jegég. Sedeng iteh mesuah HP-né Luh Ayu memunyi, wénten SMS saking Kadék Bayu ngorahang sampun nyantosang ring taman. Ten lali Luh Ayu mapamit sareng reraman ipun, “Mé tiang lakar ngaé tugas dumun sik umahné Sari.” Mesaut méméné, “Nah Luh da mulih bes peteng.” Luh Ayu bog-bog tekén méméné ngorahang lakar ngaryanin tugas, nanging sujatiné ipun ketemu sareng Kadék Bayu, sawiréh Luh Ayu sareng Kadék Bayu ten restuina metunangan, ento mekada Luh Ayu mogbog.

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

A

déng-adéng pejalan motorné Luh Ayu sawiréh jalané belig wawu wusan sabeh. Ri sampuné neked ring taman, sagetan Kadék Bayu sampun sayaga ngantosang negak di kursi tamané. Mekenyem

manis Kadék Bayu tekén Luh Ayu ngaénin Luh Ayu milu mekenyem. Setata bengong Luh Ayu nepukin Kadék Bayu sawiréh kenyemné manis menganyudang manah, apa buin Kadék Bayu anakné pangus pesan. “Mai negak samping beli Luh,” kénten Kadék Bayu ngorahin apang Luh Ayu negak disampingné. Mesaut Luh Ayu “nggih beli” sambilanga negak. Kesir-kesir anginé serasa nampingin tresna Luh Ayu tekén Kadék Bayu. Santukan dingin pesan, tekek Kadék Bayu ngelut Luh Ayu. Galang keneh kerasa Luh Ayu mangkin. “Luh, Luh.....” kéto Kadék Bayu nyeritin, mesaut Luh Ayu, “nggih punapi beli?” “Luh sampun 5 tiban iraga metunangan, liang sebet suba kerasayang bareng-bareng, keneh beli tusing ja guyu-guyu ngajak I Luh, jinah sampun sadia, nyak I Luh ngantén ngajak béli? Kéwala kanggoang beli tusing ngelah apa, beli tuah sopir taksi lan jani beli nu masuk nempuh S1 Teknik Sipil, bandingan tekén I Luh, I Luh jani suksés dadi dokter.” Mesaut Luh Ayu kenehné demen nanging sebengné layu, “Beli tiang nak tresna ngajak beli, kéngkén suba taén kaasanin ngajak beli, tiang nyak nampingin beli nanging beli kan suba nawang reraman tiang sing ngerestuin hubungan niki beli,” ngetél yéh peningalan Luh Ayu ngingetin hubungané tusing restuina. “Luh sampunan I Luh sengsaya, yéning unduké ento suba beli pikirin, keneh beli suba seken ngajak I Luh, bin mani beli lakar ka umah I Luh ajak reraman beliné ngeraos tekén reraman I Luhé,” kéto Kadék Bayu masaut sambilanga ngusap yéh peningalan Luh Ayu. “Nggih beli yin mula kéto dumogi Ida Sang Hyang Widhi suwéca ngicénin iraga pemargi,” kéto pesaut Luh Ayu sambilanga ngelut Kadék Bayu. Ten kerasa galahé wengi, hujan malih tuun ngeripis Kadék Bayu ngajak Luh Ayu lantas mulih.

24


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

SSB/ Manik Sudra

25


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Siapé makruyuk, suryané sampun endag di bedangin. Rikala guminé sampun galang sawatara jam 9, Kadék Bayu mekikén lakar ka umahné Luh Ayu. Kadék Bayu nyagjagin reramané sedek negak di ambén paoné. “Mé, Bapa meriki dampingin ja tiang ka umahné Luh Ayu jagi ngeraos tekén reraman ipuné, keneh tiang suba seken ngajak Luh Ayu ngantén, jinah sampun siap, metunangan masé sampun mekelo meriki ja dampingin tiang.” Bapané lantas mesaut, “nah Dék yin suba kéto keneh Dék é, bapa ajak mémé siap nampingin.” Tusing kanti tengan jam Kadék Bayu lan rerama ipunné sampun neked ring umahné Luh Ayu. “Om Swastyastu,” kénten Kadék Bayu ngucapang salam, mesaut méméné Luh Ayu,” nggih Swastyastu wénten napi niki nggih?” “Puniki buk tiang meriki sareng kurenan tiang nampingin pianak tiang jagi ngelamar okan ibuké, sawiréh Luh Ayu sareng Kadék nak sampun mekelo metunangan kéto raos bapané Kadék Bayu. “Apa?! Kadék Bayu nagih ngajak panak tiang ngantén? Tiang sing setuju panak tiang ngantén kemu, ngelah apa awaké ngajakin panak tiang ngantén? Gaé tuah dadi supir jumah sing ngelah apa, apa kel baang panak somah disubané mekurenan? Dadi baang dakin gigi gén? Kéto pesautné méméné Luh Ayu bangras. Lantas Kadék Bayu mesaut, “ampura bu tiang sareng Luh Ayu sampun pada tresna jani mula tiang ten meduwé napi, nanging tiang lakar ngebuktiang Luh Ayu ten ja kanti makenta hidup sareng tiang.” Méméné Luh Ayu mesaut sambil nuding Kadék Bayu, “Éh cai awak tuah dadi sopir taksi, ngidang ngejamin hidup panak tiang luung ditu? Tiang nyekolahang Luh Ayu kanti dadi dokter keneh tiang apang ya maan pasangan hidup né melah tusing cara cai lacur!” Sebet keneh reramané Kadék Bayu ningehang munyin méméné Luh Ayu, krana merasa déwék sing metampi lantas Kadék Bayu lan reramané mulih. Mekebyos yéh peningalan Luh Ayuné tresnané sing maarti ulian méméné tusing ngerestuin hubungané. Tusing ngidang ngorang apa, Luh Ayu nguberin nyagjagin Kadék Bayu sambilanga ngeling sigsigan. “Beli, beli... ngoyong ja

26


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

malu,” kéto Luh Ayu nyeritin sambil ngeling sigsigan. “Punapi Luh? Beli suba sing ngidang ngorang apa mémén I Luhé sing ngerestuin beli dadi kurenan I Luh (sambil ngetél yéh peningalan né), beneh munyin mémé I Luhé yin I Luh ngantén ngajak beli apa baang beli? Beli sing sugih, tuna kén harta. Lacur I Luh nyen makurenan ngajak beli,” kéto pesautné Kadék Bayu sambil ngusap yéh peningalané. “Tiang nak tresna ngajak beli sampunang tiang kalina,” kéto pesaut Luh Ayu sambil ngelut Kadék Bayu. “Luh yin orang beli tresna ngajak I Luh, seken keneh beli ngajak I Luh nanging tresnan beli kalangin harta brana. Beli nak sing ngelah apa Luh sampunang Luh sebet, ngeling, men suba kéné pejalané beli sing ngidang ngorang apa kanggoang malu ked dini gén hubungan iragé, tresna yin sing ada restu orang tua sing ja luung pejalané Luh, nanging Luh sampunang sengsaya tetep percaya yin suba jodoh pasti sing kel kija.” Kéto pesautné Kadék Bayu lantas magedi. Sebet kenehné Luh Ayu mangkin, ngeling sigsigan.

Ni Putu Asriani Putri Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya, Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Satua Cutet

Pujangga

“Puuuuuuuuuuut, puuuuuuuuut, puuuuuuut,” munyin bél kapal Feri di pelabuhan Gilimanuk lakar ka Ketapang pinaka tanda tresna iraga. Uli duur dék kapalé Adi ningalin Bli nyambil madadaan, misi ngusap yéh peningalan, jelas katingalin Adi ngeling. Saget kapalé suba joh ngalain dermaga déwéké nu masi majujuk bengong serasa sing medaya tekén unduké ané mara gati. Kerudung barak nguda, marupa kenangankenangan tekek baan déwéké ngisi, nu mebo miik awak Adiné di kalungé ené. Setata Adi nu merasa dini. Kija kadén telah bayun déwéké ané jani.

28


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

29


Suara Saking Bali

C

Édisi XXXV | Séptémber 2019

ara sing ada semangat idup. Jani mulih déwéké ka Badung serasa tan panyawa. Makejang kenangan né ipidan uli mara kenal sampai iraga dadi gegélan ingetang déwéké, dugas ento déwéké nyemput di

Pelabuan. Adi ngirim BBM, “Bli, njaluk tulung susulen aku ning pelabuhan Gilimanuk. Aku pengin kerjo ning Bali, Wong tuoku wis ngijinin. Aku kangen banget karo Bli.” Mih, jeg runtag bayu mekapang-kapangan déwéké ban keliwat demené lakar ketemuan. Prajani magegas ngumbah motor, nerik baju, mecukur bok, kumis jak jénggot trus meluncur ka Gilimanuk nyemput Mbak Yu uli Banyuwangi. Tusing inget tekén jani ada ayahan. Seka truna-truniné ngias panggung ngadaang ulang tahun misi Lakar ngundang Bupati. Déwéké ngacir pedidian ka Gilimanuk. Dugas déwéké nyemput di Pelabuhan, kondén pastika pedas baan cara apa kadén muané jak bodiné né seken, yan tingalin di fotoné jegég ja, putih buin langsing kénkén ja cara Luna Maya. Nyak ya saja cara kéto. Déwéké nyaga ia di terminal sambilang ngetug-ngetug bayuné. Nyak bodo kal pelaibin ndasné. Déwéké sing ja sombong, goba déwéké nak baguslah oraang. Sagét mekesyab bayuné ada nundikin uli siduri, “Bli Madé, pie kabare? Aku Retno Pangastuti Bli.” Bih munyiné lemuh sajan, ngolét cara jaja uli mara suud metebuk. Mabelengek déwéké sing ngidayang ngomong. Seken jegég, tumbén nepuk nak luh jegég kéné. Mekelo bengong nolih serasa sing ngidayang makiba. Sudap-sudap ngusap peningalan. “Bli.. Bli Madé kan? Ini aku Retno,” buin anaké luh to ngomong nyekenang. Nyak cara di fotoné, bani ba jani ngajak kundangan. Sambil mapeluh telapak limané nyalamin makenalan. “Ia gék, ia luh, ia néng, mbak,” aduh déwéké kabibil mekejang bakat cacab. “Panggil saja aku Retno Bli,” buin ia mamunyi. Ngénggalangan déwéké nyauitin, “ia baiklah, senang ketemu Retno,” sambil nu ngisi limané. Sing tawang kudang menit kadén suba bakat gisiang liman anaké. Jeg suargan

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

nyekala sané idup. Padahal tunian bedak jak seduké kaliwat. Jani saget wareg. Ngénggalang déwéké ngajak ka parkir nyemak sepéda motor, laut berangkat ka Badung. Di tengah jalan sengaja déwéké ngadéng-ngadéng sajan nyalanang motor, pang mekeloan neked di Badung. Madak pang hujan, macet kéto pengidih tekén Betarené. Liu ané dadi ortaang di jalan cara jak dua sané ngelah jalanné. Jalan jalur tengkorak, ngesai ada nak ulung di margané, jalané cupit mobil liu. Aget dugasé ento lancar, buina énggal neked di Badung. Lanjut déwéké ngateh Retno ka umah misané di Dénpasar. “Bésok Bli ke sini jemput Retno, Bli ngantar Retno ka tempat kerja.” Sambil ngisiang limané, cara kelet sané ngelésang. “Ia Bli Retno tunggu.” Sambil makenyem manis ningalin ka muan déwéké. Karasa suba ada perasaan lén ané karasaang jani. Dugas ento sing merasa sagét suba duang tiban iraga kenal. Ia suba anggo gagélan seken yadiastun béda agama. Sing ngitungan kéné kéto. Munyi di sisi pakrimik. “Énggal Madé ngungsi dauh tukad jani.” Sakéwala munyi-munyi kéto ba biasa déwéké dingeh. Krana sesenggaké “tresna sing ada né pelih, né pelih to né ngadanin.” Ia suba nyak lakar nuutin sepolah palih budaya déwéké. Jani ngantosang persetujuan reramané jak dua. To né sanget kenehang déwéké, setuju ya sing mémé bapan déwéké ngelah mantu uli Jawa. Yan mun né té jegégné abaang mantu, jemet magaé pasti nyak. Déwéké yakin seratus persén setuju. Sedek hari libur déwéké mulih ka kampung lakar nyambatang unduké ené tekén mémé bapa. “Retno, Bli pulang minta ijin untuk meminang dedari dari Banyuangi,” sambil maguyonan. “Éh gombal, tyang perlu milu sing Bli Bagus,” ia melajah mabahasa Bali, munyiné medok. “Jangan dah dulu, tunggu kalau nanti orang tua bli setuju, Rétno bli ajak pulang sekalian kenalan.” Sambil ngusap bokné né selem malengis. Ia ngelut tekek déwéké laut mamunyi, “terserah Bli, tyang ikut-ikut saja, tyang sayang tekén Bli” Mih sing mekita mulih bana.

