Majalah Suara Saking Bali edisi XXXVI

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Daging Majalah Lawat-lawat Punyah (IGA Darma Putra) 2 Isin Lontar Kakawin Purwaning Gunung Agung: Pangéling-Éling Yasa Kérthin Kawi-Wiku Ida Padanda Madé Sidemen (Putu Eka Guna Yasa) 5 Wawancara Madé Sanggra; Gerilyawan Pangawi 21 Satua Cutet Uwa Oka (Raka Suari) 25 Kalulut Arta Brana (JM Pandé Putu Alit Antara) 31 Mahotama (I Gedé Angga Para Darma) 37 Jikét Pelung (Agus Sutrarama) 42 Fiksi Mini Terjemahan 16 Fiksi Mini Triyanto Triwikromo 52 Satua Bali Naga Kiles 59 Artikel Majalah lan Malajah (IDG Trinandita) 64 Puisi Bali Puisi-puisi I Kadék Ruminten 68 Puisi-puisi I Ketut Sandiyasa 73 Puisi-puisi Ni Komang Ayu Lestari 79 Puisi-puisi Kukuh 82 Prosa Liris Gitanjali (Rabindranath Tagoré) 88 Satua Masambung Sang Boma (3) 91 Mawa Madui (2) -- Ketut Sugiartha 97 Geguritan Bongkling 102 Isin Gumi Muani (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 106 Kamus Kamus 108 Saseleh Rekomendasi Pasamuan Alit Bahasa Bali Tahun 2019 114

1


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

LawatLawat

IGA Darma Putra

Ada anak uyeng-uyengan, misi utah-utah ulian bas liunan nginum tuak, ento madan punyah. Yén suba punyah, makejang tepukin soléh, makejang tepukin tawah. Di papunyahan tepuk koné guminé jag maplincer kija kadén. Tusing karoan dija kangin kauh. Salingké kangin kauh, menék tuun suba tusing pasti. Sirahé ané sabilang wai tongosné baduur, sagét prajani bisa nungkalik betén macelep ka jelinjingané. Jelinjingan tusing pelih apa-apa ento bakat dengkik aji mantran tuak. Ané madan mantran tuak, tuah misi aksara Uh ajak Éh. Uhhhhhh Ehhhhhkkkk…!!!

2


Suara Saking Bali

N

Édisi XXXVI | Oktober 2019

yak mesib cara munyin modré ané tusing nyidayang baan ngundukang aji papineh kejokan. Mirib yén ento pirenga tekén sang pradnyan, bisa dadianga mantra kawisésan. Mantrané ento

surata di lontar-lontar ané buuk, buin misi adeng milehan apang kadéna kuno. Lontaré ento ané abana ngalindeng ideh-ideh. Ulian lontaré ento, tusing bedik baas anak bakat gampilang. Tusing masih akikit saselikan anak bakat baan ngitungang. Kéto kawisésan mantran tuaké. Sakéwala ada buin besik mantran tuak ané kondén matulis. Mantrané ento tuah mantra ané paling tengeta, paling pingita. Sawiréh mantrané ento pingit, tusing koné dadi ngawag baang anak ané tusing demen. Yén ento puuk, bisa koné sengkala. Suba liu conto anak ané mamuuk ling sastra raris sengkala kanti ngemasin. Prajani koné ané némbérang isin sastrané ento pragat kena sengkala tusing rérénan. Uli déwékné padidi kanti kakinné koné kena upadrawan sastra. Uli Dadongné kanti pianakné masih tusing buungan. Kéto tenget sastrané, sangkalanga tusing dadi ngawag-awag. Isin mantrané ané pingit ento, koné aksara pingit ané malinggih di layahé. Ulian aksarané ento layahé bisa maélogan kemu mai. Lemuh koné elogan layahé cara elogan lelipi ngalih gegitik. Tusing kalah lemuh layahé tekén élogan bangkiang jogéd bungbung, cara ané lumbrah di internété. Ulian ningalin élogan bangkiang jogéd, bisa engsap tekén kurenan. Kéto masih yén anaké suba kadung ningehang raos alus ané medal uli Sang Hyang Layah Lemuh, bisa cara kena aji sasirep. Jag rep sirep! Apa aksaran layahé ané pingit ento? Tusing ja ada lén, isiné tuah aksara Ca. Aksara Ca ento misi suku ané mamunyi U. Kéto pingit aksara ané mungguh di layahé. Amonto isin sastrané, kondén masih madan jangkep. Apanga misi pangurip, mantrané ento maimbuh bisah ané sujatiné nengen. Ketah suarané H. Buka telu aksarane ento mapupul di layahé. Dugasé nguncarang, masih apanga jati-jati pasaja. Carané nguncarang: Layahe neket di laklakan. Laklakan ento tusing adan jaja, langit-langit madan laklakan. Ditu layahé deketang, suarané C.

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Kéto masih buin isinin apanga bibihe misi munju suarané U. Suba kéto, dilakar pesu munyiné enggalang pesuang bayuné uli basangé suarané H. Ento suba suaran layah misi idu. Ento mantra pingit, tusing dadi orang-orang. Suba bakat punduhang aksara di mantran tuaké, mara madan pragat. Sabilang liu bakat nginem tuak, pasti suba mantrané pingit ento ané pesu. Patut kisi-kisi mesuang mantrané ento, apang tusing ketaranga ajak pisagané. Jejeh orahanga bisa ngaléak. Apa kadén madan léak, masih tusing tawang seken. Nak makejang pragat aji koné. Buka keto panadinné yén suba kadung punyahin tuak ajerigén. Magenep satuané bakat rambang. Yadiastun kondén masih karuan beneh papineh ané sepungin baan tuak. Tusing masih karuan, papineh ané ning lakar bakat yén tusing nginum tuak. Patuh cara milihin pajalan, kondén karuan jalané ané ambahin biasa ajak ramé ento ané beneh. Beneh pelihé tusing ditu tongosné. Dija tongos beneh pelihé? Suba neked ditu patakoné, kanggoang pejang malu. Wiréh guminé suba ngancan keras papincerané. Sirahé masih suba misi uyun agigis. Disubané kéto, mara bakat ingetang pelajarané dugas enu SD. Koné gumi ento malincer di patongosan, sambilanga ngitehin matanai. Nah, nguda sabilang wai matanainé ané bakat tepuk majalan? Jani takonang buin cepok, ané beneh ento, anaké ané punyah apa ané tusing?

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Isin Lontar

Pangéling-Éling Yasa Kérthin Kawi-Wiku Ida Padanda Madé Sidemen Putu Éka Guna Yasa

“Tuuhé tan dados tawah. Endag tur surup suryané tan wénten sané prasida mialangin. Wantah paica marupa yusané anggén galah mayasa. Ngyasaang urip malarapan antuk nandurin karang awak mangda prasida anggén jatu laksana ring désa-pradésa. Sadanané punika raris anggén ngeséhin yoni pinaka sangu palekadané saking bhuta-pisaca-raksasa nuju déwa paraga” [kasuksmayang saking Geguritan Salampah Laku, kakawian Ida Padanda Madé Sidemen]

5


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

I Purwaka

Nepék ring rahina Soma, tanggal 10 Séptémber warsa 1984, kawi-wiku Ida Padanda Madé Sidemen nugtugang samayan Idané amor ring Sang Hyang Sangkan Paran. IBG Agastia [2007: 1] sané polih maseseleh sadurung Ida lebar maosang Ida Padanda sané kasengguh wreddha pandita inucap sampun nyiagayang makudang-kudang sarana upacara pitra yadnyan Idané ngraga. Lianan ring sarana upacara, Ida Padanda taler sampun nyudi brahmana sané pacang muput upacaran Idané. Utsahané nyiagayang makudang-kudang sarana pitra yadnya punika nyihnayang Ida uning pangatag Sang Hyang Kala sané pacang mendak Ida ngungsi ka genahé sunya. Yukti, pinceran Kalané tan wénten sané prasida nawengin. Yéning wilangin saking warsan idané lepas, Ida Padanda Madé Sidemen sampun nilar jagat mayané puniki 35 warsa. Yadiastun kadi asapunika, yasa kértin Idané pinaka pandita sané nénten surud-surud maprawreti ngaloka pala sraya tan obah ring pikayunan para janané. Wargi saking Pedungan sané naenin paicain ida ajah-ajah indik tata cara nibakang padéwasan kantun ngamanggehang sakancan sarining tutur idané kantos mangkin. Asapunika taler, upacara Ngabén Mitra Yadnya sané kaloktah kidik nelasang prabéya sakéwanten ageng pikenohnyané kari kalaksanayang olih wargi ring wawidangan jagat Tegal Tamu, Batu Bulan, Gianyar.

Lianan ring punika, sikut-sukat sané naenin

picayang ida kasarengin antuk I Tekek ring wawidangan jagat Poh Manis kantun karajegang olih warginé i rika. Ring baga walatanda, kria rupa sané karyanin Ida sadawegé nyeneng kantun akéh sane kaanggén sungsungan olih para janané. Indiké puniki satmaka cihna, lakar kayu sané kaanggén yukti-yukti kaselehin tur akas. Makudang-kudang tapel rangda miwah rarung sané kari kasungsung inucap wénten ring wawidangan jagat Panjer, Seminyak, Legian, Lantang Bejuh,

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Batan Kendal, Ceramcam-Kesiman, Intaran-Sanur, Tohpati, Kaba-Kaba, Poh Manis, miwah sané lianan. Tios ring tapel rangda, Ida taler ngaryanin prarai barong landung sané wénten ring wawidangan jagat Lantang Bejuh, KerenKesiman, Pagambangan-Batubulan. Tapel wayang wong marupa Kumbakarna, Méganada, miwah Hanoman taler picayang Ida ring wargi Delod Peken-Bualu, Nusa Dua. Togog-togog marupa Kala-Nukala, Singa, miwah Wang Cina, kari becik kawéntenannyané ring wawidangan jagat Penopengan-Sanur. Nénten wantah ring baga walatanda, Ida Padanda Madé Sidemen taler kajanaloka ngawi makudang-kudang kria sastra sakadi Kidung Tantri Pisacarana, Kidung Rangsang Pelog, Kakawin Cayadijaya, Kakawin Candra Bhairawa, Kakawin Singhalanggyala, Kakawin Kalpa Sanghara, Geguritan Salampah Laku, miwah milpilang Purwagama Sasana.

Akéh susastra

kakawian idané punika sampun kaselehin olih sujana Baliné tatkala ngruruh gelar kesarjanaan. Kidung Tantri Pisacarana sampun kaanggén disertasi olih I Nyoman Suarka [warsa 2007], Kakawin Singhalanggyala sampun kaanggén tésis olih I Komang Paramarta [warsa 1994], miwah IBG Agastia sampun nyurat saseleh ngeninin indik kria sastran Idané ring buku Ida Padanda Madé Sidemen Pengarang Besar Bali Abad 20 [warsa 1994]; Pertemuan Ida Padanda Mades Sidemen dan Cokorda Mantuk ring Rana [warsa 2012]; taler IBP Suamba nyurat buku Biografi Ida Padanda Madé Sidemen [warsa 2017]. Lianan ring makudang-kudang kakawiané ring ajeng, silih tunggil kria sastra reriptan Ida Padanda Madé Sidemen sané durung pisan naenin kaselehin inggih punika Kakawin Purwaning Gunung Agung. Salinan kakawiné puniki wénten ring Pusat Kajian Lontar, Fakultas Ilmu Budaya, Universitas Udayana pamekas antuk nomor krop 8 tur nomor lontar 1. Panjang lontar sané kaanggen nyurat wantah 49,5 x 3,5 cm antuk katah 33 lempir. Sang sané nedun kakawiané puniki ngamanggehang parab Sang Brahmaṇa Kadi Paksi Huru Huru. Ida mawit saking Gria Tegeh Bindu Kasiman saha muputang sasuratan kakawiané puniki ring rahina Radité, Pon, Dukut, warsa 1964 Masehi. Ida sang

7


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

sané nyurat kakawiané puniki nénten ngamanggehang wit utawi babon lontar sané katedun, pateh sakadi lontar tiosan sané wénten ring Pusat Kajian Lontar Universitas Udayana.

II Si Panggulu Si Tan Pakarsa

Mangdané prasida mastikayang Kakawin Purwaning Gunung Agung pinaka silih tunggil rariptan Ida Padanda Made Sidemen, ngiring turéksain kawéntenan baga panguntat kria sastrané puniki: Krĕteṅ surati leṅāmārggani gajah rusa [rupa?] kakiku kaāmpunang katha, purna kasurat ring bolong marginé sangkaning gajah rusa [rupa?], dumugi ida danén titiang ngampurayang caritannyané, ĩkiṅ kawi si wahwa wanwani karas tamanira ng ari tan wruhing wkas, [duaning] pangawi puniki wantah wawu matetegar makta karas, nénten naenin mararian, santukan tan uning ring kasuksman panguntat, si paṅgulu si tan pakārṣa paṅaranya akukuwu kidul nikaṅ pkĕn, Si Panggulu Si Tanpakarsa parabnyané magria ring sisi kelod pasar, ri wimba nagare ṅaranya kahanan mami lngĕ lngĕ mangdaning kawi. ring wawidangan jagat Wimba wastan kawéntenan titiangé, satata kalangen sané ngawinang mamanah dados pangawi.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Punggelan panguntat Kakawin Purwaning Gunung Agung ring ajeng jenar ngamanggehang kawéntenan sang kawi sané maparab Si Panggulu Si Tan Pakarsa. Yéning rereh suksmannyané, kruna panggulu maartos putra kaping kalih sané ketah kabaos Madé, Nengah, utawi Kadék ring Bali. Kruna Si Tan Pakarsa maderbé kasuksman sané pateh ring kruna Sing Demen utawi yéning cendekang dados Sidemen. Dadosnyané, pangawi kakawin puniki nénten lian ring Ida Padanda Madé Sidemen. Indiké punika prasida kapastikayang santukan Ida taler nganggén parab masaih ring kakawian sané lianan sakadi Tan Maha, Tan Arsa, Hina Arsa, Taman Sukeng Hati, miwah Tan Tusta. Makasami pupulan krunané punika mateges Sing Demen utawi Sidemen [Agastia, 2007: 77]. Parab Si Panggulu Si Tan Pakarsa inucap kajangkepin raris wit Sang Kawi sané magenah ring Delod Peken utawi Delod Pasar wawidangan jagat Wimba utawi Intaran. Ring kakawian sané tiosan, Ida Padanda Madé Sidemen taler nganggén kruna daksinékana pasara miwah kidul i pasar sané mateges Delod Pasar ring basa Bali. Kawéntenan wit Idané puniki mastikayang pangawi Kakawin Purwaning Gunung Agung wantah Ida Padanda Madé Sidemen. Kahanan Kakawin Purwaning Gunung Agung puniki prasida ngwewehin malih siki rariptan kakawian olih Ida Padanda Made Sidemen marupa kakawin sané sadurungnyané katarka wantah lalima inggih punika Kakawin Cayadijaya, Kakawin Candra Bhairawa, Kakawin Singhalangghyala, Kakawin Panglepasan, miwah Kakawin Kalpa Sanghara. Makasami kakawin inucap prasida kapastikayang warsa duk Ida Padanda Madé Sidemen puput ngawi. Kakawin Cayadijaya puput kasurat warsa 1941, Kakawin Candra Bhairawa warsa 1941, Kakawin Singhalanggyala warsa 1943, Kakawin Kalpa Sanghara warsa 1944. Raris tahun kuda Kakawin Purwaning Gunung Agung puniki puput kasurat? Durung prasida kajantenang. Sakéwanten, yening alon-alonin turéksain saking baga panguntat kakawiné ring ajeng, i rika wénten lengkara krĕteṅ surati leṅāmārggani gajah rusa

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

[rupa?] kakiku kaāmpunang katha. Tiosan ring maartos utsahan Sang Kawi nunas pangampura nganinin indik daging carita, lengkara inucap taler prasida katarka madaging sipta candra sangkala. Pupulan kruna kreteng surati mateges purna kasurat. Sapunika taler kruna leṅ tiosan ring mateges bolong utawi song, sajroning candra sangkala maderbé pawilangan 9; kruna marga maderbé pawilangan 4; kruna gajah maderbé pawilangan 8, tur kruna rusa [rupa] maderbé wilangan 1. Yéning patut kruna rusa punika iwang nyurat, tur sané kapikayunin sujatinnyane rupa, pawilangan tahun puput kasurat Kakawin Purwaning Gunung Agung puniki wantah ring tahun 1849 Saka utawi 1927 Maséhi. Yéning panarkane punika patut, kakawin puniki kasurat sadurung kakawin lianan. Duk punika Ida Padanda Madé Sidemen wawu mayusa 69 warsa, santukan Ida kocap embas ring rahina Anggara Wagé Dungulan warsa 1858. Napiké indike punika sané ngawinang Ida Padanda Madé Sidemen maosang ida Si wahwa wanwani karas utawi wawu matetegar ngaripta kakawian sajroning karas? Taler durung janten. Santukan lengkara sakadi inucap ketah kaanggén olih para kawiné ngasorang angga. Lianan ring punika, Sang Kawi taler sering nartayang anggan idané durung asihing kalangwan, kasyasih, lintang dusun, wong kasési, tan ulihni sang kawi [tan pakaryan sang kawi], miwah sané lianan. Sangkaning ngandapang angga kadi punika, i raga prasida mastikayang sang kawi uning ring uger-uger sajroning nyurat kakawin. Ring pangawi sané ngangken kakawiannyané becik, i raga patut sumandeya ring bobot daging kakawinnyané.

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

III Yoga Sastra ring Candi Bhāṣa: Ngarcana Ida Hyang Siwa-Buddha

Pinaka pamahbah sajroning Kakawin Purwaning Gunung Agung, Ida Padanda Madé Sidemen ngelarang yoga sastra ngarcana linggih Ida Sang Hyang Siwa Buddha. Pamarginé punika wantah pinaka silih tunggil sadanan sang kawi ngradana Ida Sang Hyang Siwa Buddha mangdane ledang tedun malinggastana ring candi basa sané sampun kaadegang. Candrāditya mahātmane pranathaniṅ bhakti swapākşādika, Ring candra-aditya pinaka paramajiwa, sembah pangubaktin titiang pageh tan obah, yan riṅ brāhmaņa śewa sogata maran maṅgĕh paliṅgih nira, yéning ring brahmana, Siwa-Buddha kaadegang pinaka linggih Ida, kyātiṅ rāt catur aśrame kalinewih mwaṅ śāstra kawyañjana, kasub ring jagaté sakadi ajah-ajah catur asramané sane kautamayang miwah sastra wianjana riṅ saptā swara wĕtwaning guru laghū lāwan swacanda prihĕn. sajroning uger-uger sapta suara kawéntenan guru lagu tur swacanda sané patut utsahayang.

Sapunika Ida Padanda Madé Sidemen ngalem ngaturang sembah ring ajeng Candra-Aditya pinaka niasa kawéntenan Ida Hyang Siwa Buddha. Panunggilan Siwa-Buddhané kabaosang antuk makudang-kudang imba olih Ida sakadi (1) yéning ring brahmana pasatmian punika pateh ring brahmana Siwa-Sogata; (2)

11


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

yéning indik kakasuban ring jagaté tan lian ring ajah-ajah catur asrama sané kajangkepin antuk sastra kawyanjana; miwah (3) yéning ring sapta suara tunggal sakadi pamilijan guru-lagu miwah swacanda. Sané mabuat taler kaanggén pinaka bantang paguneman inggih punika tatkala Ida Padanda Made Sidemen ngimbayang paleburan Siwa-Buddha antuk swadharman ksatria wangsa miwah brahmana wangsa, kadi puniki: Tuṅgal pākşani saṅ kşinatriya tumut brāhmāṅśa tatwā ajĕng, pateh amongan sang sané kamanggehang ksatria miwah brahmanané, yéning selehin saking unteng katattwannyané, hyaṅ niṅ hyaṅ sira mūrtti saṅ rwa winuwus denyān sinaṅguh guru, Ida Hyang Ning Hyang [Siwa-Buddha] sané mamurti ring sang kalih, raris kabaos pinaka guru, ndyānung mangkana yan sirā wnang asung lāwan wnang wigrahan, napi sané ngawinang sapunika? Santukan yéning Ida wenang ngicén tur wenang merangin, mangkā ṅ wiryyani saṅ rwa yan wruha ya ta n bhaghāṅ wimukeṅ prajā. kadi asapunika kawisésan sang kalih, yan sampun uning pastika pacang mangguhang kawibuhan ring jagaté.

