Majalah Suara Saking Bali Edisi XXXVIII

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

i


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

ii


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

daging majalah Pamahbah jedingé matalang (Tudékamatra) Lawat-lawat jurus mauk (IGA Darma Putra) Isin Lontar ajah-ajah antikorupsi sajroning sastra bali (Putu Éka Guna Yasa) Satua Cutet dadiké tiang sayang (Agus Sutrarama) ngambar kusamba (IBW Widiasa Kenitén) hadiah taun baru (IDG Trinandita) Satua Bali i madé subandar Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) Puisi Bali puisi-puisi i wayan widiastama puisi-puisi rai sri artini puisi-puisi i gdé nyana kesuma rick uli corona (WS Rendra) Artikel bobot kasujatian Ida Bagus Gdé Parwita Satua Masambung sang boma (5) mawa madui (4) -- Ketut Sugiartha Geguritan bongkling Gegonjakan apang élah, apang jaen (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) Sisipan ngayatnain tatit ring masan pancaroba (I Putu Dédy Pratama) Kitut kija lakuna embahan yéhé ipidan? (I Putu Supartika) Kamus kamus

1

2 4

10 32 57 70 21 100 15 46 83 63 53 78 93 7 90 104 107 110


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Pamahbah

jedingé matalang Tudékamatra

Jedingé matalang Dija isiné makejang? Ujané empet Danuné nyat Tukadé pegat Alas gunung magundul puun

Yén suba buka kéto, dija lakar ngalih yéh? Yéh pasih kanggoang oyot! “Da eda ngawagin mamunyi! To tolihin yéh ning membah di pipa-pipa sisin margané!”

Né suba madan satua pegat-pegat sing taén pragat Ento yéh PDAM, yéh meli

2


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Nyén ngelah pipis, ento ané dadi ngoyot

Pipisé malaibang embahan yéh di danu, di tukad, di kelebutan abana ka hotél, villa, resort, lan spa Awak sing ngelah pipis eda ngipi nyidaang ngrasayang mandus sesai nganggo yéh ané ning ento

Gumi Bali nak suba tusing gelah i raga padidi Ada munyi “Bali for tourism” Mémé Déwa Ratu!

2012

I Putu Gedé Raka Prama Putra utawi Tudékamatra embas ring Gianyar, 18 Désémber 1990. Kakawiankakawiannyané naenin munggah ring Majalah Éksprési, Majalah Satua, Bali Orti (Bali Post), Bali Post, Pos Bali, Médiaswari (Pos Bali), lan Dénpost. Cakepannyané sané sampun kawedar inggih punika Padang Tuh (Puisi, 2013), Belog (Pupulan Satua Cutet, 2014), miwah Ombak Raré Bali (Puisi, 2015)

3


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Lawat-lawat

jurus mauk IGA Darma Putra

Sing ja kéweh malajahin jurus mauk. Sing perlu nyeraya peteng dedet di pamuuné, nyantosang apang maan panugrahan uli Bhatari Durga. Tusing masih perlu banten makranjang-kranjangan apang prajani sayangang déwa. Apa buin kéweh-kéweh nguber klebutan ka bongkol-bongkol bukit sripit luihan tekén ngalih song jit sambilang kejat kejit.

4


Suara Saking Bali

J

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

urus mauk ento suba bakat aba uli kadituan di mara lekadé. Tegarang sliksik di song buluné ané kén jurus mauk ento enu pules leplep. Sagét tepuk, enggalin dundun apanga ia nyidayang anggon nguluk-uluk.