31


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Teked jumah tepuk mémé jak bapa negak di saka pat, kebetulan gati pas lakar ngoraang ngidih nak luh. “Madé, libur jani, sing megaé? “I bapa girang matakon, “dini negak da, gaénanga kopi, né ada jagung barak malablab, mémé ngunuh di samping umahé ada ngalap jagung,” munyin i mémé ngarenceng sambil ka paon nyeduh kopi. “Mé, pa... ada né oraang tyang jani,” kéto déwéké ngaraos adéng, sedek pada ngopi matimpal jagung. “Apa to dé, gawat sajan asané? I bapa nyeseh. “Kéné pa, sebilang tyang pesu ada duén timpalé nyandénin, adi uliang kurenané dé, kanti memerag ngesikang pengina sing ngeranaang, sing ngeranaang bedag poléng wak bagus, éngalan kiamat cai ngantén, kanti ping dasa maganti buku seka trunané nu masé adan tyangé menék ditu. Timpalé suba pada ngelah pianak déwéké kondén meragatang apa.” I bapa mekenyem laut masaut, “cié cié, Madé pasti lakar metari ngantén ae.” Lantas mémé mesaut cara munyin blabar, “seken to Dé, nah éngalin naé, sing sabar mémé ngantiang cucu, pidan ento, enyén nak luh to, uli dija, nyén bapané, dija magaé, sugih apa sing.” Mémé cara céncéng kebés mamunyi sing ada jedané. “Wééé Luh adéngan bedik, baang panaké mamunyi, kuda petakoné to kanggoang abesik metakon,” i bapa gerimutan. “Kéné pa, tyang lakar ngantén mumpung ada né demen jak tyang, adané Retno uli Genténg,” kéto sautin déwéké. “Dija to Dé, Tabanan, tumbén ningeh Désa Genténg,” i mémé héran maimbuh penasaran. “Uli Banyuwangi mé, pa, nak Jawa. Tyang sanget demen jak ia, tyang ngidih olas mémé jak bapa pang setuju,” kéto raos déwéké sambil ngetug. I bapa makesyab bedik, “Buiikk Madé, joh gati, kadén ja uli Bali, men to né ajak mulih dugas né nyén sing to ajak ngantén.”

32


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Sing pa, to timpal kuliah kal nyilih surat lamaran.” I mémé sing kalah tengkejutné, “mih té Madé kadén ja dija, men uli Mengwi koné tunangané, ada ngoraang uli Selat Duda, ada uli Jimbaran, ade ngoraang uli Buléléng. Men sing to salah satuné juang naé, joh joh guminé ngalih kurenan, kalud sing bisa makapalan, takut kelem mémé.” Adéng-adéngin déwéké nyelasin pang sing salah paham reramané, “oo to mé né uli Mengwi to timpal magaé, né uli Selat Duda timpal kuliah pidan, né uli Jimbaran ba ngantén, né uli Buléléng sing cocok sané jak tyang, agak bergaya bedik, yan né Retno seleg mé, magaé jemet, sing pati bergaya. Nyak cara kenehé. Ia nak suba nyak lakar nuuitin dresta raga di Bali, sing masalahang budaya.” Laut i bapa nimpalin, “nah yan suba kéto, bapa jak méméné setuju gén, yan suba pada demen, bapa lakar maitungan ajak paman-pamané malu.” “Tapi pa, ia kondén metari jak keluarganné di Jawa.” “Lamun kéto maling lah, surat gén kirim ka Jawa,” i bapa ngénggalang masaut. Lantas déwéké masaut sambil héran, “ngamaling pa, Dé lek atiné, amun né té bagus tyangé misi ngemaling nak Luh, Dé lek atiné, uyaka jak timpalé nyanan, soalné ada timpalé tukang cacad di kantor.” I bapa ngakak kedék, “yéé nak biasa ngemaling, i pidan méméné bakat maling, pelaibang bapa. yan sing kéto sing bakat anggo mémé cai jani, to pa ada di pertigaan Abang umah gedong to kana nyuang méméké, nu memindon koné, jeg pelaibang bapa, urusan belakangan, cinta nomor satu.” Mesaut mémé, “éé wanééé suud ngungkit-ngungkit masa lalu lek tyang, kayang jani nu ortaanga to jak pisagané. Luh Jepun nak malingan Jak Wayan Keplig tawang sing, kéto pada anaké ngorta.” I bapa ngawalék, “kadén bapak I Luh nundén ngemaling, pang sing cemburu sosial nyaman-nyaman Luhé ané demen jak Luh, petek ba ada lima lelaki né siap nganténin iluh kiksss, nyaak ya Bli ngemaling bes jegég kéné té méméné. Kalud ujan bis bis, cara penjahat kelas kakap Bapa Dé, mejanji di tukadé nyaru kayeh, langsung pelaibang Bapa.” I

33


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

mémé mesaut, “suud-suuud nuturang kéto lek atiné, serius jani,” akhirné mémé bapa ba setuju, jani tinggal ngajak gagélané mulih kenalan.

Catetan: Satua cutet punika wantah paletan kapertama kémanten, kantun wénten sambungané.

Pujangga, madué aran asli I Madé Edy Juniawan. Magenah ring Désa Tulamben, Kubu, Karangasem. Makarya dados guru.

3 Cerpen Sapardi Djoko Damono

34


Fiksi Mini Suara Saking Bali Terjemahan

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Anak Muani di Karpété Luis ningalin di karpété ané makebat di batarané anaké ento kadéna mati. “Ia mati.” “Sing,” méménné masaut. “Ia masaré.” “Sing ada anak masaré nylempang buka kéto,” Luis nimbalin. “Ia leleh gati. Di kénkéné mémé meled: apang nyidaang kéto.” Luis miwah méménné patutné adéng mesuang raos wiréh anaké ento sing masaré utawi mati nanging magambar di bukuné, tur ningeh déwékné tuturanga.

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Lega Atiné Tiang milih mati padaang masiksa. Aji belahan kaca gorok tiang baongé. Tatuné sanget tur dalem gati. Atman tiangé das malecat sibarengan ajak kebioran getihé. Lega atiné dugas rasaang awaké puyung. Dugasé inget, aget, engsap tekén kénkén tiang satondéné.

Meték Bintang Apang dadi masaré tiang meték bintangé makejang. Patpat ané sing nu, abesik ané pinih maaji barengang tiang ngadéang anggon meli obat tidur ané sing ngranaang kiap.

Misan Miwah Dadong Nora, misan tiangé, beling. Panyamaan tiangé makejang demen ningeh gatrané ené, sawiréh suba uli makelo ngagenang tur tusing sabar ngantiang. Tiang nakonin I Dadong demen apa tusing ningeh gatrané ené. I Dadong makenyem di tongosé saru, di tengah sayongé. Seken né, lega rasaang tiang pasautné I Dadong, bagia ningeh gatrané ténénan sing di pangipian. Embatan sayongé nges tur lantang gati, paliatné I Dadong ngreresin ati.

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

37


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Petékan Pang Liu 3452, 3453, 3454 ... apang dadi masaré ia metékin liun anaké muani (sarwi ngarawatang makejang ngecosin obag-obag umahé) ané sing taén dadi gagélané.

Piteket Jelék Nuutin piteket balian, ia ngaé kemplong muané mirib muan musuh kapituinné. Laut borbora di tegalé, galang bulan dugasé ento. Inguh tekén lekahan apiné ané ngabar-abar, musuh kapituinné nekain tur ngojog déwékné ditu ia matianga aji lembing.

Enjekan Ané Ngranaang Bungeng Anaké ané pedidina sing ngenah sakéwala tepukin idéwa enjekané. I Déwa nyidaang nututin ulian ngetut. Soléh. Di pempatané enjekané sempiar. Anaké ané ajaka liu sing ngenah nanging tepukin idéwa enjekané. I Déwa nyidaang nututin ulian ngetut. Di pempatané enjekané makejang sempiar.

Dugas Reraman Muridé Sangkep Dugas reraman muridé sangkep di sekolahan, makejang ngrincikang daya apang nyidayang ngukum mati guruné. Mén Konuna ngaduk kopi aji jerijinné ané kadirasa sekabedik ilang serepa baan cangkiré. Napkala tiang masekolah

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

ipidan, guruné macahcah, ané nyahcah muridé. Di alun-alun buka ané subasuba, madingehan anak mageluran.

Van Gogh II Ada anak ngorahang Van Gogh ngetep kopingné baanga anak luh jalir. Ané lenan kumuh nyambat kopingné pegat ulian masiat ajak Gauguin. Makudang kudang ilmuwan nyambat ia kakéto ulian ngraksa sindrom méniére sing sida naanang kopingné makuing peteng lemah. Tiang nu bajang cerik dugasé ento, ngéténg ngéténg ningalin, pastikaang tiang ia kaketo ulian kopingé anggona winih, mabukti anak luh tua uli Arles ngraos, bagia nujuang tetaruan apuun nged misi woh buka bekécot misi bok lan magenyelan.

Rumah Sakit

Keledai, jatma, jelati, sarwa batu gedé lan klesih majeljel di rumah sakit. Ngaé lek pamréntah dogén apa ya ténénan yén sing tongos macladukan sing karuan. Sing ada perban, sing ada ubad, sing ada perawat, sing ada sarana anggon ngoprasi sirah, sing ada ambulan, sing ada ranjang, sing ada dokter, sing ada laboratorium, sing ada plasma, sing ada panyuntikan, sing ada tongos operasi, sing makejang anaké matatu miwah gelem, jeg ngaé lek, miribang té tongosé ténénan sing Rumah Sakit.

Katerjemahang antuk IDK Raka Kusuma sakéng fiksi mini sané mamurda Pria Di Atas Karpet, Dengan Lega, Menghitung Bintang, Sepupu Dan Nenek, Jumlah Besar, Nasehat Buruk, Jejak Membingungkan, Pertemuan Orang tua, Van Gogh II, Rumah Sakit Kaketus sakéng Pemburu Aksara, Penerbit Marjin Kiri.

