Majalah Suara Saking Bali

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

daging majalah Lawat-lawat aji mendep (IGA Darma Putra) Satua Cutet bajang pingitan (Komang Sri Puspa Déwi) bayu pramana (angin nga mpehang layangan) --I Gdé Nyana Kesuma kena kibul (Nyoman Dévi Ary Cahyani) sundih (Ida Bagus Rama Mahéndra) Satua Bali naga lolok Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) Puisi Bali puisi-puisi i nyoman sutarjana puisi-puisi i gedé angga para darma 16 puisi joko pinurbo Artikel ki dalang tangsub (1) -- IDK Raka Kusuma mantu (IDG Trinandita) album foto gus dé (Madé Argawa) Satua Masambung sang boma (4) mawa madui (3) -- Ketut Sugiartha Geguritan bongkling Gegonjakan i love you pak nadim, i love you pak wishnu, i love you pak érick (wanita selalu benar) -- I Gusti Lanang Sutéja Naréndra Kamus kamus Sisipan gerhana matahari 26 desember 2019 (I Putu Dedy Pratama)

1

2 9 17 31 64 36 73 5 27 48 23 55 83 58 76 14

62 94

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Lawat-lawat

aji mendep IGA Darma Putra

Kondén karuan anak ané mendep ento tusing bisa. Ia mendep ulian med ningehang anak nuturang ane boya-boya. Satuané pragat tegeh ngayor di tanggun langit dija kadén. Uber aji kapal terbang masih tusing ngidang. Mirib rokét anggon nguber mara mupuh. Tutur apa ento ané tegehan tekén Gunung Agung? Sing ada lénan tekén tutur nuturang kamoksan, kéwala awakné nu tegul dadaaran, jejek inuman, kilit angkihan.

2


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXVII | Novémber 2019

abates nuturang ja tusing ada kewehné. Inget baca dogén makejang buku-buku agama, baca lontar-lontar, sasainin naar krupuk ané gempuk. Jeg prajani pasti kaukina Guru. Sasubané mamaca, ingetang

masih masebeng degdeg cara yéh ning mawadah jun. Éngkén ja carané ditu, pokokné tusing dadi yéh juné kanti ngaléncok. Kéto carané ngambekang di diepan anaké ajak liu. Yén suba padaduan, lén buin urusané. Nak liu ajian ané palajahina tekén para wikané. Tegarang tingalin adengadeng di dunia maya-maya. Liu sajan ada anak dueg nuturang kamelahan sastrané ané mulan saja-saja melah. Liu masih ané omongané cara lakar ngidang negdegang sagara. Éngkén ja cara ngelah panah saktinné sang Ramadéwa. Ngidang asané lakar pegat baan sagarané dalem ento aji panah sakti. Panah sakti mulan anggon ngédéngang kasaktian. Yén sing keto, anggon apa panah saktiné? Inget jeg angar-angarang dogén panahé, makejang isin guminé suba pada takut, jejeh. Makejang musuhé ngandap kasor cara kena aji pamatuh agung. Lénan tekén kasaktian apa buin anggon ngetebin musuh? Sing ada lénan tekén kaduegan. Kaduegan ento luihan tekén panah asiu tali. Panah asiu tali kondén karoan ngidang lakar ngalahang musuh ané nganggon bedil super yahud. Yén suba kaduegan, nak nyluksuk kanti ka kenehné! Buka kéto guminé jani tusing nyidayang buin tombang. Mulan papinceran gumi tusing nyidayang buin rim. Suba kadung malincer, jeg baang dogén malincer ia kanti kenyel. Buin pidan dong didiana lakar kenyel, wireh med malincer. Swadharman anaké jani tuah nuutin papinceran guminé ané kija kadén. Mirib pincerané patuh cara di satuan Adi Parwané. Gunung Mandarané koné mapincer nganawanang-ngébotang. Terus kéto, kéto terus. Kanti kebus bara sagara susuné. Suud ento pesu magenepan. Sing ja panugran dogén ané pesu ulian mincerang gunung Mandara. Neked cetik ané paling wayaha masih

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

pesu uli ditu. Sakéwala lénan tekén cetik, ada masih Amerta ané lekad uli kadituan. Dong patuh panekan cetik kalawan amertané. Tileh uli ditu-ditu dogénan. Nyén ja ané nyidayang mincerang gunung Mandara di sagara susu, ento koné lakar makatang cetik kalawan amerta. Disubane bakat, lakar anggon apa? Keto mirib lawatan anak ané demen nuluh jalan serbi. Ia ané nuluh, ia ané makatang jalané. Liu anak mapi-mapi bareng nuluh jalané ento, kéwala énggalan tuturné ngaluer nuturang jalan. Koné jalan serbi ento jagana tekén Naga Taksaka, nyak mesib cara wewidangan Kandawaprastané. Tusing koné dadi ngawag-awag yén lakar mentas di jalané ento. Ada masih serem nuturang jalané ento jalan sipeng. Nyak sipengan tekén jalan gedé dikala nyepi. Magenepan anaké nyatuang unduk jalan ane kondén bakat baana ngentasin ento. Anaké ané suba taén ngentasin iseng negak di bucu. Kenyem-kenyem dogén cara anak buduh. Nang abuku tusing ada omongané, adénanga ngoyong ditu negak sambilanga ningalin anaké majugjag nyugjagang jalan. Anaké ento tusing lakar nyak nuturang, yén tusing takonin aji keneh seken-seken. Mulan kéto koné babratan ajian anaké suba teka uli panglumbaran. Ajian apa ento adané? Sing ada lénan tekén Aji Mendep. Aji Mendep sing patuh ajak ngajingaji mendep.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

4


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

puisi-puisi i nyoman sutarjana Yén dot ngenah dueg

Apang bisa nut urin an ak

5


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Mai Majalan

Mai majalan Kutang sebeté Tuyuhé tusing nyandang tuturang Borbor jengahé Anggon sundih cening Nyalanang tuuh

Okt 2019

Jengah

Jengah ngangah Kadi singet semangah Kenehé pengah Tusing maselah Masolah campah Jelé melah Pada asah Pada kalah

Okt 2019

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Tutur Mendep

Siep Ngep Lelep Liap liep Tuturin tutur Kenehé ngelantur Tusing siep tusing mendep Kenehé tusing dadi tuturin Tusing siep yadiastun mendep

Okt 2019

7


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Guminé Setata Ramé

Di guminé ané setata ramé Makejang anaké demen memunyi Yén suba memunyi sinah ngenah dueg Yén mendep sinah oranga belog Yén dot ngenah dueg Apang bisa nuturin anak Nuturin gumi Nuturang kajelékan pisaga Kajelékan gumi Diastun tuturé tanpa bukti

Okt 2019

I Nyoman Sutarjana, guru ring SMA Negeri Bali Mandara

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Satua Cutet

bajang pingitan Komang Sri Puspa Déwi

“Nyesel sajan i déwék kéné, apa ja ané gaénin sing dadi jemak.” Kéto sesel anak Luh ento saha namplak méja ané ada di tengah kamarné.

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“N

guda kéné nasibé , suba numitis kéné ané bakat. Apa ajiné tiang di guminé? Mekejang sing dadi jemak.” Kéto seselné Kandeng yéh peninangalané saha ngrubéda nyerécékin

pipiné ané putih ento. Saget kanti duang jam Ni Nyoman Sasih ngeling. Sing ada né bisa rungu tekén pawundukané jani. Sebet ané sanget karasayang. Laut ada kerékan munyin pintu né masuk ka kamarné. “Béh, éngkén adi ngeling ning?” kéto abet méméné. “Mé, suud ngurung tiang kéné mé. Med tiang di kamaré né.Tiang sampun kelih mé diolas baang tiang pesu.” Kéto pengidihné Nyoman Sasih tekén méméné. “Éngkén cening adi kéné buin? Ning, mémé kéné ulian ada alasané, né demi kebaikan ceningé. Mémé lan bapa takut kalahin cening,” kéto raos méméné jejeh. “Bih tiang sing kuat mé, tiang nak dot cara anak lénan mé, né kemu mai dadi ideh-ideh tur maguna. Yén cara jani, tiang pocol hidup yén hidup cara penjara, nah adanan tiang mati.” Sesel Nyoman Sasih. Liman Mén Sasih sépanan saget ngenanin pipin Ni Nyoman Sasih. “Aduh sakit mé, mémé namplak tiang? Mémé sing sayang ngajak tiang. Magedi mé.” Raos Ni Nyoman Sasih sambilanga ngeling. Ngeling Nyoman Sasih laut sirep di pesirepané sambilanga mebading tundun saking sebetné ketamplak méméné. “Ning, mémé sing makeneh namplak cening. Mémé sing dot cening ngelawan mémé. Mémé sayang tekén cening,” atur méméné sambilang ngusap bok panakné. “Kéné adané sayang? Tersiksa tiang, mé. Megedi mé, depang tiang pedidi,” pinunas panakné. Méméné nuutin pinunas panakné, tau tekén déwékné pelih bes sanget ngekang pianakné cara kéné.

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Inget ia tekén pawundukan ipidan dugas ia ngelekadang Nyoman Sasih. *** “Bli Madé, tiang dot ngelah pianak bli. Men ba pang dua pragat ngugurang pianak bli. Sungsaya keneh hatiné. Apa sida ja iraga buin ngelah pianak?” Kéto raos anak luh ento.

11


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Béh, sampunang I Luh sungsaya buka kéto iraga pasti nyidang buin kepaica ngelah panak. Né jani iraga patut ngastiti bakti mangda sida kapaica.” Kéto raos kurenané ngetisin kenehné Ni Luh Sekar. “Patut cara raos beliné,” saha mekenyem manis. Bawak satua, Ni Luh Sekar sampun mobot. Lega pesan kenehné, Ni Luh Sekar tekén kurenané. “Bli dot pesan tiang tekén bé sampi, yén dadi tiang ngidih alihang ja tiang saté sampi bli,” pinunasné Ni Luh Sekar tekén kuranené rikala mesandekan ajaka dadua di balé bengongé. “Béh, masan jani kéweh ngalih bé sampi Luh. Lan jalan tagih ané lénan kén to,” kéto atur kurenané. “Bih sing nyak tiang, tiang dot pesan tekén bé sampi. Yén bli sing ngalihang bé sampi jalan suba tiang mati,” sambilanga jengis Ni Luh Sekar nyaurin kurenané. “ Mih, sampunang I Luh kéto. Nah jani bli lakar ngalihang bé sampi.” “Inggih bli.” Lantas cutetné kurenané maan bé sampi laut ia kencanin angon saté buka pengidih kurenané. Kacrita mangkin, Ni Luh Sekar sampun ngembasang pianak luh. Kawastanin Ni Nyoman Sasih krana ia panak sané kaping telu yadisatun nyama-nyamané ten embas ka guminé. Sasih kawastanin krana ia embas rikala sasih kapitu nyaluk tumpek wayang. Dugas Ni Nyoman Sasih metuuh duang tiban, Ni Nyoman sasih gelem tur katakonanga kebalian. “Béh, yén dados titiang natarang, Ni Nyoman Sasih niki melik. Ipun melik ceciren santukan punika beneh-benehang ngerawat ipun sampunang ipun sanget romon, tur sampunang ipun pedidian. Pang ten ipun kaambil malih ring Hyang Parama Kawi,” kéto pengaturné I Jero Balian dugas dinané ento.

12


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Sekat ento Mén Sasih lan Pan Sasih ngelarang Ni Nyoman Sasih meplalianan sareng cerik lén-lénan. Engsek kenehné Ni Nyoman Sasih, dot kenehné cara anak cerik lénan sané mecanda girang kadi punika. Sadina-dina ia meplalian ditengah kamaré dogén. Né mangkin ia sampun matuuh 17 tiban nanging pateh sekadi ipidan. Ia tetep kakurung ring kamarné. *** Mekesiab Mén Sasih ring lamunané. “Béh bli tengkejut tiang, sagét di malun tiang bli léwat,” raos Ni Luh Sekar tekén kurenané. “Bih I Luh ngelamun kéto, ada apa Luh?” petakon kurenané. “Kéné bli tiang inget dugas tiang ipidan ngelekadang Ni Nyoman Sasih. Apa becikné iraga sing ngelarang Ni Nyoman Sasih pesu? Tiang ngasanin Ni Nyoman Sasih tertekan bli. Jani ia ngambul,” atur Ni Luh Sekar. “Sing ja

kenapa to Luh. Kan suba biasa toh ia kéto. Da ba sanget

kenehanga binjepan ia pastika cara jati mula” “Nggih bli lamun kéto.” Mara Mén Sasih nyautin munyin kurenané sagét dingeh munyin kursi ulung uli tengah kamarné Ni Nyoman Sasih. Ngénggalang makakalih mecelep ka kamarné Ni Luh Sasih. Mara macelep ka tengah kamarné dapetanga panakné suba nyeleméh metegul ban tali, megantung buka lampuné. “Sasihhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh” ***

Kubutambahan, 31 Maret 2019

Komang Sri Puspa Déwi sisia SMAN Bali Mandara kelas XII MIPA 2.

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/79/ Bisa ngubadin awaka, jalan nyané manggih sakit, néné lénan twara kénto, hento krana paling lewih, gawéné néné jani, bwin atembé bakat pupu, yén twara nggawé melah, laksanané muwat-mahit, twara ngitung, tekéning atmané maniyan.

/80/ Hento madan kabancana, nggawé kasukané dini, yén benehang twara kéto, uli dharmma anggon ngalih, artha kama kapanggih, eda teka pati tuhut,

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

ngulahang legan awak, manggawé pangrasa dacin, demen hajum, manggawénang kahnyokan.

/81/ Anaké papa adannya, yén handéyang kayu haking, di tengah alasé nongos, puhun twarada nulungin, sing pahek padha mati, alasé hangsengin kebus, kéto ya nyama braya, padha panyakitin hati, twara nulung, apan iya kakebusan.

/82/ Krana né jani énggalang, nggawé dharmma uling cenik, kéné papadhanya reko, to hambengané hiwasin, ya tajep né nu cenik, né tuwa twara manusuk, yén banya suba tuwa, nggawé kadharmané cahi, twara mampuh,

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

awak bongol ludin buwwa.

/83/ Tuhu twarada maphala, sama hejun misi hendig, honyang hendigané reko, ya ingsahin apang pasti, pejangin boréh mihik, heboné masih ya maduk, pengité twara hilang, henyén mangadangin, déning letuh, hadukin néné pawitra.