Luung masih jurusé ento anggon ngalih gegaén aluh-aluh kéweh. Ingetang ngidem sambil masila tiding, eda engsap tudang-tuding. Prajani idéwék bisa orahanga ngorta ajak déwa, manyama ajak bhatara, kéwala kereng engsap ajak pitara. Nyén madan déwa? Yén di sastra, koné ada katuturan déwa di déwék. Kéwala suba ping kuda kaden alih-alihin déwané di déwék, tusing masih tepuk. Ané kén kadén madan i déwa di déwéké. Yén tuah ngomongang jeg aluh pesan, nyak nyangluh cara ambun kopi mara manyahnyah. Manyama koné jlemané ajak bhatara. Kéwala tusing tawang bhatara ané kénkén sujatiné dadiang nyama. Apa makejang bhatara ento nyama, masih tusing tawang tatas. Nak kéto orahina tekén buku-bukuné, keto orahang. Sing pelih adané yén suba omongané misi dasar. Apa buin dasarné tuah sastra. Sastra ané kénkén ento anggo dasar, sandang masih pilihin. Nak liu jani anaké ngomongang sastra, kéwala sing nawang ia ané madan sastra ento sing ada di bukuné. Adané dogén suba Sang Hyang Sastra. Aéng! Apa ané nyidayang ngawadahin ané aéng-aéng ento? Apa madan pitara? Pitara ento leluhur. Nyén leluhur? I Bapa ajak I Mémé. Duuran to ada masih I Kaki ajak I Dadong. Duur to ada buin. Keto yen ngalih leluhur ménék-ménékang. Yén ngalih sentana, nuun-nuunang. Pajalané ngamenékang nyak cara pajalan api ngalih langit. Pajalan nuunang cara pajalan yéh ngalih gumi. Yén iraga magarang ngalih leluhur, nyak cara endihan apiné ané cenik magarang ngalih tanggu langit. Apanga orahanga dueg, dadi masih pajalan leluhuré ento palajahin. Orahang leluhuré maan panugrahan kéné, kena pastu kéto. Ulian ento koné jani iraga dini bareng mondong panugrahan sambilang negen pastu. Yén kéné unduké, ngudiang tattwane ngajahin iraga apanga nyidayang ngelésang

5


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

tetegulan idup? Panugrahan ajak pastu ento suba ané negul idupé. Apa buka duané ento sing dadi baan ngelesang, sangkalanga nganteg jani iraga barengbareng mategul. Béh dong déwa ratu agung. Apa buin di gumine ené, liu pesan ada anak dueg. Anaké ané ngaji-ngaji belog sing masih bedik. Apa buin anaké ngaji-ngaji dueg, liunan buin. Magenep tuturé bakat bacaka uli tanggu kangin nganteg tanggu kauh. Neked pajalan ai bakat baana mitbit. Pura Kahyangan Désa masih bakat tandruhin. Kéwala ia bareng madésa, bareng nunas tirtha. Tuturné suba ngeluer cara angin sasih kaulu nagih ngempakang punyan nyuh ané suba tanema baan leluhuré. Tagtag-tugtug, yén ia orahin apanga nanem nyuh, enu misi ngandong cucu cara patujuan leluhur. Dong kadén anak duegan, pamuputné patuh dogén nuutin ané suba ada. Suba keto lantas, makejang ubat-abit ané suba bakat tama-tami. Orahang tetamiané suba uyak tetani. Tetamiané ngéwehin, maat-maatin pajalan ngalih suka sekala-niskala. Nyanget-nyangetang tegeh tuturné tusing nyidayang buin nguber. Adi keto? Nak ia makeber, déwéké sing ngelah kampid kénkénang milu-milu. Jani kanggoang matakon tekén anaké dueg-dueg. Apa madan mauk?

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/85/ Nyandang malihin tutugang, ngajahin titiyang né mangkin, déning tityang belog polos, harimbhawané punapi, tityang mabuddhi huning, pilih dados tityang nuhut, malih tunasang tityang, tanah maka miwah langit, téja bayu, toya punapi wastannya.

/86/ Dé Dukuh kenyunga hégar, mangrasa suba ngulahin, nabdab tangkis munyi halon, hulat wangsit kenyingkenying, hento takonang cahi, nah bapa ngorahang malu, hento pawakan déwa,

7


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

tanah miwah langit api, téja bayu, madan panca maha bhutta.