Ring punggelan Kakawin Purwaning Gunung Agung punika Ida Padanda Madé Sidemen maosang yéning kawéntenan panunggalan Siwa-Buddhané pateh sakadi sang sané mawangsa ksatria miwah sang sané mawangsa brahmana. Sang mawangsa brahmana kabaos wenang asung [mapica] tur sang mawangsa ksatria wnang wigrahan [maperang]. Yéning sampun uning ring

12


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

kawisésan sang kalih punika, pastika pacang mangguhang kawibuhan ring jagaté. Ucap kria sastrané punika anut ring panampén IGB Sugriwa [2002] ngeninin paleburan Siwa Buddhané ring Nusantara riin. IGB Sugirwa [2002: 45-46] maosang, yéning pét prade makasami para janané ring jagate yuktiyukti ngamanggehang Buddhapaksa, majanten nénten wenten perang, nénten wénten duratmaka, jagaté kerta raharja. Sakéwanten, para ksatriané abot pacang nganggén Buddhapaksa sajangkepnyané santukan nénten sami para janané pateh ngamanggehang Buddha Paksa. Punika mawinan, kawéntenan katreptian panegarané kirang becik, santukan tan wénten sané pacang maperang yéning wénten musuh sané nglurug. Tios ring kawéntenan Siwapaksa sané nadosang ngamargiang Panca Nreta miwah Dharma Yuddha [mamati-mati sajroning perang]. Siwapaksa nadosang para janané maperang tanding yéning sangkaning ngetohin kapatutan. Sangkaning indike punika raris Siwapaksa miwah Buddhapaksané katunggilang mangdané prasida ngruruh kasukertan miwah kawibuhan wahya dhiatmika [lahir-batin]. Sapunika Ida Padanda Madé Sidemen ngamargiang yoga sastra nunas kalédangan Ida Hyang Siwa Buddha mangda maparahyangan ring kakawian idané. Sujatinnyané nénten wantah ring Kakawin Purwaning Gunung Agung Ida ngadegang Ida Hyang Siwa-Buddha pinaka manggala ista déwata kalaning makakawian.

Makudang-kudang

kakawian

Idané

tiosan

sakadi

Singhalangghyala miwah Candra Bhairawa taler ngamanggehang SiwaBuddha. Silih tunggilnyane ring kakawin Singhalangghyala Ida maosang Panghyang i ngwang i jöṅ Bhaṭāra Śiwa Budddha sira maka jiwaniṅ praja ‘sembah baktin titiang ring cokor Batara Siwa Buddha, ida pinaka jiwaning praja’. Sembah bakti sané ayunulus punika sané kaaturang olih Ida Padanda Madé Sidemen mangdané asung Ida Hyang Siwa Buddha malingga ring candi basa sané sampun siagayang Ida. Ring pikayunan sang kawi, kakawian sané karipta

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

antuk pupulan kruna masaih ring candi sané kawangun antuk pupulan batu. Yéning candi batu prasida kawangun sareng akeh, candi basa taler prasida karipta makembul [Kakawin Bharata Yuddha umpami karipta olih Mpu Sedah sareng Mpu Panuluh] yadiastun ketahnyané kawangun ngraga utawi sareng kalih. Yéning candi batu kawangun anut ring sukat-sikut palemahan, candi basa kawangun anut ring uger-uger pasang sastra, guru-lagu miwah wrettamatra.Yéning candi batu ri sampuné puput prasida kaanggén linggih Ida Batara, candi basa taler kaanggén nglinggastanayang ista déwatan Sang Kawi. Sasampun Ista Dewatané kalinggihang, kakawiané punika saksat paragayan sakala saking Ida Hyang Ista Dewata. Indiké punika sane ngawinang kakawian utawi sastra taler kabaos Sang Hyang Sastra [Sang Hyang Sastra makadipanikang tri bhuwana sumĕnö nikaṅ prabhaswara]. Pabinayan candi basa miwah candi batuné taler wénten. Candi batu ri sampuné puput tan prasida kabakta olih sang sané ngwangun, sakéwanten candi basa prasida kabakta ngider bhuwana olih sang sané ngawi sangkaning kasurat sajroning lontar. Pangawi sakadi Mpu Tanakung maosang kakawian Idané pacang kaanggén sangu [silunglung] ngruruh sarining kapatian. Pabinayannyane sané lianan, tepengané mangkin akéh para janané nyraya nunas sakancan paica ring candi-candi utawi ring pura-pura, sakéwanten arang sané nunas galang pikayunan maduluran antuk ajah-ajah sastra.

IV PURWANING [SEJARAH] GUNUNG AGUNG

Sasampuné ngalem Ida Hyang Siwa-Buddha saha nunas pangampura buat katambetan Idané ngawi, Ida Padanda Madé Sidemen raris mahbahang indik kawéntenan purwaning Gunung Agungé. Kruna purwa ring basa Jawa Kuno mateges wit, riin, masané sané sampun lintang, kangin, miwah sané lianan.

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Tepengané puniki, pupulan kruna Purwaning Gunung Agung mateges pateh ring kawéntenan Gunung Agunge riin, utawi kawéntenan Gunung Agunge ring masané sané sampun lintang, utawi sejarah kawéntenan Gunung Agung. Duke riin kocap ri sampuné Ida Batara Siwa puput ngelarang yoga, nadaksara medal anda bhuwana [jagat sané bunter sakadi taluh] saking tengah sagarané. Anda bhuwanané punika ngamijilang geni murub, makudus tur panes tan sipi. Kala punika kawéntenan jagaté sakadi magénjongan sangkaning angin nglinus tur linuhé ngider jagat. Ring akasa langité peteng dedet. Kadirasa bulan miwah bintangé sané sarahina nyunarin jagat ical téjannyane. Tios punika, ombak sapta sagarané nglancah tegeh, muntab, tur maliah rauhing pasisi. Batu-batu alit tur ageng saking anda bhuwana punika leketik rauh ring langité tumuli runtuh ring pratiwiné. Wénten taler minyak sané mili tur ngentel ring tanahé. Sawatara tigang warsa kawéntenan jagaté sakadi katiben kali sanghara. Nehdehang raris, batu-batuné matumpuk. Endut geniné sane membah tur alon-alon nglekas matunggilan dados batu tur pulo-pulo sane kambang ring sagarané. Sakakidik langité galang maglandaran. Ring genahé sané doh prasida kapiarsaang wénten gereh masuara alon, sakadi suaran anak istri kasmaran. Hujané sane ngetel saking akasa sakadi pusungan rambut anaké istri sané kalukar. Barak ngatirah téjan suryané sané endag ring sisi kangin sakadi warnan paningalan ipuné tatkala wawu kapertama kairing masanggama ka pasirepané. Yadiastun sampun marupa pulo-pulo, pretiwiné kantun ngamedalang andus. Geniné saking sapta patala taler kantun mletik ka ambara saksat pedau api [palwa agni] sané kambang ring sagarané. Pedaune waluya sakadi ayad-oyod kala kaampehang angin baret tur pacang surup ka dasar sagara. Indiké punika sami sangkaning nénten wenten gunung pinaka pancer sané prasida ngawinang pulo-pulo inucap enteg tur pageh [māwāng rāt maktĕr angan ri garigū norang titiņḍih wukir].

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Uning ring kawentenané punika, Ida Sri Hara Nilakanta ngamargiang paruman ring Kailasa Parwata kairing oleh para Déwa, Resi, Gana, miwah Raksasané

sami.

Ring

parumané

punika,

Ida

nganikain

mangda

mupak/munggel puncak gunung Mahameruné kandugi raris prasida magehin nusa-nusané sané magenah ring sisi kelod jagat Bharata Warsane [ling sang hyang ya kinon palaywana rumañcana ri pucaki meru parwwata, donyan manggĕhi bhūmi bhārata kidul mapagĕh uwusa piņḍa manglayang]. Maduluran antuk pancer sané mawit saking pucak Mahameruné punika kahanan pulo-puloné prasida wusan manglayang ring tengah sagarané. Polih titahé puniki watek Dewa, Resi, Gana, miwah Raksasané sami angayubagia kandugi raris mamargi nuju Gunung Mahameru. Maduluran antuk makudang-kudang sanjata, puncak Gunung Mahameruné prasida kapunggel. Sakéwanten sangkaning kalintang tegeh tur ageng, para dewatané sami tan prasida ngingsirang gunung punika. Makasami sasocan, mirah, rajata, miwah emas sané wénten i rika pinaka daging gunungé mabrarakan runtuh ka pratiwi saha ka sagarané. Duaning asapunika, digelis para déwatané matur ring anggan Ida Batara Siwa. Ida Batara Siwa raris nganikaang panangkan para Dewatané tan prasida munggel pucak Mahameruné sangkaning nénten wénten mudra miwah kuta mantra sané katur ring anggan Ida Hyang-Hyanging Ukir. Masangu antuk pawarah-warah Ida Hyang Nilakanta, para dewata miwah raksasané sida munggel puncak Gunung Mahameruné. Duk punika sami buron agungé maluaran. I Macan, I Singa, I Baruang, mengkeb ka genah-genahé sané madurgama tur sripit. Yéning akudang rahina sampun lintang, para dewata saha raksasané prasida ngingsirang puncak Gunung Mahamerune magehin nusa-nusané anyar. Jangkep antuk anak-anak gunung saha jurang pangkung pinaka margin toyané mili saking gunung rauhing sagara. Gunung sané katahnyané pitu punika prasida nudut kayun sang sané ngatonang.

16


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

1) Pinih utama wénten gunung agung sané nyabran rahina ngamedalang andus nyujur akasa. Ring madian gunungé punika wénten margin pawaka utawi lahar sané mili ka tanahé. Marginé punika taler pinaka margin Ida Hyang Basuki sané marupa Raja Naga tatkala Ida mijil saking dasar sagarané. Punika mawinan gunung punika maparab Gunung Wasuki pinaka lingga mani ring jagate. [liṅga maņi man(ĕ)ṅahiṅ nabhastala] 2) Magenah ring dangin Gunung Agung punika wénten taler gunung majajar

makembaran

sané

maparab

Si

Lampuyang

[Gunung

Lampuyang]. 3) Magenah ring dauh Gunung Agungé punika wénten gunung sané maparab Si Bukit Abang. Ring sornyané wénten tirta mahotama mahamreta saking Batur pinaka Gunung Api [Ri sornya hana tirtha mottama mahā mrĕta ri batur ikā gunuṅ apuy]. 4) Magenah ri dauhan malih wénten gunung maparab Bharata sané kasandingin antuk Danu Bharata pinaka pacatuning jagat. 5) Malih ngauhang saking gunungé punika wénten gunung ageng pinaka puspaning jagat inggih punika Batukaru. 6) Ngelodang ring genahé punika wénten gunung asah sané magenah ring wawidangan jagat Pecatu. Gunungé punika taler kaparabin Gunung Pecatu. Kaparabin pacatu sangkaning tan wénten toya ring genahé punika, nyabran rahina satata nyaratang toya saking langit. Mawinan kabaos pacatu. [apan tan hana toya mukya ri lĕbaknya satata umadang sakeng langit,] 7) Ring sisi kangin, pamekas majajar ring sisi kaja kantos kelod wénten gunung sané kabaos Diwangga Parwata? Tur delod gunungé punika wénten anak gunung sané kabaos Gunung Andakasa. Yadiastun sampun puput kadagingin pancer pulone punika antuk makudang-kudang gunung, Ida Batara Siwa tan ledang kayun idané nyuryanin

17


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

kawéntenan gunungé sakadi pedau ocak ring tengahing sagara. Punika mawinan, Ida Batara Siwa malih munggel puncak gunung sané kabakta antuk kakalih tangan Idané. Puncak Gunung Wasukihé katumpukin malih ring sisi kelod miwah kauhnyané sané ngawinang kakantenang sakadi macarang. Ri sampuné kreta gunung-gununge ring Bali, Ida Batara Brahma miwah Wisnu raris ngréka jadma-manusa, satwa, naga, kremi, miwah sané lianan. Jadmané sané sampun karéka punika durung uning ring tata cara ngruruh pangan kinum tur pangupa jiwa. Indiké punika raris sané ngawinang Ida Batara Tri Murti tedun ka jagaté gumanti jagi ngajah-ajahin jadma manusané mabaos, ngaryanin pomahan, tur ngolah sawah. Salami awarsa Ida Batara Tri Murti ngurukang para janane tata cara namtamin kauripan. Sasampun solas warsa, Ida Hyang Isa mawali ngutus Brahma Resi maparab Śrĩ Gārggha Atri sané pascat ring katattwaning jagat mangda tedun ka jagaté. Mungguing ajah-ajah idané ngeninin indik pangalikan yuga. Pangalikan yuga sané prasida ngawinang jagaté katibén pralaya patut karadana antuk upacara sakadi Eka Dasa Ludra. Ri sampuné mapica ajah-ajah indik upacara ngirtiang jagat, Ida Sri Garggha Atri mawali ka kahyangan Idané. Sasampun jagaté kerta, Ida Batara Siwa mawali ngamargiang sad angga yoga. Sangkaning pageh yogan Idané, nénten kayun Ida Batara Siwa ngamargiang sanggama rahasya ring Ida Déwi parwati. Duk punika taler, para dewatané katiben aro-ara sangkaning wénten raksasa maparab Nila Rudraka sané pacang mencanéng jagat. Sané prasida ngasorang Nila Rudraka wantah putran Ida Batara Siwa. Duaning asapunika, Ida Batara Indra ngrincikang naya ngutus Ida Hyang Manmatha mangdané sida ngamedalang panah kalulut smara. Panah panca wisayané mandi. Nadaksara Ida Batara Siwa nulamé rabin Idane Déwi Parwati runtuh ring pabinan. Sakéwanten Ida éling ring kawéntenan Idané ngamargiang tapa brata. Indik lulut kasmaran ring kahyun Idané tan lian wantah sangkaning nayan Ida Hyang Smara. Punika mawinan Ida Hyang Smara raris kageseng antuk Ida Batara Siwa. Rabin Ida Hyang Smara sané tan

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

lian wantah Dewi Ratih ngetutwuri salampah laku rabinné kageseng. Ri sampune sang kalih kageseng, Ida raris matunggilan smara maduluran antuk kayun Ida Batara Siwa kasarengin antuk Ida Batari Parwati1. Malarapan antuk putran Idane sané maparab Gana, sakancan aro-hara sané kamanggalain antuk Nila Rudraka prasida katepasin. Kacritayang tatkala Ida Batara Siwa miwah Ida Batari Parwati ring paturuan, tan dumadé Ida Déwi Parwati mikayunan uning ring kaluihan jagat Baliné. Kancit duk punika Ida Batara Siwa miwah Déwi parwati masasanjan ring Nusa Bali. Kaasrian jagat Baliné ngawinang metu pikayunan lulut asmara Ida Bhatara Siwa miwah Ida Dewi Parwati. Tan karasa raris metu sukla swanitan Idané ring tengahing sagara. Patemoné puniki ngawinang embas raksasa Maya Bahni. Duaning Ida Batara Siwa miwah Bhatari Parwati ngamargiang sanggama rahasia ring genah miwah galah sané nénten patut, mawinan patemon sukla swanitané punika ngembasang raksasa. Raksasa Maya Bahni puniki nadaksara sakti mandra guna tur misadya jagi ngrusak jagat. Para Déwata Nawa Sangha, Brahma, Wisnu, Indra, Baruna, miwah sané lian-lianan mautsaha maperang tanding ring raksasa Maya Bahni. Sakéwanten sangkaning raksasané puniki kalintang sakti, para dewatané sami tan prasida molih ring payuddhan. Uning ring kawéntenané sapunika, Ida Batara Siwa tedun tur ngruwat Sang Maya Bahni. Sang Maya Bahni kaangkenin pinaka putran Idane tur kaicen parab Hyang Kalamretyu. Hyang Kalamretyu taler kaicén waranugraha mangda ngungsi jagat Bali tur ngamargiang sarwa baksa, pamekas ring para jana sané nyalah masa. Umpami, para jana sané arip tur sirep ring sandya kala wenang katadah antuk Ida Sang Kala Mretyu. Lianan ring punika, para jana sané mamargi tengai tepet taler prasida katadah antuk Ida.

1

Salanturnyane kantun wenten carita indik Dewi Gangga, sakewanten nenten katlatarang ring kria patrane puniki santukan gegiing ceritane panjang.

19


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Polih waranugrahane punika, Ida Hyang Kalamretyu satata mamati-mati ring Bali Pulina. Kantos raris Ida Batara Siwa tedun malih ke jagat Bali ngicén pangentos ring Ida Hyang Kala Mretyu. Pangentosé punika marupa upacara Eka Dasa Rudra sané kamargiang nyabran satus warsa. Asapunika taler Panca Wikrama sané kamargiang nyabran séket warsa. [Hana gantinanya sapawehku ri kita suka yan tkang tkan, satata n pamakṣa kita mānuṣa kari kakaton nikang jagat, hana kāryya ngeka daśa rudra saratusi tahun ta ya kwarĕg, wara pañca wikrama ngaranya lima puluhing warṣa yan gnĕp]. Lianan ring waranugrahané inucap, kantun wénten waranugraha sané picayang Ida Batara Siwa sareng Ida Bhatari Parwati ring Hyang Kalamretyu sakadi: (1) para jana sane nenten ngamargiang parilaksana tan rahayu ring jagaté (hana len muwah wwang ika tan rahayu tan awidāna ring prajā); (2) alpaka guru, nénten bakti ring baba-bibi sakantuné urip (guru-guru tālpake katana bhakti mabapa bibi yawating urip); (3) nénten madéwa bakti ring kawitan, lipya ring kawitan (tan adewa bhakti kawitanya katka ri kamūlaning dadi); (4) paumahan sané salah ukur (hana len muwah wara kitānaku nata ring umah salah wukūr); (5) palemahan parhyangan salah sikut (salmah ni pāryyangan ikā katkani yaśa yan salah sikut) ; (6) nyacad kayu lakar paumahan utawi parhyangan (cinacad-cacad taru lakārnya ya di sala arĕp tikang butul); miwah sané lianan prasida katadah olih Hyang Kala Mretyu [kita mākṣa yan hana samangkana]. Sakéwanten yéning wenten para jana sané pageh ngamargiang kadharman, Ida Hyang Kala Mretyu paragayan Pasupati sané ngwawa ala ayu pacang ngicénin waranugraha [Paśūpati pāwakanta dadining ala lawan ayu, asing apagĕh magugwana kitā sihana wwang ika]. Sapunika gagiing carita Kakawin Purwaning Gunung Agung. Ring panguntat Ida Padanda Made Sidemen mahbahang indik raja-raja sané naénin madeg nata ring Bali ngawit saking Sri Indra Cakru rauhing Masula-Masuli.

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

V Wasana Wakya Kakawin Purwaning Gunung Agung prasida kapastikayang karipta olih Ida Padanda Madé Sidemen. Parab Idané sajroning kakawiné puniki wantah Si Panggulu Si Tan Pakarsa tur Ida nugesang wit Idané saking wawidangan jagat Intaran. Kakawin puniki madaging sari-sarin pikayunan Idane ngeninin indik kapurwan Gunung Agunge sané kaangkenin olih Badan Pusat Vulkanologi dan Mitigasi Bencana Geologi pinaka silih tunggil gunung sripit, santukan méweh pisan katarka. Maduluran antuk kria sastrane puniki, i raga prasida uning sujatinnyane Gunung Agung punika wantah lingga mani sane patut satata kaupipira karesikan miwah kesuciannyané.