/84/ Letuhé masih kanggowang, melahan uling né cenik, nggawé kadharmané reko, kayang tuwa dadi héling, Pan Bongkling manyahurin, patut pisan Jero Dukuh, manggawé legan manah, pituturé sami becik, nggawé hayu, tan wénten ngingawin sastra. (pacang kalanturang…)

16


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Satua Cutet

bayu pramana (angin nga mpehang lay angan) I Gdé Nyana Kesuma

17


Suara Saking Bali

I

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Doblét kenyem-kenyem padidi sambilanga majalan nuju balé banjaré, kadirasa legan kenehné tusing sida baan nambakin. Pajalanné sada gangsar, cara ada anak nguberin. Tetayungan limané suba cara anak

gerak jalan juang 45. Ahhh, nyén sing nawang I Doblét anak mula abahné cara kéto, kenyam-kenyem padidi liu anaké ngadén ia buduh. Sujatiné I Doblét anak terkenal, sakéwala liunan anak nawang adané dogén tusing karuan nawang jenengné. Ento tusing ja lénan, krana liu suba karya-karya I Doublété ané suba sing sandang baan ngomongan buin. Diganti teka masan layangané uli dija kadén tekan anaké ngalih-ngalihin I Doblét. Ulian garapan layanganné melah tur keberanné setata luung, tusing taén jelék. Yén omongan méh ba jeg agumi Baliné nawang I Doblét, anak uli Ubud, Sanur, Kuta, Buléléng, Jembrana ahhh, kanti ka dura Bali suba layangan I Doblété makeber. Yan suba masan anginé baret, bulan Juni kanti Séptémber sing pati rérénan I Doblét ngaé layangan. Sebilang wai ada dogén anak nagihin, makejang soroh layanganné tawang baana ngaé. Ané paling liu anak ngalih layangan Jangan, suba karuan ngaé ikuh dogén kanti abulan. Nedeng iteh magarapan sagét teka I Wayan Padet, saha énggalan matakon, “Bli bli doblét, ngidang ngaénang panak icangé layangan bé Indosiar?” Sambilanga ngerot tiing lakar layangan masaut lantar I Doblét, “Wééé Yan, layangan bé Indosiar ané cén to, nak liau ada soroh bé di Indosiar Yan.” Sambilangan kedék sada ngerimik. Makeneh I Wayan Padet baan omongan I Doblété, “Saja buka omongan Bli Doblété, bé apa ja to nah? Bé né megoréng, apa bé né melebang di telagaé, apa bé lélé, apa bé jair?” Ngénggalang lantas masaut I Wayan Padet, “Nah, nahh antiang malu kejep nah bli, lakar takonang icang malu mulih, nak soroh bé apa ja bé Indosiaré ento.” Masaut I Doblét “Nah yan, sekenang malu apang tusing pelih baan ngaénang. Sakéwala kéné yan, buin aminggu mara ngidang bli ngaénang panak Yayanné.”

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Bangun I Wayan Padet uli ampik umah I Doblété tur ngénggalang majalan mulih. Di jalané suba cara langit kasaputin gulem kenehné, ngenehang soroh bé Indosiaré ento. Neked jumahné matakon I Wayan Padet tekeén panakné, “Dé….. Gdé Bayu, mai-mai malu ning. Ané kénkén madan layangan bé Indosiar? Nanang tusing ngidang nyelasang tekén undagi layangané. Apa mirib to soroh bé ané sai-sai gorenga tekén mémén Gdéné?” Kondén pragat satuan bapané saget suba kedék I Gdé Bayu, “hahahahahaa, bapa saja suba tusing taén mebalih TV. Bé Indosiaré ento bé ané ngelah kampid, warnané liu, yan suba keberanga di duur luung gati ngenahné pa, apang tusing bapa paling tegarang to layangané Bli Madé Giri dangin umahé tingalin malu.” Bengong I Wayan Padet ningehang munyin pianakné, saha ngénggalang mulihné I Madé Giri nakonang layangané ento. Tusing ada duang menit I Wayan Padet suba neked jumahné Madé Giri, sakéwala lacur Madé Giri tusing jumah. Dapetanga ada Luh Sekar kurenanan Madé Giri dogén jumahné nedeng ngoréng bé pindang di paoné. Ngénggalang I Wayan Padet matakon, “Luh…. Luh Sekar, ada I Madé jumah? Né lakar ada takonang bli tekén I Madé.” Masaut Luh Sekar, “Tusing bli, bli Madé nak lembur di kantorné, buin mani mara mulih Bli. Apa ento lakar takonang bli tekén kurenan tiangé?” Sambilanga ngalanturang ngoréng bé pindang di bungut paoné. Kemigmig suba I Wayan Padet ngenehang déwékné, dija buin lakar matakon soroh bé apa bé Indosiaré ento. “Kéné Luh, bli okonanga matakon layangan bé Indosiar tekéning I Madé Giri, pianak bli tusing ngidang nambakin apang gaénang ja layangan cara kéto.” Kéto buin omongané I Wayan Padet tekéning Luh Sekar. “Yééé… too yaa bli di betén wakulé suba jang tiang, to suba bé ané demenanga tekén kurenan tiangé.” Nyledét lantas I Wayan Padet ka wakul wadah bé pindang ané mara gorénga tekén Luh Sekar. Ditu lantas ia makeneh, “ahhh, bé Indosiar to soroh bé ané suba magoréng,” sambilanga nyeledétang Luh Sekar égal-égol di arepané.

19


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Suba lantas kéto majalan mulih I Wayan Padet saha nyambatang tekén pianakné, “Dééé, Gdé Bayu suba tawang Bapa jani layangan bé Indosiar ento, too tuah soroh bé ané suba magoreng.” Kebras-kebris Gdé Bayu ngedékang bapané, “Wéé bapa, saja suba bapa néé. Nah nah jani kal download malu fotoné apang sinah bapa nawang, suba lantas kéto édéngang kemu sik Pak Doblété.” “Néé néé paa, apang sinah bapa nawang,” édénganga gambar layangané uli hapé tekén I Gdé Bayu. Masaut Bapané, “Nah Dé pang aluh, buin mani teka uli masuk tutug bapa sik Pak Doblété, cening ané nuturang ditu.” Buin maniné disubané teka uli masuk I Gdé Bayu nénggalang ngalih bapané, “Paa… mai jani kemu paa, apang énggal ngidang ngeberang layangané.” “Lan.. lan jani suba Dé, ganti malu bajuné, madaar malu mara majalan.” Kéto pasaut I Wayan Padet tekéning pianakné. Sawatara jam dua tengai, neked lantas I Wayan Padet ajak pianakné jumahné I Doblét. “Yéé Wayan, éngkén Yan suba tawang soroh bé apa bé Indosiar to? Hahahaa….” Sambilanga kedék I Doblét nakonang Wayan Padet. Masaut lantas I Wayan Padet, “Apa tusing ada too bli, makejang anaké bakat takongan, kadén soroh bé jair, bé ané melébang, bé lélé apa bé ané suba megoréng. Ada gén orang bli mara tawang bli icang belog. Né suba lakar ajak I Gdé mai apang ia langsung ngorahang ajak bli.” Buin nyangetang kedékné I Doblét nepukin Wayan Padet buka kakéto. “Pak Man, Pak Man Doblét né gambar layangan Indosiar ento, ngidang Pak Man ngaénang?” Kéto patakon I Gdé Bayu. Énggal masaut I Doblét, “Nah.. nah ning lakar gaénang Bapa jani, antiang akejep dogénan.” Ngénggalang I Doblét ngerot tiing, nimbangan apang tusing jelék keberané, nukub aji kain apang makelo anggonan tekénang I Gdé Bayu. Tusig ada telung jam suba pragat baana ngaénang. “Dé Bayu né suba pragat baan Pak Man ngaénang, éngkén suba nyak cara keneh Gdé né?” Kéto I Doblét matakon tekéning Gdé Bayu. “Suba Pak Man, sakéwala kéné Pak Man, suba cager nyak makeber né?” Pasaut I Gdé Bayu

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

saha nabdabang I Doblét lakar macarita tekéning unduké ngudiaang bisa dadi undagi layangan. “Kéné Dé, Yan layangan ento tuah matuku baan angin, baret kalawan sing anginé ané lakar ngidang ngeberang kalawan tusing layangané ento. Yan suba beneh baan nimbang, ngerot tur nukub sinah tusing ja ada layangan ané tusing nyak makeber. Krana ento Gdé harus bisa ngarasang Ida Batara Bayu, cumpu tekéning linggih Idané. Yan enduk anginé kaukin baan suir-suiran, nguci cara I Kedis. Sinah lakar ada angin gedé ané ngeberang layangan ceningé.” Kéto pasaut I Doblét sada banban. Disubané kéto ngénggalang Gdé Bayu ngeberang layangané di lapangan samping umahné I Doblét. Ditu suba mabukti enduk anginé tusing ngidang ngeberang, mara masuir sagét palapan ada angin gedé teka ngeberang layangané I Gdé Bayu. Kadirasa Bayu Pramanané macihna, yan sing ada angin makasami tusing ngidang idup. Sakéwala angin tusing ngidang gadabang, tuah sida baan ngarasayang.

I Gdé Nyana Kesuma magenah ring Br. Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar, prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com.

22


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Artikel

Kidung Perémbon pecakné lontar masurat antuk aksara Bali. Kidungé puniki kagentosin antuk aksara latin tur kadadosang buku antuk dané Wayan Simpen AB. Bukuné punika kacétak ring Cempaka 2 Denpasar tur kawedarang ring bulan Agustus 1988. Sakéng bukuné puniki, titiang uning, siosan ring dalang, Ki Dalang Tangsub taler pangawi.

ki dalang tangsub (1) IDK Raka Kusuma

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

D

uk Ki Dalang Tangsub kantun nyeneng, pastikaang titiang, pinaka dalang, dané waged pisan nyolahang wayang. Wikan taler ring sarwa sekar. Napi té sekar raré, sekar alit, sekar madya utawi segar

agung. Wikan taler nembangang miwah nanjekang tembang manut embatembatan lelampahan wayang sané solahanga. Pastikaang titiang taler, wikan ngalintihang bantang carita tur ngembatang bun satua ritatkala nyolahang wayang. Tur wikan ngamédalang babanyolan. Napi té babanyolan sané ngranayang sang nonton ica utawi kedék ingkel-ingkel, utawi babanyolan marupa sasimbingan. Sasimbingan sané ngranayang sang kasimbing éling. Boya sasimbingan ngawinang sang kasimbing bendu utawi gedeg. Utawi sungkan kayun. Sakit ati, yén jabaang titiang atur titiangé. Pastika

taler

Ki Dalang

Tangsub

ngamargiang

sesanan dalang.

Ngamargiang kukuh lan pageh. Pastikaang titiang, sasidan-sidan ngutsahayang sumangdéna nénten mamurug sesanan dalang. Mamurug antuk laksana nénten becik ritatkala nyolahang wayang. Taler tatkala wénten ring paambiaran genah kramané sami ngamargiang kauripan.

Sapunika taler, pastikaang titiang,

pinaka dalang, Ki Dalang Tangsub nénten mamurug darma pawayangan antuk parilaksana kaon napkala nyolahang wayang, ring ajeng para panonton. Indiké puniki, manut tetampén titiangé, ngranayang Ki Dalang Tangsub, kasub kantos mangkin. Kasub pinaka dalang kabinawa kawikanané nyolahang wayang. Sapunapi dané pinaka pangawi? Pinaka pangawi, Ki Dalang Tangsub ngawinang titiang angob. Napi awanan sapunika? Kidung Perémbon kakawian danéné, becik pisan. Kidung Perémbon madaging limang kakawian marupa carita sané malintihan. Pangawit, gaguritan Ketut Bagus. Gaguritan pangawit puniki pinaka pokok carita. Raris, kalanturang antuk gaguritan Siwa Tiga. Indiké puniki kaceritaang antuk Ketut Bagus ring Ni Soka, miwah Ni Jempiring. Usan puniki Ni Jempiring nyaritaang Basur ring gaguritan Basur. Usan puniki kalanturang antuk gaguritan I Ketut Bungkling. Panguntat I Ketut Bungkling nyaritaang indik Kidung Cowak.

24


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Yéning nénten teleb ngwacén utawi maos, sinah mitaenang gaguritan sané karipta ring sajeroning kidung Perémbon sami masiosan. Pastika mitaénang, nénten malintihan. Saantukan dagingné sami masiosan. Gaguritan I Ketut Bagus nyeritaang anak wikan mapi-mapi tambet. Gaguritan Siwa Tiga nyaritaang indik Ni Soka miwah Ni Jempiring. Gaguritan Basur nyaritaang indik I Gedé Basur. Gaguritan I Ketut Bungkling nyaritaang anak mawasta I Ketut Bungkling sané jail tur senéng nungkasin baos anak sios. Kidung Cowak madaging pitutur. Raris napi sané ngawinang gaguritan ring sajeroning kidung Perémbon é malintihan? Sané janten boya sané kacaritayang utawi daging carita. Sané ngawinang malintihan, satua sané maruntutan antuk wénten sané nyaritaang. Sané nyaritaang anak sané kacaritaang ring gaguritan sadurungné. Nénten iwang yén nikaang, sané ngawinang malintihan, anak sané nyaritaang satua anaké punika, sané sadurungné, sampun kacaritaang. Asledéran, kidung Perémbon puniki kanten pateh ring Kidung Tantri. Yéning telebang maos utawi ngwacén, banget masiosan. Kidung Tantri, nyaritaang carita sané makilit. Nénten lempas ring inan satuané. Kidung Perémbon puniki dagingné carita tatimbalan. Masiosan ring pokok (inan) carita sané mamurda Gaguritan I Ketut Bagus. Kidung Perémbon , manut tetampén titiangé, kakawian sané ngawewehin kawéntenan gaguritan ring sajebag jagat Bali. Ngawewehin antuk kakawian sios ring sané sampun naen kakawi. Manawi té, ring sajeroning gaguritan, kantos mangkin durung wénten kakawian sakadi sané kakawi antuk Ki Dalang Tangsub. Durung wénten titiang ngaturang, kantos mangkin durung panggih gaguritan sané dagingné sang kacaritaang salagentos macarita. Nyaritaang indik masiosan, sakéwantén masikian ring sajeroning gaguritan sané kakawi. Ring téori saśtra, kidung Perémbon nganggé bantang cerita berbingkai. Ring kawéntenané pinaka dalang lan pangawi, nénten iwang yéning nikaang: Ki Dalang Tangsub dalang sané wikan nalang lan masastra. Arang

25


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

wénten dalang madua kawikanan ngangkep. Katahan, sané panggihin, dados dalang wikané nyolahang wayang. Dados pangawi, wikané ngawi gaguritan utawi nganggit paparikan. Manawi té, wénten patakén: napi pangrabdané ngawi ring sajeroning dados dalang? Ngawi, ngranaang uning ring kosa basa, basa basita, miwah pangweruhan indik tatwa, susila lan upacara. Utamin ipun uning ring indik tatwa. Riantukan daging gaguritan yadin marupa carita pikenohné uleng ring tutur. Tutur punika ngranjing soroh tatwa. Ritepengan dados dalang, akéh jaga ngamedalang tutur. Akeh taler jaga ngamedalang kosa basa, basa basita, ritatkala sang kacaritaang matutur-tuturan utawi mabaosan. Deriki sang nonton uning utawi wikan, sang dalang cacep napi nenten niwakang kosa basa utawi basa basita. Cacep napi nenten nembangang pupuh utawi kakawin. Pupuh sane katembangang. Manut napi nénten kosa basa miwah basa basitané. Sapunika taler kakawin sané katembangang. Manut gatra, mangkin, ring Bali, dalangé lintang ring satus akéhné. Sakéwanten durung piragi gatra, wénten dalang sané wikan ngawi. Napi té ngawi gaguritan utawi kakawin. Durung naen piragi gatra wénten dalang wikan masastra. Masastra ring sajeroning ngawi kakawian.

Amlapura, 2019

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Kakawian-kakawian danéné kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, Canang Sari, Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Berita Buana, Républika, Singgalang, basabasi.co, miwah sané lianan.

26


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Éhh

puisi-puisi i gedé angga para darma nawang cai?

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

[Meli Ijazah]

Uli cenik I rarama ngasukang I pianak ka sekolah Arepané apanga I pianak nawang ajah-ajah Apang nénten malih kajajah Mun punapiang yén anaké kasekolah, Tan nyak malajah? Anggapa kasekolah ané penting nyidang mayah Tusing penting malajah Punapiang apang sida molihang ajah-ajah? Sira ané salah? Ahhhhhh Meli gén suba ijazah!