/87/ Padha tong dadi belasang, tekéning iyéhé cahi, apan Allah taala reko, manyusupin sahi-sahi, anak mula abesik, buka tuturané bawu, twara nyandang dawanang, né harimbhawané cahi, anggon sikut, awaké eda ngelénang.

/88/ Tekéning anaké lénan, yén dadi baan ngentosin, anaké tundénang kéto, yén tong dadi ban ngentosin, da mbahang sarwwa prani, sikut kajangé ya hitung, to maan harimbhawa, pamuput dharmmané cahi, dadi kenyung, Pan Bongkling malih nakonang.

8


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

/89/ Maman ngaku nggelah sastra, liyunnyané duwang tali, dadi icang liwat hangob, nah orahang besik-besik, I Dukuh manyahutin, to sastrané pitungatus, maman sing pati pedas, apa to adannya cahi, ya plakutus, buka sastrané kaperah.

/90/ Hentoja twah maman tatas, Pan Bon gkling kedék nyahurin, nah buwin icang matakon, buka krunané i tuni, nabhi Adam mamilih, twara énak salah surup, sing dharmma katongosan, nguda liyu ada maling, masih hidup, hento janma twara dharmma. (pacang kalanturang…)

9


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Isin Lontar

ajah-ajah antikorupsi sajroning sastra bali Putu Éka Guna Yasa

10


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

K

orupsi, silih tunggil musuh sané tan surud-surud kasiatin olih nayaka praja druéné mangkin. Nénten sakadi masiat ring Kuruksétra sané sampun jenar kakantenang musuh miwah

rowangé, parilaksana korupsi puniki sakadi raksasa maya sané ngamargiang adresia tantra. Ajrejepan ipun prasida nyuti rupa dados pandita wicaksana, ajebos mamurti pinaka ratu wibuh mawisésa, asliaban sida masiluman sakadi bala tentara pangraksa jiwa. Punika mawinan, yéning nénten pratiaksa para janané pastika kalingsebin antuk pangindrajala. Yén akudang Kepala Dusun, Bendésa Adat, Camat, Bupati, Gubernur, kantos Mentri sané sampun kabui sangkaning mabukti korupsi. Pungkuran puniki, wénten taler Direktur silih tunggil BUMN saking Bali sané kantun kaselehin olih KPK sangkaning katarka nyalahwigunayang linggih tur amongamongan. Kawéntenané puniki sakadi nugesang, parilaksana korupsi méweh pisan kakelidin olih sang sané polih galah ngénterang jagat. Sané ngresresin, sang ngénterang jagat inucap katahan sujana sané sampun polih pendidikan tegeh

ngambara.

Mawinan

patut

gegonjakan

para

lingsiré

napkala

marerembugan ring penggak-penggaké sane masesimbing “tusing ada anak belog korupsi”! Ring warsané sané sampun lintang, korupsi miwah prakantinyané sané tiosan sakadi kolusi miwah nepotisme kalaksanayang olih sang maraga wikan tur katahan pinaka pangénter jagat. Kakawin Bharata Yuddhané sampun nyritayang pikayunan momo angkara utawi koruptif Sang Duryodana tatkala putran Prabu Drestarasta punika nénten kayun nyukserahang kadatuan Indraprastané ring Ida Sang Panca Pandawa. Sang Duryodana mapikayun mangda Indraprastané prasida kawasa-wasi olih Wangsa Korawa, yadiastun kadatuané inucap sampun panemaya kawaliang ring Ida Sang Panca Pandawa manut cecumponé tatkala kasor ngamargiang pajudéné riin. Daging parilaksana ngrebutin kadatuan sané nénten sujati druén Wangsa Korawané punika yéning saihang ring kahanané mangkin majanten tan bina