Pustaka Agastia, IBG. 1994. Ida Padanda Made Sidemen: Pengarang Besar Bali Abad ke-20. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra. Agastia, IBG. 2007. Memberi Arti Kehidupan: Membaca “Salampah Laku Ida Padanda Made Sidemen”. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra. Agastia, IBG. 2012. Pertemuan Ida Padanda Made Sidemen dan Cokorda Denpasar. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra. Suarka, I Nyoman. 2007. Kidung Tantri Pisacarana. Denpasar: Pustaka Larasan. Lontar Kakawin Purwaning Gunung Agung koleksi Pusat Kajian Lontar Universitas Udayana. Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Wawancara

Madé Sanggra;

Potrékan kaambil saking Majalah Buratwangi Tahun II Oktober 2000

22


Suara Saking Bali

I

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Madé Sanggra (almarhum) wantah sinalih sinunggil pangawi sénior sané maduwé komitmen ngalestariang sastra Bali modéren. Dané embas ring Sukawati, Gianyar warsa 1926. Warsa 1970 dados jayanti ring sinalih

tunggil sayembara antuk

satua cutetnyané sané

mamurda Katemu ring

Tampaksiring. Satua cutet punika taler kadadosang lakon arja olih Prof. Dr. I Wayan Dibia daweg Pésta Kesenian Bali (PKB) 2005. Pupulan puisi Kidung Républik (1997), ngamolihang Penghargaan Sastra Rancagé ring warsa 1998. Pupulan puisi puniki pinaka pupulan puisi sastra Bali modéren sané kapertama ngamolihang Penghargaan Sastra Rancagé. Sareng pangawi sastra Bali modéren Nyoman Manda saking Gianyar, Madé Sanggra kantos lingsir kantun nerbitang majalah sastra Canang Sari. Dané ngalahin (séda) rahina Buda, 20 Juni 2007. Kakawian-kakawian dané sané sampun kawedar inggih punika Ganda Sari (Pupulan Puisi, 1973 sareng Nyoman Manda), Kidung Républik (Pupulan Puisi, 1997), Katemu ring Tampak Siring (Pupulan Satua Cutet, 1970, 2004). Ring acara patinget 11 warsa sédannyané kalaksanayang bedah buku Bir Bali sané magenah ring Penggak Mén Mérsi, Kesiman, Dénpasar, dina Buda, 20 Juni 2018. Irika Suara Saking Bali polih wawancara akedik sareng okannyané sané taler dados pangawi inggih punika Madé Suarsa ngenénin indik pamargin Madé Sanggra rikala makekawian.

Dados tiang uning indik sapunapi Pak Madé Sanggra puniki makarya kriya sastra Bali modérn? Bapak tiangé niki, kasenengannyané wantah masesuratan. Saking alit sampun biasa ngarang. Napimalih dumun polih dados pejuang. Rikala dados pejuang punika akéh polih bantang satua. Bapak tiangé dumun gerilyawan lan sarahinarahina meneng ring alasé rikala punika. Perang, gerilya, masesuratan. Polih bantang satua, seneng masesuratan dadosné pas nika.

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Rikala dados gerilyawan napiké taler kantun masesuratan? Nggih, kasurat ring manah. Risampuné usan dados gerilyawan, NKRI sampun mahardika, napi sané kapanggihin, bantang satua punika kasurat samian.

Indik satua cutet Katemu ring Tampaksiring, napiké nika fakta utawi sapunapi? Ketemu ring Tampaksiring nika akéhan fiksi nika yén bandingang sareng fakta. Wénten fakta akidik, indik Welanda sané naanin nyajah iriki, nanging antuk imajinasi pangawi satua punika raris embas. Sané ngawinang embas kakawian sané becik wantah imajinasi saking pangawi. Wénten fakta kawewehin antuk imajinasi punika ngawinang embas kakawian fiksi. Napimalih imajinasi bapak tiangé becik pisan.

Naanin Pak Madé nguningayang daweg pidan ngawit masesuratan? Pastiné warsa 1970-an bapak tiangé sampun dados juara antuk satua Katemu ring Tampaksiring. Minab sampun pedasaan warsa sadurungnyané sampun ngawitin masesuratan.

Uning napi kakawiannyané sané kapertama? Bapak tiangé ngawitin masesuratan antuk basa Indonésia lan sampun maduwé pupulan sajak Angin Senja. Usan punika ngawit masesuratan sastra Bali. Sané ngawinang indiké punika, bapak tiangé nganikaang sané masesuratan nganggén basa Indonésia sampun akéh. Tiang taler kéntenanga, padahal tian Jurusan

Sastra

Indonesia.

Pabesen

bapak

tiang, sastra Indonésia suba liu ajak ngitungang. (sup)

24

tiangé

ring


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Satua Cutet

Raka Suari

Ulung, Uwa Oka buin ulung, Uwa Oka jerit-jerit. “Aduh… aduhhh.” Telah rasann bayun tiangé, malaib uli paon, ngamatiang kompor, laut nepukin Uwa Oka nyelémpoh. Sing ada ané ngarunguang.

25


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

K

umpiné makadadu iteh maplayan di natahé, cucunné mamaca koran, mantunné seleg mapayas lan pianakné seken mecil siap kurungan. Tuah tiang ané maokin Uwa Oka, Méméné Wayan Oka, misan

tiangé. Mara paekin tiang sayan keras Uwa Oka maaduhan. Becat tiang ngedeng uwan tiangé, apang nyidang negak di dipannné. Kéwala baot sajan rasayang tiang, cara batu asanné. Ngangsur tiang, kadi rasa telah baanne angkiahan tiangé ngedetin Uwa Oka. Ketut Tresni adin tiangé milu maokin. Ajak dadua mara tiang nyidang ningting Uwa Oka ngaba raganné ka dipanné. “Nak kénkén dadi Uwa bisa ulung, kénkén abetté, adéng-adéng naké majalan. Ada ané sakit Wa, apanné sakit?” tiang nyecerang matakon. Ketut Tresni nyijepin paningalanné, ngorahian tiang magedi, ngorahin tiang apang buin ngalanturang mapunpun di paon. Saja tiang kapah jumah, ulianné nguber gagaén. Adin tiangé dogén Ketut Tresni ané sesai di jumah. Madagang sambilanga ngarunguang Uwa Oka. “Mbok depang suba tiang madagang jumah, apang nyidang sambilang ngarunguang Uwa Oka, magaé dija dogén patuh, né penting maan pangupa jiwa. Pedalem Uwa Oka, pang maan masih raganné klincak-klincak nyingakin anak mablanja, nak nu Uwa Oka dogén reraman I ragané,” kéto Ketut Tresni ngorang alasanné dugas nyumunin bukak warung di samping pamesuan umah tiangé. Angob masih tiang tekén papineh adin tiangé ané melah muka kéto. Dadinné sing nyidang tiang nambakin kenehné ané luwung. Ento awanan tiang majanji di keneh, sasidan-sidan tiang masih bakal ngarunguang Uwa Oka. Tiang lan Ketut Tresni mautsaha sing lakar buin ngrambang nyén-nyén, sing bakal matolihang kija-kija unduk ngarunguang Uwa Oka. Uwa Oka ento kurenan belin bapan tiangé ané suba ngalahin, patuh tekén mémé bapan tiangé. Sujatinné Uwa Oka ngelah panak lelima, luh dadua, suba makurenan, lan muani tatelu. Misan muanin tiangé, Madé Putra lan Komang

26


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Yuda, nengil di sisi. Tuah Wayan Oka ané nengil di umah tua ajak tiang lan adin tiangé Ketut Tresni. Kéwala nang besik panak mantuné sing ada ané seken ngarunguang. Di pété ngarunguang, biasané krana ngidih tanda tangan lakar ngadep karang carik. Disubané suud, jeg makejang ilang, pablesat, yapi ja Uwa Oka duuh-duuh siang ada ané ngarunguang, konyangan mapi-mapi bongol. Di kénkéné saling toling lan saling tuding, pamuputné saling kelidin. Ento awanan tiang lan adin tiangé Ketut Tresni madalem Uwa Oka. Suba tua, tuah kasugihanné dogén ané pagaranganga, tuanné tan parunguang. “Méméh kénkén kadén isin umahé, panes miribang embok, to mirib ané ngranang embok lan Bli Madé sing makita mulih, sabilang lakar mulih, jeg jelék suba bayuné malipetan baanna, miribang embok ebek misi papasangan di jumah tua iragané, dadinné embok sing nyidang ngarunguang matuan emboké, suksma nah suba ngarunguang Uwan Iluhé,” kéto abetné Mbok Sulasih kurenan Madé Putra-né dugas papasin tiang di jalan. Tiang sing bisa masahut, tuah bisa maksaang makenyir. “Luh pasti ngerti tongos embok-é dadi mantu cenikan, nak sing dadi embok ané gangsar ngayahin matuan Embok-é, apa buin Embok lan Beli Komang Yuda suba nengil di sisi, yan embok malaksana buka kéto kénkén ucap ara pisagané, nak ada ané nu pantesan, nak Beli Wayan ané paling kelih, ané paling pantes. Tongos emboké, nomor telu,” lén buin alasanne Luh Widya, kurenane Komang Yuda. “Man caran tiangé, ngarunguang nak tua ento sing ada pelihné mbok, nak mula kewajiban i pianak, sing ja misi manomor, né penting nyak mbok..,” kéto tiang nimpalin munyinné Mbok Luh Widya. “Luh nak nu bajang, nu bébas, bek waktu, lén ajak anak makurenan, ucap ara anaké masih lén. Sing ada anak lakar nalih Luh ngarangin warisan matuan emboké, kéwala man embok ané ngayain sinah kadéna natakin warisan, embok sing bani kadalih kéto, embok sing trima.” Nu lantang alasanné Mbok Luh

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Widya. Kuping tiangé rasayang sampet. Mirib ia suba nyeb ningehang munyimunyi maboya. Sasukat ento sing taén tiang buin nyambatin unduk Uwa Oka kapining panak mantunné. Jeg gelengan tiang ngayain ajak Ketut Tresni, sasidan-sidan tiangé ajak dadua.

28


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Uwa Oka batisné sakit, koné dadanné ban man ulung di kamar mandi. Beliang tiang tungked, buina yan kija-kija tiang lan Ketut Tresni ane magilir nandanin, krana panak mantuné sing ada nyak paek. Yén suba Uwa Oka nagih milehan, jeg gépé suba tiang ajak Ketut Sutreni mopong raganné. Abulan ané liwat, teka uli magaé, cingakin tiang adin tiangé, ngeling sigsigan di warung. Paekin tiang ia. Ketut Tresni ngusap yéh paningalanné, sambilanga makenyir, ngengkebang sebetné. “Nak kénkén Tut, Uwa Oka gelem?” Ketut Tresni kituk-kituk sambilanga mautsaha makenyung. Tiang bengong. “Embok, Uwa Oka….” buin macéhcéh yéh panyingakan adin tiangé, ia sing bisa nglanturang munyinné. “Nah adéng-adéng,” antosang tiang Ketut Tresni apang tenang. “Mbok Uwa Oka sing ja perot, Uwa Oka nak seger…” “Kénkén Uwa Oka suba sing pérot, luwung to, adi Ketut ngeling, astungkara, nyén ngubadin, dadi Ketut ngeling, ngeling demen né, kadén embok nak sebet,…” nyroscos tiang mabunyi baan kaliwat kendel. Buin ngetél yéh paningalan adin tiangé. “Tiang sebet embok, sebet krana tiang, embok, i raga ajak dadua suba limang tiban uluk-uluka tekén Uwa Oka, limang tiban i raga jak dadua nandan Uwa Oka, mbok meliang tungked, i raga mopong, sujatinné Uwa Oka sing ja pérot….” buin Ketut Tresni ngusap yéh paningalanné. “Ah Tut, to tuah, raos pisaga ané sing nawang apa-apa. Kan i raga ané sesai namping Uwa Oka…,” tiang ten percaya. “Seken embok, mara tuni cingakin tiang Uwa Oka klincak-klincah di sanggah, buina misi mongkod ngalih bungan jepun, intip tiang terus, jeg bungah sajan gobanné, jeg makelo sajan i raga jak dadua uluk-uluka Mbok, sebet pesan hatin tiangé. Dadi hati sajan Uwa Oka mogbongin i raga ajak dadua. Boyaké i raga dogén ané ngarunguang, dadi dadi hati raganné Mbok,” Ketut Tresni buin ngusap yéh paningalanné.

29


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Bunyin tungkedé kletak-kletok, tiang lan Ketut Tresni saling tolih. Munyin tungked Uwa Oka-né ngancan paek. Tiang ngabetang ngentungang angkihan. Ajak dadua tiang nyagjagin Uwa Oka. Tiang takut, undagan jelanné ngalangin batis pérotné Uwa Oka. Tiang lan Ketut Tresni sing taén nyambatang kapining Uwa Oka unduk batisné ané tusing seken pérot. Dikénkéné, yan di natahé, engkebang tiang tungkedné, kalihin tiang, saja tepuk tiang Uwa Oka majalan biasa. Engsap raganné tekén tungkedné. Makelo-kelo biasa Uwa Oka majalan sing ngango tungked. Sing ja katarang tiang, tuah makejitan dogén tiang ajak dadua. Sasukat ento biasang tiang dogén nampéning parisolahné Uwa Oka, cara nampénin parisolah anak tua-tua ané dot setata marunguang. Kéwala tuni, buain Uwa Oka maglebug, kéwala di baléné. Menek tuun angkihanné, lemet ragané sing nyidang negakang, makakeb angseg-angseg. Malaib tiang becat-becat ngalih mantri ané paek umah tiangé. Lacur mantriné sing ada jumah. Mlaib masih tiang ngalih tlebuati, anggon ngubadin asmané. Tiang paling, Ketut Tresni ngeling. Warungné tutupa, tiang mrasa pelih, bani tekén nak tua. Tiang becat ngaé ubad asma. Ketut Tresni iteh nélpon ambulan, kéweh sajan, bekan maanggo. Ketut Tresni nélpon taxi, sing masih maan apang becat. Malaib Ketut Tresni ka pisaga, lakar nyilih mobil. Cingakin tiang Uwa Oka nyeledét, pangus sledétanné cara tatit. Gelurin tiang Ketut Tresni apang buwung nyiling mobil ka pisaga, orahin tiang ia apang buin bukak warung. Tangkah tiangé ngangsur, ubad asmané suba pragat, inem tiang padidi. Uwa Oka nepain tiang di tabané makakeb sambilanga, nyaledét cara tatit.

Raka Suari. pangawi magenah ring Denpasar.

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Satua Cutet

JM Pandé Putu Alit Antara

Sabilang mulih ka désané, ia setata ngaé warga désané angob tur makesiab, sawiréh mobil ané abana mulih setata malénan. Dikénkéné ia ngaba mobil kelas bawah minakadi mobil merek carry, kijang rover, zuzuki jimmy, dipesu kenehné ajum ia ngaba mobil kelas élit, minakadi jazz, mércy, blatzer. Mémé bapané di désa setata ngajuman pianakné, sawiréh presida nulungin sekancan kakobetan ané nibénin kula wargané. Dugasé ipidan satonden pianakné magaé di hotél, ékonomi keluargané morat-marit, dini ditu ngelah utang. Pianakné ané madan Luh Astini, ia suba makelo magaé di hotél berbintang lima di Kuta. Ia maan tugas waitrres bar, ané sesai melayani bulé-bulé ngabaang minuman beralkohol di tongos magaéné. Di désané Luh Astini suba masi ngelah gegélan ané madan Gdé Polos, sakéwala gegélané ené, anggona pecadang kuang dogén, anggona nyelimurang kenehné sabilang ia mulih ka désa. Di tekané ia uling kota setata tunanganné ngelalinin kaumahné. Mémé bapané suba setuju lakar nganténang Luh Astini ajaka Gdé Polos, sakéwala Luh Astini konden nyak ngantén.

31


Suara Saking Bali

“B

Édisi XXXVI | Oktober 2019

eli Gdé, eda maksaang keneh tekén tiang, sawiréh tiang nu demen bajang, buin pidan yén tiang suba med bajang mara ditu tiang nyak ngantén!” kéto pesautné Luh Astini sabilang

ajaka ngantén tekén Gdé Polos. “Luh apang ngerti ajak papineh ragan beliné, sawiréh umur beliné suba wayah, buina mémé bapan beliné ngidih apang énggal-énggal beli ngantén, sawiréh dot apang énggal maan ngempu cucuné,” kéto buin raosné Gdé Polos, ngemahang gegélanné alasan apanga nyak ngantén. “Cutetné, tiang tondén nyak ngantén, yén beli dot énggal-énggal ngantén, dadi suba beli ngalih anak luh ané lénan,” kéto sautné Luh Astini, laut ia mulihan ka kamarné tur sahasa ngunebang jelanan. Miribang Gdé Polos tusing nawang tekén parisolah tunanganné Luh Astini sawiréh ia pragat ngoyong di désa, tusing taen liwat ka kota. Gegaéné Gdé Polos mula dadi petani tulén misi ngubuh sampi ento makerana ia tusing nawang kénkén parilaksanan gegélanné ditu di Kuta, di tongos magaéné miwah di tongos kosné. Koné tunanganné suba ngelah umah BTN tipe 45 di Kuta - Badung uling sakaya pagaéné. Sakéwala timpalné taén nuturang tekéning Gdé Polos, tunangané ngelah timpal bulé uling Australia ané setata miayain Luh Astini idup di Kuta nganti belianga umah BTN. Buléné ento madan Mister Robert, ia ngelah perusahan garment di guminé. Luh Astini katemu ajaka Mister Robert dugasé ia melayani buléné ené di bar ritatkala ia minum, risedek melali ke Bali sambilanga berbisnis garment. “What is your name? (nyén adan ragané?),” kéto patakon Mr. Robert ritatkala ia matemu pertama ajaka Luh Astini. “My name is Luh Astini (adan tiangé Luh Astini),” kéto sautina tekéning Luh Astini. “You very nice, sexy and beautiful, I like you (ragané sanget manis, séksi miwah jegég, tiang demen ajak ragané),” kéto buin raos buléné sambilanga ngemahang Luh Astini uang tips $ 100 Australia. Prejani égar semuné Luh

32


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

33


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Astini tur lanjut ia metutur-tuturan ajaka Mr. Robert. Uling sesukat ento Luh Astini suba kecantol ajaka bulé-bulé ané royal mekidiang uang tips. Baan merasa tekéning déwék séksi, kulit kedas buka salak klumadin tur bisa mareremih, ento makerana Mr. Robert buduh paling tekéning ia, nganti meliang Luh Astini umah BTN, mobil miwah sehananing ané demenina tekéning ia. Mr Robert suba taén masi ajaka mulihné ka désa. Tekén tunangané Gdé Polos, Luh Astini ngaku matimpal miwah berbisnis ngajak Mr Robert, Gdé Polos percaya dogén tekéning raos tunanganné tusing merasa sengsaya nang abedik. Mr Robert mula barés ngemahang pipis tekén mémé bapané Luh Astini. Sabilang ajaka mulih ka désané setata mémé bapané baanga ngidih pipis duang yuta rupiah, ento mekada mémé bapané merasa girang tur bagia ngelah pianak buka Luh Astini. Minabang suba peduman idupé, Luh Astini kalahina mati tekén Mr Robért, ia suba makelo ngeraksa sakit jantung, demen minum-minuman beralkohol disamping tuuhné masi suba tua sawetara enem dasa tiban, ento makerana Mr Robért énggal ngemasin mati. Luh Astini tusing merasa sebet tekén matin demenané sawiréh ia tuah ngalih arta branané dogén. Selangkung asasih buin Luh Astini maan makenalan ajak bulé uling Amerika ané madan Mister James. Buléné ené ngaku durén (duda kerén) tekéning Luh Astini tur ia ngaku ngelah supermarket di Amerika. Baan duegné Luh Astini matutur-tuturan tur setata mekenyung manis, ento mekada Mr James buduh paling tekéning Luh Astini. “Where are you stay in Bali? (dija ragané nginep di Bali?),” kéto petakonné Luh Astini ajak Mr. James. “I am stay at Padma hotél Ubud (tiang nginep di hotél Padma Ubud),” kéto sautina tekén buléné ento. “Do you want to stay at my home? (napiké ragané nyak nginep di jumah tiangé?),” kéto buin Luh Astini nyawis. “Yes, I like (nggih tiang nyak),” kéto sautina tekéning Mr James. Uling sasukat ento Mr. James nginep di umah BTN né Luh Astini. Luh Astini setata

34


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ajaka melali-lali keliling Bali tekén Mr. James. Sehananing ané demennina tekén Luh Astini belianga. Luh Astini jani suba méwah idupné, sumpel, kalung miwah gelang emas ané 24 karat ané baatné makejang 100 gram, jani suba anggona tur maan adiah mobil méwah blatzer tekéning Mr. James. Mr. James mula bulé sugih tur royal tekéning anak luh ané sanget demenina. Di Guminé di Amerika di negara bagian Téxas, ia mula pengusaha supermarket ané ngelah cabang penyatusan di wawengkon gumi Amerikané. Sakéwala sasukat ia kalahina mati tekén kurenané ané madan Mrs. Elisabet, ia setata nyelimurang manah, melali-lali ke gumin anaké sambilanga ngalih calon kurenan. Koné ia maan pawisik, mejalaran baan ngipi lakar maan anak bajang Bali lakar anggona kurenan. Mr. James sadina-dina ngareremih Luh Astini apanga nyak ngantén ajaka ia. “Luh Astini! Do you want to married with me? (Luh Astini! Napiké ragané nyak ngantén ajak tiang?),” kéto petakonné Mr. James tekén Luh Astini. Sawiréh baan ulap tekéning kasugihanné Mr. James, pamuputné nyak Luh Astini lakar ngantén tekén Mr. James. Sakéwala ia ngidih apanga Mr. James nyak maagama Hindu, turmaning upacara pawiwahan kelaksanayang cara adat Bali. Disubané patuh paitunganné ajaka dadua, ditu lantas Luh Astini ajak Mr. James mulih ka désa pelekadan Luh Astininé lakar ngadaang upacara pawiwahan. “Cening, Luh Astini pianak bapané, apa suba seken paitungan ceningan ngantén ajak Mr. James?” kéto patakon bapané. Sautina tekén Luh Astini, “Tiang suba merasa adung tur tresna asih ajak ia, sakéwala tiang ngidih tekén bapa ajak mémé, apang tiang ngantén cara adat Bali, tur Mr. James suba nyak maagama Hindu, apanga pawiwahané kalaksanyang satonden tiang lakar luas kema ka Amerika.” Di subané mémé bapané miwah para kulawargané suba jangkep reraosanné tur dewasané sané becik suba kapanggih, ditu lantas Luh Astini miwah Mr. James kaanténang cara adat Baliné. Para manggala désa dinas miwah adat, krama banjaré kaundang nyaksinin penganténané Luh Astini. Mr. James mepayas nganggo busana agung penganténan. Luh Astini

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

nekaang juru payas ané paling kasuba uling Kota Dénpasar. Sawiréh ia merasa tekén tusing kuangan pipis. Dudonan karya penganténané, ngawit uling semalu ngantos seduri makejang karekam nganggo handycam miwah kaméra drone, koné lakar kasiarang ditu diguminé Mr. James. Gdé Polos, tunangan Luh Astininé ané ada di désa. Setata ngangen sedih tur nyeselin déwék sambilanga ia makrimik kakéné, “Luh Astini, dadi tusing pesan nyai ngajiang tresna asih beliné! Nyai mula anak luh kalulutan arta brana, ané dot tekéning arta brana anak muani, tusing ngitungan sakit hati anak muani, madak buin pidan apang nyai ceraianga tekén buléné totonan,” kéto krimikan Gdé Polos. “Tusing abesik ada anak luh diguminé,” kéto grenggengané jeroning hati.