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Satua Bali

Ada koné tutur-tuturan satua I Juragan Anom. Kacrita Ida Sarg Prabu Daha madue putra kakalih lanang istri. Ané duuran lanang, ané alitan istri. Kari alit-alit putrané, Ida Sang Prabu buin ngambil rabi panawing, adina tekén I Patih madan Ni Liku. Sekat ento koné Ida Praméswari miwah putrané makadadua tan kalinguang antuk Ida Sang Prabu, réh ida takut tekén Ni Liku. Sakéng patuduh Ni Liku, Ida Sri Praméswari kalih Ida Radén Galuh kakutang di alasé wayah, kakaryanang pondok cenik. Tan kabekelin apan-apan. Ida Radén Mantri, I Patih koné ngadep tekén wang prau, tur anggona pianak sayanganga gati tekén juragan prauné ento, kaadanin I Juragan Anom. Kija ja juragan praune ento mlayar madedagangan, ajaka dogén koné I Juragan Anom.

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

K

acrita Ida Praméswari peteng lemah koné ida sedih di tengah alasé sambil ida ngemban putra tur tan mari ida mapasihin putrané. Sedek ida nangis, lantas teka koné dedari tetelu, kautus antuk Ida

Betara Guru, maktaang Ida Sri Praméswari kalih Radén Galuh rayunan, dadi mara koné ida pada nepukin rayunan. Sausan ida ngrayunang, ngandika koné dedariné. "Inggih Biang Praméswari, mangkin usan I Déwa Sungsut, réh tiang mangkin kapangandikaang antuk Ida Betara Guru sai-sai maktaang I Déwa rayunan mriki, kalih ngembanang Ida Radén Galuh." Kéto koné pangandikan dedariné. Uling sekat ento koné dedariné sai-sai semeng-semengan suba rauh ngaba rayunan, suba peteng mara koné ida mantuk ka suargan. Kasuén-suén gelising satua suba koné Ida Radén Galuh duur, lantas ida makarya tetamanan sareng dedariné di tengah alasé, nandur punyan bunga soroh ané miik-miik, tur énggal gati koné punyan bungané pada nedeng mabunga. Ditu lantas dedariné ngandika tekén Ida Radén Galuh, "Adi Galuh, Adi Galuh, jani suba nedeng bungané, jalan ja alap! Adi ngadep ka peken Koripané, embok ja ngatehang Adi. Baanga ja Adi baju, né anggon bajuné, apang Adi bisa ngenah ilang!" Kéto koné pangandikan dedariné, lantas ida pada ngalap bunga, kapilihin sabantas ané melok-melok tur miik. Buin maninné semengan gati koné Ida Radén Galuh suba mamargi ngadol bunga ka peken, kasarengin dedariné, nanging Ida Radén Galuh dogén koné ngenah mamargi ngraga. Suba koné ida rauh di peken lais gati koné ida madolan. Agelindengan koné suba telah sekar idané, lantas ida mantuk ka alasé. Mara ida rauh di bancingah, ngatuju Ida Radén Mantri Koripan mlinggih di balé bengongé kairing baan I Punta. Mara Ida Radén Mantri nyingak Ida Radén Galuh, jag prajani koné ida buduh tekén Ida Radén Galuh, lantas ida ngandika tekén I Punta, "Paman

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Punta, Paman Punta, anak uli dija sé anaké nyuun sok ento, dong aéng ja jegégné." Matur I Punta, "Béh, I Ratu bes lédat lelengeran pisan, sabarang anak luh raosang I Ratu jegég, dagang tendakan taler buduhang I Ratu, mirib kirangan Putran Sang Nata Ratu sané pacang anggén I Déwa rabi."

42


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Buin ngandika Ida RadenMantri, "Béh, Paman Punta, da té Paman ngomong kéto, yadin ja liu ada putran ratu, lamun nira sing demen. Yadin ja dagang tendakan buin wang tani kelen, lamun jegég tur nira demen, ento lakar anggon kurenan. Cendek, buin mani jalan jaga di jalan, juk anaké ento," kéto koné pangandikan Ida Radén Mantri, sing dadi pamunguina baan I Punta. Buin maninné semengan gati koné Ida Radén Mantri sareng I Punta suba medal ka bancingah lakar nyambangin Ida Radén Galuh. Buin akejepné, rauh koné Ida Radén Galuh nyuun bunga asok, lantas Ida Radén Mantri ngandika. "lh Jero dagang, Jero dagang, Jeroné anak uli dija, apa ento kasuun?" Matur Ida Radén Galuh, "lnggih Ratu Radén Mantri, titiang kaulan Cokor I Déwa sakéng gunung, titiang jaga ngadol sekar ka pasar." Buin ngandika Ida Radén Mantri, "Nah, da suba adepa bungané ka peken, nira meli makejang." Ditu lantas makejang koné tumbas ida bungané, tur lantas ida ngalemesin Ida Radén Galuh, kagét suba joh gati koné mara aksi ida lantas Ida Radén Mantri mawali mantuk ka puri. Rauh di puri, lantas ida ngandika tekén I Punta. "Paman Punta, Paman Punta anak luh kénkén ya en to dadi bisa ngenah ilang, mirib sing ento jlema tember-tember apa ento, méh dedari jenengna ento? Nah mani jalan ajak liunang gati nyaga, apang bakat ja baan ngejuk." Buin maninné Ida Radén Mantri ngandikaang parekan majaga sabilang dangka lakar ngejuk Ida Radén Galuh, nanging makejang koné tusing makatang, wiréh Ida Radén Galuh ngenah ilang. Déning kéto, dadi sengitan gati koné kayun Ida Radén Mantri, lantas sai-sai ida ngandikaang parekan majaga, nanging masi tusing ada nyidaang makatang ngejuk Ida Radén Galuh. Déning sai-sai kéto, jejeh koné kayun Ida Radén Galuh, lantas ida matur tekén biangé, nguningang indiké kéto lantas Ida Praméswari ngandika. "Nah yén kéto, suud suba Cening madagang, lamun nyen sai-sai Cening sing bakat juka, jalané bakatanga, apa ya dadin méméné padidian di tengah alasé," kéto koné pangandikan Ida Praméswari, lantas usan koné Ida Raden

43


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Galuh madolan ka pasar. Déning Ida Radén Galuh suba usan madolan, dadi osek kayun Ida Radén Mantri, tur makayun ida pacang ngumbara, ngruruh Ida Radén Galuh, lantas ida mireng pangandika ngambara, "Cening, Cening Mantri Koripan, da Cening sanget duhkita makayun lakar ngumbara. Yadiapin jani Cening ngumbara, masih lakar sing bakat baan Cening ngalih anaké luh ento. Nah mani puan yén suba teka gantinné, sinah Cening lakar matemu tekén anaké luh ento, tur ditu lakar Cening tatas nawang kamimitannyané." Kéto koné pangandikané pireng ida, lantas wangdé koné ida ngumbara. Tan critanan Ida Radén Mantri, kacrita jani I Juragan Anom, suba koné mati bapanné, lantas ia nimbalin madedagangan malayar maileh ngaba prau, lantas malabuh di pesisi Koripan nuunang dagangan. Mara neked di pesisir, teka koné anaké pagrudug mablanja, agelindengan telah koné daganganné makejang. Yadin suba telah daganganné, masih tusing koné ia makeneh malayar buin ngalih dagangan, réh ia nau gati ditu, tur sai-sai koné ia malali ka bancingah. Lemah-lemahé, semengan koné ia suba tuun ka daat, suba peteng mara koné ia menék ka prauné. Sedek ia mlali di bancingah ngatujuang Ida Radén Mantri medal kairihg baan I Punta, dadi kacingak koné I Juragan Aom, lantas Ida Radén Mantri ngandika, tekén I Punta, "Paman Punta, Paman Punta, anak uli dija sé ento dadi aéng bagusné, kemo koné kaukin tundén mai!" Suba kaukina I Juragan Anom tekén I Punta, lantas Ida Radén Mantri ngandika, "Jero, Jero, Jeroné anak uli dija, tumbén ja tepukin tiang Jeroné, nyén adan Jeroné?" Matur I Juragan Anom, "Inggih Ratu Radén Mantri titiang jadma pangumbaran, titiang jadma pangumbaran, titiang panak juragan prau, wastan titiang I Juragan Anom. Titiang meriki makta prau gumanti madolan, dagangan titiangé sampun telas durus, nanging titiang demen iriki." Buin ngandika I Radén Mantri, "Nah, yén kéto, jalan ja suba dini nongos ajak Beli, Beli anggon cai nyama-nyamaan."

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Kéto koné pangandikan Ida Radén Mantri, ngiring koné I Juragan Anom. Sekat ento koné ia seken mamarekan di puri, tur kaeman antuk Ida Radén Mantri, sing taén palas peteng lemah. Praunné muah isinné pakidianga tekén timpalné, tur tundena timpalné buin malayar madedagangan. Kasuén-suén ia mamarekan ditu kacrita Ida Sang Prabu Koripan sungkan raat, tur kanti telah baliané wewengkon Koripan ngaturang tamba, makejang koné sing ada mintulin. Ditu lantas ada juru tenung, nenungin panyungkan idané, patut matamba aji bé kedis manuk déwata. Déning kéto lantas Ida Radén Mantri ngandikaang I Juragan Anom luas ka alasé ngalih kedis manuk déwata, tur yén tondén maan, tan kalugra buin matulak. Tan critanan di jalan, teked koné di alasé maileh koné ditu, masih tusing nepukin kedis kéto. Suba koné peteng, neked koné ia sig pondok Ida Praméswari, lantas ia kema nyilih dunungan, lantas matakon Ida Praméswari, "Jero, Jero, Jeroné anak uli dija, nyén adan Jeroné?" Matur I Juragan Anom, "Inggih Jero Istri, tiang parekan Ida Radén Mantri, wastan tiangé I Juragan Anom. Mangkin tiang kautus antuk Ida Radén Mantri ngrereh kedis manuk déwata, pacang tamban Ida Sang Prabu, tur yén durung polih, tan kalugra tiang matulak ka puri. Niki ragané sapasira, dados pakekalihan paturu istri malinggih iriki?" Ngandika Ida Praméswari sambilang ida nangis, "Apa ja kéto nira neken cai, nira praméswari di Daha, nanging nira lacur kakutang dini ajak nanak Galuh, réh Ida Sang Prabu kalimburan. Pianak nirané ané muani nu di puri, nanging jani yén kénkén kadén, yén nu idup apa suba mati." Mara kéto pangandikan Ida Praméswari lantas ngeling koné I Juragan Anom, sambilanga ngaturang undukné sakadi-kadi. Ditu lantas ida sareng tetiga saling gelut saling tangisin, réh sami éling ring kasangsaran. Kacrita buin maninné semengan, buin koné rauh dedariné kemo, lantas Ida Praméswari midartaang indik idané kapanggih ring putrané lanang, tur kapidartaang putrané kautus ngrereh kedis manuk déwata, pacang tamban Ida