Apd, 15/08/2019

28


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

[Nguntul]

Padidina ngutul Diraméné masi nguntul Kadén apa ané ka untul Tuah ngetul hp layar ketul Iteh padidi sing ngarambang anaké di samping

Lamun nu ngelah kuota, nguntul ané paling penting Wiréh di layar ketulé ento ada info, Hiburan ané sida ngaé kenyam-kenyem ngilangin muané seming Ahh bes lebian nguntul, ngaé baongé sakit gering Sirahé uring-uring Ahhh pusing

Apd, 14/08/08/2019

29


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

[Magarangin Kursi]

Éhh nawang cai? Apa ané pagarangina di jamané jani? Tusing ada lén tuah asiki Kursi Prajani alus, meyadnya, ileh-ileh nyakupang tangan ngaturang bakti Nanging di sirahné tawang apa ané misi? “Pokokné icang apang maan dogén kursi! Sing masalah jani ileh-ileh ngaturang bakti Kema-mai meliang kader nasi Ané penting kursiné ento cang ané ngisi.” Uli prebekel, Lurah, DPR, présidén, miwah bupati Makejang magarangin kursi Kursiné ada tuah asiki Ané magarangin ajak dasa tali

Magarangin kursi, ngaé déwék mabalih ngantos haha hihi

Apd, 12/08/2019

I Gedé Angga Para Darma, mangkin kantun kuliah ring Jurusan Pendidikan Matematika Undiksha. Polih jayanti II nyurat cerpen basa Bali PKB XLI warsa 2019

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Satua Cutet

kena kibul Nyoman Dévi Ary Cahyani

Rikala ujan bales, majujuk ring jendéla umahné, naktakin jagut, peliatné puyung. Nyoman Jésen bengong, yeh matané ngetél nyétsét buku gambar né kagambarin mare. Gambarné gunung misi pondok cenik.

31


Suara Saking Bali

M

Édisi XXXVII | Novémber 2019

akaukan méméné, “sedang apa Jés?” “Sedang memikirkan kakék dan nénék Ma, Jésen rindu.” Nyagjag méméné, tepukina ia ngeling tur lantas ngelapin yéh

peningalanné Jésen. Nyoman Jésen nak cerik uling Buléléng, awakné cenik bentir, bokné keriting, cunguhné keleb tur kulitné putih gading, yusané maré sia tiban tur kelas pat SD. Nyoman Jésen mula nak Buléléng, Bali nanging suba limang tiban ia nongos ring Kalimantan tekén mémé bapané. Bapané tentara sané matugas ring Kalimantan ento mawinan Jésen nongos ring Kalimantan. Ujanné endang, guminé peteng, teka bapané uli magaé, makaukan tur ngaukin I Jésen. “Jésen! Jésen! Kita akan segera pindah ke Bali nak, bapak sudah mendapat surat pemindahan penugasan.” “Horé, kita pindah pak, Jésen sangat rindu kakék dan nénék di Bali.” Liang pesan atiné Nyoman Jésen tekén méméné ningeh ortané totonan. Gelis satua neked lantas I Nyoman Jésen tekén mémé bapané di Bali, desa Banjar, umah bapane dugasé bajang. Neked di umah bapané, kakiné nyagjag maakin tur ngelut I Jésen. “Duh, bagus gati cucun awaké né, to tolih ja sing patuh bagusné tekén awaké dugasé bajang?” Masuryak lantas makejang ngedékin I Kaki. “Bih kakék bicara apa? Jésen tidak mengerti kék.” Masaut I Jesen sambilanga makenyem. “Cai mara ja, kéné ba cai nyilih tongos lekad dén dini, cocok ba cai sing ngerti munyi awaké.” Masaut I Kaki macegik. Suba awai I Nyoman Jésen nongos di Banjar, makenalan lantas ia tekén I Madé Dogol kelas lima SD, Luh Sari kelas pat SD tur I Madé Tagel kelas nem SD. Matakon I Madé Sari, “suba kudang tiban nongos ditu Jés?”

32


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

33


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Masaut I Jésen, “Sari, Jésen tidak mengerti, hhhmmm… bagaimana jika kalian mengajari Jésen bahasa Bali, mau kan?” “Gampang to gampang, pastinya.” Masaut I Dogol. Sedek maplalianan ajaka patpat tepukin lantas I Kaki sedek ngejuk siap. “Éh itu kakék, Jésen ke sana ya mau minta uang beli keléréng. Tunggu ya.” Masaut I Dogol, “Éh Jés sini bentar, kamu mau minta uang kan? Sini-sini akan ku beri tau bagaimana caranya.” Masaut I Jésen, “apa itu?” “Begini, cari kakékmu dekati dia lalu katakan, Kaki Nyoman bodo tai, pasti kamu akan dipuji,” kéto munyiné I Tagel. Masaut I Jésen, “baiklah.” Paakina lantas I Kaki tekén I Jésen tur ngorahang, “kaki, Kaki Nyoman bodo tai.” Makesiab tur macegik galak I Kaki, “apa koraang? Melaang cai mapeta, dot sibak nas cainé?” Malaib lantas I Jésen. I Tagel, Dogol kedék ngerekék ningalin I Jésen. Aliha lantas I Tagel, Dogol lan Luh Sari tekén I Jésen, ngomong lantas ia sambilanga angkih-angkih, “bagaimana ini, Jésen salah apa, mengapa kakék terlihat begitu marah.” Masaut I Dogol, “cara kamu salah Jés.” Ngomong tur galak koné I Luh Sari tekén Tagel lan Dogol, “cai mula beler jak dadua, eda kéto ngajak timpal, pedalem Jésen.” Enjeka tur dongsoka koné I Luh Sari tekén I Tagel lan Dogol, “menep nyai”. Lantas ngomong I Dogol, “bagaimana jika kamu minta maaf saja kepada kakékmu.” Masaut I Jesen, “Éh benar.” Madé Tagel Masaut tur kisi-kisi teken Jésen, “begini Jés,…” I Jésen manggutan, “baiklah.”

34


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Lantas tuutina koné munyiné I Tagel. Malaib I Jésen, matédoh, nyakupang lima diap kakiné tur ngorahang, “uduh kaki, amor ring acintya kaki.” I Kaki masaut galak, nengkik, macegik “éh adi wanén cai a, wanén keneh cainé madakang awaké énggal bangka, mai paakang iban cainé, bakat cai ka tugel nas cainé.” Malaib I Kaki nguber I Jésen. Jésen makaik, “bapakkkk!!” Ngerékék koné I Tagel, Luh Sari, Dogol tekén anaké ditu ningalin Jésen tekén kakiné uber-uberan.

Nyoman Dévi Ary Cahyani, mahasiswi STAH Mpu Kuturan

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Satua Bali

naga lolok Ada tutur-tuturan satua Prabuné di Daha madué koné oka istri adiri, Prabuné di Koripan madué oka lanang adiri.

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

K

acrita Ida Radén Galuh Daha ngeninag tuma di wastranidané. Déning tumané mundul tur malengis gobanné, padalem ida koné ngamatiang, lantas ubuhin ida tumbas-tumbasang ida getih.

Panyumunné beliang ida getih aji akéténg, telah koné baana ngamah, buin maninné aji dadua, masih telah koné baana ngamah. Buin puanné tumbasanga getih aji telu, masih telah dogén baana ngamah, sawiréh tumané lén-lén awai ngedénanng dogén. Ngangsan aji patpat aji lima koné ngamah getih tumané ento. Makelo-kelo nganti aji séket koné ngamah, sawiréh tumané ento suba ambul lesungé gedénné. Jani sawiréh tumané suha gedé, dadi sumangsaya Ida Sang Prabu, lamun nyen tusing bisa ngedénang i tuma, jalané gedé gati lantas ia, nyen dija alihang getih sai-sai. Mawanan kamatiang lantas tumané ento. Belulangné jemuh ida bakal anggén ida nukub kendang. Kacrita di subanné belulang tumané suba dadi panukub kendang ada lantas uar-uar, Ida Sang Prabu. “Nah nyén ja bakat baana made belulang kendangé ené, bakal upahin I Radén Galuh.” Déning kéto dadi liu para ratuné rauh made belulang kendangé ento, nanging tusing ada ngeniang. Kacrita ada koné kedis titiran bisa ngomong jlema, tangkil tekén Ida Radén Galuh. “Ratu Radén Galuh, I Ratu sai ipun uning né kasewamaraang ring ajin Cokor Ratu, dados ten uningang ring rakan Cokor Ratu, Radén Mantri Koripan. Ten uningang anaké belulang kendangé belulang tuma, mangda rakan Cokor Ratu ngeniang Cokor Ratu. Yén tan uningang, jalané anak pécéng pérot ngeniang Cokor Ratu. Kénkén ja lacur Cokor Ratuné?” Kéto aturné I Kedis Titiran, masaur Ida Radén Galuh. “O Iba Kedis Titiran tresna ngorain niradaya, nyakké Iba ngaturang surat nirané kema? Nira gaénanga jani surat!” “Inggih titiang nyadia ngiring.” Kéto aturné I Kedis Titiran, makarya lantas ida surat, kéto aturidané mungguhing tulis, ngaturang belulang kendangé ento tur apang gegelisan Ida Radén Mantri Rauh ka Daha. Di subanné pragat surat,

37


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

lantas kapaica I Kedis Titiran, lantas dangala tur makeber lantas I Kedis Titiran lakar ka Koripan. Teked jena di alasé, nadak sara seduk koné i kedis, lantas ia ngalih amah. Kénkén baya ulung lantas suraté, ulung di arepan I Lelipi Ayané. Kacrita lelipiné ento, masih bisa ngomong jlema koné bacana suraté ento. To awanan i lelipi lantas gegangsaran ka Daha lakar made belulang kendangé. Kacrita di subanné tangkil tekén Ida Sang Prabu Daha ngandika Ida Sang Prabu Daha ngandika Ida Sang Prabu. “O, né I Lelipi Aya, ngénkén Iba mai?” Matur lants i lelipi. “Inggih Ratu Déwa Agung, titiang miragi gatra, kocap Cokor I Déwa ngwéntenang uar-uar made belulang kendang druéné. Asing-asing sané ngeniang made, punika jaga kapaicain putran Cokor I Déwa, Ida Radén Galuh.” “O, saja kéto, Iba lakar made belulang kendang nirané?” “lnggih Ratu Sang Prabu.” “Nah lamun kéto nira pesuanga jani, nanging tusing dadi made lebihan tekén pindo.” Kéto pangandikanidané lantas medalang ida kendangé. “Nah dong bade!” “Inggih belulang kambing.” “Tidong.” “Belulang tuma.” “Bah ya.” Sawiréh i lelipi né makatang made belulang kendangé, dadi i lelipi makatang Ida Radén Galuh, lantas ida ajaka kalasé, celepanga di goanné. Kacrita jani I Radén Mantri Koripan, ida nyumpéna namplak-namplak bungan sungéngé tur ulung di pangkonidané. Sawiréh kéto, dadi katakénang ala ayun ipénidané ento tekén I Gusti Patih. Matur lantas I Gusti Patih midartaang. “Inggih Ratu Radén Mantri , mungguing ipén Cokor Ratu becik pisan. Yan Cokor Ratu lunga maburu kalasé, pacang ngeniang buron akéh, yan Cokor Ratu lunga ka segara pacang polih ulam katah. Yan Cokor Ratu jenek di puri, pacang karauhan anak istri.”

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Ngandika Ida Radén Mantri, “Nah wiréh kéto, men kija lakun nira jani.” Matur Gusti Patih. “Yan titiang ja pinih becika Cokor Ratu lunga kalasé maboros. Mawinan, yan Cokor Ratu Ratu jenek di puri, lamun nyen anak istri jegég ngrauhin Cokor I Déwa, jalané anak pécéng pérot suba rauh, punika raris anggén Cokor I Déwa rabi, ten ya kedékina Cokor I Déwa antuk jagaté.” Pragat ngilis lantas pakayunanidané lakar maburu. Kacrita buin maninné, mamargi lantas ida kalasé, kairing ben Gusti Patih muah panjak juru borosé. Tan kacrita di margi kacrita ida suba rauh di tengah alasé. Mailehan ida di alasé masih tusing manggihin buron, déning ida suba lesu, lantas mararian koné ida di batan punyan bainginé. Dadi ada taluh koné panggihin ida ditu abungkul, tur ambil ida, lantas ida ngandika. “Bapa Patih, kema ja Bapa ngaé api, tunuang nira taluhé né!” Matur Gusti Patih, “Béh Ratu, taluh napi punika, kandikaang titiang nunu.” “Nah kema té ngaé api, taluh apa nyak singan!” Kéto pangandikan Radén Mantriné, lantas ngaé api koné Gusti Patih tur lantas tambusa taluhé ento. Di subanné lebeng, lantas ajenganga tekén Radén Mantri. Mara Ida suud ngajengan taluh, dadi ngedén-ngedénang koné lantas raganidané tur pesu sisik, lantas ida ngakak dadi naga ambul gedéné. Déning kéto, kéweh pesan lantas Gusti Patih. “Bé Ratu Radén Mantri, nguda Cokor Ratu dados sapuniki. Sapunapiang titiang mangkin Cokor I Déwa. Margi sampun mantuk!” “Jalan Bapa Patih.” Kéto pangandikan i nagané tur lantas mamargi. Kacrita disubanné rauh di puri, dadi tengkejut Ida Sang Prabu, bané I Patih teka ngatehang naga. Lantas kaaturang indik putranidané dadi naga ban Gusti Patih. Dénig kéto sungsut lantas kayun Ida Sang Prabu tur i naga lantas kalinggihang di taman.

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Kacrita Ida Radén Galuh Daha di alasé, di gook I Lelipi Ayané. Sedek i lelipi ngalih amah, ada lantas wil kema kapiolasan tekén Ida Radén Galuh, lantas ia matur pamungu. “Ratu Radén Galuh, nguda Cokor I Déwa deriki malinggih? Becikan kaonin Ratu ipun i lelipi. Yan Cokor I Déwa tan gelis makaon saking iriki, sinah Cokor I Déwa pacang tadaha. Mangkinné ipun kantun élah ngrereh teda, taraké tan kénkén-kénkénanga Cokor I Déwa. Bin pidan té yén sampun ten polih pisan ipun ngrereh teda, lamun ten Cokor I Déwa nyen uluha, kudiang ja titiang.” Kéto atur wilé ento, dadi medal lantas Ida Radén Galuh praya mantuk. Kacrita pamarginidané mara ilid tekén gooké, manggihin koné ida punyan waluh, mabuah tuah abungkul. To koné waluhé alap ida tur pongpong ida, ditu penpen ida panganggé mas-masan idané, tur lantas suun ida. Kénkén baya, laut ngep koné papong-pongan waluhé ento, dadi nangis koné ida ditu nyelsel raga buat kalacuranidané mawuwuh-wuwuh. Buin kejepné, ada lantas kidang teka matur tekén Ida Radén Galuh. “Dong Ratu Radén Galuh, dados iriki I Déwa paragaan?” Masaur Ida Radén Galuh, midartaang indik idané. “Bé yéning kénten, meriki titiang linggihin. Titiang ngiringang Cokor I Déwa!” Kéto atur i kidangé, dadi linggihin ida lantas i kidang. Suba jena joh pamarginé, kenyel koné i kidang, lantas Ida Radén Galuh tedunanga. “Inggih Ratu Radén Galuh, titiang sampun kenyel rauh iriki titiang ngiringan Cokor I Déwa.” “Nah kenyel ja iba, kai ngalain iba.” “Inggih mamargi Cokor I Déwa becik-becik!” Mamargi lantas Ida Radén Galuh. Mara pesan ilid i kidang, kapanggih lantas i manjangan. Kéto masih, i manjangan lantas linggihin ida. Kacrita jani rauh lantas di panepian alasé, ditu koné tedunanga Raden Galuh tekén i manjangan.