Kemoning - Semarapura, Pebruari 2009

JM Pande Putu Alit Antara, embas ring Désa Tohpati Kabupaten Klungkung pinanggal 13 Juli 1970, dané pinaka guru ring SMAN 1 Semarapura. Saking kantun Sekolah Dasar (SD) ngantos mangkin seneng ring indik Budaya lan Sastra Bali, inggih punika seneng ngwacén lontar, nyurat aksara Bali, dharmagita miwah ngeripta satua cutet. Murda satua cutet dané sané naenin katerbitan olih Bali Orti mingguan Bali Post inggih punika Nyentana, Keris Pengantén, Kalulut Arta Berana, Ulian Pipis Panes, Ratun Joged. Naenin polih jayanti ring pacentokan “lomba inovasi pembelajaran SMA/SMK tingkat nasional” inggih punika jayanti kaping kalih warsa 2009 lan jayanti kaping tiga warsa 2011.

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Satua Cutet

I Gedé Angga Para Darma

Sumilir anginé ngetisin awak tiangé. Sahasa ngampehang sakancan pikobet ring hati sané sayan ngulati. Iriki ring pasisi Lovinané tiang bengong mabalih ombaké ané banban saling gantinin nyujuh pasisiné. Minakadi pajalan idup tiangé ané banban nanging nénten kalakon. Ditu di dermagané, wénten anak muani bengong, peliatné ngambang, mirib pateh sakadi tiang wénten sané kakenehang nanging durung prasida kapuputang.

I Gedé Angga Para Darma, mangkin kantun kuliah ring Jurusan Pendidikan Matematika Undiksha. Polih jayanti II nyurat cerpen basa Bali PKB XLI warsa 2019

37


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ampun telung tiban tiang ngalanturang masekolah ring perguruan tinggi sané wénten ring Singaraja. Salami punika tiang joh tekénin mémé, bapa tiangé ring désa. Manawita polih pang cepok, pindo tiang

mulih kadésa ngasasih ngidih bekel sinambi matetulung i bapa makarya. Désan tiangé magenah ring dajan bukit Bangli né. Tongosné asri, sepi uli ramén motor miwah mobil minab nénten wénten supermarket, bypass ngaranayang udara ring désan tiangé kantun asri, tur bersih, durung keni polusi sakadi ring kota-kota besar. Sané kabuatang olih andus sepéda motor, mobil, muwah andus-andus pabrik. Ngranayang masyarakaté éngal keni penyakit saluran pernapasan. “Dé, buin mani tulungin bapa kategalé mamula panak punyan kayu. Apanga ada tongos neduh mani puanan di kebus-kebus guminé, mumpung jani nu masan ujan pastika éngal nyidang mentik panak punyan kayuné pula. Lén ento apanga udarané sayan-sayan bersih baane tekén I punyan kayuné.” Sinambi nginem kopi mimbuh naar séla perahu makukus bapan tiangé nuturin tiang indik kepatutan I raga nyaga udarané mangda nénten cemer. Tiang tuah maanggutan nyautin munyin né I bapa. Benjang semengné tiang ajak I bapa suba luas kategalé, ngaba udud, arit, miwah panak punyan kayu sané jagi ka pula. Miriban suba dadi kebiasan, lamun tiang mulih uli Singaraja pastika I bapa mapet ngorain meli panak punyan durén, punyan manggis, miwah sané lianan, mawinan tiang yéning mulih ngeléwatin désa Sudaji tongos anaké ngadep panak punyan-punyanan. Akéh pisan. Sekancan punyan apa alih ada ditu. Ajinné masi tusing ja sanget mael, nu dadi bana nyujuh tekén isin kantongé. Napi malih yéning manongos di kota, sané sampun atep perumahané, patut pisan numbasang panak punyan kayu asiki genahang ring genahé sané matalang, mangdané wénten kaanggén panyaringan polusi udarané, apanga tusing éngal keni penyakit. Sakadi pabesen bapan tiangé.

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Sakéwala ento makejang suba maubah. Ulian nyabran rahina listrik di désan tiangé padem, ento mawinang Bapak Putu sané dados pejabat uli désan tiangé ngaih investor pacang kawangunin Pembangkit Listrik Tenaga Uap (PLTU) mangdané prasida nanganin indik pamerataan listrik sané sampun kasumanggemin olih pamerintahé. Mangdané listriké normal nénten keblat keblet satata padem. Miriban bes liu né anaké ané suba nganggén listrik ngranayaang. Tegal tiangé tur semetonsemeton tiangé ring désa kagusur, riantukan jagi kaanggén nyujukan pabrik punika. Yadiastun tiang sareng bapa miwah semeton-semeton sané lianan nénten cumpu nanging nénten mrasidaang mabuat akéh. Riantukan sané kalawan para invéstor sané makta jinah akéh. Anggéna nyalanang napi sané sampun madaging ring papinehné jakti sampun prasida kamargiang. Nika mawinang titiang sareng mémé, bapa miwah adin titiang sané kantun SMA musti makisid saking genahé punika. “Kriiingggg…kriinggg….kriiingggg” munyin télpon di hp tiangé nundunin tiang uli paingetané suba liwat. “Om swastyastu, éngkén mé?” mémén tiangé ané nélpon. “Om swastyastu, dé ijané?” “Di Lovina mé, ada apa lané mé, nélpon?” patakon tiangé tekén mémé, mémé biasané kapah nélpon, yén ada penting wawu nélpon. “Né, alat-alat berat ané lakar anggona ngawangun pabrik suba teka ka désa. Buin mani musti suba magedi koné uli dini dé.” “Nah mé, njepan Gedé mulih” Hmmmmmmm, sebet di kenehé tusing lakar ilang, umah miwah désa pelekadan tiangé ané asri jani lakar dados sumber polusi ulian andus pabrik PLTU né. Galah nyaluk sanja, tiang matulak saking pasisi Lovina mawali ka Bangli. Petengé ento, tiang nulungin mémé bapa magampil-gampilan barang sané jagi ka bakta nuju genahé ngungsi. Sebet, bingung, meadukan di keneh tiangé.

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Dija miriban lakar ajak tiang mémé bapa tiangé jani. Masekolah kondén pragat. Tongos mémbon tusing ngelah. Ngetél deres yéh matan tiangé jagi ninggalin désa ané banget sayangan tiang. Tongos tiangé tumbuh uli cerik. Akéh paingetané dini, sakéwala nénten prasida ngalempasin apa sané suba dadi kasumanggeman. Yadiastun suba kabaang solusi mangda ngawangun kincir angin di bukit Bangliné, mangda nénten ngawangun PLTU nanging nénten kadingehan. Dasa tiban suba liwat, tiang mawali ka Bali uli tongos tiangé transmigrasi, laut mulih tiangé di Bangli. Bengong tiang ngatonan kawéntanan désané. Tan wénten punyanpunyanan malih. Tuah wénten cerobong asap PLTU ané sayan ngeliunan. Tur sayan akéh sané keni pnyakit batuk tan ilang-ilang. Sampun kaubadin sakéwala tan seger-seger, ngantos ngemasin padem. Sungkan punika taler sampun ngeninin kurenan Bapak Putu miwah pianak-pianakné tur Bapak Putu pedidi. Suba ada uli telung tiban keni batuk tan ilang-ilang. Inget tiang tekén tuturné I bapa. Sing ada ané pelih mulan tutur bapan tiangé pidan. Né jani suba karasayang dampakné olih désan tiangé. Sing ada punyan-punyanan idup nang abesik. Ulian bas kaliput momo corahé pidan né jani suba puponina tekén Bapak Putu. Disubané pensiun uli pamerintahan boyaja nyidang nganikmatin udara segar ring désa sakéwala tuah udara kotor uli uap batu bara PLTU ané kaisep sarahina nyantos keni panyakit. Uli di kamar rumah sakit Mahotama né Bapak Putu maselselan, suba ngaé usak udara ring désané, ngaranayang samian keni penyakit. Wawu sadar tuah udara sané Mahotama ring sajeroning kauripan. Nasi suba dadi bubuh. Ulian listrik makada ngaé udarané cemer. Yén idup anak nu nyidang tanpa listrik, nanging tusing nyidang idup tanpa udara bersih. Yén udara sampun cemer, samian pacang milu cemer, toyo, tanah, miwah sané lianan. Pastika sampun nénten wénten kehidupan.

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Satua Cutet

Agus Sutrarama

Yén tusing demen kel miara, kel nguda ngaé.. Kel gena ngantén!! Sémér yéh mata miribang suba tuh, kecangcang bara sigsigan, mangantosang labuh telan né tuara lakar ada. Numitis dadi rasa gedeg ngurek, yén kaliwatan lakaran ngendukang, sakabedik ngengsapang, Bapa. Kadadua kuping ipunné uli cenik tan padaya, suba biasa lan ngaénang dadi kebal, kala ningeh raos senglad anak mabibih lebian ngortaang unduk kaluargan ipunné.

42


Suara Saking Bali

T

Édisi XXXVI | Oktober 2019

uara ja salah, tuara masih pelih anaké demen ngerimikang, demen ngortoang, jaman jani anak mula sinétron né dadi idola, dramané laku kaburu, apaké ulian carita idup-ipun né pas sajan yén dadiang

sandiwara, kéto masih masa depan ipun né, suba pantes san dadiang nomor togél ané katohin abanjaran? Lacur idup anaké dadi bahan penimpal sepi kala magibung ngarumpi. Men, kel kudiang! Budi ipun lakar mekaik di jalané! Sebak, sebak ngerérénang mekejang montoré, ipun tuara lakar nyidang buin nagih apang buung kalekadang, lan Bapan ipuné tetep tuara lakar ada! … Lilin-lilin telah kadampeh, andusné ngerejit angit, dot san ngeliwatin muncuk hotél Taman Langit. Para staff waiter muah waitress-é ngajangin piring lan makejang set up-an dinner-é, kluntang klanting munyin peraboté kapilpil, ada a méter sekan gambelé milu kasusu magegampil. “Lin, kamu tondén mulih?” Anak kitchen né ané madan Angga ento maekin Érlin. “Tondén Ngga, buin kejep.” “Nau jani di Sales o? Engsap uba kamu jak gaé di FB, héhé.” Tondén seken petakon né Angga maan pesaut uli Érlin, peliat né Érlin malunan kekaukin ngajak rawat muani lingsir di malu né. Krasak-krosok, ungkuk-ungkun nyiksikin, tuara nyidang ngengkebang, ngenah inguh ngalihin. Ada ané kecag. Kala paekin ipun, ngansan jelas kulit né I Bapak ento selem melengis. “Bapak, Pak ngereh niki ngih? Niki malih siki panggul nika Pak,” Érlin ngenjuhin bapaké ento abesik panggul gangsa né kecag di betén, mirib ulian saru tuara tepukina tekén Bapaké. Jail sajan staf Engineering-é, kondén pragat sekaa gongé magegampil, suba sépanan kajangin né lampu-lampu soroté. Tusing masih pelih, ulian uli selidan suba tuyuh ngitungang Balinese Candle Light Dinner-é mara. Nah, masan hari raya buka kéné, pedalem masih maan

43


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

giliran megaé, di swasta kekéné mula mekejang tanggal kalénderé mewarna selem. Kanggoang kuangan rapi buin abedik tetampedan né, ulian magrudugan. “Yéh, suksma Gék,” Bapak ento makenyem nyemakin panggulé. “Bapak sané makta penari lan sekaa tabuhé ngih?” “Nggih, Gék ..” “Bapak saking napi?” “Tyang saking Tabanan, Gék.” Érlin rumasuk pegawé ané jemet, mara ada duang taun maangkat dadi staf permanén. Dugasé enu di FB ipun maan nominasi karyawan teladan, lan bulan ipidan dugasé mara kapromosiang ka bagian Sales, ipun buin masuk nominasi lan pamuputné dadi pemenang karyawan teladan. Angayu bagia kerasayang, kéto masih ulian acara dinner-émara suba majalan lancar. Diapi unduk panyusunan acara lan unduk ngalihang penari muah sekaa tabuhé enu kabantu baan atasané di Sales, manian sakabedik Érlin sinah lakar kalébang padidian. Di tongos ané tuara joh, Angga, i pegawé kitchen ningalin ipun suba ada makelo, buka tuara lakar ngemaang angin pasihé dingin lakar ngampehang lawat anak luh di aepné ento. Érlin makipekan laut ipun nawang yén uli tunian déwékné katingalin baan muani Angga ento, ané jani ngenyemin ipun, manis. Érlin prajani nguntul, tan patawanga déwékné sujatiné, milu makenyem. Mara ja Erlin lakar megat jalan nuju tongos parkir karyawané, misi gagéson gigis kepungin angin petengné tumbén dingin menulang, kala ipun makipekan kaja ipun ningalin Bapak ané ituni, Bapak ané ngaba sekaa tari lan penabuh itunian ento,sedek ngembus baju jikét ané neket di awakné. Jikétné ento lantas kaserahang turin kasaluk baan anak luh, ané tuah sekaa tariné. Penariné ento menék ka montor, kagandéng baan anak luh, peturu penari. Setondén ipun ngalahin I Bapak, ipun makadadua nyemak liman I Bapak turin niman nyalimin. I Bapak medadaan kanti lawat anak cerik kedadua ento ilang. Sirr, anginé nebek keriput ipuné, I Bapak sépanan masedakep. Dah, tusing ja nyidaang Érlin nepangin unduk ento, melaib ipun, nyagjag maekin.

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

“Bapakk..” “Yéh, Gék.. jaga budal niki?” “Pak, niki anggén jikété. Mara tingalin tyang Bapak ngemaang penari Bapaké nyilih jikét Bapaké. Niki anggén Pak, Tabanan nika nak joh.” “Men, Gék nyanan napi anggén? Ten, bangiang Gék, tyang pun biasa. Héé.” “Pak, mangkin dumun, diolas dingehang ja tyang. Jikét pelung niki nak tyang mara tuni maan duman, hadiah ulang taun uli hotél. Jikét tyang ada di montoré, Pak.” Kéwala I Bapak lantas nindakang baisné, nuju montorné ané suba ngetor ngantiang dangin penyengker hotélé. “OK, lamun Pak tetep bengkung, tyang di Sales, tyang nyidang ngalihang sekaa lénan anggon ngisi acara dinner-é minggu depan. Punapi, Pak? Hmm.” I Bapak mara merérén, buka kablengek ningeh munyi siduri né Érlin, guat kisut di kenyemné buka macarita, “Oh, ngih, yén kénten tyang nyelang dumun jikét Gék é, suksma banget, buin mani abaang tyang mriki ngih .” “Pak! Minggu depan kan malih Pak mriki, kayang nika gén bakta.” Érlin ngerasaang lega sekayang di tangkahné, apa ya mekada buka menang ukupan, disuba ya nyidang suksés mapitulung tekén Bapak ento, diapi seselné ulian macepol munyiné misi ngemaang ancaman anak lingsir né demen mamengkung. Ah, suba pasti Bapaké ento tuara nawang yén sujatiné Érlin mogbogin, tuah ento abesik jikét ané abana tekén Érlin, tuara ja ada jikét lénan buin di montor ipuné. Ané penting I Bapak, sinah tusing payu ngilgil dinginan ngojog umahné di Tabanan. Kabayah suba peluh kenyel. Di tuuh tuané, enu ngerambang nantangin peteng. .. astungkara di jumah suba ada pianak lan kurenan kesayangan Bapak ané satya ngantiang .. Érlin makenyem. “Lin ..” Érlin tangkejut ningalin timpalné, I Ratih ngaukin. “Hai, Tih ..”