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Sang Prabu Koripan. Ditu lantas dedariné buin tulak ka suargan, nunas kedis manuk déwata tekén Ida Betara Guru. Suba kaicén, lantas buin matulak kalasé, tur kapaicaang kedisé ento tekén Ida Radén Mantri Daha. Suba koné kéto, lantas I Juragan Anom mapamit tekén biangé kalih ariné, lakar tulak ka Koripan, tur sumanggup ida pacang sering matetinjo ka alasé. Rauh di puri, lantas katurang kedisé ento tekén Ida Radén Mantri Koripan. Ditu lantas kapangandikaang panyeroané nampah nglantas ngrateng kedisé ento, lakar rayunan Ida Sang Prabu, tur di subanné rateng, lantas katur tekén Ida Sang Prabu. Sausan Ida ngrayunang bé kedisé ento, lantas ida kénak prajani, waluha buka ané suba-suba. Sekat ento koné I Juragan Anom sumingkin kaéman di puri. Kacritang geising satua, sesukat Ida Sang Prabu kénak, pepes gati koné I Juragan Anom ilang uli di puri. Kanti makapuan makatelun koné di alasé. Nuju peteng, mara I Juragan Anom teka uli di alasé, lantas Ida Radén Mantri matakén, "Adi, ento kija sé Adi dadi pepes gati ilang uli jumah?" Kanti makatelun tusing morahan tekén Beli. Kanti paling Beli nundénang nakonang Adi, kija sé Adi?" Matur I Juragan Anom, "Inggih Ratu Radén Mantri napi titiang kadung saud atur, daweg Cokor I Déwa ngandikaang titiang ngrereh manuk déwata, wénten sesangin titiang ring alasé. Yén titiang polih paksi sapunika, titiang sumanggup pacang mitung raina merika, nginep ring tengah alasé, tur tan dados matimpal." Kéto koné aturné I Juragan Anom, lantas meneng koné Ida Radén Mantri. Nuju I Juragan Anom kalasé, lantas Ida Radén Mantri luga kairing baan I Punta, Jrudeh ngintip I Juragan Anom. Rauh Ida di alasé,diwangan pondok Ida Praméswari, kacingak Ida Radén Galuh kalih Praméswari malinggih di ambéné sareng I Juragan Anom. Ditu lantass Ida Radén Mantri bendu, tur ngandika makisi-kisi tekén I Punta Jrudeh, "Paman Punta, Jrudeh, ento apa anaké luh ané ukana kejuk i pidan. Kalingké kéné kenehné I Juragan Anom, ia

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

jene demen tekén anaké luh ento, beneh sabilang takonin sing taén nyak ngaku, jalan matiang tendasné." Kéto koné pangandikan Ida Radén Mantri, tur lantas Ida ngembus keris, nrojog ka ambéné kairing baan I Punta, Jrudeh. Mara ukuh katebek I Juragan Anom, lantas lemet tangn idané tan nyidaang mapaksa. Ditu lantas Ida Praméswari ngandika tekén Ida Radén Mantri, ngandikaang kasujatin raganida kalih putrané makadadua, tur kapidartaang saparindik kasangsaran raganida sakadi-kadi. Mara kéto pangandikan Ida Praméswari, lantas Ida Radén Mantri nangis ngaturang kasisipan, tur prajani ida sami kairing mantuk ka Koripan. Sarauhé di puri lantas Ida Radén Mantri Koripan nguningang ring ibu ajiné, saparindik Ida Praméswari ring Daha sareng putrané makekalih. Ditu lantas Ida Sang Prabu ngandikaang I Patih, I Punta Jrudeh muah kaula lénan luas ka Daha, ngaturin Ida Sang Prabu Daha mangda lunga ka Koripan, tur nguningang rabi kalih putrané makakalih suba di Koripan, muah katurin ngamatiang Ni Limbur. Tan critanan gelising satua, suba koné Ni Limbur mati, lantas Ida Sang Prabu Daha lunga mairingan panjak ka Koripan. Rauh ida ditu lantas kagelut rabiné kalih putrané makadadua katangisin, sinambi ida nglukuang raga. Suba koné kéto, lantas Ida Radén Mantri Koripan kabuncingang tekén Ida Radén Galuh Daha. Suba koné suud pabuncingan lantas Ida Sang Prabu Daha, Praméswari miwah Ida Radén Mantri Daha mantuk ka Daha.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986.

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Artikel

Bayu Pramana Nincepang Wirasa, Wirama lan Wiraga ring Awak I Gedé Sarjana Putra

Napi sané kasurat iriki, nénten ja mamanah éwér saking pamargin Pésta Kesenian Bali (PKB). Napi malih PKB sampun mamargi petang dasa siki warsa lintang. Niki wantah nyuratang akedik pikobet saking wargi sané rauh saking seniman, budayawan, akademisi miwah wargi sané tiyosan sané wénten uratian ring PKB.

48


Suara Saking Bali

R

Édisi XXXV | Séptémber 2019

itatkala titiang nyurat opini PKB niki, madasar antuk ‘Bayu Pramana,’ titiang mireng gending Dék Ulik ‘Bangkung Ngamah Gula.’ Titiang sakadi polih idé, antuk pamargin PKB sakadi

‘bangkung ngamah gula,’ sekadi ‘klingkang klingkung jalan mula.’ Sakéwanten, napiké patut sekadi punika, utawi sampun mamargi antar lan becik? Wénten malih indik pamarginnyané napi sampun mamargi nagingin dasar pemargi antuk Bayu Pramana. Saking pemerintah saking wit PKB, sampun mamanah becik, ngaturang sané utama antuk warga Bali, tamiu doméstik lan tamiu saking dura negara. Napi malih jinah ngalaksanayang PKB sampun katingkatang nyabran warsa. Para seniman, budayawan, sampun polih genah utama lan polih penghargaan, miwah seniman saking tanah Jawi lan dura negara polih masolah. Tiosan punika, pembinaan kesenian lan budaya sampun mamargi ring sajebag désa. Wiadin asapunika pemargin PKB nyabran warsa, ten surut-surut wénten pikobet saking wargi sané sampun aturang titiang wawu. Pikobetnyané ngawit genah parkir, peken utawi warung sané wénten ring sisi kauh Art Cénter muah sasolahan sané kasengguh amontoan, utawi bangkung ngamah gula, klingkang klingkung jalan mula, sakadi gending Dék Ulik. Yéning ten iwang, dasa warsa sané sampun lintang, titiang polih matakén saking budayawan lan penulis Aryantha Soetama. Pitakén titiang, “Napi mawinan PKB mamargi amontoan dogén?’ Aryantha Soetama lantas nyaurin égar, “Yéning pamargin PKB wantah amontoan dogén, minabang budaya lan seni Bali sampun sami kakeduk saking sémér seni budaya Bali. Ngalantur ten wénten napi malih ring sémér. Diastun asapunika, angga seniman sané kaloktah sampun lesu ngrereh kautaman seni lan budaya Bali.” Dumun, titiang satinut napi sané kawedar olih Aryantha Soetama, sami sampun telas makeduk ring dasar sémér budaya Bali. Sakéwanten wénten pikobet titiang, napiké sané kakeduk punika sampun jangkep, Wirasa (Idep), Wirama (Sabda) lan Wiraga (Bayu). Napi sané makeduk wantah Wirama lan

49


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Wiraga, sakéwanten idepnyané (Wirasa) durung kapanggih! Utawi wénten malih sémér sané tiosan, sané durung makeduk. Wénten manah titiang, sapunapi yéning pemargin PKB kelaksanayang sekadi pemargin piodalan pura,

sekadi piodalan ring Pura Puseh,

umpaminnyané. Pemargin PKB ring nyabran warsa wantah PKB sané alit, ring nyabran limang tiban kamargiang PKB madya, muah nyabran selaé tiban mamargi PKB agung. Saking nyabran warsa, seniman, budayawan, pedagang kari polih kalangan masolah. Tiosan nika, pemerintah sampun kasengguh ngamargiang lestari seni lan budaya. Nyabran limang warsa, kalaksanayang PKB Madya. Ring iriki, sané kasengguh seni lan budaya utama ring PKB sedurungné jagi kajudi malih. Ring PKB Ageng, sinamian sané luwih mautama ring PKB sané sampun lintang lan sané anyar lan mautama kasolahang. Ring iriki nemuang sasolahan sané sampun lintang, lan sasohalahan modérn. Tiosan punika, ngerauhang seniman saking Jawi lan Dura Negara antuk nandingin pemargin seni lan budaya Bali.

Wirasa, Wirama lan Wiraga

Wargi Bali sané mawit Bali, sakadi petani sané nandur pangan, nelayan, pedagang, miwah pakaryan tiyosan sampun sarahina ngamargiang daging tatujon sané wénten ring PKB. Tiosan ngamargiang pangupa jiwa, wargi Bali sampun nyarengin mapakardi seni lan budaya Bali. Wusan ngamargiang pangupa jiwa ritatkala semeng, ring soré wénten sané nandurin karang awak antuk ngalengkara aksara, mawirama, ngarawit gong utawi rerindikan, lan sané istri wénten sané masolah utawi nyangkepang antuk daging upakara sarahina utawi nyabran sasih.

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Nika mawinan, wargi Bali ten wénten sané palas saking Wirama, Wiraga lan Wirasa. Napi malih ring piodalan ring pura, kebisaan sané wénten ring awak, katur ring Sanghyang Widhi. Wiadin mangkin PKB madasar antuk Bayu Pramana, mawinan wargi Bali sampun jangkep gagelaran Wirama, Wiraga lan Wirasa, sujatinnyané sami ten wénten palas. Bayu Pramana jagi ngawetuang manah égar, liang selanturnyané polih galah malih antuk merarian, mangda Bayu Pramana ten osah ring awak. Tiosan punika, Bayu Pramana nénten jagi malasang antuk Wirama, Wiraga lan Wirasa.

Catetan: Artikel puniki ngamolihang jayanti I ring pacentokan nyurat artikel mabasa Bali ring Pesta Kesenian Bali warsa 2019

I Gedé Sarjana Putra, embas ring Désa Titab, Busungbiu, Buléléng, 8 Séptember 1970, ring Désa Titab, Busungbiu, Buléléng. Masekolah SD, SMP, SMA ring Buléléng. Mangkin makarya dados Wartawan Koran Harian Fajar Bali. Taler sampun ngamedalang cakepan sané mamurda ‘Cetik Taluh,’. Makekawian nganggen basa Indonesia wiadin Bali. Puisinnyané taler sareng ring ‘Antologi Puisi Klungkung Tanah Tua Tanah Cinta.’ Naanin dados Juri Monolog PKB warsa 2006, partisipan PKB 2005 ring ‘Pesta Baca Puisi dan Keroncong.’ Mangkin meneng ring Perum Wira Kumala Asri, E1, Banjarangkan, Klungkung, Bali. Email : sarjana.fajar@gmail.com

51


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Artikel

IDG Trinandita

Anyar maartos baru. Wénten Warsa Anyar, Baju anyar, lan sané tiosan. Maosang anyar utawi baru. Minabang sami jatmané jagi seneng. Sekadi maduwé mobil anyar, baju anyar, sepatu anyar, sepeda anyar lan setios nyané. Yéning pinehin anyar punika wantah sangkanin wau kapolihang, wau kacingak, wau kakaryanin lan wau pragat. Anyar punika wantah galah sané ngawinang. Memargi galahé sinah sami sané mawasta anyar pastika jagi matilar. Mobil anyar dumun sané mangkin dados mobil kuno, sepéda anyar sané dumun mangkin dados sepéda antik, warsa anyar sané wau ngalintang benjangan dados warsa ilu.