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Inggih Ratu Radén Galuh titiang sampun lintangan ring puniki ngiring Cokor I Déwa, santuakan ajerih titiang ring jadmané séosan. Mamargi Cokor I Déwa becik-becik. Titiang jaga tulak ka tengah alasé!” Kéto aturné i manjangan, mamargi lantas Ida Radén Galuh. Gelising satua, rauh lantas ida di taman Koripané, dadi panggihin ditu i naga ngakak. Ida Radén Galuh dadi tusing jejeh nyang agigis koné ida, i naga lantas tampekin ida. I Naga ja manuh koné tampekin ida. Kasapa lantas Radén Galuh ban i naga. “Jero anak istri, napi rereh Jeroné meriki? Jeroné saking napi, sira peséngan Jeroné?” Masaur I Radén Galuh. “Inggih Jero naga, titiang ten uning ring adan, mémé bapa titiang ten uning. Inget-inget titiang sampun ring tengah alasé padéwékan. Rauh titiangé meriki, nyadia nunas dunungan ring Jero naga.” “Inggih kénten ja meriki sampun sareng titiang.” Dadi di tu lantas Ida Radén Galuh malinggih, tingkah buka anaké masemeton ajaka i naga. Ida Radén Galuh kaukina Ni Ketut Waluh, i naga kaukina I Naga Lolok. Ngandika I Naga Lolok tekén Ni Ketut Waluh. “Adi Ketut Waluh, dong kema Adi nyakan! To ditu di puluné jemak baasé. Palebihin men nyakan, nyang dasa catu!” “Inggih Beli.” Nyakan koné lantas Ni Ketut Waluh dasa catu, dadianga limang kuskusan. Di subanné lebeng nasiné, kaukina lantas I Naga Lolok, nasiné ané akuskusan dadi agelekan. Kacrita makelo suba Ni Ketut Waluh ditu saling tresnain ajaka I Naga Lolok. Sedek dina anu, morahan koné i naga tekén Ni Ketut Waluh. “Adi Ketut Waluh, Beli lakar ngalahin Adi luas miasa ka gunung, jumah men Adi keneng-kenengin!” “Nggih las ja kayun Beli ngalahin tiang, merika sampun Beli lunga.” Masaur I Naga Lolok.

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Sing ja kéto Adi, Beli anak sing ja ngenehang déwék Beliné dogén. Mani puan sadia lantas Beli maan yasa, ditu belog Beli nunasang Adi, apang mangdenné suud mala buka kakéné nyuun waluh.” Kéto abetné I Naga Lolok. Kacrita majalan lantas I Naga ngungsi gunung. Tan kacrita di jalan, kacrita napak koné suba I Naga Lolok di pucak gunungé, ditu lantas I Naga matapa. Suba makelo I Naga Lolok matapa, déning kapagehanné, lantas tedun Ida Betara Guru ngicén I Naga Lolok sasupatan, kéné pangandikan idané. “Cening Naga Lolok, pageh pesan Cening miasa dini. Nah jani Bapa nyupat Cening, apang mangdenné Cening suud magoba naga.” Kéto pangandikan Ida Betara Guru tur lantas ida mawastu I Naga Lolok apang mrupa jlema buka jati mula. Dadi kelés lantas kules i nagané saka besik, tusing ada duang pakpakan basé, suba koné marupa jlema buka jati mula. Suba kéto, ngandika buin Betara Guru. “Nah jani Cening suba supat malan Ceningé ané ajak Cening di taman, buin pidan ulihan Cening lakara ia maan sasupatan. Nah jani kema suba Cening mulih!” Kéto pangandikan Ida Betara Guru, lantas ida ilang. Kacrita Ida Radén Mantri mamarga ngamantukang makta kules nagané. Tan kacrita di marga, kacrita rauh koné suba di taman. Sarauh idané di taman, dapetang ida Ni Ketut Waluh sedek di pamereman ngancing lawangan. Lantas makaukan Ida Radén Mantri. “Adi Ketut Waluh, bungkahin Beli jlanan!” Masaur Ni Ketu Waluh, “Sira nika kauk-kauk?” “Beli I Naga Lolok.” “Nguda lén munyin I Naga Loloké. Niki ngudiang mirib munyin manusa.” Masaur Ida Radén Mantri. “Beli suba I Naga Lolok . Beli nak suba maan sesupatan, ampakin Beli jlanan!” “Midah tiang nénten ngugu!”

42


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Potrekan Gita Purnama

43


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Nah té pesu tegarang Adi!” Kéto pangandikan Ida Radén Mantri, medal lantas Ni Ketut Waluh. Dadi tengkejut lantas Ni Ketut Waluh, ban anak bagus ngaku I Naga Lolok. Lantas ngandika Ida Radén Mantri. “Adi, da ja Adi jejeh. Beli suba nyaman Adiné I Naga Lolok. Lamun Adi tuara ngugu, né apa kules bliné.” Kéto pangandikan idané saha ngédéngang kules ngané. Déning kéto mara koné Ni Ketut Waluh ngugu. Kacrita buin maninné, Ida Radén Mantri makayun mantuk ka puri, lantas ngandika tekén Ni Ketut Waluh. “Adi, Adi, Beli ka puri tangkil tekén Ida Sang Prabu, Adi da men kija-kija!” “Nggih Beli, da nyen makelo Beli ditu.” “Nah.” Mamarga lantas Ida Radén Mantri. Disubanné Ida rauh di puri, lédang pesan Ida Sang Prabu miwah praméswari, sawiréh putranidané suud marupa naga. Ngandika Ida Sang Prabu. “Cening Nanak Mantri, ada sesangin Guru muah Biang Ceningé tekén Cening. Yan Cening bisa dadi jlema buka jati mula, Guru masanggup lakar ngotonin Cening gegedén. Nah jani ané buin pitung dina jani lakar taur munyin bapané ento.” Kéto pangandikan ajinida. Kacrita suba sanja, mantuk lantas Ida Radén Mantri ka taman. Kacrita sabilang semengan koné Ida Radén Mantri mantuk ka puri, nyanjaang mara koné ida tulak ka taman. Dadi matakén koné Ni Ketut Waluh tekén Ida Radén Mantri. “Beli-beli, ngénkén sih Beli dadi sai-sai ka puri?” Masaur Ida Radén Mantri, “Beh, anak Beli anggéna parekan sayang tekén Sang Prabu. Sawai-wai Beli ngandikaang ngayah, sawiréh ida lakar makarya ngodalin putranidané, Radén Mantri, ané buin petang dina jani.” Matur Ni Ketut Waluh, “Lamun kénten tunasang tiang benang tekén Ida Sang Prabu! Beli raga dadi parekan sayang, sing ja icéna. Dot pesan ja tiang malajah nunun. Bakal anggén kampuh, singn ya sagét pragat apa buiin petang dina, sing ada kampuhang beli ngayah di karyan idané.”

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Masaur Ida Radén Mantri, “Beli nyak lakar nunasang benang, sakéwala kaicén tan kaicéné tusing karoan. Ada ja bagian Adi, kaicén. Da Adi kendel. Ditené, da Adi nyebetang.” Kéto pasaur idané, meneng koné I Ketut Waluh. Kacrita buin maninné, semengan koné suba Ida Radén Mantri lunga ka puri. Di makikén idané mamargi, ngandika ida tekén Ni Ketut Waluh. “Adi, Adi, Beli ka puri, nongos Adi dini, da men kija-kija. Nyanan tunasanga ja benang.” “Inggih Beli.” Kacrita di subanné Ida Radén Mantri medal, kéné koné kayunné Ni Ketut Waluh. “Bih dadi tra baanga kija-kija ja i déwék tekén I Beli. Sing kodag ben bas kéné ngrukruk dogén dini, pesu ja akejep malali, kenapa koné.” Kéto kayunné Ni Ketut Waluh tur lantas medal, ngojog koné ka pekené. Anaké mameken, déning tumbén nepukin anak nyuun waluh makah pasaranting, dadi buud koné makoéngan ban ngonné. Dagangé nganti ngutang-utang padagangan koné ngruyung Ni Ketut Waluh. Anaké ngamulihang uli peken, nganteg kumahné nu dogén ngomongang Ni Ketut Waluh. Déning kéto, kapireng lantas tekén Ida Radén Mantri, unduk Ni Ketut Waluhé dadi pabalih-balihan di pekené. Nah kacrita jena sanja, mantuk koné Ida Radén Mantri ka taman makta benang, kapanggihin Ni Ketut Waluh sedek negak ngaméngklokang di ambéné, mirib mangenang unduké i tuni, ngandika lantas Ida Radén Mantri, “Adi amonto pedes munyin Beliné tekén Adi, tra baang kija-kija, masih mamesu. Melah to kéto Adi dadi pabalih-balihan di pekené. Ngedalem pesan Beli madingehang pamunyin anaké. Né benang né, selegang men nunun, da nglesanin.” “Nggih Beli.” Prajanian koné lantas benangé ento liinga. Suba pragat ngliing, nganyinin nglantas nyasah. Peteng lemah koné Ni Ketut Waluh nunun tra tuun-tuun.

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Gelising satua, buin mani karya, petengé pragat koné saputné. Aturina lantas Ida Radén Mantri, kéné aturné. “Beli, Beli nah niki kampuhang Beli bénjang ngayah ka puri. Lamun nagih selanga tekén Radén Mantri, da men aturina!” Masaur Ida Radén Mantri, “Ah sing ada undukan apa Ida Radén Mantri maksa nyelang saput tekén Beli. Di puri masa kuangan kampuh.” Kacrita buin maninné, semengan koné suba ngredeg gong di purian. Empet jejel koné di rurungé ban i panjak neteké nyadia ngaturang pangayah muah mabalih. Nah jani ngandika Ida Radén Mantri tekén Ni Ketut Waluh. “Adi Ketut Waluh, né kéné gejeran anaké di rurungé, nyanan da pesan Adi mamesu, apang da buin ngaé ngedalem buka i pidan! Beli jani ka puri, ingetang pesan men pamunyin beliné.” “Nggih.” Kéto pasaur Ni Ketut Waluh, mamarga lantas Ida Radén Mantri ka puri makta kampuh pakaryan Ni Ketut Waluhé. Di subanné ida rauh di puri, lantas ida ngrangsuk payas, lakar maileh, ngilehin puri. Di subanné pragat ida maias tur gegawané makejang suba masanggra, lantas mamargi, Ida Raden Mantri nglinggihin jaran, kairing ban gong muah mamas. Kacrita Ni Ketut Waluh di taman, dot nonton karyan Ida Sang Prabu, kéné koné kayunné. “Né dadi aéng ja gredegan anaké luas mabalih, apa dogén sih ada di puri. Dot pesan ja i déwék makeneh nawang.” Kéto kayunné Ni Ketut Waluh tur lantas mamargi. Di subanné rauh di bancingah, dadi kapanggihin Ida Radén Mantri maileh nglinggihin jaran, nangingké tuara kélingan antuka, baané Ida Radén Mantri mapayas magrénéng-grénéng. Ané kélingan antuka kampuh idané dogén. Kéné kayunné Ni Ketut Waluh. “Bé, suba tusing baang né I Beli maselangang saputé tekén Radén Mantri, masih paselanganga.” Ida Radén Mantri masih nyingak Ni Ketut Waluh, merang koné lantas kayunidané.

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Bé dadi tusing dadi pesan ngelah ngedalem I Adi. Suba tusing baang mamesu masi mamesu, jabin jekjekin jaran tendasné.” Kéto kayun Ida Radén Mantri. Dadi pati kepug lantas Ni Ketut Waluh malaib, nganti kelés waluhné né mentik di duur idané. Kacrita rauh suba ida di taman, nglantas ida ka pamereman ngubet lawangan, panganggé mas-masan idané ané di waluhé lantas pesuang ida. Ida Radén Mantri ngetut Ni Ketut Waluh ka taman. Sarauh idané di taman jag nomplok ka pamreman, dadi kapanggihin panganggén Ni Ketut Waluhé mabrarakan di pameremané. Matakén lantas Ida Radén Mantri. “Adi, Adi né dija Adi maan kéné-kéné?” “Mula gelah tiang ja Beli.” Kéto pasautné Ni Ketut Waluh, lantas balihina panganggéné, makejang koné mapainget mungguh Radén Galuh Daha. “Bah né kalingané misan gelahé, I Adi Galuh Daha tuara tawang.” Kéto kayunidané, lantas ida ngandika. “Adi, Adi jani Beli ngorahin Adi apang Adi nawang, sujatinné Beli suba okan Ida Sang Prabu Koripan. Buat déwék Adiné, Beli suba tau Adi Galuh Daha, tuara taén pesan Beli lakar sida matemu tekén Adi, jalan Adi bareng ka puri ngaturang uninga tekén Ida I Aji, mungpung Ajin Adiné dini. Sakéwala énden malu buin akejep, Beli nu maputusan ka puri ngaturang indiké né.” Kéto pangandikan Ida Radén Mantri, Ida Radén Galuh sairing. Ida Radén Mantri pamuput ka puri, ngaturang indik idané mantuk sareng Radén Galuh Daha. Gelising satua, lantas kapendak Ida Radén Mantri kalih Ida Radén Galuh baan gong muah mamas. Di subanné ida sareng kalih rauh di puri, tan kacrita kénak pakayunan Ida Sang Prabu Koripan kalih Daha, nglantas Ida Radén Mantri muah Radén Galuh kapabuncingan, ento banten odalané tatab ida sareng kalih.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986.

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

16 puisi joko pi -nurbo

48


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Aluh Aluh makejang dadi aji raos dumogi

Paningalan I Déwané 2 Paningalan idéwané buka puisi melah pasaja sing buin merluang bashita paribasa

Usapa Adan tiangé lakar usapa tekén sajak tiangé makaonya

49


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Mandus 2 Mandus ento sadarana tekén yéhé ngidih tirta amerta

Kajegégan 1 Sayan makelo sayan ilang sayan nyelip di selagan barangé makejang

Kajegégan 7

Remawa ané ngangobin totonan ngerti kamelahané mula madui

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Napkala Mabakti Napkala mabakti ten naen Ida Sang Hyang Widhi nakénang agama tiangé napi

Ménjangang Natal Ratu, napi mawinan, napi mangda jagain polisi ugi ring wenginé sané trepti puniki

Ané Sanget Dotang Sing taén tiang dot gati dadi pangawi Ané sanget dotang dadi puisi sing taén nawang nyén ngawi

51


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Nasib Tiang negak di samping penumpangé ané sedek maca buku puisin tiangé Ia ngraos, “Da negak dini alih tongos lénan. Ngora gati”

Kopi Susu Tawang tiang ané ngranaang demen teken kopi susu i déwa kopi makada paliat i déwané nyalang susu makada paliat i déwané nyinahang rasa sayang

Sepatu Nu pentingan sepatun tiangé padaang batis tiangé beréd batis tiangé dadi sepatun tiangé tusing dadi

52


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Wiji Presidén anggawa rat selagenti Bendéra parténé makaonya nglétak tan paguna Lakar tetep i déwa sing ngenah-ngenah, Wiji?