11


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

ring parilaksana korup sané ngwiwilin perang ageng bharata yuddhané. Anutang ring masané puniki, yén akudang kulawarga rebat kantos nénten saling angkenin nyama sangkaning tegak umah ring tanah natah sané kaprebutin. Sapunika taler, nénten akidik pasametonané rusak sangkaning maplakara padum warisan tanah sané kabatek antuk ambek momo miwah loba ring warisan. Akéh sané nénten marasa koruptor tepengané mangkin yadiastun nyabran rahina malaksana korup ring natah kulawarga! Lianan ring caritané ring ajeng, Kakawin Bharatayuddha taler maosang indik Prabhu Drestarasta sané mapikayun mangdané Duryodana madeg nata maduluran antuk mademang Sang Panca Pandawa ring jagat Wirata. Duk punika, Ida ngrincikang naya kasarengin antuk putra-putrané mangda Sang Panca Pandawa kageseng ring pasanggrahan sané sampun kawangun antuk kayu sané prasida digelis ngawetuang api.

Kolusi-nepotisme puniki

kamargiang, mangdané Sang Duryodana, putran Idané prasida madeg nata utawi ngénter jagat ring kadatuan Hastina Pura. Sakadi sampun numan, pabuat sané pateh taler kalaksanayang olih Sang Duryodana ri tatkala nyanggra sapangrauh Sang Salya ring payudan. Kala punika, Sang Duryodana mautsaha ngamargiang naya sandi malarapan antuk ngaturin Sang Salya pisuguh marupa raja bojana sané luih utama. Sangkaning kabecikan pisuguh inucap, Sang Salya kadalon saha narka sesaji inucap kasiagayang olih Sang Yudhistira, boya Sang Duryodana. Kaleketan ring panyanggra marupa pasuguh sakadi ajeng-ajengan, mas manik, miwah arta brana tur sané lianan ngawinang Sang Salya lipia ring tetujon utaman Idané jagi melanin Sang Panca Pandawa. Mawinan, ring pangutat carita kabaosang Sang Salya wangdé maprakanti ring Sang Panca Pandawa kantos lina pinaka sénapati ring Wangsa Korawa. Parilaksana ngalemesin musuh mangda prasida kaanggén kanti maduluran antuk pasuguh sakadi ajengajengan, mas-manik, miwah arta brana punika yéning saihang ring kawéntenané mangkin pateh ring gratifikasi.

12


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Saking carita-carita ring ajeng i raga polih pratiwimba yéning korupsi, kolusi, nepotisme, miwah gratifikasi sampun kalaksanayang saking riin tur katuma-tami kantos mangkin. Raris, wéntenke ajah-ajah indik antikorupsi sané kakeniang ring sastra-sastra druéné? Manahang titiang para panglingsir druéné sampun tragia yéning pungkuran pacang wénten pratisantana matakén kadi puniki. Indiké punika raris sané ngawinang ring Kakawin Bharata Yuddha, rakawi Mpu Sedah miwah Mpu Panuluh nugesang pisan, sang sané polih amongan pinaka duta nénten dados nunas pasuguh sadurung tetujonnyané kamargiang mangda nénten sakadi Sang Salya sané katibén pangindrajalan Sang Duryodana. Ring pustaka Niti Raja Sasana sané kaparik olih Cokorda Denpasar wénten ajah-ajah sané manahang titiang prasida kaanggén geguat nambakin wisyan korupsi sané kalaksanayang olih Sang Ngénterang Jagat tepengané mangkin. Ajah-ajah punika sajroning Niti Raja Sasana kabaos Ulah Telu. Bacakan ulah teluné inucap inggih punika Wijayastra, Sepadina, miwah Nagarajnyana. Cokorda Denpasar pinaka raja sané taler rakawi mahbahang tigang ajah-ajahé punika sakadi puniki. Wijayastra wastan ipun, Ratu kukuh ngawe becik, mangulahang sama dana, uning yan sami ngajrihin, ngicalang manah kamurkan, wijile arum manis. Sampura ring muda dusun, luluting pandita luih, asih ring janma kalaran, saking lila ngwewehin, uning ring ngambel ayahan, katempuhan ngraksa gumi. Sopadina ping ron ipun, Ratu mantep budi suci, tan agawok ing mas arta, weruh tan binakta mati, maweweh tan jinalukan, nguningi wong sanagiri. Nagarajnyanane mungguh, manggawe ayuning bumi, mamahayu bale rusak, miwah pura, marga titi, mandodoti wong kawudan, wong luwe sinungan nasi. Jenar pisan kabaos ring ajeng, ajah-ajah wijayastra nyaratang mangdané Sang Angawa Rat prasida nganggén dana antuk pah-pahan sané pateh, taler prasida ngicalang kamurkan, miwah asih ring janma kalaran. Mapaiketan ring antikorupsi, ajah-ajah sopadina maosang mangdané Sang Ngénterang Jagat