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

“Kadén aku kamu uba neked di kost, kan aku dadiné maan bungkusan ené, aba aku mulih, lumayan héhé.” “Apa to Tih?” “Angga nitip mara, nitip baang kamu koné. Apang ada ajenga di kost koné. Ehmm...” “Ah, héhé, makasii...” “Lin, Angga to baik anak né, ganteng buin, coba aku enu jomblo, aku masih mekeneh sayanganga jak Angga, héhé.” “Héhé..” “Érlin.. kamu to jegég, liu lho nak mekeneh jak kamu. Kamu uba pantesné ngelah tunangan Lin..” “IIh… uba cara mémé-mémé kamu Tih… Ok, byé..” Saha nyimpit lengen timpalné ento lan nyemak bungkusan titipané Angga, Érlin melaibin Ratih nuju ka parkir. Neked di kostné, Érlin negak di kursi kamarné, ngambang pepineh né, buin kenehné menceg di Bapak ketua rombongan sekaané ané mara katulungin ipun baan manyilihang jikétné, buin inget ia ngajak munyin timpalné I Ratih ané ngemaang ia tutur ibusan. “Angga….” Tipis bibihné Érlin ngemikang. Laut ipun inget ngajak bungkusan né mara, sépanan gagaha. Di tengahné misi sosis panggang, jak bé guling mimbuh kulit né ngeritik. “Waw… makannn…” Jaen san kinyukan né Érlin, kéwala kondén ngelekang, ipun merérén makinyukan, né jani makedua peningalanné ngembeng, buka ada ingetan ané nekanin tanpa uleman, yéh peningalan ipunné ngrécék, “Maem Pak …” Nyumunin masuk TK, kala makejang timpal-timpal né manying katehin baan Bapak lan Ibukné, pepineh polosné Érlin cerik setata katuyuhin, to nguda tuah déwékné pedidi né malénan. Di sampingné tuah ada I Pekak ngajak I

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Mbah dogénan. Lawat I Mémé mula enu nyidang tepukina, ulian méméné kapah masih nyidaang ada jumah, luas magaé semengan dikénkénné setondén Érlin bangun, yén di petengné, kiapné Érlin cenik tuara sanggup ngantiang I Mémé teka mulih. Suara sigsigan di tengah peteng, di pesirepan, anak luh di sampingné, ané ngelut sikian ipun né uli dingin, tuara kapah neket di ingetan ipunné kayang kajani. Nguda asibak, ipun terus ngenehang, buin pidan Bapakné teka, joh sajan mirib Bapakné luas, buin pidan galeng gulingé lakaran keganti, dadi Bapak. “Bapak Tu é suba mati!! Kemu alih pedidi, nak suba mati!!” Maket-ketan buka ukud awakné Érlin cerik ané duk ento suba ada di kelas dua SD. Kadengkik baan Méméné, ulian terus nakonin, dija Bapak, dija Bapak. Ipun sigsigan, kesaup, kausap tungkulange baan Dadong ne. “Ning, Dadong ngidih pelih ken cening Putu.. Ené mekejang pelih dadong, dadong mekeneh apang makejang nuutin keneh dadongé, abedik melenan lakar tembahang dadong, dadiné tan perasa dadong suba lebian ngatur idup pianak dadongé, mémén ceningé, suba tawang dadong yén mémén ceningé mentik dadi anak leklekan, manying, kéwala dadong buka ngelidin pelih, mebalik melihang yén pilihan ne tusing buka ne kenehin dadong. Dugas Memen ceningé melingang cening, tur payu lakar ngantén ngajak muani ane tonden setujuin dadong, ditu sangkal dadongé nyajan, ngembros nyebengin, rusit ngalihin né nyidang pelihang, rasa tuara terima ento ning! Menehang muwikin warang, sing pelih nyebengin mantu! Sakabesik metékin gelah pisaga ané tuara nyidang kebaang Bapan ceningé buat mémén ceningé, ngawai nyaihang, tusing pegat-pegat nyelselin idup di entud mémén ceningé, nguda lacuré kakéné, ngiriang pisaga ané prejani nyidang idupné santai terjamin ulian ngelah mantu sugih, abesik tetujon dadongé, apanga buin acepok mémén ceningé ngakuin yén suba pelih pilih-pilihanné, apanga ja ngidih pelih tekén dadong, Ning..” Makejang munyin dadong ne dugas ento, tuah kruna-kruna ane keweh karesepin baan Erlin cenik kutus tiban, diapi sakabedik Erlin cenik mentik

48


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ngelihang lan nawang yen Bapak ne tuara je luas megae joh, tonden masih mati, Bapak jak Meme ne tuah suba palas. Cerai, anak ke ngorahang. Pangidih pelih dadongné kapining cucu kesayanganné ento lantas katugtugang baan janji lakar ngajak ipun ngalih Bapak ipunné ka umahné di Tabanan, diapi joh, Karangasem ka Tabanan, numpang bémo, payu kel jalanin. Jalan pedésan cenik, bémo né ngerépé ngalih umah palekadan bapanné Érlin, né sujatiné masih umah ipunné. I Dadong mamengong buka togogé, miribké enu ada sisa rasa elek, apaké tusing enu, dikala buin teka ka tongos ipidan pianakné Érlin katitipang, ka tongos ipidan ipun ngidih tulung ring penyama braya lan kramané, apang milu ngarunguang belog pianakné, lakar milu mekrama ditu. Besik dadua anak di sisin jalanné ningalin, miribké enu ada inget tekan déwékné. Érlin cenik, anak cenik polos tan pedosa, tuah nuutin munyin dadongné, lakar kaajak koné ngalih bapakné. “Yeh, raga sira ngih??” Erlin tusing nawang enyén ento, majujuk metungked bangkiang, seinget né dadong né ngaukin anak ento, Bli. “Bli, Mbok.. ampurang tyang, tyang kaluargan Bli né uli kangin, niki I Luh, Bli, ponakan Bli né, suba kelih Bli. Ning, Érlin.. salim malu paman jak bibi é..” “Yéh, ampurang, deriki nak ten medué pisaga uli kangin.” “Bli!” Anak luh ané kasambatang bibi né Érlin ento maekin Érlin cerik, “Mih, ratu .. Putu muan Putuné muan Bapak putuné sesajan..” Lantas melekuk Érlin. Tuah I Bibi ané enyak nerima laut ngajak negak ipun ngajak dadua. Érlin negak di pabinan bibiné, kausap-usap ebokné, kisi-kisi ané tuah nyidaang karekam di ingetané dugas ento, Bapak ipuné suba makelo luas ka tongos né madan Sulawesi, nutug pekak jak dadongné ané malunan ada ditu, lan makejang tondén taén buin mulih ka Bali, tusing masih ada mekabar. Diapi bibiné nyidang nerima Érlin, bangras pamanné, nyisaang jejeh, tuah ento acepok Érlin nawang umah Bapakné, palekadan Bapakné, tanah tongos ipidan Bapakné meguyang meplaléan. Tuara masih taén buin I Dadong

49


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ngajakin ipun melali kemu,mirib ulian tongosné joh,mirib ulian I Dadong tusing ngelah pis anggo nyéwa bémo, mirib kerana kapok lan tusing karwan yén Bapakné Érlin suba mulih uli Sulawesi, mirib ulian elek ngajak pamanné Érlin, mirib ulin elek ngajak déwékné pedidi. Selak-seluk limanné Érlin, limanné paling kélangan. “Bu Érlin, éh, selamat siang, masuk siang niki?” “Éh, Pak Yan, ngih niki, hé.” Sépanan Érlin nyautin salamné Pak Wayan, satpam hotélé, sambilanga limanné ngecék absén di sampingné. “Érlin, niki wau wénten titipan, katanya niki jakét nya Érlin, tadi bapak sané kemarin bawa penari nika bawa meriki.” Mirib mula madukan kéto Bahasané Pak Wayan satpam yén matepuk jak nak bajang jegég. “Oh, ngih makasi Pak Yan.” Sengkal gigis kenehné ulian enu masih mesisa bengkungné I Bapak ento, suba orahina apang ngabaang di pas acara dinner-é dogén, jeg jani suba abana, mimbuh suba kenceng materik, miik, lan.. ada amplop.. Penasaran, apaké ada di tengah amplopé, Érlin mukak, makesiab. Jikét pelungé ento ulung ka tanah! Di samping jikété milu jani mebrarakan foto-foto. A lembar ento gelahné Érlin, foto ipuné dugas umurné sawetara telung tiban, kedék kesangkol baan Bapak ipuné, tuah ento ané mara busan selak seluk paling alihinna. Tuah foto ento ané nyidaang ngatepang kenangan ipun ngajak Bapakné, ané setata abana di kantongné, kanti kaengsapang enu ada di kantong jikétné kapesilihang ka Bapak ketua sekaa uli Tabanan ento. Ané jani foto kesayangan ipunné ento sagétan manakan,dadi foto-foto ané lénan ané milu ulung uli tengahin amplop. Ada foto anak luh muani sedeng natab banten penganténan, ada masih fotofoto kala ipun nyangkutin pianak ipunné ané enu cerik barak. Ngetor, yéh peningalanné Érlin nerébes pesu, paras anak luh di makejang fotoné ento mesaih san ngajak muan Méméné, kéto masih muan ané muani, tuah… Nuju acara dinner-é, sajan I Bapak tusing ada teka, abesik sekan tariné nyambatang yén I Bapak sedek gelem.

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Mani semengné Érlin nabyeng ka gumi Tabanan, nuluh alamat ané kabaang olih sekan tariné. Mabekel nomor HP ané kebaang olih atasané. “Namanya Pak Putra, Lin. Ini nomor HP-nya, semangat ya sayang.” “Iya, makasi Bu ..” Di kenehné menehang raos atasané. Namanya Putra, Bu. I Wayan Putra Arsana… Jalan-jalan cerik ené, tuah jalan ané ipidan taén kaentasin ngajak dadongné. Panggilan télpon ipuné tuara kaangkat-angkat, Érlin marérén di malun gang ané misi plang adan sanggar. Apaké ené tuah madan rasa rindu, ané suba nengsek bais ipuné ngaliwatin jejeh, nyelepin umah suung mapagehan baan punyan gamal, umah ané tondén madan pragat lan menatah baan tanah. Di kenehné jani sambrag madukan, apaké ia dini nongos kadidian? Nyalanin sepi idupné pedidian?? Apaké Ia ada di tengah jani? Apaké miriban suba ngantén lan ngelah pianak, buin?? “Putu …” Yén sajan ené mekejang tuah di pengipian, Érlin dot terus kel mengipi, ulian di ipianné ené ipun suba katemuang malih ngajak né paling sayangang. Di aepné jani tuah ipun I Bapak tua, di sampingné makenyem méméné, saput asibak di pesirepané, ané di sigsigan peteng-petengné masih enu nyidaang nuturin i pianak apang setata mapitulung tekén anak lén. Tutur ento, tutur ané ngentenin ipun apanga masilihang jikétné tekén I Bapak tua, ané tuah, sang sané kaantiang.

260819

Agus Sutrarama, embas ring Marga, 9 Fébruari 1984. Cakepan satua cutetnyané mamurda Bulan Satwak

51


Fiksi Mini Suara Saking Bali Terjemahan

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Arsenik

Tiang suba ngamatiang jalema lebihan tekén pang lima. Jani déwéké padidi lakar matiang.

Tiang

Tiang lekad di pangkungé. Mati di langité. Di kénkéné masaré di pasihé. Tiang taén ngamatiang mémé.

Insomnia

Sawiréh sing dadi masaré i déwa ngajakin murid idéwané makejang ngamatiang awak. Polisiné bungeng. Kénkénanga nakonin tuba lan péstolé?

52


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Agama

Yén ngamatiang awak padidi agama ané pinih patut, nyén Allah i déwané?

Métamorfosis

Pangawit sing ada laut metu ada. Pangawit jatma laut metu tamuyukan. Apa ulian palan i déwané misi kampid selem buluné nges, i déwa lakar nyambat, “Pangawit Adam laut metu Iblis jegég?”

Suud Bomé Macedur di Paris

Ujan ngripis getih ngribis di Paris. Malaikaté nangis. Malaikaté nangis.

Marasa Tekén Déwék Pelih

Ada jagal jatma inguh kenehné tur patitakon di keneh dadi apang munggel baong sang kaisar ja. Apang idongan marasa tekén déwék pelih ia munggel baong sang ratu. Punggela masi baong seliré, sakéwala nu dogén inguh kenehné. Apang tegteg bayunné apa ia musti munggel baongné padidi?

53


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Pinunas Panguntat

Titiang mapinunas: sampunang pisan ipun sareng sami ngwacén roras satuané puniki duh, Allah. Titiang mapangapti mangda ipun sareng sami nénten wénten puun yadin adiri usan ngawacén sakancan satuané puniki sané pitaenanga nénten titiang ngawi.

Batu Sisifus

I Sisifus bogbog. Sing taén ia nyurung tiang. Siang taén masi nguber dugas tiang nglilik ka réjéngé. Ané beneh, dugas limané sisifus ngusud tiang, prajani ia paid tiang ka bukité. Laut sépak tiang ia ka réjéngé. Pang kuda-kuda tiang malaksana kéto sing taén kenehé sing bagia. Ento awanan orahang tiang I Sisifus, yén meled suud ngrasaang bagia nyurung lan nglilikang tiang, jeg matiang ibané

Artin Banyolé

Timpal tiangé ngajakin tiang magendu wirasa unduk artin banyolé. Tiang ngorahang, banyol ento ané ngranaang makita kedék lan ané ngranaang kedék. Pelih, ia nimbalin. Banyol ento dugasé iraga mendep nepukin sang anggawarat adigang-adigung adiguna ngorahin panyatusan suradadu sing ada nawang nembak lebihan tekén siu kramané ané sing ngelah pelih laut nganyudang watangané ané barak ngarngar ka sakancan tukadé ané bek misi tai. Sakéwala ada buin ané banyolan, timpal tiangé buin ngraos, dugas sang anggawarat adigang adigung adi guna neketang péstol sig péléngan idewané, kala ento, i déwa biasa-biasa dogén.

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

55


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Cinduk Dédék Tiangé

Uli pidan adan tiangé Tuhan. Da maksa apang tiang ngentinin, ngimbuhin utawi ngembuhin. Ngudiang adan tiangé uyutang? Yén tiang maadan Hantu suba karuan guminé melahan tekén ané suba-suba? Yén adan tiangé Bukan Tuhan, suba karuan aluh ngalih suargan? Tiang Tuhan. Sing nyak magenti adan.

Masepédaan Ka Neraka

Nuju-nuju masepédaan té ka neraka. Luung pesan yén jeroné masawitra ajak api apang tusing ngrasaang panes bara apiné ditu. Kénkénang apang nyidaang masawitra ajak api takonang tékén iblisé. Kénkénang apang nyidaang kacunduk ajak iblis takonin i lelipi. Kénkénang apang nyidaang ngraos ajak lelipi takonin Nabi Sulaiman.

Petutur Scheherazade

Yén i déwa sing nyak matianga, tuturang satua ané panyuudné tondén pragat. Yén i déwa sing nyak masatua, matiang rajané ané prustasi tur adigang adigung adiguna lan nyapa kadi aku kénkénang ja carané.

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Alcatras

Sing ada bui di Alcatras. Para bandité lelep pules. Para polisiné ditu demenan masanggama ajak anak muani mapayas luh. Pipis lan tresna mawedar uli galengé ané besik ka galengé lénan. Yén kéto nyén mabui ditu? “Ané mabui dini para malaikat jegég. Sing tawang lakar ada pésta petengé nyanan?” ngraos anaké makejang ané makelo dadi bogolan.

Satua Unduk I Zalim

I Zalim ngantén ajak I Zalim ngelah pianak I Zalim. Nuju dina anu I Zalim majujuk di arep umahné I Zalim. I Zalim ngraos, “Cang lakar ngalih I Zalim, lakar nyak cai ngampakin kori?” “I Zalim sing ada,” masaut I Zalim. “Tusing ada?” “Sing ada!” “Cang lakar ngamatiang I Zalim,” I Zalim nimbalin. “Cai ané lakar matianga tekén I Zalim,” I Zalim bangras nyautin, “Cai ané lakar matianga tekén I Zalim ....”

Reraosan Anak Keda-Keda “Ia suba mati.” “Nyén ané mati?” “Sing nyén-nyén. Tuah Raja Ali Haji. Iraga sing perlu mendem dané di Pulo Ponyengat.”

57


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

“Dadi kéto?” Kadén dané kasatmakaang sekar di guminé ané melah ené?” “Iraga sing perlu nanem bungané ané melah mapan suba mikraj. “Suba ilang petengé dibi.” “Ada anak malaibang gagumuké ento ka dura pulo?” “Sing, gagumuké makeber nyujur langit.”

Terjemahan IDK Raka Kusuma. Sakéng fiksi mini mamurda: Arsenik, Riwayat Hidup, Insomnia, Agama, Metamorfosis, Setelah Pengeboman di Paris, Rasa Bersalah, Doa Terakhir, Batu Sisifus, Definisi Lucu, Identitas, Naik Sepeda Ke Neraka, Nasihat Scheherazade, Alcatras, Kisah Zalim, Percakapan Para Peragu. Kaketus sakéng Bersepeda ke Neraka. Penerbit Kepustakaan Populer Gramedia. Cetakan Pertama, April 2016

3 Cerpen Sapardi Djoko Dam

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Satua Bali

Ada tutur-tuturan satua Ida Radén Mantri Koripan ngambil rabi ka Singasari. Makelo-kelo Ida Radén Galuh Singasari, rabin Ida Radén Mantri Koripan lantas mobot. Duang tiban makelon idané mobot lantas embas putranida lanang, nanging marupa naga. Déning kéto osek pesan pakayunan Ida Radén Mantri, ditu lantas ida ngandikaang parekanida, ngaturin Ida Pranda apang parek ka puri.

59


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

G

elising satua, suba Ida Pranda parek ka puri, ngandika Ida Radén Mantri, “Inggih Pranda, awinan titiang ngaturin Pranda sakadi mangkin, tan wénten séos, titiang nunasang santukan pianak

titiangé marupa naga. Asapunapi mangkin antuk titiang. Kénak Pranda mangkin mamaosang.” “Inggih Ratu Radén Mantri yan kariang di negara, janten mamanesin jagat, ngawinang jagaté rusak. Becikan putran Cokor Ratu kutang ring gunung Wiryadana, tur wastanin putran Cokor I Ratu punika I Naga Kiles!” Kéto atur Ida Pranda, kapisinggih antuk Ida Radén Mantri, tur ida lantas ngandikaang parekané ngaé peti, lakar anggén ida wadah putrané. Gelising satua pragat suba petiné, lantas I Naga Kiles kawadahin peti, tur kapangandikaang panjaké ngutang di gunung Wiryadana. Tan kacrita di purian, kacrita I Naga Kiles disubanné makutang di gunung Wiryadana, lantas mireng sabdan Betara Guru kéné pangandikanné, “Cai Naga Kiles, pagehang ibané dini miasa, makelonné abulan pitung dina.” Kéto pangandikan Betara Guru. Kacrita I Naga Kiles mara miasa pitung dina, lantas kelés kulesné, dadi manusa bagus. Kacrita jani Ida Betara Guru ngraos tékan arinida, kéné pangandikanné, “Adi ané buin abulan jani ada lakara anak parek mai tekén Beli. Ento panak I Baraké uli di Mercapada.” Matur arinida, “Inggih Beli, makawinan wénten jadma sakéng Mercapada, sapunapi kabuatanipun?” “O, kéné to Adi. I Radén Mantri Koripan ngelah panak magoba naga. Krana ngelah panak naga, saking Beli mastu i maluan. Jani I Naga kutanga di gunung Wiryadana, ditu ia miasa, apang ia dadi manusa bagus.” Kéto pangandikan Ida Betara Guru. Jani kacrita I Naga Kiles suba tutug yasanné abulan pitung dina suba dadi manusa bagus lantas I Naga Kiles kapeken Dahané meli kasa putih, menyan muah bunga aji telungatus kéténg. Disubanné suud mablanja lantas malipetan. Nuju purnama I Naga Kiles lantas masep, malepug andusné neked ka suargan.

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Ditu lantas saluka buin kulesné tur lantas majalan nuut andus. Suba I Naga Kiles neked di suargan, di jabaan lawangan Ida Betara Guru, ditu lantas ia ngokok. Tengkejut panunggun lawangané, réh tumbén ada naga kema. Ditu lantas i panunggun lawang ngenggalang matur tekén Ida Betara Guru. Ngandika Ida Betara Guru, “lh cai panunggun lawang kénkén ules nagané di jabaan, lamun majanggar mas matlatah mas, tundén mai parek tekéning nira!” Kéto pangandikan Ida .Betara Guru, buin panunggun lawang ka jaba medasin nagané. Déning nagané majanggar muah matlatah mas, lantas I Naga Kiles parek ka purian. Di subanné teked di puri, ngandika Ida Betara tekén I Naga, “Yé Cai Naga Kiles, apa tunas cai mai?” Matur I Naga Kiles, “Inggih Paduka Betara, yéning Paduka Betara suéca, titiang mapinunas mangda titiang marupa manusa bagus.” Tuah amonto pinunas I Nagané, ngandika Ida Betara Guru, “Nah kéto ja pinunas cainé, nira ngisinin. Nah selérang layah cainé!” Seléranga koné layahné I Naga, lantas rajaha tekén Betara Guru, dadi lantas I Naga manusa bagus. Déning suba dadi manusa, lantas kasalinin adan, kaadanin I Wiryadana, tur kaicen ali-ali panca wareg. “Nah cai Wiryadana, né nira maang cai bungkung akatih muah manik sakecap. Apa ja tagihin cai bungkungé né, kasidan.” Pragat panugrahan Betarané kéto, lantas I Wiryadana mapamit, ngojog gunung Wiryadana. Ditu lantas I Wiryadana ngaji apang ada puri apalebah muah panjak. Ada lantas puri miwah panjak liu pesan. Ditu lantas I Wiryadana nyeneng agung. Ada parekan ida dadua, madan I Smaradana miwah I Smaragati. Di subanné I Wiryadana nyeneng agung, makayun lantas ida marabian né kamustiang di kayun, sing ja lén Radén Galuh daha. Ditu lantas ida masiluman dadi capung mas, makeber ngungsi Désa Daha, menceg lantas di don andong bangé di samping purin Anaké Agung.