Gus Durrahman magedi masaput puisi Gagumukné ada ditu-dini Papinehné sing taén mati

Sirah 2 Di kénkéné sirahé rasaang buka buku kabinawa melahné aba kija-kija nanging sing taén pragat baan maca

53


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Sugih Bapak tiangé pangawi sugih tan kadi sirahné sing taén kuangan lengkara Rékeningné bek misi satata Isinin kruna dumogi

Terjemahan IDK Raka Kusuma. Sakéng puisi sané mamurda: Mudah, Matamu 2, Hapus, Mandi 2, Kecantikan 1, Kecantikan 7, Ketika Berdoa, Malam Natal, Cita-cita Saya, Nasib, Kopi Susu, Sepatu, Wiji, Gus, Kepala 2, Kaya. Kaketus sakéng pupulan puisi Surat Kopi. Kawedar antuk Grasindo, cetakan kapertama Januari 2019

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Artikel

mantu IDG Trinandita

Sampun majanten ring parikrama warginé yéning maduwé

pianak

sampun ngamargiang gréhasta asrama sangkaning sampun alaki rabi sinah reraman ipun kasengguh sampun maduwé mantu. Indiké punika mapidabdab becik ring keluarga inucap. Riantuk i pianak sampun ngawentuk keluarga anyar sané kaarepan olih reramannyané prasida ngalanturang

kahuripan puniki.

55


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

W

énten mantu istri lan mantu lanang. Yéning pianak istri sinah jumenek ring jumah matuan ipun. Yéning pianak lanang mantu istri punika sané jumenek ring jumah anak lanang. Taler wénten

sané kasengguh ngantén pada gelahang. Mantu puniki maduwé tategenan ring jumah matua lan ring jumah ipun pedidi. Ngantén pada gelahang puniki kamargiang sangkaning reraman sang istri maduwé pianak adiri. Yéning ngantén nyentana mapidabdab sang istri sané ngambil sang lanang raris jumenek lan polih amongan ring jumah sang istri. Punika parikrama kramané ring Bali. Mantu sujatiné wantah pianak sané katemu gedé. Pianak sané ngeranjing ring keluarga anyar risampuné yusané bajang truna. Mantu punika dados pianak anyar ring jumah matuan ipun. Pianak sané pastika maduwé amongan lan tanggung jawab sané patut dados uratian. Amongan sané kagamel pastika abot. Akéh pidabdab lan gegamelan sané patut kamargiang lan kalaksanayang. Ring genah sané anyar i mantu pastika jagi maduwé matua. I mantu pastika durung tatas uning napi sané kasenengin lan napi sané tan kasenengin i matua. Punika taler i matua. Mawinan i mantu lan i matua sekadi wau kenal lan melajahang raga mangdané nénten iwang penampén akur lan

nénten

malaksana iwang midabdabin parikrama sané kamargiang ring keluarga anyar punika. Iriki pastika i mantu maduwé pikobet niténin angga sumangdané prasida dados mantu sané kaarepang. Pidadab dados mantu sujatiné boya ja pikobet sané abot yéning i mantu prasida nyelehin raga. Mapratiaksa ring angga sarira. Napi sané kabuat tur kelaksanayang majeng matua punika wantah tambunan karma sané jagi kapolihang ring kahuripan selanturnyané. Becik i mantu maparisolah majeng matua becik taler sané kapolihang ripungkur wekas. Sang wikan maosang napi sané kelaksanayang mangkin asapunika sané katemuang bénjang pungkur.

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

I matua pastika ngarepang parikrama becik sané kelaksanayang i mantu. Kaarepang prasida ngelanturang parikrama nagingin pidadab anaké sané sampun makurenan. Wénten amongan maagama, maadat lan manyama braya. Ring pidadab maagama patut uning majejaitan, nanding canang, mabanten, nyiagayang rerahinan, odalan, Galungan, Kuningan, Nyepi, Purnama, Tilem, Saraswati, lan akéh sané tiosan. Ring pidadab maadat sekadi ngelaksanayang parikrama adat ring Désa, wénten ngabén, gotong royong, ngayah ring pura désa lan akéh tiosan. Ring parikrama manyama braya sekadi matetulung ring pasametonan, wénten anak ngantén, nelubulanin, ngotonin, makutang bok, potong gigi , lan sané lianan. Ritatkala sampun maduwé pianak sinah i matua maduwé cucu. Irika nyangsan akéh amongan sané kagamel. Mawinan mantu kasengguh maan tuyuh. Minabta sane kasengguh tuyuh punika maartos akéh pidadab sané patut kagamel lan kalaksanayang. Mantu kanikayang maan tuyuh. Punika sering kapireng lan dados gendu wirasa kramané ring parikrama kahuripan sané kamargiang ring Bali. Sami pidabdab becik punika majanten nénten sami prasida kadabdabin. Sangkaning jatmané tan luput saking kekirangan. Prasida ngelaksanayang atenge sané kawedar sampun kasengguh becik. Yéning tan prasida niténin sané kawedar ring ajeng. Sakémawon prasida ngaruruh pangupajiwa sinah indiké punika taler mabuat. I matua pastika nyuksemayang kawéntenan punika. Riantukan i matua punika sampun dumunan ngarasayang dados mantu.

IDG Trinandita wastan sujatiné I Déwa Gedé Trinandita. Dané urati lan seneng ring parikrama Bali.

57


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Satua Masambung

sang boma (4) Sasampuné nyaluk wengi sami bala waduan Ida Sang Samba sampun sayaga. Tandumadé watek raksasané mabiayuhan pagelur ngempengin kuping, manahnyané gumanti pacang ngrusak. Asing-asing sané panggihinipun punika pacang kajarah tur sané purun nglawan pacang kapademang. Tengkejut ipun wau miragi grigihan kuda. Jejeh ipuné gelis ical saantukan wénten sané majarang grigihan punika suaran kudan para wikuné. Raksasa sané tiosan majarang grigihan punika suaran jaran i juru boros sané kakutang. Sané lianan wénten maosang grigihané punika manawi suara kudan sang purusa sané kaanggén kanti olih sang pandita. Wénten malih sané tiosan ngajakin timpalipuné mangda di gelis ngrusak pasramané tur arta branan sang pandita mangda kajarah. Tumuli raris sami nylibsib watek raksasané ring selagan punyan-punyan kayuné, gumanti ngintip bala waduan Sang Samba. Saantukan kasunarin antuk téjan bulané mawastu kakantenang waduan Sang Sambané sampun sayaga.

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

59


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

D

igelis wadua raksasané masuryak ngarepang matandang yuda. Sang Samba kaabih antuk Sang Sahaja miwah Sang Prawala sayaga masiat. Watek raksasané galak ngarepang misadia mangda polih

mademang. Yudané rames pisan, bala raksasané akéh padem kapanah olih waduan Ida Sang Samba. Manggihin timpalipuné padem raris ipun ngwirangang. Sang Samba kairing antuk waduanidané sinamian wiakti daat wanén tan papakering nangkepin pangamuk raksasané, asing-asing ngarepang kapanah tur sami ngemasin padem. Sasampuné padem pangarep raksasané, sané kantun maurip sami malaib budal ka umahnyané soang-soang. Tatas rahina kacingak, masasah bangkén raksasané katah pisan wénten sané pegat tenggekipuné, wénten sané pegat-pegat batisipuné, wénten embud basangipuné, nanging kantun mangkihan. Ida Sang Samba raris matilar saking tegal payudan punika kairing antuk waduanidané sami praya masiram. Usan mabresih raris mamuja nunas ica ring Ida Sang Hyang Widi mangdené sareng sami manggihin rahayu. Sasampuné puput mamuja raris ida tangkil ring para wikuné. Di gelis para wikuné ngandika, ”Uduh Déwa! Kadagingan sakadi pangacep Bapané saantukan I Déwa prasida rauh ngemit Bapa sareng sami. Wiakti tan jangkayan galaknya watek danujané ngrusak iriki.” Sang Samba matur, ”Inggih Ratu Pranda, dumadak suéca Ida Sang Hyang Widi miwah Betara Kawitan, mapikolih titiang ngemit Palungguh Pranda.” Usan punika sareng sami marayunan tur bala waduané sampun sami kaicén ajengan. Sapunika kawéntenan Sang Sambané ngemit tapasuiné ngawinang lédang pakayunan tapasuiné. Indiké asapunika ngawinang brangti malih watek raksasané sané kantun maurip, punika awinanipun wirosa malih ngrusak sang pandita tan bina sakadi sasab. Para panditané sami ajerih pablesat masusupan ngulati genah pacang mengkeb. Kala punika sagét rauh Sang Samba kairing antuk waduané katah saha niwakang panah tan jangkayan mawastu katah raksasané padem. Sané kantun maurip sami malaib, pamucuknyané taler

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

makirig. Lédang kayun para tapasuiné tur sareng ngwalesang masenjata, tungked, panimpugan, glanggang miwah batu. Buyar sambeh patipurug. Watek raksasané akéh padem kaujanin antuk senjata mawisésa. Prajurun raksasané sané mawasta Pralamba ngwales nangkepin pangamuk Sang Sambané. Sang Samba katujah antuk trisula nanging nénten prasida natunin. Sang Samba ngwales antuk panah mawisésa tan papegatan ngawinang telas senjatan I Pralambané kacahcah dekdek tan pagantulan. Matur kusiridané sané mawasta Sang Daruki, ”Ratu Sang Samba sampunang icéna I Pralamba sué ngamuk becik gelis pademang!” Sang

Samba

ngregepang

senjatanidané

sané

mawisésa

tumuli

kapentangang. Kapetitis I Pralamba raris katiwakang betel tangkahnyané mawastu padem sapisan. Sané kantun urip sami jejeh, gelis malaib ka umahipuné soang-soang. Para panditané kalintang lédang sinambi raris budal ka pasraman. Sang Samba malih lunga mailehan irika ring wewidangan Gunung Himalaya punika. Sang Samba polih tangkil ring pasraman Begawan Wiswamitrané. Mungguing pasraman ida jimbar mapanta-panta sakadi puri agung. Sué Begawan Wiswamitra mabebaosan sareng Sang Samba, maosang indik Sang Samba ngaonang i raksasa. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Gegonjakan

i love you pak nadim i love you pak wishnu i love you pak érick (wanita selalu benar)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

62


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Piiiihhhh... ber gemes icang, Bli! Ganteng-ganteng pesaja!” kurenan tiangé jeek nuléngék tivi, mabalih pelantikan menteri baruné Pak Jokowi. Ngenah Pak Nadim Makarim. “Pak Nadim... Ai lop yu pul!” buin kurenané sayan jeek. Ngenah Pak Wishnutama. “Pak Wisnu... Aku padamu!” kijem bolné I Luh ngaraos. Celekotokané. Ngenah Pak Erick Tohir. “Pak Erik... Mis Yu!” Mbééé... Malunlunan basang tiangé. Ternyata kurenan tiangé enu nolih anak bagusan tekén kurenan gelahné. “Kenapa Nyai?” matakon tiang bahan sekel kenehé. Sing runguanga. Ia ngarenggeng, cara sedahan sonténgé sedeng katakson. “Aruuuh... Kalud bagus, sugih, sada dadi menteri. Miiih... Ambat demen ati kurenané!” Piiiihhhh... Jani kuting bolé rasa maumadan! Lelaki mana yang réla dibanding bandingkan? Cuiiih... Tak sudi aku! Sagét hapé tiangé mamunyi. Ada Wé A masuk. I Luh makipekan. “Nyén to?” ia matakon bangras, sahasa marebutin hapé. Badah... Mati jani! “Diastu Bli buruh harian, Bli tetep ganteng di mata Adék,” kéto munyin Wé A né... I Luh kerauhan! Narat puntag pantiga awakné. Malisah buka cicingé agel! Néh dong dayan... Gigisin kétoang!

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela) I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Satua Cutet

Langité suba makenyit barak nyihnaang suryané lakar endag uli kangin. Siapé pada makruyuk nyagjagin lemahé ané lakar ngliwat di guminé. Kéto pailehan Sang Kala sabilang wai, patuh tekén paundukané I Gedé Sastra dadi sisya kelas XI SMK di wewidangan Dénpasar. Swaginané Gedé Sastra dadi murid mula jemet malajah lan nulungin reramané nyait cepér lakar adepa di peken Badungé.

sundih Ida Bagus Rama Mahéndra

64


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“D

é, jemakang Mémé busungé ené!” Mén Sastra ngaukin pianakné sambilanga mageréndotan nyuun keranjang lan nyangkil busung duang gabung. Mén Sastra geginané mula

ka peken Badungé sabilang wai dadi tukang suun sambilanga ngadep cepér busung. Pan Sastra suba petang tiban ané suba liwat ngalahin somahné ka Jember. Pan Sastra lascarya ngutang somah lan pianakné ulian kaliput semara ngajak dagang kopi jegég ané i pidan madagang di wewidangan lapangan Puputan Badungé. Ento makada Mén Sastra jengah ngidupang déwék lan pianakné yadiastun nyemak gaé dadi tukang suun. “Éh, Mémé! Nah Mé…!” Gedé Sastra nyagjagin reramané. Gedé Sastra uli tuni suba ngantosang reramané. Tetuasan cepéré suba telah jaitné. Limané becat kadi sepuré majalan majejaitan. Kenehné jani liu maan nyait cepér sawiréh mangkin dina redité. Gedé Sastra tusing taén kimud nyalanang swaginané sawiréh ento ané nyidaang nekaang pipis lakar anggona nugtugang masekolah di Dénpasar. “Mé, tuésang buin tiang cepér nah. Koné Mémé lakar mulih buin mani…” Gedé Sastra ngéncolang nyemakang busung méméné. “Men, ané ibi suba telah baan Gedé nyait?” Mén Sastra nakonin pianakné. Mén Sastra setata bungah kenehné ngelah pianak buka Gedé Sastra. Lén saja tekén anak lénan. Timpalné liu gruang-gruéng negakin montor cara janiné. Kema mai nénténg tuak lan arak sabilang peteng. Mamunyah di pos kamlingé. Liu timpalné tusing nyak matimpal tekén Gedé Sastra ulian lacuré bes kaliwat, nanging Gedé Sastra tusing taén sebet. Ia mula jemet, tusing bani matetagihan ngajak reramané. Inget ia tekén unduké i pidan dugasé nyumunin nawang madunungan ka Dénpasar. Di Buléléng, reramané tusing ngelah tegalan utawi carik ané sedeng kagarap. Makejang gegaéné suba taén jemaka di desané. Dot masé Pan Sastra ngajak pianak somahné ngadu nasib ka Dénpasar.