52


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

D

uaning asapunika sepatutné jatmané tan perlu nyumbungan raga utawi bangga pisan nyantenang separi indik sané kabaos anyar punika. Sané patut kadadabin wantah sané anyar punika patut

kapiara, keanggé sekadi patut sumangdané napi sané anyar punika nénten gelis usak nénten gelis uug lan awét. Yéning marupa barang utawi perabot patut kapiara becik-becik. Yéning marupa ajeng-ajengan patut kasimpen utawi genahang sekadi patut. Yéning ajeng-ajengan anyar genahang nénten patut bisa ngawinang masem raris yéning ajeng sinah ngawinang sungkan napi malih yéning ajeng-ajengané punika nénten matekep sinah buyung jagi rauh nyebarang panyungkan. Raris yéning lanturang sekadi jatmané sané makurenan sinah wénten sané kasengguh pengantin anyar. Wénten kabaos bulan madu. Rikanjekan punika sinah rasa anut lan adung sané karasayang tur kalaksanayang sareng kalih. Mamargi galahé pangantén anyar punika kasuwén-suwén sinah nénten malih sekadi asapunika. Raris métu sampun sané mawasta pikobet rumah tangga. Yéning anyar sané satata ajumang sinah risampuné nénten dados kaséngguh anyar sinah jagi kakutang. Indiké puniki patut kayunin becik-becik. Sumangdané yéning nirgamayang sekadi anaké makurenan nénten ja patut médayang anyar lan buuk. Riantukan makurenan punika wantah nunggilang jatma lanang-istri antuk upacara manusa yadnya mawidiwidana sareng kalih nemuang semara ratih niténin sané kawastanin gréhasta asrama. Punika patut kapiara. Yéning bandingan sekadi numbas kuaca minabang nénten pateh mapan yéning kuaca sané wau katumbas kasengguh pinaka kuaca anyar raris kasuwén-suwén menados kuaca buuk, kumel, kesét, daki raris kakutang. Minabang puniki sampun lumrah lan nénten mapisalah. Puniki wantah gendu wirasa, sakémawon yéning uratiang minabang tetueknyané patut kapikayunin. Yéning cutetang gendu wirasa puniki nguningayang sumangdané sami mapikayunin. Minab patut taler kawikanin

53


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

anyar punika magenah ring kayun. Sakadi numbas motor bekas yéning sané ngadol minabang rumasa motor punika sampun buuk utawi jelék sakémawon sang sané numbas rumasa motor sané katumbas punika wantah kantun anyar utawi baru. Macihna jatmané maduwê rasa angayubagia ring kahuripanné. Nénten kabanda ring sané kabaos anyar punika.

Taler motor sané lawas

sakéwanten kari becik mesin, pelaib nyané mejanten durung patut kagentos. Sumangdané tan kasengguh boros utawi ajum. Minabang jatmané patut niténin kahuripan antuk ngawigunayang sané kari dados kawigumayang lan nénten lipia ring angga. Nénten satata ngaruruh lan nyumbungang sané kawastanin anyar kémanten.

IDG Trinandita wastan sujatiné I Déwa Gedé Trinandita. Dané urati lan seneng ring parikrama Bali.

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Puisi Bali

Puisi-puisi Ni Wayan Harik Wahyuni 55


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Ubad Suung Peteng malénan Lemah malénan Kaukin semeng, peteng Kaukin peteng, semeng Sawat Iraga majohan Makelo Saja makelo rasaang Sebet Mula sebet nglingkeb Limané sing sida saling gisiang Paningalané sing sida saling neneng Tuah rasa malunlun Maliah maluab Pasuaran I ati Sebet… Sakit… Tuah I Kala Ia I Kala Ané lakar sida ngubadin

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Oncor Dinané nyansan peteng Sunar bulan ngremeng Remrem kalingkubin ambu masenteng Tusing sida ngaé kenehé lengeng

Sayan peteng sayan mameteng Tuah sunar i oncor ngeber Andus selem melbel Kaampehang i angin dingin

Tegehang ia, ulap iraga Endepang ia, nyorsor mata

57


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Paro Mabungkulan saja Buleh-buleh mula Patuhé tuara Apa buin rasa Ah… tusing buina Kedeng ia… Angsokang masi… Luung yén dadi besik Jelé yéning mamesik

Patuté sujati Pelihé pasti Nanging … Paro, Ning … Sing ja makejang

Ni Wayan Harik Wahyuni, magenah ring Br. Dinas Telaga, Désa Sibetan, Bebandem, Karangasem. Sané mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Puisi Bali

Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta 59


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | SÊptÊmber 2019

Kacunduk di Lovina Semilir angin dingin nyusup ring angga Kembang sandat miik ngalub Rikala peteng katimpalin bintang di langit Suaran alus ombak satmaka saksi memadu tresna Punyan ketapang setata neduhin karma iraga

Kacunduk di lovina Tresna intan lan soca Tan bina sekadi sang hyang semara Ngiket janji tanpa lara

Kacunduk di lovina Ngiringang manah metemu ring ati Tresna sujati tanpa ganti Mamucuk ring manah matemu ring lovina.

Nanging mangkin Ombak sayu tan paangin Angin kalu tanpa matan ai Matan ai remrem nuju ngilang tanpa daya adi tuah selat bukit

Love-ina, 2018

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Ngerug Bencana Sayaga rikala wengi Sadia rikala galang Gerudug bencana, pabriak panjak mesuryak Pajerit jerit ngalih selamat

Para jana, praja miwah rupaka makasami mamesik Ngewangun tudung guleman Ngewangun paon anggo nyakan Ngewangun sami mangda rahayu

Kibaran kuning mesliweran Nunas ica ring Hyang Widhi Anggo majalaran Selamat makasami

Dénpasar, 2019

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Dini Ditu Bangun ditu Manjus ditu Megaé ditu melali ditu Pules ditu Nguél ditu Nanging.... Sakit dini Pengeng dini Kiap dini

Dumogi Liang ditu Nau ditu Bagia ditu Pabriak ditu

Astungkara Rahayu lan kerta raharja dini

Dénpasar, 2019

62


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Wayang Gadang Suaran yéh ngelincik jangih ring telaga asri Nundunin arsa mangda nemu bagia Sawah lintang nundunin liang nemu semara Nunas ica ring ida sanghyang widhi

Sang surya kailidin tudung manah kelangen ati Misadya mejanji sareng adi Dini negak di bataran sepi Metimpal téh sané panes gati

Sliab slieb wong jalaran dauh jalan Kangin kauh ki gundul melingseb nyungseb Roko sik luh..... apang anget tangkah beliné

Ngantosang adi apang metalin radio Nyuratang jeriji kelik-kelik ningalin kopi Luh... antosang beli Lakar misadya nyujuh atin tresnan beli

Kecicang, 2019

I Kadék Darsika Aryanta, embas warsa 1987 saking guru rupaka sané magenah ring Karangasem. Seneng magegonjakan, maliang-liangan lan malelanguan. Seneng melajah fisika lan komputer sareng sisya ring Kubutambahan, Buléléng.

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Puisi Bali

Puisi-puisi I Putu Supartika 64


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Tata Titi Dadi Youtuber Suksés Jaman géjet Jaman canggih Gumi 4.0 Industri révolusi dilaktasi kastrasi Dot dadi youtuber bit.ly/2zIPZPX Ngartis dadi artis Neléngék ngetél nolih bit.ly/2ZwlQ56 Dot terkenal Sesai nolih bit.ly/2PxRviV Apang sugih meliah Ulian subscriber motah bit.ly/2MPdVcY Like share, 500 k Bibih makuah bit.ly/2UixbR2 Ngalih pipis uli aluh Upload video bit.ly/2UjHsws

65


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Tata Titi Dadi Sélebgram Séksi Bukak Instagram Tingalin ené bit.ly/2UjHZhW bit.ly/2PwHtON bit.ly/2PvHimS bit.ly/2PvHimS bit.ly/2MPbcAi bit.ly/2LcLB2q bit.ly/2NHNUMw

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

BO Nganggon Michat Haiii di kost panes, dadi BO? Dadi Kuda? 300 Sérvis Full sérvis Dija? Kost Jalan xxx Mayahné kénkén? DP 100, sisané bayah yén suba Kija kirim? Rek. xxxxxxxxxxxxxxxxxx Nah Ingetang kirim bukti transferné

Bin maniné pesenané teka Kipas angin cap Miya** Ia lega Sisané bayaha

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Malajah Sastra Bali Modérn Tit tit tit tit tit tit tit ték tok ték tok ték tok Puisi wantah..... Puisi wantah pupulan... Puisi wantah tét tét tét tét tot tét tét tot tét tét tot tét Puisi Puisi wantah... Puisi wantah... Puisi tét tét tét tét tét tét tét Puisi wantah, wantah wantah wantah wantah wantah Puisi wantah wangun tik tok tik tok tik tok tik tok

Mangkin ngiring melajah cerpén Cerpén, cerpén napi alit-alité sareng sami? Cerpén? Cerpén! Napi nika? Napi cerpén? Cerpén! Tegarang bukak bukuné halaman tuuuuuuuuuttttttttttttt Sampun! Sira bisa maca? Napi nika cerpén? Tiang bu T*** tegarang baca Cerpén inggih punika cruat cruit cruat cruit crut crut crut cut cut cruat cruit crut crut crut cruat cruit cruat cruit crut crut crut crut cut Becik nika, tepuk tangannnnn Plak plok plak plok koplok koplok koplok koplok plok plok

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Wangun kriya sastra sané tak tik tuk tak tik tuk tak tik tuk tak tik tuk tak tik tuk tuut tuuut tuutt *********** mawasta novél Yééééééé plak plok plak plok koplok koplok koplok koplok plok plok

Mangkin prosa liris Prosa lilis? Prosa rilis? Sira uning? Krik krik krik krik Téétttt téééttttt tééétttt téééttt Yéééé mulihhhhhh

Timpal Nyatua Tiang malali mai bit.ly/2UjzcwB Pedidian Untung katemu timpal Timpalé potrék tiang Muané cara kéné bit.ly/1hBMm3q Anggon kenang-kenangan Fotoné pasang di kamaré Sabilang peteng tinggalin tiang sambilang ngenehang dedari bit.ly/2Lriw2e

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Nyama Tua

I Putu Supartika embas ring Désa Selumbung, 16 Juni 1994. Reriptannyané sané mabasa Bali naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Majalah Éksprési, Majalah Buratwangi, Majalah Suara Saking Bali, lan Majalah Satua. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2017 ring widang jasa.

70


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Prosa Liris

Rabindranath Tagore

/29/ Ipun sané tanem titiang antuk wastan titiangé, mesengilngilan ring aungan pangkéng titiangé. Bincuh titiang mekarya bidal ring suter ipuné; raris duk bidalé nenegeh kantos ka ambarané, nénten keni antuk titiang ngetonin bungkulan titiangé, duaning kelawatan bidal

Gargita titiang medué bidal ageng, raris labur titiang antuk buk miwah apuh, mangda nénten kantun wénten song, yadin sané alit pisan, ring wastan titiangé; raris antuk nges ipuné, nénten keni antuk titiang ngetonin bungkulan titiangé.

/30/ Pedéwékan titiang ka jaba jagi ka genahé sané sampun cumpuin titiang sareng ipun. Sepi singid wenginé, sekéwanten sapa sira sané nutugin titiang?

Nyamping titiang, jagi ngelidin ipun, sekéwanten nénten sida antuk titiang mekelid. Buké mesepuk antuk kudusan ipuné, tunggil atur titiangé urugin ipun antuk geluran ipuné.

71


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Ratu Sesuhunan titiangé, ipun wantah manah titiangé, ipun nénten medué manah kémad; sekéwanten kémad antuka titiang tangkil ring I Ratu pét ipun nutugin titiang.

/31/ “Jero, Jero sané mepangkéng, nikaang ring titiang sapa sira sané mangkéng anggan Jeroné?” “Ida Sesuhunan titiangé,” ipun mesaur. “Manahang titiang jagi sida antuk titiang ngungkulin sapa sira ugi antuk kesugihan miwah wisésan titiangé, raris ring sambin titiangé, sepel titiang jinahé sané ugin ipun katur ring Ida Sesuhunan titiangé. Duk titiang kiap, titiang medem ring pemereman Ida Sesuhunan titiangé. Duk titiang enten, dapetang titiang sikian titiangé sampun mepangkéng ring sambin titiangé.” “Jero sané mepangkéng, nikaang ring titiang, sapa sira sané ngaryanin anténé punika sané nénten keni antuk megatang?” “Titiang,” ipun mesaur. “Titiang sampun sané utun pisan ngaryanin anténé puniki. Manahang titiang, wisésan titiangé sané nénten kesoran, sida ngungkulin jagaté tur nyukén titiang mardikané sané nénten kencelan. Raina wengi raris karyanin titiang anténé puniki, lemid daldal titiang ring geniné sané ageng. Duk sampun puput, tur buntaran ipuné sampun jangkep, tur nénten keni antuk titiang ngelungang, dapetang titiang sikian titiangé sampun mimpus antuk anténé puniki.”