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Kacrita jani Ida Radén Galuh Daha ngrereh capung, kairing baan I Nginté Ngemban. Mailehan ida di samping puriné, dadi kacingak i capung mas di don andongé, ento lantas kandikaang I Nginté Ngemban ngengket, nanging tusing bakat-bakatanga. Déning kéto Ida Radén Galuh lantas ngambil engket, tuah acetetan kekeniang lantas capungé, tur kaambil capungé uli engketé. Sedek ida ngambil capungé lantas ngapirpir kampidné, tur Ida Radén Galuh keberanga. Di makeber capungé ento jeg peteng liget guminé tan pakrana. Déning kéto ngeling koné i panyeroan makadadua, tur ngénggalang malaib ka purian, ngaturang unduk Ida Radén Galuh ilang keberang capung. Dadi sungsut lantas Ida Anaké Agung lanang istri. Tan kacrita Ida Anaké Agung, kacrita Ida Radén Galuh keberang capung suba neked di gunung Wiryadana. Ditu Ida Radén Galuh kalemesin ban Ida Anak Agung Wiryadana. Ida Radén Galuh tan kayun. Déning kéto, Anak Agung Wiryadana éling tekén panugrahan Ida Betara Guru, lantas kaasuh aliali panca wareg. Ento wasuhané kaangén ngetisin Ida Radén Galuh, mawanan kayun lantas ida marabi. Disubanné Ida Anak Agung Wiryadana marabian, lantas ida ngutus parekan dadua ka Koripan ngaturang surat tekén ajinidané. Tan kacrita i utusan di jalan, kacrita suba koné teked di Koripan tangkil tekén Ida Anak Agung. Disubanné katur suraté, lantas kawacén koné munyin suraté, “Inggih Guru Aji, titiang I Naga Kiles. Saking panugrahan Ida Betara Guru, mangkin titiang sampun prasida marupa manusa, tur titiang sampun ngambil I Galuh Daha anggén titiang kurenan. Inggih yéning Guru Aji suéca ring titiang, mangda Guru Aji ngwéntenang piuning ring Ida Sang prabu Daha, mangda sampun ida menggah!” Kéto ucapan suraté, lédang pesan Ida Sang Prabu Koripan, lantas prajani nyalanang utusan ngaturang surat ka Daha. Ucapan suraté, nguningayang buat putrinidané Radén Galuh kaambil baan Radén Mantri Wiryadana.

62


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Gelising satua suba katur suratidané tekén Ida Sang Prabu Daha, lédang Ida Sang Prabu Daha, lantas ida ngandika tekén i utusan, “Nah cai utusan, wiréh jani nira suba nawang unduk panak nirané, nira tusing ja nyebetang. Sakéwala aturang tekén Ida Sang Prabu, apang panak nirané bebasanga ané buin telun jani.” Kéto pangandikan Ida Sang Prabu Daha. Mapamit lantas i utusan. Tan kacrita di jalan, kacrita suba teked di Koripan lantas katurang pangandikan Sang Prabu daha kéto, mawanan prajanian Ida Sang Prabu lunga ka wiryadana, kairing baan patih mantri muah panjak, mendakin oka muah mantunidané. Tan kacrita pamarginé, kacrita suba ida rauh di puri Wiryadana kacunduk tekén okané. Tan kacrita kalédangan Ida Sang Prabu muah bebaosané di Puri Wiryadana, kacrita jani lakar pamarginé bebas ka Daha. I Smaradana, I Smaragati nabdabang panjak-panjak mayasin jaran, joli muah ané lénlénan. Di subanné makejang pragat jani lantas mamargi Ida Sang Prabu, Radén Mantri Wiryadana muah Radén Galuh Daha nglinggihin joli mas. Patih Mantriné nglinggihin jaran. Magredegan pamarginé iringang mamas muah gong. Tan kacrita di margi, kacrita suba rauh di Daha, lantas kapendak baan Ida Sang Prabu Daha, masih iringang mamas muah gong magredegan. Kacrita suba ida pada ngranjing ka puri, lantas masukan-sukan tur mabebaosan sing ja lén indik Ida Radén Mantri Wiryadana uli alit nganti mamanggih kasukan.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986.

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Artikel

IDG Trinandita

S

ané kawacén puniki wantah reriptan saderana pisan.

Akéh

nyengguhang artikel utawi ésai taler wénten sané maosang opini. Napi ja punika sinah sampun wénten sané niténin lan tan perlu bligbagang

malih. Artikel puniki mabasa Bali. Kakardi olih nak Bali. Embas ring Bali tur seneng mabasa Bali. Kasurat mabasa Bali sangkaning seneng lan rumasa bangga ring basa Bali. Yadiastun basa Indonésia taler patut plajahin. Napi malih uning akéh basa panegara tiosan. Sinah akéh sané jagi kauningin pastika becik pisan. Mapan basa punika penting kaanggé melajahin kebudayaan panegara tiosan. Wénten nak maosang yéning mikayun uning adat lan budaya satunggil panegara rarisang plajahin basa panegara inucap. Yéning uning ring basa Bali kémanten minabang sané kauningin wantah parikrama wargané ring Bali kémanten. Minab kadi asapunika kawéntenan pangripta artikel puniki. Yéning wénten toris saking dura negara minabang napi sané kasambat pastika jagi nénten kauningin. Punika kawiaktiané basa punika. Ngeraris ngelantur indik reriptan puniki. Minabta wénten pikenohnyané utawi nénten wénten pikenohnyané punika mewali ring sang sané ngwacén ngicéninin paweweh. Pangripta wantah ngawi kémanten madasar napi sané

64


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

wénten ring manah utawi kayun sang penulis. Minab malarapan ring napi sane polih kawacén tur kaaksi ring pakibeh jagaté. Katulis sangkaning seneng nulis yadiastun risapu napiné naénin pengawi nénten uning napi sané katulis punika. Saantukan medal sakadi toya ring pancoran. Tan prasida katekepin. Yéning pancoran baosang pastika wénten lan tan wénten ngereh toya pancoran tetep ngecorang toya. Minab sekadi punika taler daging pikayun utawi pamineh i manusa tan naening enyat tur satata madaging yadiastun sampun kamedalang sakémawon tetep wénten sané jagi kamedalang. Dumogi sané kamedalang punika prasida mapidabdab becik. Yadiastun wantah akidik. Nak wikan maosang sekadi damuh yadiastun akidik sakémawon prasida mapikenoh. Yéning para jana baosang minabta sami pikayun lan pidabdab nyané prasida ngawinang kabecikang jagaté. Raris yéning maosang nguwacén reriptan sinah matiosan. Yadiastu ngeripta lan ngwacén tan dados pasahang. Sangkaning ngwacén raris medal pikayun jagu ngeripta kekawian. Minabta ngaripta sakadi napi sané kawacén. Kasengguh polih inspirasi. Boya nyiplak utawi nyalin.

Ngwacén punika

wantah parikrama sané nyenengin utamin ipun ring sang sané seneng ngwacén. Yéning nénten seneng pastika jagi doh jagi ngwacén reriptan sané wénten. Napi malih reriptan sané katulis antuk penulis sané nénten terkenal. Minabta rumasuk reriptan puniki. Pastika jagi kaliwatin utawi nénten kawacén. Yéning baosang nénten seneng pastika diwéntené nak ngemaang ngidih buku utawi cakepan gratis pastika jagi nénten kawacén. Sakémawon yéning sampun seneng ngwacén minabta numbas jagi kabélanin. Punika wantah pidabdab warginé sané sampun lumrah ring jagaté. Ngwacén punika wantah akéh pisan. Wénten seneng nguwacén orti. Orti taler akéh wénten orti ngenénin politik, sosial, budaya, kaamanan, olahraga lan sané tiosan. Wénten taler orti parikrama kahuripan sekadi tindak pidana, penganiayaan, penipuan, orti kecelakaan lan orti tiosan. Orti sekadi punika kawastanin informasi utawi

65


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

berita. Berita punika taler becik kauningin sumangdané dados kaanggé ngelimbakan pengetahuan sosial pastika mawiguna ring kahuripan puniki. Reriptan sané kabaos sastra modérn sakadi satua cutet, puisi mabasa Bali taler modérn, gegonjakan, artikel muah sané tiosan wantah parikrama nagingin galah istirahat utawi mangaso risampuné ngambil pakaryan serahina. Sané mangkin ngwacen sami punika dados kamargiang ring “Hapé Pintar”. Irika majanten wénten sané mawasta Majalah Suara Saking Bali. Majalah puniki sayuwakti ngulangunin sangkaning majalah puniki prasida ka-download gratis. Kawacén ring piranti hapé. Yéning kayun dados cétak. Pangremba majalah puniki sayuwakti teleb tur sayuwakti waged ngaryanang majalah puniki. Pastika sangkaning rasa angob lan sutindih ring kawéntenan basa Bali lan sastra Bali modérn sané patut katiténin tur kalimbakang puniki. Taler kadasarin antuk pikayun jengah ngalestariang basa Bali druwén iraga sareng sami. Yéning saking medal ka pertama utwi édisi kaping siki baosang pastika majalah puniki sampun sayan ngalimbak kawéntenané. Majalah mabasa Bali pastika kawacén lan karesepang olih sané uning mabasa Bali. Pastika pemilet nyané nénten sakadi yéning majalah punika mabasa Indonésia, napi malih yéning mabasa Inggris pastika sané ngwacén pacang ngalimbakang malih. Sakémawon kawéntenan Majalah Suara Saking Bali puniki patut polih aprésiasi utawi penghargaan saking warginé sami taler ring sang sané nguwasa nguwasi jagaté ring Bali. Majalah Suara Saking Bali sané mangkin sampun embas utawi majanten ring édisi kaping 36.

Sampun dados kasengguh makéh.

Majanten patut

sampun nyansan akéh pamilet lan panyanggra sané nyarengin nagingin sakancan reriptan mabasa Bali irika. Taler sampun nyansan becik pakantenané sangkaning sampun menék bajang. Sinah sampun uning mapayas. Punika yéning inargamayang. Sami sangkaning Sang Pangrémba sampun waged indik majalah punika. Niki sané patut kasuksmayang. Majalah puniki prasida dados genah malajah. Malajahang raga, ngiasayang raga tur ngalimbakang sastra lan

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

budaya Bali. Antuk ngawerdiang pakibeh basa Bali ring warginé sami ring jagat Bali puniki. Minabta ngantos dura Bali pastika taler sayan ngalimbak. Minab becik pisan karasa yéning sami prasida mikukuhin kahanan basa lan sastra Bali puniki. Yadiastun wantah basa Bali latin kémawon. Napi malih yéning prasida nelebin sastra lan aksara Bali minabang akéh pangaweruh sané jagi kapolihang. Pastika akéh pangaweruh sané wénten ring lontar sané durung kauningin riantuk katambetan ring ajah-ajah ngenénin aksara Bali punika. Sakémaon ngarajegang sastra Bali modérn lan sastra Bali tiosan antuk basa Bali latin minabang sampun dados pidabdab sané becik lan utama. Ngiring malajah ring Majalah Suara Saking Bali puniki. Majalah puniki dados genah ngalimbakang sastra Bali druwén iraga sami. Pinaka dados genah malajah. Puniki sané patut kasuksemayang. Cutetné Malajah saking Majalah. Dumogi.

Saniscara, 8 Juni 2019

IDG Trinandita wastan sujatiné I Déwa Gedé Trinandita. Dané urati lan seneng ring parikrama Bali.

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Puisi Bali

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Pelih Matingkah

Gumi suba wayah Manusa nyansan punyah Kéweh ban mamanah Pragat ulah-ulah Carik nyansan telah Makejang telah Basang layah Mapi-mapi bungah Suud naar uyah Ngedas lemah Ulian jengah Ngenah kapah-kapah Pang kéwala ngenah Barak ngendih cara mirah Gumi linggah Kéwala telah benyah Kenehé suba masarin tanah

Ulakan, 2019

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Sepet-sepet Manis

Buah manggis Hidup mangda cara buah manggis Buah manggis gumanti dados sasuluh hidup Akuda goét di sisi di tengah tan mabinayan Yéning buah manggis muda nu marasa sepet Yéning diwayahné sampun marasa manis Nanging rasan sepet tan ilang ring buah manggis Yadiastun sampun marasa manis Nyansan selem nyansan manis Yéning daar ngeranayang tis Yéning adep ngamolihang pipis

Ulakan, 2019

70


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Sundih Wengi

Pakenyitnyit nyunarin jagat sané kalintang sepi Ipun manyunarin jagat ritatkala wengi Sunaran nyané ngasri jagat sané asri Sami sané maurip pada ngaksi Sunaran nyané tan padem ritatkala katepén angin Sunaran nyané tan padem ritatkala katepén toya ening Ipun wantah I kunang-kunang Ipun éling Sunaran nyané padem ritatkala sang surya masunar galang Ipun éling Swadharman ipun wantah ring tengahing wengi Nanging ipun tan marasa katandingin Ring jagaté sakadi mangkin Kunang-kunang ngancan méweh kapanggihin

Ulakan, 2019

71


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Mabungkulan

Kemu mai tuah padidi Ngenehang kenehé sepi Ngalih tresna ané sujati Tuah sehidup semati Ulian keneh nyidang makeneh Nyén ajak mapineh? Tuah padidi Mula lacur dadi jatma manumadi Hidupé buka cara batun buluan Mula tuara tusing ngelah apa Tusing nyidang ngetohin baan goba Arta brana ané utama Ané jani tresnané suba ilang Makeneh makeber ngindang Lakar ngalih liang Kéwala tusing taén nepuk liang Apa ané ngeranayang? Sebeté tusing nyidang baan nuturang Ané alih suba ilang.

Ulakan, 2019

I Kadek Ruminten, Mahasisya IHDN Dénpasar. Magenah ring Br. Dinas Belong, Ulakan, Manggis, Karangasem. Embas ring Ulakan, 3 Januari 2000

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Puisi Bali

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Réklamasi politisi Ada orti saking birokrasi Ada orti saking politisi Indik ngurug pasisi Turah mangkin kocap réklamasi

Guyu-guyu napi cumpu Ménten sané kapirungu Ménten tan rungu Ménten mabéla pati ring pasisi mabéla pati lintang janji

Réklamasi Sapa sira pacang mupu Bendéga, wong désa napi wong kota wong dura negara Réklamasi Sapa sira pacang mupu Politisi, birokrasi Sané guyu guyu nyaru Napi sané kaguyu guyu dudu Réklamasi Rta widhi pacang kagadéang Kocap genah sarwa liang Sinah pasisi tiding Ulian tan éling Liang pacang ilang Pamuput pacang ngeling tanpa pangéling Sami pacang dados gegending

74


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Kul-kul

Kul-kul Dang dung Mepupul ngalih galang Mepupul ngalih adung Diastun ada munyi dang dung Diastun klingkang klingkung

Kul-kul ulian dang dung Dadi galang liang Anut setata adung

75


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Dija Ngalih

Dija ngalih Dija ngalih anak luh bali nyuun jun Pajalan tayung tayung Tolih tolih tuara tolih

Dija ngalih Anak cerik demen mabasa bali Cenik kelih tuara tolih

Dija ngalih Becica kemenci mangoci Sampun samu makunggung diguung Alas agung sampun tan katepuk

Dija ngallih Alas abing Pasisi jimbar Sami tiding babar

Lan jani tolah tolih Mangalihin mekejang Lan jani mebalih di muséum lan gambaran sang nguni Soléh Sira sané paling soléh ? I manusa Nguber pipis

76


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Nanging ngonyang pipis Ngulati bagia Ngutang bagia Ngulati ané lakar teka Malah ané jani sing kerasa Kanti hidup rumasa tan hidup Genah nugtugin utang Malah ngaé lan ngalih utang Maan ngutang liang Jatinné sebet ané mapunduh Soléh mula soléh i manusa

Tiang Nak Bali

Mémé ajain tiang basa bali Mémé ajain tiang nyurat aksara bali Mémé ajain tiang magending mangigel bali Apang tan tulah ling pangelingsir sami Apang ada anggo jalaran bakti

Sampunang mémé géngsi Tiang anak tulén bali Patut ngelah cirri anak bali Pang ten ngaku anak bali Nanging ten jati anak bali

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Tan Uning Titiang?

Tan uning tiang Mekejang ngalih patut, ngaku patut Nanging mekejang ngelah patut soang-soang

Tan uning tiang Doh doh nguber widi Nanging widi di hati Nénten kasumpangang

Tan uning titiang Mekejang ngalih liang Nglémpasin duka Diastun suka pacang medadi duka Diastun duka pacang dadi suka

Duaning tan uning Ngiring manahé dumun ening Mangda samian uning lan éling

I Ketut Sandiyasa embas ring Désa Ngis, Kecamatan Manggis, Karangasem, pinanggal 29 Méi 1983. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari).

78


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Puisi Bali

79


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Bala Ksatria

Ring tengahin maurip Panca baya setata nibénin Silih sinunggil tanpa wates Sangkaning nuncepang apti subakti Urip sané kabuatang Masenjata tiing Mamargi ngalawan baya Mangda sida nemu bagia Sekala lan niskala Geni ati maabar-abar Nyantosang kala pacang kerananggana Serang.... pituduh kasobyahang Nyatiang mabesikan i senjata Sayaga mélanin negara Uripé tanbina sekadi taluh apit batu Janten padem sampun ngantosang Tistisan rah ngulungin pertiwi Jatma pejah pajelémpang Marari raga tan hana Galih tengkorak ngebekin jagat rananggana Pinaka pamuput baya Mahardika, mahardika, mahardika Mahardika jagat dhita

80


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Gitah Mahardika Rikala sang hyang surya makaon Tan wénten sané nyunarin Peteng dedet, damaré engkebang amubu Maselet rasa angusik hati Mahardika Punika angan jana sami Rahina magentos wengi Wantah rananggana ngebekin jagat Madurgama ring sajeroning maurip Ngametuang semaya nresnain jagat Nyelehin arti sujati perjuangan Pacang ngupas penjajah Sané ngusak jagat santih Selat pasih nuncapin rauh Mabekel ambek ngisiang gumi Ngembas rananggana Mademang sané tan anut ring titah Marikosa daging gumi Sangkaning pageh ngambel semaya Ngewangun ksatria mélanin negara Tiing lanying setata satia nimpalin Ngantos tanggun maurip Ngemasin ngawé lara ati Matabuh rah ksatria Tuah nyisaang tampak duka lara Benyah, pejah sangkaning semaya Mahardika Indonésia

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Puisi Bali

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Pasikian Buka Segehan

Madaging warna selem, yén indayang Wénten jadmané mameteng Buduh ulian kasemsem Guna kaya sané ngawinang empeng Madaging warna barak, yén indayang Panesné Surya nyunarin Sabilang rahina tan surud-surud Sekadi raos sané manesin Pasikian sayan rered Madaging warna kuning, yén indayang Jagat trepti tur landuh Kausik papineh buduh Ngawinang isin guminé tandruh Madaging warna putih, yén indayang, Parilaksana becik tur suci Kausik antuk désti Sané ngawinang pati Madaging warna brumbun Punika satmaka tatujon Kahuripan sané adung Sami warna manados siki Cihna Bhinéka Tunggal Ika Nyujuh bangsa lan negara trepti.

83


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Da Ngeraos Dados Dangerous

Bedik mamunyi bedik pelih Lengkara raos mangkin Kocap tusing bisa mamilih Saling gedé lantangin Ané betén kapah bani Merasa sing maaji Ané baduur ririh Ulian merasa ajerih Maka sami pateh Pada-pada ngelah Mangda tan leteh Ulian masalah Ngiring bareng ngeraos Mecikang Negarané mangkin Mecikang jadmané boros Ulian pelih ngeraos, baya sané ngenain.

84


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Sepat Negara

Embasnyané ngulangunin Suka, duka, lara lan pati manados siki Ngiterin dagingnyané sujati Jengah ipun Sang Pengawi Kakawian adi luhung Prasida ngawinang buung Buung antuk melaksana corah Kagentos antuk laksanané melah Sampunang dahat bendu Sepat puniki patut kagugu Para pejuang ngəlingang (n/b: mengingatkan) Iraga tan dados ngélingang Sepat suci tur maarti Indonésia sané ngapti Pusaka sané siki Pancasila Sakti.