65


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Suba Mé! Tuésang buin nah Mé!” Mén Sastra tengkejut ningehang pasaut pianakné. “Nah, Dé! Jani kema malu mabanten rarapan. Suud kéto lautang madaar, mara tugtugang nyait cepéré. Buin mani liu anaké mesen cepér.” Mén Sastra ngéncolang nués busungé apang tusing kasépan. Kenyel tusing taén karasayang, ulian jengah ngalih isin basang. Ento ané ngranaang Gedé Sastra bisa matilesang raga. Mén Sastra bengong ngenehang pianakné ané nglintik padidiné kadi batun buluané. Liu guruné di sekolah sayang tekén paukudané Gedé Sastra. Bu Dharmika, guru basa Baliné marasa bangga tekén kaduegan Gedé Sastra dugasé taén milu lomba nyurat Lontar. “Dé, Ibu lakar milunin Gedé lomba nyurat lontar ring Unud. Mén éngkén? Gedé sanggup?” Bu Dharmika ngandika di kelasé daweg punika. “Sampunang Bu Guru, matutup nyanan dagang cepéré.” Kadék Panjul matur majeng guruné. “Uuuuuuuuu…..!” makejang timpalné masuryak kadi paduan suarané magending. “Cepér..cepér..cepér…!” Gus Wi buin nimpalin. Gedé Sastra mendep dogén, nanging limané suba magemelan tusing nerima déwékné kanistaang. “Nénten dados kéntén nggih, napi sané gaéna ento tuah geginan adané. Apanga payu madaar. Idupé jani ngangsan ngéwehang.” Bu Dharmika kitakkituk sambilanga nglémékin sisyané makejang. Timpal-timpalné nadak sara mendep madingehang pitutur guruné. “Engkén Dé? Ibu ngidih tekén déwék ceningé mangda sekolahé ada ané ngwakilang.” Bu Dharmika buin ngapul-ngapulang déwékné Gedé Sastra. “Nggih Bu Guru. Titiang jagi mautsaha jagi ngiringang lomba,” Gedé Sastra nimpalin baos guruné. Dugasé ento, Gedé Sastra maan jayanthi cihna paling luunga sesuratanné. Méméné marasa bangga pesan tekén pianakné. Tusing suud-suud ia ngrestitiang pianakné di sanggah. Lemah peteng ia ngalih

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

gaé pangaptiné tuah abesik. Gedé Sastra tamat masekolah tur nyidaang dadi karyawan di hotél. Suba nyaluk sanja, Gedé Sastra pesu uli kamar kontrakané. Cepéré ané suba maiseh, penpenanga ka tengah tas plastiké ané gedé. Inget buin ia tekén awig awig sang guru wisésané jani, tusing dadi nganggo sarwa tas plastik. Kenehné dong suba tinut tekén awig-awigé punika.. “Yén cepéré tuh kal kujangin? Payu déwéké tusing madaar buin mani,” Gedé Sastra makeneh sambilanga ngasgas sirahné, yadiastun tusing marasa genit. Disubané suud magarapan, mara ia nugtugang swaginané dadi murid. Tugasné tusing taén kanti madugdug sawiréh ia bisa ngatur waktuné malajah. *** Kacrita semengan Gedé Sastra lakar majalan masekolah, dapetanga uyut diwangan kontrakané. Mara tlektekanga méméné suba nyelempang di jalané. Kadi madon kléntang batisné nyaup paukudan méméné. Lélor. “Mé……….!” Gedé Sastra ngusap-usap sirah méméné. “Pak…….! Sira nabrak mémén tiangé niki?” Gedé Sastra jengis nakonang anaké ané milu nulungin reramané. Getihé sayan

membah digidat Mén

Sastrané. “Mé….. bangun Mé! Bangun Mé………….!!!” Gedé Sastra ngeling gerong-gerong sambilanga ngujegin awak méméné. Aget pesan ada pisagané mapitulung ngatehang ka rumah sakit. “Dé….Gedé Sastra…..!!” Mén Sastra ngaukin pianakné sambilanga ngisi sirahné ané malelet aji perban. Gedé Sastra ngencolang maekin reramané. “Astungkara Mé…..! Mémé suba inget.” Gedé Sastra mlekuk awak méméné. Kenehné masriang galang sawiréh uli tuni jejeh bayuné lakar kalahina tekén reramané. “Nyen buin lakar ajak natakin tis panese jani?” Kéto Gedé Sastra ngenehang. Ngelah rerama buin tugel suba ngalahin ngantén. Ulian nguber liangé mamitra ngajak dagang kopiné. Kanti jani tusing taén nelokin

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

paukadané Gedé Sastra ka Bali. Sebet pesan ningalin méméné sirep diduur kasuré ané sarwa putih ento. “Kanti kéné I Mémé ngubuh déwéké…!” Gedé Sastra kitak-kituk mapangenan. Kadi pitik kélangan ina ia ngenehang méméné jani. Aget masé ada buin anak mapitulung maang ngidih pipis di rumah sakit. Ada anggona meliang reramané bubuh. Ada dasa lemeng makeloné Gedé Sastra tusing masekolah ulian nongosang méméné di rumah sakit. Peteng-lemah ia ngrestitiang méméné apang énggalan seger. “Dé, mai malu..!” Mén Sastra ngaukin pianakné. “Engkén, Mé?” Gedé Sastra ngéncolang nyagjagin méméné. Ditu Mén Sastra nuturang déwékné suba dadi mulih. Gedé Sastra makenyem laut ngelut awak méméné ané siteng ento. *** Disubané neked di kontrakané, Gedé Sastra bengong kadi keboné mabalih gong. Dapetanga jlanan kamarné kelés, bukuné telah mauyag di keramiké. Ngéncolang ia macelep ka tengah kamaré. Tengkejut ia nepukin jlanan lemariné masé benyah macungkil. “Miiihhh! Laptop tiangé ilang Mé……..!” Gedé Sastra ngelur sambilanga ngetor. “Déwa Ratu…., kadi puniki nasib titiangé?” Gedé Sastra macepol sahasa ngentungang déwékné di duur kasuré ané neplék di duur keramiké ento. Nyag, remuk karasa tangkahné napetang laptopné plaibang maling. Laptopé ento gelah sekolahané ané siliha ri kala anggona ngamiletin Lomba Karya Tulis Ilmiah. Mén Sastra tusing nyidaang masaut nepukin pianakné maguyang di duur kasuré. “Mé……..! Nguda kéné nasib iragané Mé..!” Gedé Sastra nyagur-nyagur kasuré ané tuara ngelah dosa ento. Mén Sastra sedih kingking ngenehang pianakné.

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Apa lakar anggo nguliang ka sekolah Mé..!” Gedé Sastra maselselan. Ada masé luungné, naskah karya tulisné ento suba koné makirim. “Dé…! Eda ento selselang bes sanget. Ené mula pajalan hidup iragané…!”Mén Sastra ngurut-urut tundun pianakné. “Buin mani matur tekén guruné, apanga icéna matémpo sawatara a tiban. Nyén nawang nyidaang munduhang pipis lakar anggo meli laptop. Ditu mara serahang tekén sekolahané Dé,” Mén Sastra nayuhin pepineh pianakné. “Tiang lakar nglaporang malu ka kantor polisi, Mé!” Gedé Sastra nadak sara bangun tur bangras ulian jengahé. Laut ngidupang montorné tur macueng ka kantor polisi. Ditu ia ngundukang umahné kabolbol maling. *** Semengan sebet pesan kenehné Gede Sastra majalan ka sekolah. Pajalané srayang-sruyung sambilanga makeneh. “Kénkén carané matur tekén guruné jani,” Gedé Sastra ngumik padidiné sekadi anak buduh. “Bu Guru, ampura titiang wau prasida ngranjing, santukan nongosin reraman titiangé opname ring rumah sakit.” Gedé Sastra nguntul nuturang déwékné kasengsaraan. Bu Guru Dharmika jengis mireng aturné Gedé Sastra. “Dé Sastra…!” Bu Dharmika ngusud tunduné Gedé Sastra. “Malih jebos Ibu lakar matur sareng Bapak Kepala Sekolah, dumogi icena pamargi. Gedé tusing pelih.” Bu Dharmika ngusap-usap yéh paningalané Gedé Sastra ané sayan membah. “Antiang Ibu di mulihné, Dé! Ibu lakar nelokin mémén ceningé…!” Bu Dharmika ngicénin pabesen. “Nggih Bu Guru..!” Gedé Sastra mapamit ka kelasé lakar malajah. Saget Bapak Kepala Sekolahé rauh koné saking rapat ring kantor dinas. Irika Pak Susila, peséngan Bapak Kepala Sekolahé, ngicénin pawarah-warah majeng guru-guruné.

70


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Mula jemet pesan ceriké ento, Gedé Sastra buin ngamolihang jayanti ring lomba karya tulisé sane kalaksanayang daweg niki.” Pak Susila nuturang paukadan Gedé Sastra ring ajeng guru-guruné di ruang guru. Nanging sami guruné nadak sara sedih, mireng aturné Bu Dharmika ri kala nuturang unduk reramané Gedé Sastra tamplig montor lan indik kélangan di jumahné. “Yéning kénten unduké, ngiring tiang sareng merika nelokin reramané Gedé sastra,” Pak Susila malih mabaos. Suba nyaluk sanja bél sekolahé mamunyi nyiriang murid-muridé suba dadi mulih. Bengong makejang timpalné nepukin guru-guruné ngiring Pak Susila milu nelokin méméné Gedé Sastra. Neked jumah Gedé Sastrané, makasami guruné ngadeg diarepan kontrakané. Tusing ada kursi di ambén umahné. Barang-barangné enu mauyag milehan di ambéné sawiréh méméné tusing nyidaang milpilang. Gedé Sastra becat limané nyemak tikeh tur kebatanga di pos kamlingé ané tusing joh uli kamarné. “Malinggih dumun Bapak lan Bu Guru sami!” Gedé Sastra matur sareng guruné sahasa mapamit ngaukin reramané. Gedé Sastra mapah reramané pesu nuju pos kamlingé. Makejang ngembeng yéh paningalan guruné ngantenang. “Ampura Bapak Ibu Guru sami, nénten wenten genah…” Mén Sastra matur adeng. Munyiné enduk tusing mabayu. Gedé Sastra nguntul negak disisin reramané sambilanga ngelut awakné Mén Sastra. Ditu Pak Susila ngundukang sapangrauh idané sami. Yéh paningalané Mén Sastra kadi blabaré nuuk tukadé dakén. Membah tusing nyidaang pegat rikala ningehang baos guruné. “Puniki pajalan idup titiangé iriki madunungan…” Mén Sastra ngundukang pianakné ané jemet magarapan. “Ipun satmaka sané negul urip Titiangé mangkin, sané jagi glantingin Titiang kawekasan. Nénten wénten malih…” Mén Sastra buin negesang sambil ngusap-usap yéh paningalané. “Mé, yén dadi idih tiang, eda Mémé maselselan buka kéto,” Pak Susila ngamel limané Mén Sastra.

71


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Titiang sami meriki tuah jagi mapiteges tekén Mémé, eda buin ngenehang laptopé ento. Jani lakar baang tiang malih Gedé Laptop, sawiréh lombané daweg niki, Gedé Sastra ngamolihang jayanti Mé,” Pak Susila ngenjuhang Gedé Sastra Laptop anyar. “Niki kanggéang akidik saking sekolah, Mé!” Pak Susila nyerahang amplop tekén Mén Sastra. “Suksma nggih Pak Guru. Napi sané anggén Titiang ngwales pasuécan Bapak Ibu Guru sami..,” Mén Sastra ngaturang suksma majeng guruné. “Suud Mémé sebet. Jelé melah wiakti matimpal. Tiang bangga tekén paukudan pianak Méméné Gedé Sastra,” Pak Susila ngawitin ngicenin pitutur. “Yadiastun asapuniki kawéntenan Méméné tekén Gedé iriki, nanging yéning Gedé suba seleg malajah, seleg magarapan, napi malih sekadi mangkin Gedé prasida ngajegang Basa, aksara lan sastra Baliné…,” Pak Susila adéngadéng mabaos. “Sekadi guminé ané peteng detdet, ada lantas endih makenyit, ditu galang asané guminé. Sida i raga lakar nugtugang pajalané,” Pak Susila nglanturang mabaos. “Yéning pageh baan ceningé miasa, nah… nyén nawang sida cening nemuang sané madan bagia,” Pak Susila ngumpamiang parisolahné Gedé Sastra kadi ia I Sundih.

Ida Bagus Rama Mahéndra, Sisia ring SMK Prshanti Nilayam

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Prosa Liris

gitanjali Rabindranath Tagore

/37/ Manahang titiang pemargin titiangé puput sampun duk bayun titiangé sampun lemet, marginé ring arep titiangé kempetan, sangun titiangé sampun telas, semaliha sampun rauh pingenan ipun jagi nyingidang sikian ka genahé sané sunia.

Pemuput ipun uning titiang, pikayun I Ratuné nénten mebongkol nénten memuncuk ring sikian titiangé. Sarin kidungé sané jelih, kepit ring manah titiangé, pét sarin kidungé sané riinan sampun susud saking layah titiangé. Pét tampaké sané riinan sampun ical, malih mabakin ring genahé sané durung kuningan.

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

/38/ I Ratu sampun sané ajap-aijap titiang, wantah I Ratu! Swécanin tur lugrain titiang busan-busan ngacep I Ratu. Indriané mekasami sané raina wengi ngulanin titiang, punika ékan-ékan jamak sémaliha nénten medué taksu.

Sekadi wenginé sané setata ngengkebang iseng manah ipuné ngidamang sunar sekadi asapunika taler manah titiangé bekut-bekut ngeling, titiang ngajap-ajap I Ratu, wantah I Ratu.

Sekadi belabaré kantun ipun megenah ring treptiné duk ipun ngampet menyah latigang treptiné, sekadi asapunika sampun sadug manah titiangé sané menyah latigang sih I Ratuné, sekéwanten kantun titiang bekut-bekut ngeling, titiang ngajap-ajap I Ratu, wantah I Ratu.

/39/ Pét manah titiangé sampun tuh tur geritak, rarisang sampun I Ratu nedunin sikian titiangé, mepica sabeh.

Pét ulanguné sampun ical saking sikian titiangé, rarisang sampun I Ratu nedunin sikian titiangé, mepica takilan sarin kidung.

Pét bincuh karyané medungkunan nyatur désa sané ngawinang doh sikian titiangé ring linggih I Ratuné, rarisang sampun I Ratu nedunin sikian titiangé, inggih Ratu Juru Raksa suniané, mepica trepti miwah landuh. Pét sikian titiangé sané kantun mesila tiding memegeng ring bucu, rarisang sampun I Ratu ngeranjing nedunin sikian tiuangé, inggih Ratu Sesuhunan titiangé, mepica taksuning ratu.

74


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Pét manah titiangé keliputan winaya miwah brana, inggih Ratu Sesuhunan titiangé sané nirmala, Ratu Sesuhunan titiangé sané nénten naan keliputan, rarisang sampun I Ratu nedunin sikian titiangé, mepica kerug miwah tatit.

/40/ Sué sampun nénten ketedunan sabeh, inggih Ratu Sesuhunan titiangé, manah titiangé sané tuh aking. Kedas galang bongkol ambarané neng akelamaran bawang tuh nénten wénten gulem, neng akidik nénten wénten kanten siptan sabehé sané sayub jagi tedun.

Tedunang sampun belabar agung duén I Ratuné mangda nguragada, sané selem denges miringan kepademan, pét I Ratu lédang arsa, taler tatit duén I Ratuné sané nyander-nyanderin sané ngewetuang jejep manah kantos ka genah-genahé sané sintru.

Ambil malih, Ratu Sesuhunan titiangé, ambil malih panes ngentaké sané mendep-mendep nyélebseb, tur lagas ngeseng manah titiangé.

Bengayang sampun ngasab gulemé tedun, sekadi peliat istri-istriné sané ngembeng-ngembeng

toyan

matan

ipuné,

duk kurenan

ipuné

ngerudeg. (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

75


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Satua Masambung

mawa madui (3) Ketut Sugiartha

Penumpang pada tuun kala montor bis ané tumpangina tekén Putu marérén disubané macelep ka lambung kapalé. Mapan tumbén luas selat pasih ka tanah Jawa, Putu tuah nututin anaké ané tuun malunan lantas menékin undagan besi di sisin kapalé. Teked baduur tepukina ada kursi majérjér cara di gedung bioskup. Di malun kursiné ada lapak ané ngadep amik-amikan. Di bucu sada ka duri ngenah makudang panumpang majujuk, ngantré macelep ka toilét.