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

/32/ Ipun sané tresna asih ring titiang, nyadia ngemit sikian titiangé sapunapi ja antuka mangda titiang nemu bagia. Sekéwanten nénten sekadi asapunika sih swécan I Ratuné sané agengan ring tresna asih ipuné. I Ratu ngélahin titiang. Ipun nénten purun ngaonin titiang pedéwékan, mangda neng akijapan titiang nénten kantos lali ring ipun. Sasihan antos-antosang titiang, nénten guan I Ratu tedun. Yadin nénten onék titiang I Ratu ring astiti baktin titiangé, yadin nénten sepel titiang I Ratu ring manah titiangé, sekéwanten sih I Ratuné ring titiang, kantun setata ngantosang sih titiangé. (masambung….)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Satua Masam bung

Critayang sané mangkin Ida Begawan Narada nyaritayang indik katuturan Sang Boma, ring Ida Sang Kresna ”Duké riin Ida Betara Wisnu mabebaosan sareng Betara Brahma maosang indik kawisésan idané sané nénten wénten nyaménin, napimalih pacang nglangkungin. Kabaos wantah ida sané ngardi sakancan jagat tigané. Sedek ida mabebaosan sagét wénten lingga manik nyeleg ring ajengidané. Wau lingga manik punika pacang ka teen antuk tangan kiwa tan dumadé lingga punika sayan negehang. Sang kalih duka tur sahasa ngadeg raris niwakang senjata, nanging lingga punika nénten punapa-punapi. Maweweh-weweh érang pikayun Ida Betara Brahma miwah Betara Wisnu raris ida nyuti rupa. Ida Betara Brahma dados paksi gagak, tumuli makeber ngungsi pucak lingga maniké. Nanging nénten prasida, saantukan sayan kaungsi pucaknyané sayan negehang. Ida Betara Wisnu magentos warni dados bawi ageng, raris nglumbih bongkol lingga maniké mapikayun pacang ngrereh dasarnyané.

74


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXV | Séptémber 2019

ampun kalintang dalem pretiwiné kalumbih durung taler kapanggih bongkol linggané. Raris kacingak Déwi Pretiwi ayuné mangayangngayang. Irika Ida Betara Wisnu matemu karasmin sareng Ida Déwi

Pretiwi. Kasuén-suén Déwi Pretiwi madué putra marupa danawa, saantukan daweg ida ngrempini ida setata éling ring warnin Ida Betara Wisnu marupa céléng. Betara Brahma kalintang pariangen ring raréné punika raris kaicén panugrahan mangda nénten wénten sané nyidayang ngaonang tur kaparabin Sang Naraka. Sampun sué raris kaadegang ratu mapeséngan Sang Boma. Sang Boma kalintang bangga ring kasaktian ragané, punika mawinan setata mapikayun mayuda. Ida raris lunga ka segara kairing antuk wadua asurané, ngebug tur ngasorang Sang Hyang Baruna, usan punika sami masuka-sukan wénten sané negakin gajah mina, wénten negak ring parangané tangkeb ombak ri kala toyan segarané kebek. Sasampun mawali saking segara ida mapikayun pacang ngebug Sang Danésuara. Yan sampun kaon panegaranidané pacang karampas. Sasampuné igum pawilangané digelis Sang Boma mamargi magegebug ngrejek Sang Danésuara. Pangamuk panjak-panjak Sang Bomané tan bina sakadi gulungan geni ngabar-abar kabinawa. Sang Danésuara kalilih mawastu wimana manikidané sané mawasta I Puspaka, keni kajarah. Sang Boma ngwisésayang jagaté kaler miwah kauh sawewidangan sané kagamel antuk Sang Hyang Baruna miwah Sang Danésuara. Sasampuné molih ring payudan gelis Ida Sang Boma ngwangun karaton. Puriné kawastanin Prajoti. Sampun puput ngardi kadatuan raris ida malih ngrusak patapané ring Gunung Himalaya. Asapunika katuturan Sang Boma kairing antuk waduannyané. Mangkin Bapa sareng para panditané puniki mapinunas mangda suéca Sang Prabu ngemit para tapané. Sangkaning wecanan Ida Sang Hyang Siwa sané gumanti prasida pacang mademang Sang Boma boya tios wantah Ratu Sang Prabu. Becik-becik mikayunin! Samalihnya mangkin Sang Boma sedek ngebug suargané nglurug Ida Sang Hyang Indra. Sané mangkin becikan waduannyané telasang, sakancan sané ngrusak patapan para wikuné. Indayang

75


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

nikain Bapa, sapasira pacang utus I Ratu ngemit para tapasuiné ring Gunung Himalaya? Sapunika Déwa, ampurayang pisan atur pinunas Bapané.”

76


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Sang Prabu Kresna matur, ”Inggih Ratu Sang Maha Resi, titiang boya tempal ring dauh wecana Sang Maha Resi. Sané pacang utus titiang pinaka pamucuk wantah pianak titiangé sané mawasta Sang Samba.” Ri kala Sang Prabu Kresna matur asapunika sedeng becika Sang Samba rauh tur sampun kacingak antuk Ida Sang Maha Resi sami. Saantukan bebaosané sampun puput raris para resinya mawali budal ka suargaloka. Critayang mangkin Sang Prabu Kresna nauhin para patihidané minakadi Patih Udawa. Sasampuné tatas sami kapireng wecanan Ida Sang Prabu Kresna digelis Patih Udawa matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu ampura atur titiangé. Sakadi wecanan Palungguh Cokor I Ratu kamanah antuk titiang patut pisan. Wantah putran Cokor I Ratu Sang Samba sané patut nikayang ngemit watek tapasuiné kairing antuk bala waduanidané. Yan pradé kapesan bala waduan putran Cokor I Déwa, kala punika nikayang watek Yaduné mapitulung. Kamanah antuk titiang panjak Sang Boma akéh sané ngiring magegebug ka Indraloka. Punika mawinan akidik kantun ring panegaranipuné sané ngrusak patapané. Yan pidabdab Palungguh Cokor I Ratu puniki nénten margiang janten ical swadarman Palungguh Cokor I Ratu. Danujané sayan ngrusak patapan sang tapasui mawastu para tapasuiné rarud ngrereh kanti ring praratu lianan. Yan jantos asapunika wibawan Palungguh Cokor I Ratu pacang surud. Samaliha meseh Palungguh Cokor I Ratu pacang ngagengang angkaranipuné, punika waluya agni nilap raab, patut gelis pademang. Malih wénten pratiwimba uningayang titiang, sakadi jadma makarya ka sawah, wiakti tanah sawah punika lemek samaliha nénten wénten mrana. Duaning asapunika dados tleman i wong tani miara pantunnyané, mawastu samah jukutan sawahipuné. Panadosannya andapan entikan pantunipuné ring jukutané mawastu karebreb entikan pantunnyané. Pamuput pocol wong tani punika malarapan saking tleman manahipuné. Kawicaksanan Palungguh Cokor I Déwa sampun kasumbung, yan inargamayang tan bina sakadi suar tan mari ngalangin jagat. Wibawan Cokor I Déwa tan bina sakadi Sang Hyang Sutengsu tan mari

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

ngwetuang kalédangan kayun sang sujana. Punika sami wantah sangkaning kautaman pikayunan Cokor I Ratu. Punika mawinan rajegang pisan ngamel tur ngamargiang swadarman Cokor I Déwané mangdené prasida jagaté setata rahajeng.” Atur patih Udawa punika kapikayun antuk Ida Sang Prabu Kresna wantah patut pisan. Baudandané sami lédang miarsayang, yan upamiang sakadi i sekar menuh sané layu kapanesan katibénin sabeh ri kala wengi mawastu ipun seger sakadi jati mula. Critayang mangkin panangkilané sampun bubar, Ida Sang Prabu Kresna raris ngranjing ka puri. Kacingak Sang Samba sampun sayaga mendak sapangrauh ajinidané. Sasampuné sami malinggih Sang Prabu Kresna raris ngandika, ”Cening Samba pianak Bapa, boya sangkaning las Bapa nundén I Déwa luas ka Gunung Himalaya lakar ngemit watek tapasuiné. Kasujatianné sangkaning pitresnan Bapané dot ngelah pianak luih prawira. Mungpung cening enu bajang patut ngulati laksanané rahayu mangdené jagaté asih tekén cening. Bapa setata ngajap-ajap mangdené I Déwa dadi putra luih mawisésa. Apanga kasidan buka akéto kasih kumasihé pinaka jalarannyané. I Déwa dadi pianak paling kelih patut bisa ngawénang liang keneh rerama. Yan parilaksanan i pianak jelé mawastu kaceda olih guminé ento ngranayang reramané sebet. Jelé kaucap yasané i rerama yan ngelah pianak laksanannya tusing manut tekén putra sesana minakadi bani nungkasin rerama. Pianak ané mautama tuah ané astiti bakti setata teleb ngulati kaduegan. Ené ada piteket ida sang luihing purusa indik parisolah ané patut laksanayang mangdené prasida manggihin kautaman. Patut utsahayang upayané ané melah, mangdené prasida ngalahang kasaktian musuhé. Buina i pianak patut ngawénang karahayuan reramanné. Saluir gegaén i rerama patut kalaksanayang olih i pianak, majalaran saking subaktinnya tekén i rerama. Yéning suba kéto teked nyama brayanné milu marasa

lega.

Yan upamiang cara punyan binginé tumbuh di sisin

78


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

jalané nayuhin anak majalan di beténnyané. Cutet raos Bapané eda cening tulak tekén idep Bapané. Kertiang anaké buka Bapa!” (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

79


Satua Masam bung

Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Ketut Sugiartha

Yéning ada tongos di guminé ané setata kelidina tekén anaké, sinah ento bui. Tongos nyalanin ukuman krana mabukti taén malaksana tusing anut tekén awig-awig panegara. Sinah tusing ada anak nau ngoyong ditu mapan sakancan jalema ané celepanga kema tusing nu ngelah aji buka luu ané kaentungang.

80


Suara Saking Bali

T

Édisi XXXV | Séptémber 2019

using taén Putu Mastra mabui ulian palu vonis ané getokanga tekén hakim di méjané. Maprakara masi tusing taén mapan joh para tekén laksana ané nungkasin awig-awig panegara tongosné idup. Nanging

ulian solahné ané tusing anut tekén adat ia lantas maan ukuman. Tusing ja mabui kéwala idup ané jalanina tusing ja sanget malénan tekén idup anaké ané ngoyong di tongosé ané kaiter baan témbok tegeh: bui. Aslabsaban sinah anaké ngadén ia tusing ngelah pikobet mapan ia ngoyong di tongos ané dadi orahang melah, apabuin ia nu nyidaang klicak-klicak kemamai. Pastika anaké tusing ngadén ia sedeng nyalanin ukuman, mapan ané marasa kaukum tuah déwékné padidi. Bapané dogén tusing ja marasa ngukum, malah ia marasa suba nylametang pianakné. “Seken ané dingeh bapa to?” Lugra nyedsedang dugas negakang Putu. Makadadua batun paningalanné curenganga ka muan pianakné. Mapan suba nawang apa ané sedeng selehina tekén reramané, Putu lantas manggutan. “Ngudiang kéto, Putu? Ngudiang Gung Ayu? Kadén liu ada bajang-bajang ané sedeng pilihin?” Putu nguntul tusing nyidaang masaut. Yéning i bapa inget taén teruna, kéto ia mapineh, miribné ia tusing ja lakar matakon buka kéto. Apa mirib i bapa ipidan ngantén ajak i mémé tusing madasar baan tresna? Nanging ané ilis, ené ulian Anak Agung Ayu Prami okané Anak Agung Ngurah Gedé, nak lingsir ané sanget ajianga tekén kramané mapan dané sentanan raja ané taén nyeneng di puri. “Putu suba kelih,” bapané buin ngingetin. “Tusing pantes bapa melid nglémékin Putu. Patilesang awaké, iraga ené wang sudra. Tongosé di betén, eda pesan ngapti lakar nyujuh bulan di langité.” Putu maplengek. Tusing madaya ia yéning bapané ngelah papineh ané ngaé ia prihatin. Di jaman ané suba maju cara jani nu masé bapané sanget ngrambang wangsa, buinsada ngorahang sudra tusing pantes masanding ajak wangsa ané lénan. Méh-méhan liu krama ané ngelah papineh patuh buka kéto.