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Menahin Pelih, Mayah Peluh Ipidan

Ngricik kadi toyané membah Melusin awaknyané Mabela ring negara sané kajajah Ngemasin bawak uripnyané Ipidan kocap sangsara Antuk ngrereh bagia Mangkin sapunapi nyaga Mangda manahé lega Ngobah sekancan kapelihan Becikang laksanané malih Tegarang élingang peluhné ipidan Sepatutnyané sutindih Utang emas dados tawur Nanging atmané tuah asiki Dados jadma sané suputra lan jujur Mangda tan nemu baya pati

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Pateh Nanging Lian

Kadi minyak ring toyané Tan prasida dados siki Nanging madampingan ring siki genahnyané Nyungsung linggih sang sané suci Lima kocap wénten ring Indonésia Ngamargiang soang-soang bakti Gagendingan mwah sarana Nunas karahayuan jagat puniki Sampunan bebeki Ruruh jagaté sané trepti Merdéka boya ja lémpas kapining janji Janji antuk negarané santih

87


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Prosa Liris

Rabindranath Tagore

/33/ Sampun tengai duk ipun rauh ka kubun titiangé raris mebaos, “Icén titiang nyelang genah ajebos kéwanten. Titiang jagi nulungin jeroné ngastiti Sesuhunan jeroné. Pét jeroné swéca, titiang jagi ngelungsur peswécan Idané wantah sané kepica ring titiang kéwanten.” Raris mendep tur nguntul ipun negak ring bucu. Sekéwanten duk sampun wengi, ton titiang ipun megrudugan turmaning maksa ngeranjing ka genahé sané piitang titiang, tur seroro pisan ngambil bebantené Sané kantun ring pelinggihé.

/34/ Bengayang sampun sané alit kewanten sané kantun kecag ring sikian titlangé, mangda sida antuk titiang busan-busan ngiring I Ratu.

Bengayang sampun sané alit kewanten sané kantun kecag ring sikian titiangé, mangda sida antuk tltiang busan-busan ngonék I Ratu.

Bengayang sampun sané alit kewanten sané kantun kecag ring sikian titiangé, mangda sida antuk titiang busan-busan ngerasaang petedun I Ratuné nyatur

88


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

désa, busan-busan tangkil ring linggih I Ratuné nénten mepilih raina, taler busan-busan ngaturang astiti baktin titiangé ring I Ratu nénten mepilih raina.

Bengayang sampun sané alit kewanten sané kantun kecag ring sikian titiangé, mangda nénten naan titiang medué manah jagi ngengkebang I Ratu.

Bengayang sampun sané alit kewanten sané kantun kecag ring sikian titiangé, mangda sida antuk titiang melagbag sikian titiangé ring pikayunan I Ratuné, mangda sida antuk titiang ngiring pikayunan I Ratuné punika sampun belagbag sih Swécan I Ratuné.

/35/ Ring genah manahé sané nénten naan jejep tur sirahé setata jegjeg. Ring genah aji pewikané dangan antuk ngeniang. Ring genah jagaté nénten keseleng alit-alit antuk bidal wewidangan. Ring genah bebaosané medal saking tibuan patuté, Ring genah baktiné nénten naan padem, setata mepilonan ring sané patut, Ring genah ning manahé nénten kencelan membah ka tegal biasé sané nyukakin antuk aab sané padem, Ring genah karmané tuntun I Ratu jagi ngulati manah miwah paripolah sané setata bakti, I rika sampun, Ratu, genahé sané bungah.

89


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

/36/ Mepengelungsur titiangé ring I Ratu, Ratu Sesuhunan titiangé, rarisang ampigang sampun, tur abut sampun wit kaoné sané mepunya ring manah titiangé.

Swécanin titiang mangda dangan antuk titiang nampa nyuun bagia miwah sengsaran titiangé.

Swécanin titiang mangda lemek antuk baktin titiangé mayah-ayah.

Swécanin titiang mangda nénten naan titiang nundung ipun sané tiwas miwah ngandapang sikian ring ipun sané medué wisésa.

Swécanin titiang mangda sida ageng antuk titiang baktin titiangé saihang ring geginan titiange ngeraina. Talér swécanin titiang mangdé dangan antuk titiang ngaturang sikian titiangé ring pikarsan I Ratuné. (masambung….)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Satua Masam bung

Sang Samba nénten tulak ring pangandikan ajiné raris nyembah tur mamargi nyujur biangidané pacang mapamit. Rauh ring purian kacingak biangidané sané mapeséngan Diah Jambawati, raris gelis ida ngandika, ”Uduh, Déwa Sang Samba, dadi tumbén teka apa mirib ané buatang I Déwa?”

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

92


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ang Samba matur, ”Inggih Biang! Sané mangkin titiang mapamit. Titiang kapangandikayang antuk Ida Sang Prabu ka Gunung Himalaya pacang ngemit para panditané, mangda polih titiang makérti ring

jagaté. Pinunas titiangé ring Biang Agung mangdené ngastitiang titiang mangda prasida molih ring payudan mademang watek raksasané sané ngrusak patapanida sang maha resi. Sampunang Biang sungsut saantukan titiang wantah nglanturang pamarganida i aji mapitulung ring sang sané mamanggih kaduhkitan.” Diah Jambawati ngandika, ”Uduh Déwa Sang Samba! Kakeneh baan Mémé I Déwa enu cerik tuara pantes lunga pacang mayuda. Yan dadi baan Mémé eda I Déwa ngiringang pangandikan Ida Sang Prabu. Sujatinné ida tusing seneng tekén Mémé, ento krananné I Déwa utus ida lunga mayuda.” Sang Samba matur, ”Sampunang ngandika sapunika Biang! Pangandikan Ida Sang Prabu tan bina sakadi pangandikan nabé nénten dados piwalin. Yan pradé tulak tan urungan manggih sengkala. Cutetipun titiang mapamit ring Biang pacang ngemit tapasuiné. Laksanan titiangé puniki boya sangkaning purun piwal ring Palungguh Biang. Titiang putran Biang pacang nyihnayang gumanti titiang putran sang purusa. Samaliha sang madéwék kesatria sakadi titiang kamolihan tur kasumbung ring jagaté punika sané ulati titiang.” Diah Jambawati ngandika, ”Uduh Déwa Sang Samba, yan akéto kayun Ceningé, ené ada paican Méméné tekén I Déwa, klambi masesocan téjanyané dumilah. Dumadak I Déwa prasida ngalahang musuh!” Sasampuné Sang Samba ngrangsuk busana seha pati, mawastu maweweh-weweh bagusidané. Sang Prabu Kresna miwah Ida Diah Jambawati daat kapariangen kayunidané nyingakin Sang Samba asapunika taler panjak-panjaké sami. Sang Prabu Kresna mawecana, ”Uduh Déwa Sang Samba! Pagehang kayun I Déwané nglaksanayang sapituduh Bapané ngardinin karahayuan jagat. Eda sebet ngisinin sapakayun sang ngarsayang pitulung tekén I Déwa. Idep I Déwané patut lila legawa, rajegang kaprawiran I Déwané kadi pikayun sang

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

kaadegang senapati. Mati wiadin ngamatiang, menang wiadin kalah yan suba ngranayang karahayuan sang nyaratang kanti patut laksanain. Sang purusa wanén tan papakering di pasiatan sawiréh mabéla pati tekén kantinnyané ané nandang kasengsaran. Sang prawira mula panrestian anak luih, nyandang katunasin pasayuban tur kasumbung kaucap sang luihing utama. Tingkah Yadu wangsané setata mapitulung apanga guminé rahayu, buina wanén tusing taén takut tekén musuh, prasida munggal baong musuh ané enu di krétannyané. Pinaka toya pabresihan, yéh matan somah musuhé ané kakalihin mati. Pangutus Bapané jani sujatinné ngawénang karahayuan ida sang para pandita di Gunung Himalaya. Eda nyayangang urip yadiastun kéweh, pitui mati eda jejeh nglaksanain. Kéto kadarman kesatriané tusing pesan dadi buung yan suba mapitulung ngilangang kasengsaran jagaté. Pikenoh idupé mula ngardinin karahayuan gumi. Gunan sang putusing kerti menahin guminé uug. Swadarmanida pranda pinaka patirtan jagat. Sesanan i pianak patut satinut tekén sapituduh i rerama. Ento patut tuutin. Anaké mawisésa nanging tusing kayun makerti tusing kaucap mawisésa di guminé. Nirdon pakardiné yan tusing ngardinin karahayuan. Tusing maguna idupé yan setata lémpas tekén ané patut, waluya idupé cara buron. Duang paosan pakardiné di jagaté ané patut laksanayang luiré: abesik, saenun idupé patut makardi rahayu apanga mani puan dinumadiné prasida manggih rahayu. Ping dua, saenun idupé utsahayang bakti muang asih ring sang prabu, sang pandita muah tekén kulawarga. Yan prasida malaksana buka akéto sinah temuang I Déwa rahayuné sujati dini di sekala saenun I Déwané idup. Lautang I Déwa makardi ané luih sinah mautama pikolih Déwané dini di jagaté. Yan tusing nyak makardi melah di jagaté yadiastu ida maraga sang prabu tusing buungan lakar nemu sengsara. Ané jani Bapa nuturang unduk gegelaran sang mayuda. Yan ada musuhé kadropon nyagjag nagih ngamuk, énggalang matiang. Ento kaucap luih purusa di tengah payudan. Di mulihé sinah liu ngiringang saha nyumbungang I Déwa. I Déwa pacang nyidayang ngentinin Bapa yadiastun enu truna. Cening Sang

94


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Samba, apan majalaran saking pangandikan Ida Betara Narada apang I Déwa ngemit para panditané di Gunung Himalaya. Ené Bapa ngicén Déwa panah mautama daat mawisésa. Dumadak I Déwa rahayu tur ngamolihang satru. Lautang I Déwa majalan, buina né jani dina melah!” Sang Samba raris mapamit tur nyubakti ring Ida Sang Prabu. Rauh ring jaba kacunduk ring baudandané raris Sang Samba munggah ka krétané mawama barak, sané kasaratinin olih Sang Daruki. Makadi pangabih Sang Samba maparab Sang Prawala wargin Ida Sang Prabu Kresna. Sang Prawala wau malajah mapepanahan, punika awinan ngiring misadia mayuda mangda kaaksi antuk Sang Samba. Prawira sané ngiringang Sang Samba akéhnya séket diri sami prawira daat satia waged ring naya upaya. Sregep sarwa senjata tur nglinggihin kreta. Sapunika taler parekan Ida Sang Samba sané mawasta Sang Sahaja taler negakin kréta. Tan critayang ring margi, sané mangkin sampun nampek ring pasramané. Kacingak patapané kauparengga antuk sarwa sekar kalintang asri. Punika sané kaungsi olih Sang Samba kairing antuk sang prawira Prawala miwah Sang Sahaja. Sasampuné rauh ring balé panangkilané, raris rauh sang pandita sinambi nyapa, ”Inggih daat sadia titiang sané mangkin, I Déwa ngrauhin mriki ka patapané sepi. Punapi swakaryan I Déwané, sregep sarwa senjata, indayang nikayang ring Kakiang!” Sang Samba matur, ”Inggih Ratu Pranda, rauh titiangé puniki wantah kautus antuk Ida Sang Prabu. Titiang kapangandikayang ngemit para tapasuine ring Gunung Himalaya saantukan karusak antuk danuja. Duaning sampun soré titiang nunas lugra mangda suéca Singgih Pranda ngicén titiang masanekan wenginé mangkin. Bénjang semeng titiang sareng sami mapamit pacang nglanturang pamargi ngungsi Gunung Himalaya.” Kalangkung lédang kayunida pranda karauhin antuk Sang Samba. Bénjangné pasemengan Sang Samba mapamit kairing antuk bala waduanidané sami. Sampun doh pamarginé nglintangin Gunung Windia

95


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

miwah Gunung Haja. Kacingak mangkin padusunan sané karusak antuk waduan Sang Bomané. Malih Sang Samba nglanturang mamarga nglintangin sampih gunung Himalayané sisi kelod. Sapanjang margi ring gunung punika kalintang samun saantukan irika genah i macan nyingsé i kidang sané nglintang. Sapunika taler genah ulané ageng-ageng mengkeb ring selagan batuné. Yan wénten buron ngliwat di gelis kakepung pacang kapademang. Tan wénten ipun mamanah becik ring jagaté saantukan kaliput antuk momo angkarannyané. (masambung....)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

96


Satua Masam bung

Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Ketut Sugiartha

Yadian kéto makadua nu matimpal leket. Pepes Putu nelokin Duarsa ané sedeng makandikan paras di sisin tukadé. Disubané Putu tamat SMA dapetanga Duarsa suba dueg ngaé bedogol paras tur ngelah kios saderana anggona ngebérang togog-togogné ané suba pragat.

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

“L

akar ngudiang ci di Jakarta?” Duarsa buin matakon. “Tondén kapineh baan cang. Tongosé dogén tusing ja tawang.” “Kadén nak suba maan gaé.”

“Ci sing nawang? Sujatiné sing ada keneh cangé luas ka Jakarta.” Duarsa mendep. Disubané maan ngunjal angkihan ia ngorahin Putu apang

nutug déwékné mancing ka tukadé. Putu makleteg. Yén suba kéné sinah ada ané suba dabdaba tekén Duarsa. “Nu ada galah maliang-liang,” kéto Duarsa ngelépin. Putu bimbang. Nenga-nenga kenehné. Putu tatas nawang apa artiné yén Duarsa suba nyambat maliang-liang. Tusing ja lénan tekén nyluksuk ka abian cengkéh di durin puriné. Apa nu nyidaang cara satondéné yéning suba dadi pikobet? Yén i bapa kanti nawang sinah lakar nyangetang geded basangné. Putu tusing makéséhan uli tongosné. Nanging krana Duarsa lantas ngedeng limané tur ngorahang pales lan banehné suba sadia, ia tusing nyidaang nulak. Buin jahané makadua suba majalan marérod di sisin tukadé sambil matolihan cepok pindo ka abian cengkéh di durin puriné. “Dini malu nah,” Duarsa ngorahin Putu ngantiang disubané teked di sisin tukadé. Tusing masaut Putu lantas milih batu ané gédé lémpéh anggona tongos negak. Ia suba koh ati. “Madak pang tepuk,” buin timpalné ngaraos disubané percaya tusing ada anak nepukin solahné. “Kema nyén énggalang yén suba baang cang kelép.” Putu manggutan masemu enteng. Tangkahné prajani nrugtug satmaka ia ané nyilib ka abian cengkéh di durin puriné. Duarsa ngenah saat sajan nemuang Gung Ayu ajak Putu mapan ia masi meled matemu ajak Ratni, panyeroan Gung Ayu. Apang Putu nyidaang katemu ajak Gung Ayu ia perlu katemu ajak Ratni malu. Anginé makesiur ngaé punyan jeruju ané marérod di sisin tukadé moyogan. Kéto masih bungan kampuaké pada aas di samping Putu negak. Angin ané teka durinan nekedang kelép ané baanga tekén Duarsa, madingehan cara munyin

98


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

kedis. Putu ngénggalang majujuk lan kadropon nuut titi malakar aji tiing laut nyilib ka abian cengkéh di durin puriné. Ia ngojog ka tongos ané biasa tekaina nuju majanji katemu ajak Gung Ayu. Tusing ada nyén tepukina ditu. Ia majujuk kipak-kipek. Tusing baanga rasa takut nyinggahin kenehné mapan suba kadung ada ditu. Pagehanga kenehné lakar ngarepin apa dogén ané lakar nekain paukudané. Ketugan tangkahné sayan keras dugas tepukina Gung Ayu maekin déwékné, nganggon daster macorak bunga-bunga tur ada anduk medbed bangkiangné. Makadua laut saling pandreng disubané marep-arepan saling magisi lima. Makadua ngenah kamemegan, marasa sukeh mesuang munyi. “Putu,” Gung Ayu sada ngetor. “Ayu sing baanga ngigel buin.” “Tiang sampun uning,” Putu masaut bawak. “Putu sinah nawang apa artiné ento.” “Tiang masih kena ukuman.” “Kénkén?” “Tiang tundunga ka Jakarta.” “Nyén nundung?” “Bapan tiang.” Angin ané liwat ngunyad papunyanan cengkéh. Putu lan Gung Ayu kipakkipek marasa sangsaya. Inget teken Duarsa lan Ratni ané setata siaga ngamaang kelép yéning ada apa-apa, makadua lantas sada degdeg bayuné. “Putu nyelsel?” Putu manggutan. “Nyelsel yéning sekaané kanti bubar. Nanging tiang ten nyelsel nresnain Gung Ayung.” “Seken?” “Tiang sinah nénten ja wéntén deriki mangkin yéning ten seken tresna tekén Gung Ayu.” “Iang masi patuh. Nanging Putu lakar magedi joh…” Putu nguratiang sasmitan Gung Ayu ané makelus sungsut.

99


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

100


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

“Bibit tresna ané mara mentik lakar aep yéning tusing kasiam.” “Yéning mula jatukarma tiang percaya Gung Ayu sareng tiang lakar katemu malih.” “Putu sing lakar engsap kén iang?” Putu kituk-kituk sinambi ngelus palané Gung Ayu. ”Tiang lakar setata ngirim surat. Sapunapi lamarané?” “Tondén ada panggilan. Madak énggal iang maan magaé. Iang suba med ngoyong jumah.” “Dumogi gelis polih pakaryan. Sira uning pakaryan Gung Ayu sida mukakang galah iraga lakar katemu malih.” “Buin pidan Putu berangkat?” “Bénjang semeng.” Gung Ayu lantas ngemel liman Putu. Makelo pandrengina paningalan Putu. “Yéning Gung Ayu kayun…” Lengkarané Putu pegat mapan nadaksara ada kelép uli Duarsa. Gung Ayu kadropon makirig, sasmitané nadak seming. “Putu...,” Gung Ayu nadaksara makirig lantas ngalahin Putu. Putu makipekan ka duri krana marasa ada anak teka maekin déwékné. Anak Agung Ngurah Gedé sagét suba dapetanga matungked bangkiang masemu pedih. “Kéné goban jlemané ané ngaé kramané pada ngon?” baos dané nyimbing. “Kadén nak sajan wanén. Sujatiné getap, tuah bani di duri, mengkeb-mengkeb.” Putu paekina buin atindak. “Iba nyidaang nguluk-uluk anak liu aji kabisan ngigel, kéwala eda ngapti lakar nyidaang nguluk-uluk kai. Papineh ibané suba bakat baan kai ngisi. Apa ané andelang iba kanti bani nemenin panak kai? Tolih ibané malu, pantes sing masanding ajak panak kai. Iba ngadén goba dogén suba nyandang andelang? Orahin I Lugra. Kai lek ngelah bendésa adat ané panakné tusing nawang adat.”

101


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

“Ngudiang bapan tiangé sambat? Niki urusan tiang.” Putu tusing nyidaang naanang gedeg basangné nistaanga buka kéto. “Mendep iba! Iba sing nawang nyén kai?” “Ngudiang ten. Tiang sedeng ngarepin anak lingsir ané ngapak-apak.” Plak! Plak! Ping pindo muané Putu kaplakina tekén ajiné Gung Ayu, kéwala Putu tusing makirig nang atindak. Ia tuah mandrengin muan anak muani ané majujuk di maluné, tusing ngelah keneh lakar ngwales solahné ané kasar ento. “Magedi! Magedi iba uli dini!” Anak Agung Ngurah nundung Putu sinambi nujuhang tangané ka samping. “Buin cepok iba matingkah ané tuaratuara, lakar gaé kai idup ibané sangsara.” Yéning Putu lantas makaad uli tongosé ento, tusing ja ulian takut kéwala baan pinehina tusing ada gunané ngenemin anak tusing dadi ajak ngaraos melah-melah. (masambung….)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

102


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Geguritan

BONGKLING Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem /73/ Yan liyu manawang sastra, kadharmané kapagonin, apan suba nawang habot, nawang né nyandang pelihin, nawang mbasanin haji, reswa peluta kahitung, krana dadi ngawakang, nyawwa brahala mwah nabhi, apan puput, antuk dané mangitungang.

/74/ Laksanané néné dharma, kéto cacakanya cahi, da mesuwang munyi lempong, da manggawé sakit hati, heda mamati-mati, da manggawé keneh hibuk, heda mangrug sasana, heda teka hiri hati, heda hajum, heda pisan mangowada.

103


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

/75/ Da jeneking para cacah, da jeneking ngrasa becik, nghing duluran nyané hento, harimbhawa sahi-sahi, maklaring panas hetis, déning sang magawé hayu, ida ngilangang lénan, tekén kasukané dini, né kapupu, kasukané twah di swarggan.