13


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

nénten gaok utawi kadalon antuk mas miwah arta brana. Napi mawinan asapunika? Tuges pisan kakawiané punika maosang, yéning mas, manik, tur arta brana nénten pacang kabakta mati. Sakadi sané ketah kauningin, sané pacang kabakta kalaning ngungsi genahé sunya tan lian wantah karma wasana. Ring pustaka Niti Sastra kaprawiran para ksatria sané séda ring payudan pacang nuntun jiwatman Idané rauh ring Wisnu Loka. Lianan ring punika, arta brana sané kapikolihang saking pajeg para janané patut kaanggén mahayu utawi mecikang balé rusak, pura, marga miwah titi tur fasilitas publik tiosan anut ring ajah-ajah nagarajnyana. Yéning mangkin kantun wénten fasilitas publik sané usak, napi malih jalan-jalané kantos katandurin punyan biu, i raga patut sumandéya sampun patutké Sang Angawa Rat nglimbakang pajeg sané kaambil saking sarin pagaén kramané? Méh-méhan i rika wénten korupsi sané durung mabukti!

Putu Éka Guna Yasa embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar, pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III), Angripta Rum.

14


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

puisi-puisi i wayan widiastama

15


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Ngadep Tanah

Ngadep tanah anggo ngalih genah genah katon melah

Ngadep tanah tanah gelah gelah leluhur leluhur sing karunggu karunggu tuah jinah jinah ngaé jengah jengah ulian manah manah pongah pongah ngaé juari juari ngadep tanah

Ngadep tanah mumpung ada galah anggo meli genah subané maan genah maan meli tanah buin ngalih genah melah buin ngadep tanah

(20 Fébruari 2019)

16


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Carik

Di cariké jalan matekap, matekap ngolah polah Di cariké jalan mamula, pula ané luung, boya suung puyung Di cariké jalan mapuah, ngulah ané sumbung

Di cariké padi ka pula, padang gadang liang Di cariké padi upapira, piara apang masari

Di cariké padi ngelentuk utama Di cariké padi puyung sumbung

Di cariké Bhatara Sri malinggih, linggihé ngancan ogah

(04/03/2019)

Bapa

inget tekén Bapa tuah puja mantra inget tekén Bapa tuah miikné dupa inget tekén Bapa tuah egolan andus dupa ngambara inget tekén Bapa tuah ujan bisbis di ajeng Pura

ia I Bapa ané sing rungu ujan noltol sirah ia I Bapa ané sing mabaju ngalih selah

17


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

ia I Bapa ané sing masandal nyalanin titah ia I Bapa ané sing rungu kebus ngahngah ia I Bapa ané sing nyerah ngalih melah

boya ja ulian kita boya ja nulurin indria tuah nyalanin swadarma upah, idup di marcapada

(April 2019)

Nuju Rumah Sakit

Nolih langit ngejengit nyaruang sakit

Segeré kampih Sakité kapanggih

Nuju rumah sakit karmapalané ngakit

(Oktober 2019)

18


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Neked di Rumah Sakit

Umah melah kenyem perawat bungah

Tiang ngahngah

Teka jejeh Takuté maliah Kenehé kalah

Kalah isin dompét: Jinah!