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Nanging Putu nawang, adat ané dadi ageman kramané suba sanget sajan kena ius papineh penjajahé ané nyelap ngidupang wangsa apang kramané pada mabina-binaan. Yén suba kéto aluh baana mombong kanti kramané muyutan ajak braya padidi. Sujatiné anut tekén ajahan Catur Warna, kéto Putu mapineh, tusing beneh yéning ada ané marasa pinih penting. Anak makejang pada ngelah guna lan karma ané mabuat tur perluanga tekén ané lénan. Yén tusing ada sudra ané ngarap carik atawa abian, apa lakar anggon ajeng-ajengan? Yén tusing ada wésya ané madagang, dija lakar mabelanja? Yén tusing ada kesatria, nyén lakar ngundukang panegarané? Yén tusing ada brahmana, nyén lakar tunasin pamuput nuju mayadnya? Meled Putu ngingetin reramané nanging ané pesu uli bibihné tuah, “Gung Ayu nak tresna tekén Putu.” “Eda tuah minehin déwék padidi, pinehin masi apa solah Putuné makada melah apa jelék marep anak lén,” bapané ngopak. “Suba tawang kénkén panadian solah Putu totonan?” Putu nlektekang bapané aji paliat ané nyiriang dot sajan nawang. “Gung Ayu tusing icéna ngigel buin.” Putu marasa buka kaentungang ka tukadé ane nyat yéhné. Marasa paukudané benyah latig. Nadaksara marawat-rawat timpalné makejang ané ajaka bareng masekaa séndratari. Kéto masi wantilan désané ané bareng kawangun aji asil ngadaang balih-balihan séndratari. “Yén saja kéto, sinah sekaané lakar kélangan,” Putu mapangenan. “Kéto suba dadiné, mapan tusing ada ané lakar ngantinin Gung Ayu. Bapa bani matoh sekaa séndratariné tusing ja makelo buin tuuhné sajaba obah pikayun Gung Aji.” Putu nguntul mecik péléngan. Tusing madaya ia lakar kéné panadiané. Makejang timpal ané ajaka masekaa sinah lakar maselselan krana lakar ilang akénjang pangupajiwané. Torisé masi lakar kélangan silih tunggil obyék

83


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

wisata ané ngalangenin. Lebihan tekén ento dagang-dagangé sinah lakar surud sekayané. “Kejokan pikayun Gung Aji,” Putu masaut. “Kejokan kénkén? Gung Ayu ento okané. Gung Aji tuah nylametang wibawan puriné.” Béh! Mabuat sajan ané madan wibawa kanti tindihina buka kéto tan pangrambang kramané ajak liu. Putu kituk-kituk sambilanga ngrenggeng. “Bas ngapak-ngapak ené.” “Sing dadi ngomong kéto.” “Gung Aji sing adil.” “Dija tongos sing adilné? Gung Aji tuah némbang okané.” “To lakar makrana anaké liu maselselan. Benehné Gung Aji mikayunin yéning marasa dadi krama di désané ené.” “Putu!” bapané nengkik. “Makejang ené ulian solah Putu, ngudiang Gung Aji pelihang.” Putu mendep. Ia ngeh jani yéning sujatiné ia suba kadalih, buka tersangka ané sedeng ngarepin hakim nganggar palu vonis sayaga lakar ngulungang ukuman. Tusing nyidaang ia mélanin paukudan kala bapané ngulungang munyi apang ia makisid ja ka tongos pamanné di Jakarta. “Putu eda salah tampi, bapa tusing ja nundung Putu,” bapané nerangang. “Buin pidan sinah Putu lakar nawang nguda iraga perlu nglaksanain ené.” Putu tusing masaut. Tusing ja ulian tusing nu ngelah raos nanging krana marasa suba tusing ada gunané buin nyauitin bapané; nak muani matuuh séket tiban ané piliha dadi bendésa adat tekén kramané. Ulesné apang tusing likad ajak Anak Agung Ngurah, ia marasa perlu nabdab pianakné ané suba malaksana tusing anut tekén sima. Nyapnyap masih kenehné Putu, eda-eda bapané lakar pelihanga tekén kramané mapan makejang suba nawang yéning ulian déwékné sekaa

84


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

sendratariné sida kawangun. Ia padidi ané saat kema mai ngalih panguruk kanti nyidaang ngaé balih-balihan ané demenina tekén torisé. Lebihan tekén ento, ia masih bareng ngigel dadi Rajapala, anak muani tiwas ané lantas makurenan ajak dedari ané madan Kén Sulasih. Ané ngigel dadi dedari ento tusing ja lénan tekén Anak Agung Ayu Prami. *** Papineh ané kaliwat samben makada Putu tusing nyidaang ngidemang paningalan. Petengé magaang banban nimpalin kenehné ané sekel. Di duur dipané ané besikan Duarsa nyalempang cara gedebong bah, tusing makrisikan tur ngerok nyiriang tis pulesné. Kanti madingehan siapé makruyuk sawat saling sautin Putu tusing maan pules nang aketélan. Adéng-adéng ia bangun uli pasaréané laut ngidig bangkiangné Duarsa ané lantas makliud muadan cara méong. “Jam kuda ené?” Duarsa matakon sambilanga ngusap-usap mata. “Suba jam pat, lan kayeh malu.” Duarsa majalan sambilanga ngisi sénter di durin Putu, ngaliwatin rurung mabatu-batu nyujur pancoran tongos manjus kramané. Tusing makelo makadua lantas teked di pancoran. Ada tetelu liuné pancoran ané malakar aji batu mabolongin. Makejang batu ané masib nyonyon raksasa ento malumut mapan setata beseg. Munyin grojogan yéhé ané membah gédé ngalahang kruyukan siapé ané ngancan ramé. Mara seger rasaanga awakné Putu disubané suud manjus. Teked jumah dapetanga méméné suba nyeduh kopi duang gelas. Tusing ngantiang Putu suud mapamit di sanggah, Duarsa laut nyiup kopiné. Umah kulawargan Putu suba satmaka umahné padidi. Méméné Putu demen nepukin ia buka kéto. Suud mataki-taki Putu lantas pesu uli kamarné néngténg tas panganggo. Muan méméné tepukina makelus sedih. Ngenah sajan ia marasa kélangan. “Melahang nyén ngaba awak, Tu. Gumin anaké sing ja patuh tekén gumin iraga dini. Patilesang awaké,” besen méméné sambilanga ngetélang yén mata.

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Madé Santi, adiné, tusing pesu munyi nang akatih. Tuah paningalanné ané makaca-kaca nyiriang ia marasa sebet kalahina tekén beliné. Putu tusing nawang apa ané pinehina tekén bapané. Reramané ené tusing ada ngaraos apa-apa buin. Mirib marasa suba bas liu mesuang munyi atawa mautsaha ngengkebang sebet kenehné. Negak magandéng nganggon montorné Duarsa, sawatara ada tengan jam mara ia teked di Terminal Ubung. Nanging bis ané lakar tegakina ka Jakarta tondén teka. Sinambi ngantiang, Duarsa ajaka singgah ka warung nasi ané ada di bucun terminalé. “Melah-melah nyén awaké ditu,” Duarsa mara pesu munyi pas negak di dampar warungé. “Cang suba majanji,” Putu masaut. “Majanji kénkén?” “Diapin kénkén cang lakar tetep tresna tekén Gung Ayu.” “Cang sadia nulungin yén ada ané perlu. Kéwala, sukeh asané ci lakar ketemu buin ajak Gung Ayu.” “Yén ci sadia nulungin, sing ja lakar ada alangan.” “Kénkén maksudné?” “Cang lakar nyuratin Gung Ayu. Ci lakar idihan cang tulungan nekedang suraté.” “Béh, gaé cenik to. Kéwala…..” “Sing misi kéwala. Amunkén ja gedén alangané, yén mula jatukarma tusing ja lakar kija.” “Nah, madak ja saja kéto.” “Sing dadi nak sangsaya. Kadén ada nak ngorahang, sangsaya patuh tekén kalah satondén maadu.” Jam pitu kuang limolas menit Putu nepok-nepok palané Duarsa. “Suksma suba ngatehang cang mai tur suba majanji lakar nulungin cang.”

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

”Eda ngomong kéto. Kadén suba uli pidan iraga saling tulung. Yén suba teked eda engsap ngirim surat.” Negak di duur montorné, makaelo Duarsa ngiwasin bis ané tegakina tekén Putu pesu uli terminal. Marasa suung kenehné lakar makelo majohan ajak timpalné ané pinih leket. Masadah di kursin bisé Putu bengong. Nadaksara ia inget tekén dinané ané suba liwat, dugas Duarsa teka ka umahné. Suba makéré sanja dugas ento. “Saja ci lakar ka Jakarta, Tu?” Duarsa matakon. “Uli dija ci nawang?” Putu masaut. Duarsa negneng Putu sekel. Putu ngénggalang ngidih pelih. Ia marasa tusing pantes matakon buka kéto mapan ia suba satmaka nyama sodetné, ané sinah suba nawang pasalé totonan. Duarsa suba dadi timpal leketné uli cenik. Anléhné ané patuh makada makadua énggal leket. Makadua demen sajan tekén ané madan kesenian. Tusing ja ngambar lan ngukir dogén ané pelajahina, magambel masih dueg. Dugas nu masuk sekolah dasar sabilang wai tengainé ajaka dadua pastika klentang-klenténg melajah magambel di balé banjaré. Nanging disubané tamat sekolah dasar, Duarsa tusing nutugang sekolahné mapan reramanné tusing ngelah prabéa. (masambung….)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

87


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Geguritan

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem /67/ Apang Hemed nimba dowang, hidhepang nyéndok yéh pasih, Pan Bongkling masahut halon, sok da ndén makranan brangti, dijaha jwa pang pasti, patakon icangé malu, hento igama selam, tekéning i gama Bali, hengkén luhur, hengkén ja madan kasoran.

/68/ Hengkén to lewihan wangsa, kén liyunan nggelah haji, nyén déwané néné kawot, né ngodagang pati hurip, hengkén né madan mati, hengkén né maadan hidup, tatasang apanga pedas, panga ngéténg besik-besik, da nyalumur, anak icang tondén pedas.

88


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

/69/ Dé dukuh getar narthayang, nah dingehang apang jati, yén gama selamé reko, anak hento paling lewih, twara kuwangan aji, nggelah sastra pitungatus, yén pepekang makejang, genep nyané dowang tali, krana kéwuh, anaké magama selam.

/70/ Anak wangsa lewih pisan, twara ada manandingin, yén déwané néné kahot, Allah taala paling lewih, ida ngodagang gumi, to paraning pasuk wetu, utpati Ian pralina, tekaning hastuti cahi, padha ditu, twarada dadi belasang.