/76/ Wyakti twah né ajaniyan, ya madan panganti-anti, krana twara pati momo, manuhukin demen hati, twah yogané huningin, twara ngitung-itung tuyuh, yén ada anak kénto, hento madan bhagya lewih, handé tebu, jalan nyané bahu siram.

104


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

/77/ Twara da di tebuné dowang, néné mbahan hetis-etis, sing pahek ditu manongos, iya bareng padha hetis, ada pingandé buwin, buka kayuné né harum, nedeng mabunga kembang, sing mahekin padha mihik, anak liyu, kema mabuddhi mangalap.

/78/ Né bwin bapa tutuganga, uling bukan nyané nguni, sarwwa mahuripé reko, janmané ya paling lewih, hengkén to krana lewih, kéto to cahi masahut, kéné ucapan sastrané, déning bisa nggawé hetis, nggawé kebus, nggawé jelé nggawé melah. (pacang kalanturang…)

105


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Isin Gumi

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

A

naké muani ento teka ka kantor polisi. Awakné maurab getih makukud. Di mejané ia ngalapor, terimana tekén petugasé. “Tiang ngelapor, Pak!” kéto dogén pesu munyiné, angkihané

megat-megat. Bapak polisi tengkejut, bibih anaké ento magetih getih, giginé aas makejang. Kantoré uyut, makejang éwa nagih ngajak ke rumah sakit, kéwala anaké muani ento kukuh sing nyak. Laporané kacatet. “Nama?” matakon polisiné muané kecud kuning, mirib katinjot nepukin anaké muani ento nandang sakit tan kadi kadi. “Wayan!” “Ada KTP?” “Selukang jebos dompét tiangé di kantong celanané. Tiang sing ngelah lima!” Sayan makesiab polisiné, dugas nawang liman anaké ento pegat! Getihné enu ngarécék, tulangné maleték misi isi ngatutin glayung-glayung! Polisiné pajerit, kantoré biur. Ada ané nyelukang dompetné. “Nama Anda Selamet, betul?” Ia manggutan. Angkihané sayan nyenikang. Ditu lantas petugasé ngelés baju anaké muani ento. Mimiiih dewa ratu! Basangné tingkag, isin jeroané ilang!

106


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Patpat polisiné tiwang prajani nepukin unduké ento! Ané enu inget, seming buka tuara magetih, ngejer awakné makukud buka kélangan atma. Tumbén ada manusa buka kéné. Amun to tatuné, enu masi ia nyidang idup? Tuah papusuhné dogén ané enu ngatutin, magledug kapah kapah. Apa lantas kompana, getihné suba telah? Aruuuh... Ngareresin hati pesaja! “Sebenarnya, apa yang terjadi? Siapa yang melakukan ini kepada Bapak?” matakon Bapak Polisiné ané enu tegteg kenehné nepukin unduké ento. “Tiang padidi, Pak!” kéto sautné, ngawinang sayan biur kantoré. Ada unduk jelema nyakitin déwékné kanti buka kéto? Mirib ké muaniné ento buduh? Sing ada buin anak matakon. Makejang bengong, seming létég muané tanpa getih. Anaké muani ento ngorta padidiana. “Tiang sayang tekén somah, tekén pianak. Mawanan tiang mapugling nyemak gaé. Tusing masi nyidayang ngisinin keneh somah pianak. Saka besik, awak tiange anggo tiang ngaleganin. Somahé nyuang lima batis, pejanga di lemari kacané. Édénganga tekén timpalné rikala arisan. Pianaké nyuang paru-paru. Anggona sérep rikala ia ngebut ngebut di jalané maondaan. Basang tiangé, gibunga ajaka makejang. Getih tiangé anggona ubad bedak....” Anaké muani ento ngeling sigsigan. Mara ngeh polisiné nelektekang, batun paningalané macungkil. Ané abatu, enu ngelayung ngatutin di pipiné keriput daki cuil....

(Tonja. Rahajeng semeng Jro Anak Lanang)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

107


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Kamus

alad, nga.lad a panjang (tt suara): ~ munyiné panjang suaranya; alad.ang v panjangkan; alad.anga v dipanjangkannya; nga.lad-alad v berkepanjangan alag-élég v 1 bergerak-gerak (tt leher); 2 ki tidak tetap pendirian: kenehné -, ki pikirannya tidak menentu 1

alah a kalah; alah.ang v kalahkan; pindahkan; nga.lah v tidak melawan, mengalah; nga.lah-a.lah v (mengalahkan) milik orang lain; pa.nga.lah-a.lah n ilmu sihir untuk mengalahkan sso

2

alah p sebagai; seperti: gedéné – gunung besarnya seperti gunung

alal a lama: -- ngantiang dini lama menunggu di sini; alal.ang v lamakan: ~ manggang lamakan memanggang; nga.lal a lama (menanti) alam-alam a 1 terbayang-bayang; 2 sangat ingin; rindu akan alang, pang.a.lang n penghalang; alang.an n halangan; alang.in v halangi; ka.pi.a.lang v berhalangan: ipun ~ nénten prasida rauh dia berhalangan untuk datang; nga.lang.in v menghalangi

108


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

alap v petik; -- anéh berat sebelah; alapa v dipetiknya: poh ané tasak suba ~ mangga yg matang sudah dipetiknya; alap.an n hasil memetik; alap.ang v petikkan: ~ ia poh dadua petikkan dia mangga dua buah; alap.anga v dipetikkannya; alap.in v petiki; alap.ina v dipetiknya; ka.a.lap (ka.lap) v 1 dipetik (oleh); diambil (oleh); 2 banyak didapat (ikan): béné -- ikan banyak dapat ditangkap; ma.a.lap (ma.lap) v terpetik; nga.lap v memetik; mengambil: mémé ~ sumaga ibu memetik jeruk; ~ pitresnan anak menerima belas kasihan orang; ~ kasor rendah hati; nga.lap.ang v 1 memetikkan; 2 minta korban: tatité ~ petir itu minta korban (ada orang disambar petir); nga.lap.in v memetiki; pa.nga.lap.an n tempat mengalirkan air pd pematang di sawah alap-alap n elang belalang pemakan burung kecil; Acipiter virgatus gularis alas n hutan: -- wayah tur madurgama hutan lebat dan berbahaya; -- angker hutan rimba; -- bana hutan belantara; alas-a.las.an n hutan tiruan; pang.a.las.an adv dr hutan: wang -- orang dr desa alas ang.ker n lagu gendér aled n alas; dasar: anggon -- munyi sbg dasar pembicaraan; aled.in v alasi: ~ nasiné aji don alasi nasi itu dg daun; aled.ina v dialasinya; ka.a.led.in (ka.led.in) v dialasi (oleh);

109


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ma.a.led (ma.led) v beralas; berdasar: ~ kasa beralaskan kain putih; raosné ~ pembicaraannya berdasar; nga.led.in v mengalasi aleg v pukul; alega v dipukulnya: batis cicingé bakat ~ tidak sengaja dipukulnya kaki anjing itu; aleg.ang v pukulkan; aleg.in v pukuli; aleg-alega v dipukul-pukulnya; ka.a.leg (ka.leg) v dipukul (oleh); ma.a.leg (ma.leg) v terpukul; nga.leg v memukul: ~ méong memukul kucing; nga.leg.in v memukuli 1

alem 1 a sayang; manja: kadung suba bakat -- terlanjur sayang; 2 v puji; alema v dimanjakannya; disayangnya; ka.a.lem (ka.lem) v dimanjakan (oleh); nga.lem v 1 memanjakan; 2 memuji: bes sanget ~ pianak terlalu memanjakan anak; pa.nga.lem n puji-pujian: ~ ring ida puji-pujian thd beliau

2

alem Bll n kue dibuat dr beras pulut, berisi kelapa parut dan gula, lalu

dibungkus dg janur: bantal -- kue bantal sbg simbol agar disayang alep a kalem; tenang dan terampil: Ni Madé Tantri -- pesan maca Ni Made Tantri tenang dan terampil membaca; alep.ang v bersikaplah tenang alés v mengelak ke samping: yén jagura énggalang -- jika dipukul lekas mengelak ke samping; alésa v dielaknya ke samping; nga.lés v mengelak ke samping ali-ali Ami n cincin;

110


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

ma.a.li-a.li (ma.li-a.li) v bercincin 1

alid a amis: -- gati boné amis sekali baunya;

2

alid Bll n sj ulat kecil yg biasanya bergerombol di tanah

3

alid Bll n sj ikan

alih v cari; aliha v dicarinya: tiang suba ~ saya sudah sudah dicari; alih.ang v carikan:~ tiang bunga carikan saya bunga; alih.anga v dicarikannya; alih.in v coba cari: ~ jep sumpel tiang ané barak coba cari giwang saya yg merah; alih.ina v dicobanya mencari: suba ~ dompétné masi tuara bakat sudah dicobanya mencari, dompetnya tidak ditemukan juga; alih-a.lih.an n ki mata pencaharian; ka.a.lih (ka.lih) v dicari (oleh); ka.a.lih.ang (ka.lih.ang) v dicarikan (oleh); ka.a.lih.in (ka.lih.in) v dicarikan (oleh); ka.a.lih-ka.lih.in (ka.lih-ka.lih.in) v dicari- carikan (oleh); ma.a.lih (ma.lih) v dicari; ma.a.lih-a.lih.an (ma.lih-a.lih.an) n permainan kanak-kanak carimencari; petak umpet; nga.lih v mencari: ia ~ lindung di uma dia mencari belut di sawah; ~ balang ngaba alutan, pb penghasilan sedikit habis seketika; ~ amah, ki mencari makan; ~ gaé, ki mencari kesusahan; ~ nasi, ki makan; ~ somah, ki menikah; nga.lih.ang v mencarikan; nga.lih-alih.in v (sengaja) mencari-cari; pa.nga.lih.an n cara /ilmu menentukan hari purnama dan bulan mati alik, nga.lik a amat tinggi; tegeh – tinggi sekali alik.an n perubahan: suba -- gumi sudah perubahan zaman

111


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

alim a sikap tenang; alim alin-alin a kasihan aling, aling.an n penghalang (berupa tembok, kayu, dsb), biasanya di belakang pintu keluar pekarangan; aling-aling n penghalang; ma.a.ling.an (ma.ling.an) v berpenghalang; ma.a.ling-a.ling (ma.ling-a.ling) v berisi penghalang di belakang pintu pekarangan alis n kening; alis; alis-alis n 1 pensil alis; 2 jalinan pd pinggir bakul; alis.in v beri beralis; alis-alis.in v beri beralis-alis; ka.a.lis.in v diberi beralis (oleh); ka.a.lis-a.lis.in (ka.lis-a.lis.in) v diberi beralis-alis (oleh); ma.a.lis-a.lis (ma.lis-a.lis) v memakai alis; memakai celak mata; nga.lis.in v memasangi alis alit Ami a kecil: ida kantun -- dia masih kecil; alit.an a lebih kecil: ida ~ tekĂŠn pianak tiangĂŠ beliau lebih kecil dr anak saya; alit.ang v kecilkan: ~ masuara wĂŠnten anak sungkan lirihkan suara ada orang sakit; alit.in v perkecil: ~ jebos damarĂŠ perkecil nyala lampu itu; alit-alit n anak-anak; ka.a.lit.ang (ka.lit.ang) v dikecilkan (oleh); ma.a.lit (ma.lit) a kecil; kantun ~ masih kecil; nga.lit.ang v mengecilkan; semakin kecil; pa.a.lit.an (pa.lit.an) n orang kebanyakan al.ja.bar n cabang matematika yg menggunakan tanda-tanda dan hurufhuruf untuk menggambarkan atau mewakili angka-angka (a, b, c, sbg

112


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

pengganti bilangan yg diketahui dan x, y, z untuk bilangan yg tidak diketahui) al.ma.nak n penanggalan (daftar hari, minggu, bulan, hari-hari raya dl setahun) yg disertai dng data keastronomian, ramalan cuaca, dsb; 2 buku berisi penanggalan dan karangan yg perlu diketahui umum, biasanya terbit tiap tahun alok n suara keras dan menantang; nga.lok v mengeluarkan suara keras dan menantang: Patih Anom ~ di panangkilan Patih Anom menantang di balai penghadapan alon Ami a pelan; lambat; alon.ang v lambatkan; alon.anga v dilambatkannya; alon.in v perlambat; alon.ina v diperlambatnya; alon-a.lon a pelan-pelan; ka.a.lon.ang (ka.lon.ang) v dilambatkan (oleh); ka.a.lon.in (ka.lon.in) v dilambati (oleh); ma.a.lon-a.lon.an (ma.lon-a.lon.an) adv dg cara pelan-pelan; nga.lon.ang v melambatkan; semakin lambat: pamarginé ~ jalannya semakin lambat al.pa.ka a tidak taat: -- ring guru tidak taat thd guru al.pa.pra.na n konsonan yg diucapkan dg hembusan napas yg tidak begitu keras, msl pengucapan ka, ca, dan pa al.pa.yu.sa Asi a pendek umur

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

113


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

Saseleh

1.

Pemerintah Provinsi Bali dan Kabupaten/Kota (Bappeda, Dinas Kebudayaan, Dinas Pendidikan, Dinas Pemberdayaan Masyarakat Adat, Badan Riset Inovasi Daerah) bersama-sama DPRD serta masyarakat Bali wajib mengedepankan komitmen seken (bersungguh-sungguh), saja (tidak sekadar wacana), bani (berani mengambil keputusan, reziko, dan terutama pendanaan) dalam melakukan pemajuan bahasa, aksara, dan sastra Bali sebagai investasi untuk membangun masa depan dan peradaban Bali serta sebagai kekayaan dan identitas Bali yang sangat dibutuhkan untuk memajukan Kebudayaan Nasional Indonesia di tengah dinamika perkembangan dunia.

2.

Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu melakukan redefinisi dan sosialisasi bahasa, aksara, sastra Bali dengan mempertimbangkan segala keunggulan yang ada dan melekat pada bahasa, aksara, sastra Bali,

114


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

baik secara struktur, fungsi maupun makna bahasa, aksara, sastra Bali bagi masyarakat Bali. 3.

Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan Provinsi Bali) perlu menyusun pedoman baku penulisan aksara Bali di ruang publik yang mempertimbangkan prinsip dasar ejaan, yakni efektif, efisien, dan komunikatif.

4.

Perkembangan serapan bahasa asing ke dalam bahasa Bali yang semakin masif membutuhkan pengembangan aksara Bali dan tata penulisan yang baku. Untuk itu, Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan Provinsi Bali) perlu melaksanakan workshop pengembangan aksara Bali dan pedoman tata penulisan unsur pengayaan bahasa asing ke dalam bahasa Bali.

5.

Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu menyusun buku panduan pengayaan kosakata bahasa Bali.

6.

Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu menyusun buku panduan penulisan serapan dalam bidang ilmiah.

7.

Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu merumuskan istilahistilah baru dan kosakata bahasa Bali (kamus) serta melakukan sosialisasi melalui media daring.

8.

Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu membentuk tim pembentukan istilah dalam bahasa Bali.

9.

Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Pendidikan Provinsi Bali) perlu melaksanakan workshop peninjauan kurikulum dan materi pembelajaran bahasa Bali (Buku Siswa dan Buku Guru), baik untuk PAUD, TK, SD, SMP, maupun SMA/SMK.

10. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan Provinsi Bali) perlu memperluas publikasi bahasa,

aksara,

dan sastra Bali melalui

pembentukan jurnal berbahasa Bali dan beraksara Bali.

115


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

11. Pemerintah Provinsi Bali (Badan Riset Inovasi Daerah) perlu melakukan perluasan pemanfaatan bahasa, aksara, dan sastra Bali sebagai prioritas untuk meningkatkan kesejahteraan masyarakat melalui pengolahan (alihwahana) bahasa, aksara, dan sastra Bali menjadi produk (hilirisasi hasil riset); membangun resourches, diplomasi, ataupun kerjasama nasional dan internasional untuk penyebarluasan bahasa, aksara, dan sastra Bali; pencetakan dan penerbitan; serta digitalisasi referensi langka (lontar dan buku) dengan tetap menjaga nilai keluhuran dan kearifan bahasa, aksara, dan sastra Bali. 12. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Pemberdayaan Masyarakat Adat) wajib meningkatkan kapasitas tata kelola maupun kesejahteraan Penyuluh Bahasa Bali. 13. Pemerintah Provinsi Bali (Gubernur Bali) perlu mendorong seluruh perguruan tinggi di Bali agar menjadikan bahasa Bali sebagai matakuliah wajib perguruan tinggi. 14. Pemerintah Provinsi Bali (Gubernur Bali) perlu mendorong perguruan tinggi yang memiliki Program Studi Bahasa Bali wajib menggunakan bahasa Bali sebagai bahasa ilmiah, baik sebagai bahasa pengantar dalam proses pembelajaran maupun bahasa penulisan karya ilmiah. 15. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan, Dinas Pendidikan, Dinas Pemberdayaan Masyarakat Adat) perlu melaksanakan pelatihan bahasa, aksara, dan sastra Bali secara massif bagi anggota DPRD, Aparatur Sipil Negara Provinsi dan Kabupaten/kota, prajuru desa adat, guru, dan penyuluh bahasa Bali. 16. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu melakukan pemajuan bahasa Bali Aga sebagai kekayaan dan identitas bahasa, aksara, dan sastra Bali, baik melalui pelindungan, pengembangan, pemanfaatan, maupun pembinaan.

116


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

17. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu mengusulkan bahasa, aksara, dan sastra Bali sebagai warisan budaya nasional dan atau warisan budaya dunia. 18. Pemerintah Provinsi Bali dan Kabupaten/Kota wajib memberikan penghargaan yang layak kepada para pegiat bahasa, aksara, dan sastra Bali, baik individu, lembaga, maupun kelompok. 19. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Pemberdayaan Masyarakat Adat) perlu membuka ruang dan akses kreativitas seluas-luasnya yang menjamin bertumbuhkembangnya budaya kreatif dari komunitas kreatif atau para pegiat bahasa, aksara, sastra Bali yang ada di desa adat sebagai upaya menciptakan ketahanan, keberdayaan, dan kebanggaan masyarakat Bali terhadap bahasa, aksara, sastra Bali. 20. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu membuat portal online tentang bahasa, aksara dan sastra Bali. 21. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Pendidikan) wajib mengadakan guru bahasa Bali untuk SMA/SMK dan Pemerintah Kabupaten/Kota (Dinas Pendidikan) wajib mengadakan guru bahasa Bali untuk PAUD, TK, SD, dan SMP. 22. Google wajib melakukan perbaikan font aksara Bali. 23. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu menyelenggarakan Pasamuan Alit Basa Bali setiap tahun sekali dan Pasamuan Agung Basa Bali (Kongres Bahasa Bali) setiap empat tahun sekali. 24. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu menyusun dan menetapkan tema payung Bulan Bahasa Bali “Sat Kerthih� ke dalam tema pokok setiap tahun mulai dari Atma Kerthih, Jana Kerthih, Jagat Kerthih, Danu Kerthih, Sagara Kerthih, Wana Kerthih.

117


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

25. Pemerintah Provinsi Bali (Dinas Kebudayaan) perlu menindaklanjuti penyelenggaran Bulan Bahasa Bali 2020 sebagai berikut. a.

Tema Pokok (Atma Kertih): Basa, Aksara, Sastra Bali Pinaka Sarana Ngardi Siddhi, Siddha, Suddha, Sadhu Krama Bali

b.

Pembukaan

c.

Parade Bahasa, Aksara, Sastra Bali

d.

Pasamuan Agung Bahasa Bali pada September 2020

e.

Pagelaran Seni Bahasa, Aksara, Sastra Bali

f.

Festival Pernaskahan Internasional bahasa, aksara, sastra Bali

g.

Seminar Bahasa Ibu Internasional Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali

h.

Lomba

yang

berkaitan

dengan

pelindungan,

pengembangan,

pemanfaatan, dan pembinaan bahasa, aksara, dan sastra Bali i.

Pameran industri kreatif berbasis bahasa, aksara, dan sastra Bali

j.

Dokumentasi dan publikasi berbahasa Bali, beraksara Bali, dan atau berhuruf Latin

k.

Pemberian Penghargaan: katagori penulis buku bahasa, aksara, sastra Bali; katagori nyurat aksara Bali di lontar; katagori pelestari; katagori pengembang karya inovatif bahasa, aksara, sastra Bali; katagori kritikus sastra Bali.

l.

Penutupan

118


Suara Saking Bali

Édisi XXXVI | Oktober 2019

119


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.