(Oktober 2019)

19


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Novémber

Di jalan ené, Puspa ada wangi dupa Lan kidung semara

Di jalan ené, Puspa ada kenyem masem Marengin Adi megedi

Di jalan ené, Puspa Akatih mawa Tuh garing Ngantosang Novémber teka ngaba Adi mewali

I Wayan Widiastama guru SD sané embas lan magenah ring Karangasem.

20


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Satua Bali

I madé subandar Ada koné tutur-tuturan satua, Prabuné di Daha madué putra dadua lanang istri, ané istri duuran, ané lanang alitan. Ané alitan mayusa mara duang oton, ané duuran suba truni. Prabuné di Koripan madué masih oka dadua lanang istri, nanging duuran ané lanang.

21


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

K

acrita Ida Radén Galuh Daha, sedek ida malancaran di taman kairing ban I Nginté Ngemban, lantas ida palaibang pepeteng. Di subanné ilang pepetengé, déning Ida Radén Galuh tusing ada, dadi

makwéwéngan I Nginté Ngemban, lantas ngénggalang ka puri, ngaturang indik Ida Radén Galuh ilang, tekén Ida Sang Prabu. Mawanan sungsut Ida Sang Prabu kalih Praméswari, tur lantas ida mencarang panjak ngruruh Ida Radén Galuh. Ada jenenga makatelun panjaké mailehan ngalih Ida Radén Galuh masih tusing ada nepukin, mawanan malipetan kone lantas ajaka makejang, matur tekén Ida Sang Prabu, nguningang buat pangruruhé tuara mapikolih. Kacrita Ida Radén Galuh Daha, ulung koné ida di alas wewengkon Koripan. Kacrita jani I Gusti Patih di Koripan, sedek dané malon-alon kalasé, kapanggihin lantas Raden Galuh sedek malinggih di batan kayuné. Ngon pesan koné Gusti Patih ban tumbén dané manggihin anak luh bajang tur jegég padidiana di alasé. Lantas katakenin koné I Radén Galuh, “Jero, Jero Anak Istri, sira Jeroné dados deriki paragaan?” Masaur Radén Galuh, “Inggih Jero anak lanang, tiang jelema lacur nénten uning ring adan muah mémé bapa. Inget-inget jeg tiang deriki. Né Jeroné sira?” “Nah lamun Jeroné tusing nawang, bapa suba pepatih di Koripan. Béh padalem bapa ja Cening kéné awak luh padidian di alasé. Cening nyak duduk Bapa, bakal anggon Bapa pianak!” “Inggih, wénten ja olas Bapa nuduk tiang, tiang ngiring.” Kéto pangandikanidané, dadi ajaka lantas Radén Galuh ka Koripan, adanina koné Ni Wayan Sekar. Kacrita jani Mantri Madé, arin Radén Galuh Dahané suba duur, matur tekén aji muah biangé, “Inggih Guru Aji, Biang Suri, akuda nika Guru Aji madué oka?” Ngandika ajinida, “Guru ngelah pianak tuah abesik, Cening dogén.”