89


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

/71/ Néné kéné patunggalan, déwa lalima to cahi, Abubakar paling henom, nabhi Muhamat gumanti, nabhi Adam ngentosin, gumanti si nabhi Husup, wekasan Allah taala, kéto mimitana cahi, krana liyu, habeté masalin sastra.

/72/ Pamuput tatwa akétwan, kén janmané katongosin, matakon to cahi kéto, nah bapa ngorahang jani, né dharma katongosin, buwin nawang sastra liyu, déwané takut pisan, kén né nawang sastra kikit, krana takut, apan ya mamumpang lampah. (pacang kalanturang…)

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Gegonjakan

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

D

ugas I Wayan lekad, tiang mitungan ngajak I Luh unduk adan raréné. Koné, adané ento pangapti, apang sida raréné nadi suputra, nadi buka pangapti reramané. Béh, makejang kebitin bukuné,

ngalih-ngalihin adan melah. Matakon masi tekén anak wikan, imbuhin nyeliksik internét. Pamuput, maan tiang adan melah. “Nyén payu adané I Wayan, Bli?” matakon I Luh sambilanga manyonyoin pianakné. Tiang makenyem, nolih nyonyoné I Luh. Béh... Gibungina bapané tekén I Wayan! “Tenang Luh. Bli suba maan adan luung pesaja.” “Nyén?”

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

“I Wayan Pascat Sarwa Jnana Wicaksana,” piiih... Seken saja tiang nyambat adané ento. I Luh bengong, das rebut muring. “Adan ento? Kadénang anak mamantra,” kéto ia kamemegan. “Béh, Nyai sing ngerti. Adan ento nak pangapti, Luh. Mawanan ngaé adan apang seken, apang ngelah arti, apang saja-saja ada sumber sastrané!” I Luh enu masi bengong. Matakon dangsah megat-megat. “Men... Apa arti adané ento? Apa pangapti Bliné?” Tiang negak maekang. Mapan lakar nuturang sastra pingit, sing dadi témbér. “Kéné Luh. Wayan artiné pianak kapertama. Pascat artiné dueg. Sarwa artiné makudang, magenepan. Jnana artiné kaweruhan, ilmu pengetahuan. Wicaksana artiné ngelah wiwéka panglokika. Bijaksana buka raos janiné. I Wayan Pascat Sarwa Jnana Wicaksana artiné: Pianak Kapertama ané duég makudang pangaweruh lan wicaksana di kahuripan.” Mimih... Telah angkihané nelatarang arti adané ento. Sakéwala paliatné I Luh enu dangsah dogénan. I Wayan sayan ngatitem nyedot nyonyo. “Apa pangaptin Bliné?” kéto patakoné sambilanga ngiung-ngiunang pianak. “Apang dueg pianaké. Nawang sakancan unduk. Apang dadi tongos matakon para janané ané nepukin pakéweh,” masaut tiang sambilang ngerosang kopi. I Luh anggut anggut, mirib suba resep. “Apang dueg, apang dadi takonin sakancan unduk. Apa ja takonanga tekén anaké, ia nawang. Apang kéto?” Naaah... Nyansan dueg jani kurenan tiangé! Sautin tiang semangat pesaja. “Nah... Pas! Apang kéto suba!” Sagét kurenan tiangé nelélep, alisné matampih-tampih. “Yén kéto pangaptiné, bes serem adané ento. Cara mamada-mada batara!” kéto raosné sinted pesaja. Tiang tengkejut, lantas matakon jeek.

92


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Men... Nyén adanin I Wayan? Dong nah orahang? Ngelah Nyai réferénsi sastra? Suba Nyai matakén tekén nak wikan?” Mimiiiih... borongan patakon tiangé, ulian ngilngil basangé kaboyanin. I Luh nyelupang nyonyoné ka béhané telutuan, lantas ngaraos, “Adan pilihan Bliné bes wayah. Apang kekinian adané anggo.” “Nyén?” “Wayan Google!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané.

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

Kamus

2

ajum, nga.jum v menggubah; mengatur: ~ sekah menggubah bunga menjadi simbol arwah; ~ pasarén Bll mengatur gadis-gadis dl rangkaian upacara di pura; ajum.an n sesajen berupa hidangan makanan ajung Asi n ayah: -- idané sampun lingsir ayah beliau sudah tua; ka.a.jung.ang (ka.jung.ang) v dipanggil ayah (oleh); ma.a.jung (ma.jung) v berayah; nga.jung.ang v memanggil ayah ajur a hancur; lebur: bangkéné berek – mayatnya busuk dan hancur ajur-ajér a basa-basi

akah n akar; ma.a.kah (ma.kah) v berakar: dekunganné ~ cangkokannya berakar; ~ jitné, ki kuat duduk krn asyiknya; nga.kah adv sampai ke akar-akarnya: tetumbeganné ~ caranya mencangkul sampai ke akar-akarnya: pangopakné ~, ki memarahi dg keras akal n akal; akal-akal.an n tipu daya; akal.in v akali; akal.ina v diakalinya; ka.a.kal.in (ka.kal.in) v diakali (oleh); nga.kal.in v mengakali

94


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

akar n serangga sj bubuk aka.ra n huruf a yg ditulis secara khusus sehingga tidak akan dibaca ha akas a besar dan kuat: bokné – rambutnya besar dan kuat: -- balungné besar dan kuat tulangnya aka.sa n angkasa aké Ks n saya, aku; ma.a.ké (ma.ké) v beraku akéh Ami a banyak; akéh.ang v banyakkan; akéh.anga v diperbanyaknya; akéh.in v perbanyak; akéh.ina v diperbanyaknya; ma.a.kéh (ma.kéh) v banyak: tamiuné sampun ~ rawuh tamu sudah banyak yg datang; ma.a.kéh.an (ma.kéh.an) v kebanyakan; lebih banyak: ~ muridé mangkin nganggé montor gedé kebanyakan murid sekarang naik mobil; ma.a.kéh.in (ma.kéh.in) v lebihi; nga.kéh.ang a semakin banyak: bungané ~ bunga itu semakin banyak; pa.a.kéh.in (pa.kéh.in) v perbanyak 1

aken num banyak: -- ia ngelah pipis banyak ia mempunyai uang

2

aken a sungguh-sungguh; sengaja: -- pesan ia nrima tamiu sangat bersungguhsungguh ia menerima tamu; aken.ang adv dg sungguh-sungguh; dg sengaja; aken.anga v dilaksanakannya dg sungguh-sungguh; dilaksanakannya dg sengaja; ka.a.ken.ang (ka.ken.ang) v diistimewakan (oleh); ma.a.ken.an (ma.ken.an) v bersungguh-sungguh; melakukan dg sengaja; nga.ken.ang

v

bersungguh-sungguh:

~

bersungguhsungguh akan bertamasya ke Ubud

95

lakar

malali

ka

Ubud


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

akes v gigit (oleh anak pd waktu menyusu); jepit; akesa v digigitnya; dijepitnya; ka.a.kes (ka.kes) v digigit (oleh); dijepit (oleh); ma.a.kes (ma.kes) v tergigit; terjepit; nga.kes v menggigit; menjepit aki n alat untuk menghimpun tenaga listrik (dipakai pd mesin mobil dsb) akik n akik: batu -- batu yg berkilau sbg permata aking a kering akit v pasang; susun; aa.kit n sepasang (merpati, kerbau, dsb); akita v dipasangnya; akit.ang v pasangkan; akit-akit.an 1 n caranya memasang; 2 v dijodohkan; ka.a.kit (ka.kit) v disusun (oleh); ma.a.kit (ma.kit) v tersusun; ma.a.kit.an (ma.kit.an) v berpasangan; nga.kit v menyusun dg memasang bagian-bagiannya: béngkélé ~ montor bengkel memasang bagian-bagian motor; nga.kit.ang v menyusunkan sst dg memasang bagian-bagiannya akor a setuju; sesuai akre.ti n wirama dg metrum U U U U – UU U U - U U U U U U - U - U U = 22 suku kata akro.da v melakukan sst dg tidak marah; tidak suka marah; tanpa kemarahan ak.sa.ma v maaf; ak.sa.ma.ang v maafkan: ~ titiang nénten prasida rauh maafkan saya tidak bisa datang; ak.sa.ma.anga v dimaafkannya; ka.ak.sa.ma.ang (kak.sa.ma.ang) v dimaafkan (oleh); ngak.sa.ma v meminta maaf;

96


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

ngak.sa.ma.ang v memaafkan: lédang ida ~ keiwangan titiang beliau mau memaafkan memaafkan kesalahan saya; pa.ngak.sa.ma n permohonan maaf ak.sa.ra n sistem tanda grafis yg digunakan manusia untuk berkomunikasi dan sedikit banyaknya mewakili ujaran; 2 jenis sistem tanda grafis tertentu, msl aksara Pallawa, aksara Inka, aksara Bali; 3 huruf: -- anceng singkatan katakata tertentu, msl ca dr caru atau Ca dr Coma; -- legena huruf yg tidak berisi sandangan suara; -- modré huruf Bali yg dirangkai secara khusus dipakai dl mantra; -- sualalita huruf Bali yg digunakan menuliskan katakata bahasa Bali dan bahasa Sanskerta; -- suara huruf vokal (a, i, u, é, o, e); -- wianjana huruf konsonan (ha, na, ca, ra, ka, dst); -- wréastra huruf Bali yg digunakan menuliskan kata-kata dl bahasa Bali umum (huruf ha, na, ca, ra, ka, dst) 1

ak.si Asi v lihat; ak.si.nin v lihatlah: ~ sasolahan ipun lihatlah tariannya; ak.si.nina v dilihatnya; ka.a.k.si (kak.si) v dilihat (oleh): pasihé ~ pelung laut dilihat biru; ma.a.k.si (mak.si) v 1 melihat; 2 bermata; ma.a.k.si.an (mak.si.an) v memandang; ngak.si v melihat: ida~ saking ba duur beliau melihat dari atas; ngak.si.nin v melihat; pa.ngak.si.an n mata; alat penglihatan

2

ak.si n aksi; gaya

1

aku pron ark saya: nyapa kadi --, pb berlaku sewenang-wenang; aku.in v akui; aku.ina v diakuinya: ipun nénten ~ pianak dia tidak diakui sbg anak; ka.a.ku.in (ka.ku.in) v diakui (oleh); nga.ku v mengaku: ia ~ nyemak pipis méméné dia mengaku mengambil uang ibunya;

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

nga.ku.in v mengakui; menyatakan haknya; nga.ku-nga.ku v menyatakan diri (memiliki, menyanggupi, dsb); ~ agem menyatakan diri bersedia (mela kukan sst spt petunjuk) ma.ku, ~ sara bertanggung jawab 2

aku, aku.ang v janjikan: ~ dogén malu janjikan saja dulu; aku.anga v dijanjikannya: tiang ~ kamen batik saya dijanjikan kain batik; nga.ku.ang v menjanjikan aku.da p 1 berapa: -- ngelah panak berapa punya anak; 2 betapa: -- kadén jengah tiangé betapa malu saya

ala a buruk; halangan: -- ayu baik buruk; ma.a.la

(ma.la)

a

cacat

(tt

anggota

badan);

~

ayu

senasib;

sepenanggungan: ia dadi ajak ~ dia bisa diajak untuk senasib sepenanggungan; ma.a.la-a.la (ma.la-a.la) v berbuat jahat alab a 1 segar dan hijau (tt daun, rumput, dsb): padangé -- pesan rumput itu sangat segar; 2 kemerah-merahan (tt raut wajah): -- gobané kemerah-merahan wajahnya; alab.an a lebih merah; nga.lab.ang a makin segar

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

98


Suara Saking Bali

Édisi XXXV | Séptémber 2019

99


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.