76


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXVII | Novémber 2019

akadan ané tepukina tlektekanga. Si duri ia nindakang batisné ka sisin kapalé lantas magisian di pagehan malakar aji besi. Di betén, di yéh pasihé ané ning tur degdeg buka telaga makudang raré macanda

sambilanga ngelangi cara katak. Makejang pada girang mabalap magarangin pipis logam ané entunganga tekén penumpang ané ada baduur. Putu makenyem nepukin solah cenik-ceniké buka kéto. Bisa ngasilang pipis ulian dueg ngelangi ané ngaé penumpang kapalé demen mabalih. Pipis ané kapunduhang tusing ja ulian ngidih-idih cara gagéndong. “Kuda ya maan awai?” sagét ada anak luh ngomong di sampingné. Putu ngadén anaké totonan ngomong ajak timpalné. Mapan tusing ada nyén tepukina di sampaingné, Putu lantas nyautin. “Mirib kanti duang tali, nyén nawang malah lebih.” Anak luh di sampingné mesuang tustél laut motrék cenik-ceniké ané pada mabok barak baana pepes majemuh ento. “Ragané uli Bali?” Putu manggutan lantas mabalik matakon, “Ragané?” “Jakarta.” “Menék bis ané cén?” “Patuh ajak bis ané penékin ragané.” “Oh...” “Tiang negak di duri.” “Di samping toilét?” “Kudiang men, telat meli tikét.” Angin baret makesiur, kapalé makéséhan banban ngalahin cenik-ceniké ané pada ngulap-ngulapang lima. Putu nguratiang candi bentar Pelabuhan Gilimanuk ané sayan joh. Buka kaiis kenehné ngalahin tanah Bali ané tresnaina. Ia mautsaha nambakin yén paningalan ané nagih ngetél. Di kenehné ia majanji tusing ja lakar encep di gumin anaké. Ia lakar mulih buin ka tanah palekadané.

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Tengah jam suba liwat. Pelabuhan Ketapang suba di malun cunguhné. Netty, anak luh ané mara ajaka makenalan, ngajakin Putu menék ka montor bisé mapan buin kejep dogén kapalé suba malabuh. Lega kenehné maan timpal di jalan. Apabuin timpalné ento uli Jakarta, kota ané lakar tekaina. Ilang rasa nyapnyapné mapan Netty ané soméh ngortaang magenepan ngenénin Jakarta. Tuun makan siang di Pasirputih, Putu ajak Netty negak marep-arepan di méjan rumah makané. Makadua suba marasa caluh yadiastu mara kenal. Putu minehin anak luh cara Netty sinah liu ngelah timpal dija-dija. Lénan tekén soméh ia masi dueg ngajinin anak yadian raosné ceplas-ceplos. Gobané biasabiasa dogén, tusing ja madan jegég, kéwala Putu cumpu yéning ada anak ngorahang Netty ento ngangenin. Nyén ya sujatiné anaké luh ené? Sagét ada patakon di kenehné. Tustél ané magantung di baongné tusing ja tustél biasa. Ento tustél gedé ané mérekné terkenal. Tusing ja tustél cenik otomatis ané biasa anggona timpal malali tekén anaké. Béh, méh-méhan nak luhé ené juru warta. Netty makenyem dugas Putu matakon. “Adi Putu matakon kéto?” “Ah, tuah nebag dogén.” Buin Netty makenyem ané ngaé Putu mara ngeh yéning sujatiné Netty ngelah bibih ané ngenyudin. “Apa pantes tiang nyemak gaginan buka kéto?” Putu manggutan. “Pasalné?” “Ragané bisa motrék tur tusing kimud di arep anak liu.” “Ento dogén?” “Ento kan suba nyandang andelang.”

78


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Suud madaaran, sinambi ngantosang panumpang ané lénan, makadua lantas masliahan di samping rumah makané, ka kios-kios ané ngadep barang-barang gapgapan. “Sujantiné tiang ka Bali ulian maan tugas uli majalah,” Netty ngaraos sambil ngarapiang bokné ané ampehang angin. “Kéwala tiang tusing ja jurnalis, tondén…” “Artiné ada keneh lakar dadi jurnalis?” “Tiang mara lakar nyidaang seleg nyemak gaginané ené disubané lulus kuliah.” “Oh, nu kuliah? Di jurusan apa?” “Sastra Indonesia. Dumadak buin atiban suba pragat. Putu nu kuliah?” Putu kituk-kituk. “Suba magaé?” Buin Putu kituk-kituk. “Nganggur,” ia masaut bawak. “Seken?” “Apa tiang ngenah bogbog?” “Nak Bali biasané demen ngéndép.” “Tiang ngorahang men benehné.” Netty nlektekang muan Putu ané ngaé Putu sada gelip. Tumbén sajan ia nepukin anak luh bani mandrengin déwékné buka kéto. “Rasané tiang taén katemu ajak Putu.” “Masak?” “Putu uli Ubud?” Putu kituk-kituk. “Dija ya tiang taén nepukin Putu?” Netty kijap-kijap cara sedeng ngingetngingetang pajalané ané suba liwat. “Mirib di pangipian,” Putu ngonjakin. “Béh, kadén mara san kenal.”

79


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Sunaran ai buka macanda ajak kléncokan yéh pasihé ngaé paningalan ulap. Netty prajani nganggon kacamata selemné sambil ngarenggeng. “Tiang gregetan ené.” “Ragané dueg mancingin.” “Adi nawang.” “Ngudiang ten. Karuan ané ajak ngomong calon jurnalis. Kéwala ten kénkén.”

80


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

“Nah to suba ané antiang tiang.” “Kéné,” Putu majumu nuturang. “Sujantiné tiang makita kuliah di sekolah seni, nanging bapan tiang ngarepang tiang dadi dokter. Tiang mautsaha nuutin kenehné, kéwala lacur sing lulus tés. Bapan tiang pamuputné maserah kén tiang sekolah apa ja kenehé milih. Apang ia tusing sanget maselselan tiang lantas maksaang déwék kuliah di kedokteran gigi. Marasa sing nau, pamuputné tiang suud disubané kuliah atiban.” “Lantas?” “Lantas tiang nganggur. Mapan bapan tiang ngelah gaginan dadi petani, tiang masi bareng magaé ka carik.” Netty mendep kéwala paliatné nyiriang ada patakon ané sepela di kenehné. “Ngudiang mandrengin tiang buka kéto?” Netty kituk-kituk sambil mekenyem. “Tiang mautsaha percaya saja ya ané dingeh tiang ento.” “Netty ten percaya?” “Ten makejang raos ragané percayain tiang.” *** Umah paman Tanggu tongosné di sisi kauh kota Jakarta. Kawangun di duur tanah ané linggahné ada sawatara petang are. Wangunan utamané majujuk di tengah sada ka duri lan matingkat. Paman ajak somahné ané biasa kaukina Bu Man sirep di lanté ané baduur, kéto masi sinunggil pianakné, Agus, ané mara kelas enem sekolah dasar. Putu padidi sirep di wangunan ané besikan, umah ané kamarné ada dasa liuné. Kamar majérjér ané paséwanga, patuh cara kamar-kamar ané ada di lanté beten wangunan utama ané ada patpat. Putu tusing taén matakon aji kuda séwan kamaré soang-soang. Ané tawanga anak ané nyéwa kamaré liunan anak luh katimbang anak muani. Ané luh-luh makejang magaé dadi pramugari kapal terbang, sakéwala tusing makejang soméh. Malah ada masi ané pened tur demen ngroko di kamar mandi.

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Ané muani ada tuah dadua. Ané madan Indra, kapah sajan pesu munyi, magaé di kantor konsultan teknik lan manajemen. Herman ané setata makenyem tur demen ngorta dadi sales amik-amikan. Ané kasambat siduri énggal sajan matimpal ajak Putu. Ia rajin nyinggahin Putu di kamarné nuju peteng apang ada ajaka ngaraos. Putu pepes gaéna ngon mapan Herman tusing taén kuangan satua. Yén tuutin kenehné bisa kayang ka semengan tusing suud ngorta. Nguratiang solahné buka kéto, sayan makelo Putu dot nawang apa ya makrana ia buka kéto. Pinaka sales mula pantes ia tusing kuangan munyi, kéwala yéning sabilang katemu Putu ia lantas ngaraos kanti engsap tekén galah, sinah ada ané makada. Petengé ento Herman buin teka nyambangin. Putu sedeng negak di betén punyan belimbing di malun kamarné dugas dingeha munyin tindakan batis Herman maekin déwékné. “Pesu yuk?” Herman ngajakin. Herman mapanganggo rapi tur masepatu. Kala ia negak di samping Putu makesiur bon parfumné nyelepin song cunguhné Putu. (masambung…)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Artikel

album foto gus dé Madé Argawa

Dugasé ené, tiang maan ngeliput paméran seni kontemporer. Téma pamérané tuah

menggali ingatan yang diwujudkan dalam berbagai

macam karya seni.

83


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXVII | Novémber 2019

aderana, indik ingetan. Dikénkéné, ingetan tuah indik déwék pedidi lan sifatné pribadi. Unduké totonan tuah nyidaang karasaang lan karawatang pedidi.

Nanging, yéning ingetané totonan kepesuang laut kadadiang karya seni,

suba pasti sanget perlu lan melah. Ada masih anaké ané miara ingetan indik kejadian-kejadian ané taén liwatina utawi asanina lan kadadiang tulisan, foto wiadin vidéo. Tulisan, tusing makejang anaké biasa mupulang kruna-kruna laut kadadiang catetan utawi buku. Sakadi catetan harian contoné. Sapanawang tiangé, unduké ené suba langah. Yéning kadadiang foto, manut tiang ené paling liu kaanggon nyimpen ingetané totonan. Mirib ulian aluh. Ulian ento, di jumahné liu anaké ngelah album foto anggona panginget unduk-unduk ané suba liwat. Yéning vidéo, tusing liu ané tepuk tiang. Nglimbakné teknologi lan aluhné ngaksés média sosial, ngaénang liu anaké ngejang ingetan di dunia maya. Ngédéngang kahanan idupné ané paling anyar, mirib jani suba tusing dadi tawah. Dikénkéné, tiang kanti tusing nyidaang ngaresepang ané kén ranah pribadi utawi privat lan ané kén masuk ranah publik di média sosial. Ada ané ngorahang, save aja di sini (simpen gén dini). Unduké totonan tepukin tiang rikala ada ané masang foto di facebook. Tiang makeneh-keneh, facebook ternyata suba nyidaang ngentinin album foto anggon nyimpen kenangan. Nanging tiang sing bani ngawag-awag masang foto pribadi di facebook, krana jani (tiang sing nawang apa istilahné totonan) facebook nyidaang nyocokang muané nyén ané pasang tiang di sistem facebook. Tiang jejeh tekén sistemné ené. Rasa jejeh tiangé totonan ulian sistemé ené nyidaang nawang muan tiangé, tuah uli foto ané pasang tiang setondéné.

84


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Tiang ngelah catetan minor indik facebook, ngenénin indik skandal data warsa 2014. Kasusé ené ngaénang biur krana data facebook bocor lan kaanggon olih politisiné ngalih suara lebihan. Ulian ento facebook kena denda kanti 5 miliar dollar AS. Dendané ené tuah ané paling gedé yén tingalin uli sejarah Komisi Perdagangan Federal AS utawi FTC. Mula saja iraga ané nganggon facebook tusing marasa rugi ulian kasusé totonan, nanging ada anak lén ané maan keuntungan. Lan jelékné, iraga tusing nawang unduké totonan (setondéné ada ané nawang). Yasraf (2004, 63) ngorahang yéning jani iraga suba ngalahin dunia réalitas. Dunia réalitas suba mati. Ané jani dunia réalitas utamané réalitas sosial suba dadi dunia virtual. Bisa-bisa buin mani puan, tusing lakar ada anak ané mukak tumpukan albun foto tur metakon tekén nyamané di jumah ngenénin indik potrékan ané ada di albumé totonan. Nyén ento, anak ngujang, lakar kagentosin olih lima ané ibuk ngusap layar HP. Tutur indik i bapa, sandingan, nyama tugelan lakar maganti dadi satua ngenénin indik youtuber ané mara suud ngaé sénsasi, kontrovérsi sétingan artis ibu kota utawi gosip anyar akun Instagram kabupaten. Sakéwala, tusing kerasa baan tiang, foto-foto pianak tiangé, Gus Dé suba suud macétak. Album fotoné masih suba ada. Jani tinggal masang lan ngias, apang buin mani puan ada satua ané tepukina uli albumé totonan.

I Madé Argawa, magenah ring Tabanan, mangkin makarya dados wartawan Témpo

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

Sisipan

gerhana matahari 26 desember 2019 I Putu Dedy Pratama

G

erhana Matahari adalah peristiwa ketika terhalanginya cahaya Matahari oleh Bulan sehingga tidak semuanya sampai ke Bumi. Gerhana Matahari terjadi karena posisi Bulan berada di antara

Matahari dan Bumi. Hal ini sebenarnya umum terjadi setiap bulan, tepatnya ketika Bulan Mati/Tilem. Namun, fenomena gerhana tidak dapat terjadi setiap bulan. Gerhana hanya dapat terjadi apabila Bumi, Bulan, dan Matahari berada di satu garis lurus. Kondisi tersebut hanya terjadi ketika bidang orbit Bulan terhadap Bumi sejajar dengan bidang orbit Bumi terhadap Matahari. Terdapat selisih 5 derajat antara orbit Bulan dan orbit Bumi yang menyebabkan tidak setiap bulannya terjadi Gerhana Matahari maupun Gerhana Bulan. Peristiwa

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

yang merupakan salah satu akibat dinamisnya pergerakan posisi Matahari, Bumi, dan Bulan ini hanya terjadi pada saat fase bulan baru dan dapat diprediksi sebelumnya. Hal inilah yang menjadi alasan langkanya fenomena Gerhana Matahari maupun Gerhana Bulan. Umumnya setiap tahun terjadi dua sampai lima kali Gerhana Matahari baik Sebagian, Cincin, Total, atau Hybrid. Hanya Gerhana Matahari pada 26 Desember 2019 yang dapat diamati di Indonesia pada tahun 2019. Sebelumnya di tahun 2019 sudah terjadi Gerhana Matahari Sebagian (GMS) pada 6 Januari 2019 dan Gerhana Matahari Total (GMT) pada 2 Juli 2019 tetapi tidak dapat dilihat dari kepulauan Indonesia.

Gambar 1. Peta Gerhana Matahari Cincin (GMC) 26 Desember 2019 untuk Wilayah Indonesia (sumber : Almanak BMKG 2019)

87


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

Pada tanggal 26 Desember 2019 terjadi Gerhana Matahari Cincin (GMC) yang dapat terlihat di seluruh wilayah Indonesia. Hal ini sangat menarik, karena jarang Gerhana Matahari dapat terlihat di seluruh wilayah Indonesia. Wilayah Bali hanya akan melihat Gerhana dalam bentuk Gerhana Matahari Sebagian (GMS). Wilayah yang melihat GMC hanya wilayah yang berada di antara garis merah (Gambar 1) yaitu Sumatera, Kalimantan bagian utara dan sebagian kepulauan Talaud. Selain Indonesia, Gerhana dapat dilihat disebagian besar Afrika bagian Barat, Samudra Pasifik. Beberapa kota di Indonesia yang lokasinya dapat melihat GMC adalah Singkawang, Siak, Sibolga, Padang Sidempuan, Duri, Tanjung Balai Karimun, Batam, Tanjung Pinang, Pemangkat, Sambas, Entikong, Tanjung Selor, dan Derawan, sedangkan kota lainnya dapat melihat berupa GMS. GMC 26 Desember 2019 ini terjadi karena posisi Bulan menuju titik terjauhnya (Apogee) dari Bumi dalam periode revolusinya. Dimana titik terdekat (Perigee) terjadi pada 19 Desember 2019 dan Apogee akan terjadi pada 2 Januari 2020. sehingga lingkaran Bulan menjadi terlihat lebih kecil untuk menutupi seluruh lingkaran Matahari. Gerhana terjadi pada siang hari dengan rincian tahapan dan ilustrasi penampakan Gerhana sebagai berikut: Gerhana Mulai

= 12:13 WITA

Puncak Gerhana

= 14:02 WITA

Akhir Gerhana

= 15:36 WITA

88


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

Gambar 2. Ilustrasi Puncak Gerhana Matahari dilihat dari Denpasar dengan mengabaikan faktor atmosfer (kredit : Stellarium)

Di Bali Gerhana akan terlihat sebagai GMS, dimana posisi Matahari pad asaat puncak Gerhana berada pada ketinggian 620 terhadap cakrawala. Gerhana terjadi lewat tengah hari pada pukul 13:15 WITA maka posisi Matahari akan berada pada barat barat laut (BBL) dengan azimuth 236 0 terhadap arah utara. Untuk pengamat Gerhana di wilayah Bali, Gerhana Matahari 26 Desember 2019 memiliki magnitudo 0,68 dengan tutupan Bulan mencapai 60% dari lingkaran Matahari. Magnitudo dan tutupan Gerhana Matahari ini lebih kecil daripada Gerhana Matahari 9 Maret 2016 dimana memiliki magnitudo 0,82 dengan tutupan Bulan sebesar 76% dari lingkaran Matahari. Namun, hal ini

89


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

cukup untuk membuat suasana siang menjadi jingga karena sinar tampak dibelokan sehingga gelombang yang lebih panjang mendominasi. Oleh karena itu, suasana siang pada 26 Desember 2019 suasana siang akan seperti senja. Untuk mengamati Gerhana Matahari diperlukan peralatan khusus. Jangan coba-coba melihat Gerhana Matahari secara langung dan lama apalagi Gerhana kali ini terjadi di siang hari. Pada siang hari tingkat radiasi sinar Ultra Violet (UV) semakin tinggi karena panjang gelombang radiasi Matahari lebih pendek dibandingkan pagi atau sore hari. Saat cahaya Matahari tertutup oleh Bulan pancaran radiasi sinar UV masih berlangsung dan berbahaya bagi mata kita yang berakibat menimbulkan gangguan pengelihatan bahkan mencapai kebutaan. Untuk itu diperlukan teknik khusus untuk mengamati Gerhana ini yaitu, dapat melihat Gerhana melalui pantulan air, jika ingin melihat langsung gunakanlah pelindung mata. Pelindung mata yang mudah didapat adalah kertas rontgen dan negatif film. Untuk negatif film diperlukan lebih dari 2 lapis karena jika hanya 1 saja menggunakan masih sangat tipis dan masih membahayakan mata.

Gambar 3. Ilustrasi Proses Gerhana Bulan Penumbra 11 Januari 2020 (sumber : Almanak BMKG 2020).

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

Umumnya Gerhana Matahari berdekatan dengan Gerhana Bulan yaitu berselisih setengah fase Bulan yaitu sekitar 15 hari. Gerhana Bulan akan menyusul terjadi setelah Gerhana Matahari 26 Desember 2019 yang akan terjadi pada 11 Januari 2020. Namun, Gerhana tidak akan Nampak jelas karena hanya berupa Gerhana Bulan Penumbra. Gerhana Bulan Penumbra terjadi pada tanggal

10 Januari 2020 waktu UT atau tanggal 11 Januari 2020 waktu

Indonesia. Gerhana tersebut dapat dilihat dari wilayah Indonesia. Gerhana dapat dilihat di Afrika, Eropa, Asia, Australia, Samudera Atlantik, Samudera Hindia, Samudera Pasifik. Untuk wilayah Bali, Bulan akan terlihat memasuki Penumbra pada pukul )1:05 WITA dengan puncak Gerhana pada 03:10 WITA dan berakhir pada 05:14WITA. Bulan tidak akan menjadi gelap dan merah tetapi hanya sedikit meredup. Pada tahun 2020 akan terjadi enam kali Gerhana, yaitu dua kali gerhana Matahari dan empat kali gerhana Bulan. Satu dari dua Gerhana Matahari tersebut dapat dilihat dari Bali yaitu pada pagi hari di tanggal 21 Juni 2020. Gerhana Bulan di Bali sering dikaitkan dengan kisah Kala Rau. Kala Rau merupakan sosok raksasa yang abadi karena ikut meminum tirta amerta saat menyamar menjadi dewa dalam pembagian tirta amerta. Saat Kala Rau meminum tirta amerta Dewa Wisnu mengetahui penyamarannya saat tirta amerta sudah mencapai tenggorokannya, maka Dewa Wisnu melepaskan panahnya yang menyebabkan kepala Kala Rau putus lalu melayang di angkasa. Sisa penggalan berupa potongan tubuh tanpa kepala tersebut jatuh ke Bumi dan menjadi lesung. Kala Rau yang sejak dulu jatuh hati dengan Dewi Ratih (Dewi Bulan) tepat mencarinya.Maka pada suatu waktu di saat sang dewi berjalan-jalan di angkasa Kala Rau mencoba mendekap sang Dewi dengan menelannya. Namun, karena Kala Rau hanya kepala saja maka Dewi Ratih segera lepas dari dekapannya. Berbagai fenomena astronomi sebaiknya menjadi bahan pelajaran bagi kita tentang bagaimana kita menangkap pesan

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

dari langit dan dinamikanya. Mengingat sebelumnya leluhur kita juga menentukan watak perilaku manusia berdasarkan kelahirannya (palelintangan). Sejak tahun 1900 hingga 2015 di Bali sudah mengalami 35 kali Gerhana Matahari dengan persentase tutupan yang berbeda-beda. Persentase lingkaran Matahari yang ditutupi Bulan mulai dari 0,6% hingga 95% dengan tutupan terbesar terjadi pada 11 Juni 1983 dimana pada pukul 12:44 WITA Bali mengalami kegelapan karena hanya 5 % lingkaran Matahari yang tidak tertutup oleh Bulan. Waktu kejadian Gerhana Matahari ini juga didukung oleh kondisi cuaca pada saat itu yang terjadi pada musim kemarau sehingga proses Gerhana dapat teramati dengan jelas. Bali akan melihat Gerhana Matahari Total pada 22 Juli 2028 dimana Gerhana ini memiliki tutupan lebih dari Gerhana 11 Juli 1983 dan akan menjadi Gerhana Matahari Total terbesar di Bali dari tahun 1900. Gerhana 22 Juli 2028 memiliki magnitudo sebesar 0,96 dengan tutupan lingkaran Bulan 96%. Hanya 4% bagian Matahari yang terlihat jadi dipastikan Bali akan gelap sesaat sekitar pukul 10:16 WITA pada 22 Juli 2028. Waktu kejadian Gerhana Matahari ini juga hampir sama dengan 11 Juli 1983 yang didukung oleh kondisi cuaca pada saat itu yang terjadi pada musim kemarau sehingga proses Gerhana dapat teramati dengan sangat jelas.

92


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

Gambar 4. Ilustrasi perbandungan puncak Gerhana Matahari dilihat dari Denpasar 11 Juni 1983 dan 22 Juli 2028 (kredit : Stellarium)

I Putu Dedy Pratama, bekerja di Stasiun Geofisika Sanglah Denpasar

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

Kamus

Kamus Bali – Indonesia 1

alu n biawak

2

alu, nga.lu v pergi mencari dagangan; pa.nga.lu n pedagang yg mencari dagangan dg pergi jauh

3

alu, nga.lu.ang v pergi menujumkan: -- anak cerik pergi menujumkan bayi alub, nga.lub a semerbak: bungané miik ~bunga itu harum semerbak

aluh a gampang; mudah: yén di kota -- ngalih gaé kalau di kota gampang mencari pekerjaan; ulah -- dg cara gampang; aluh.ang v mudahkan; aluh.anga v dimudahkannya; aluh.in v permudah: ia suba ~ tiang uli tetegenan dia sudah saya permudah dr kewajiban; aluh.ina v dipermudahnya; ka.a.luh.ang (ka.luh.ang) v dimudahkan (oleh); ka.a.luh.in (ka.luh.in) v dimudahi (oleh); nga.luh.ang v bertambah mudah;

94


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

nga.luh.in 1 v mempermudah; 2 adv dg mudah alum a setengah matang; layu; alum.in v goreng setengah matang; alum.ina v digorengnya setengah matang; ka.a.lum.in (ka.lum.in) v digoreng setengah matang (oleh); ma.a.lum.an (ma.lum.an) v tergoreng setengah matang; nga.lum.in v menggoreng setengah matang alun n alun; ombak memanjang; ma.a.lun.an v bergelombang; beralunalun: padiné ~ tempuh angin padi itu bergelombang ditiup angin; nga.lun Bdg v 1 mengalun; 2 melolong dg panjang (tt anjing); alun-alun n lapangan 1

alup → alub

2

alup, nga.lup-a.lup n lolong anjing berkepanjangan

alur, nga.lur v mengalir deras: yéh tukadé ~ air sungai itu mengalir deras alus a 1 halus; lemah lembut; 2 mewah: penganténé negakin montor – pengantin itu menaiki mobil mewah alus.ang v haluskan; alus.anga v dihaluskannya; alus.in v perhalus; alus.ina v diperhalusnya; alus-a.lus.an n hasil menghaluskan; alus-alus.in v 1 perlakukan dg halus; 2 bujuk; ka.a.lus.ang (ka.lus.ang) v dihaluskan (oleh); ka.a.lus.in (ka.lus.in) v diperlakukan dg halus (oleh); ma.a.lus.an (ma.lus.an) v dihaluskan: togogé kondén ~ patung itu belum dihaluskan; nga.lus.ang v menghaluskan: tukangé ~ témbok tukang itu menghaluskan tembok;

95


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

nga.lus.in v 1 menghalusi; 2 membujuk; pa.a.lus.in (pa.lus.in) v 1 buat lebih halus; 2 dg lemah lembut alut, nga.lut a sukar terbakar: makelo mapumpun krana saangé ~ lama memasak krn kayu api sukar terbakar; alut.an n kayu api yg tengah terbakar amah v makan (tt binatang); amaha v dimakannya; amah.an 1 a cepat dimakan bubuk; cepat lapuk: kayu ~ kayu cepat dimakan bubuk; 2 n makanan (binatang); amah.in v beri makan: ~ cicingé beri makan anjing itu; amah-a.mah.an n makanan; ka.a.mah (ka.mah) v dimakan (oleh); nga.mah v makan: sampi ~ padang sapi makan rumput; nga.mah.ang, ~ iba v mengatur diri dl hal makan: ~ iba tusing bisa tidak bisa mengatur diri dl hal makan; nga.mah.in v 1 mengena: pancingé ~ kail mengena; 2 luntur: bajuné ~ bajunya luntur amal n amal; nga.mal v pergi ke pasar amal; berbuat amal: prajuru banjaré ~ pengurus banjar pergi ke pasar amal amam a 1 agak sepi; 2 kurang gairah aman a tenteram, selamat; aman.ang v selamatkan: ~ malu padi né uli blabar selamatkan dulu padi itu dr banjir; aman.anga v diselamatkannya; ka.a.man.ang (ka.man.ang) v diselamatkan (oleh); nga.man.ang v 1 menenteramkan; 2 menyelamatkan: aget ia nyidayang ~ barangné untung dia bisa menyelamatkan barangnya amang Bll a sayang

96


Suara Saking Bali

1

Édisi XXXVII | NovÊmber 2019

am.bah n jalan; am.bah.in v lalui; am.bah.ina v dilaluinya; dilewatinya; am.bah-am.bah.an n jalan; ka.am.bah.in (kam.bah.in) v dilalui; ma.am.bah.an (mam.bah.an) n jalan; lorong; ngam.bah v berjalan, bergeser: suryanĂŠ ~ kelod matahari bergeser ke utara (bagi Bali Utara) atau ke selatan (bagi Bali Selatan); ngam.bah.in v melewati; melalui

2

am.bah, ngam.bah v mengena; berhasil menangkap: mara tĂŠ pulanga

pancingnĂŠ suba ~ baru saja dibuang pancingnya sudah mengena 3

am.bah a hambar

am.bal n lapis: giginĂŠ duang -- giginya dua lapis; ma.am.bal-am.bal (mam.bal-am.bal) v berlapis-lapis; bagian pekarangan antara pekarangan rumah dan jalan am.bang, am.bang.in v diberi rintangan; am.bang.ina v dirintanginya; ka.am.bang.in (kam.bang.in) v dirintangi (oleh); ngam.bang.in v merintangi; menghalangi: tusing dadi ~ anak ka pura tidak boleh menghalangi orang ke pura 1

am.bar n tumbuhan yg mengeluarkan bau harum

2

am.bar, am.bar-am.bar n penghalang/penyekat dg tembok/tali

am.ba.ra n langit; udara; ngam.ba.ra 1 v menuju langit; mengudara: makeber ~ terbang menuju langit; 2 adv sampai ke langit 1

am.bat adv terlalu; bukan main: -- gedegnĂŠ bukan main marahnya; tan am.bat-am.bat adv bukan main; luar biasa

2

am.bat v halangi; rintangi: -- aji tali halangi dg tali; am.bat.in v halangi; rintangi (dg);

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

am.bat.ina v dihalanginya; dirintanginya (dg); ka.am.bat (kam.bat) v terhalang (oleh); terintang (oleh); ngam.bat v menghalangi; merintangi : eda ~ anak magaé jangan menghalangi orang bekerja; ngam.bat.in v menghalangi; merintangi am.ba.wang n 1 tumbuhan jenis mangga, kulit batangnya berwarna abu-abu dan pecah-pecah, pd bagian kulit yg pecah keluar getah yg membentuk damar berwarna jernih, daunnya kasar dan rapuh, bunganya berbentuk malai dan harum, buahnya besar berbentuk bulat telur dan berbiji besar, daging buahnya berserat, rasanya masam agak manis, biasa digunakan digunakan untuk campuran minuman dingin; embacang; Mangifera foetida; 2 buah embacang am.bé v panggil dan songsong; am.bé.na v dipanggilnya dan disongsongnya; ka.am.bé (kam.bé) v dipanggil dan disongsong (oleh); ka.am.bé.na (kam.bé.na) v dipanggilnya dan disongsongnya (oleh); ngam.bé v 1 memanggil dan menyongsong; 2 melaksanakan upacara kecil setelah perbaikan suatu bangunan; pa.ngam.bé.an n bagian sesajen pd upacara ngambé untuk memanggil dan menyongsong leluhur, Tuhan, dsb am.bed n selendang yg dililitkan di sekeliling pinggang; am.bed.ang v selendangkan; am.bed.anga v diselendangkannya; am.bed.in v selendangi; am.bed.ina v diselendanginya; ka.am.bed.ang (kam.bed.ang) v diselendangkan (oleh); ka.am.bed.in (kam.bed.in) v diselendangi (oleh); ma.am.bed (mam.bed) v berselendang; ngam.bed.ang v menyelendangkan; ngam.bed.in v menyelendangi

98


Suara Saking Bali

1

Édisi XXXVII | Novémber 2019

am.bek n tingkah laku; ma.am.bek (mam.bek) v berbuat; bertingkah laku; ma.am.bek.an (mam.bek.an) v bergerak; ngam.bek v merajuk, menangis: uling semengan ~ kanti sanja dr pagi merajuk hingga sore; ngam.bek.ang v berbuat

2

am.bek n napas; ma.am.bek.an (mam.bek.an) v bernapas: sarwa ~ segala makhluk

am.bén n serambi; am.bén.in v pasangi serambi; beri berserambi; am.bén.ina v dipasanginya serambi; ka.am.bén.in (kam.bén.in) v dipasangi serambi (oleh); ma.am.bén (mam.bén) v berserambi; ngam.bén n lubang tebing yg menjorok ke dl (bentuknya spt serambi); ngam.bén.in v memasangi serambi

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

99


Suara Saking Bali

Édisi XXXVII | Novémber 2019

100


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.