22


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Matur buin Mantri Madé, “Yéning asiki Aji madué oka, punapi awinan tiang dados paling Madé? Sinah sampun antuk tiang, tiang madué nyama. Kija nika nyaman tiangé punika, dados tiang klentar-klentir padidian.” “Ah, Cening anak sing ngelah nyama. Guru ngelah pianak tuah abesik. Sangkan Cening madan I Madé, anak sangkaning guru masesangi, yan ngelah pianak muani, bakal adanin I Madé.” Kéto pangandikan ajinida, dadi tan pasaur Ida Radén Mantri Madé, nanging di pakayunan masih tuara ngega. Sedek dina anu lantas nylieb Ida Radén Mantri Madé nakonang, ngalih rakané. Kacrita suba joh pamarginidané, manggihin lantas ida tukad nyat. Ditu di tengah tukadé lantas ida mararian duur batuné lémpeh merem-mereman. Saget ada koné tonya di luanan, madan I Céndol, ngutahang getih ngebekin tlabah, ento nomplok Ida Radén Mantri lantas ida anyud, kampih koné ida di pasisi. Lantas ida duduka tekén bapa Subandar, panyamaanga tekén pianakné luh, madan Ni Wayan Subandar. Ida Raden Mantri adanina I Madé Subandar. Ni Wayan Subandar sai-sai koné madagang ditu di pabéan. Sasukat I Madé Subandar ditu, lais-lais gati koné Ni Wayan Subandar madagang, kanti lepah Ni Wayan Subandar ngadepin anaké mablanja. Déning kéto, lantas I Madé Subandar ngadepin anaké mablanja. Déning kéto, lantas I Madé Subandar koné bareng ngayahin Ni Wayan Subandar madagang. Kacrita Ida Radén Mantri Koripan lunga ka Pabéan kairing ban I Punta Jrudeh, lakar matetumbasan. Mara ida rauh di aapan padagangan Ni Wayan Subandar, dadi bengong koné ida nyingakin dagangé luh muani jegég bagus, tur lais. Mara Ida Radén Mantri rauh, makeliéng koné I Madé Subandar mulihan. Kéné koné pakayunan Ida Radén Mantri. “To nyén ya anaké muani totonan, dadi tumbén tepuk dini. Makarat pesan ja gobanné. Demen pesan ja ngiwasin. Tusing Bapa Subandar apa ngelah pianaké.” Kéto pakayunanidané, lantas ida ngandikaang I Punta Jrudeh ngalih Bapa Subandar. Di subanné Bapa Subandar parek tekén Ida Radén Mantri. “Bapa Subandar.”

23


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Inggih titiang Ratu Radén Mantri.” “To i busan ada anak muani dini bareng madagang, nyén totonan?” “Matur sisip Ratu Radén Mantri, punika pianak titiang, mawasta I Madé Subandar.” “Beh nira demen pesan ja ngiwasin I Madé Subandar, nira ja baang ngidih nah. Bakal anggon nira nyaman.” “Matur sisip Ratu, titiang misaraang ipun kéwanten. Yéning ipun ngiring pakayunan Cokor I Déwa, titiang ngaturang." Kéto aturné Bapa Subandar, lantas kaukina pianakné I Madé Subandar tundéna pesu. Lantas pesu koné I Madé Subandar. Disubanné Ida Radén Mantri kasapa, ngandika lantas Ida Radén Mantri. “Ih cai Madé Subandar.” “Inggih titiang Ratu Radén Mantri.” “Cai nyak ajak Beli ka puri. Ditu nongos, bakal anggon Beli nyama.” “Inggih titiang ngiring.” Dadi ajak ida lantas I Madé Subandar ka puri. Rauhé di puri matur Ida Radén Mantri tekén aji kalih biangé. Nguningaang indik idané ngidih pianak Bapa Subandaré bakal anggén ida sameton. Ngandika lantas Ida Sang Prabu, “Béh, né nguda Cening ngidih pianak I Subandar, buin sada nagih nganggon nyama. Tusing patut Cening nganggén pianak I Subandaré nyama.” Kéto pangandikanidané, nanging kedeh koné pinunas Ida Radén Mantriné, apang pasemetonanga tekén I Madé Subandar. Déning kéto, suéca lantas Ida Sang Prabu. Ditu lantas I Madé Subandar kaicén wangsa, kaparabin Gusti Madé Subandar. Kacrita jani Ida Radén Mantri makayun marabian, lantas kalamarang olih ajinida anak istri ka Gegelang muah ka Singasari. Kacrita panglamar idané suba katrima. Jani Ida Radén Mantri makayun koné ida matemu tekén tetagonidané, Galuh Gegelang muah Galuh Singasari. Ngandika ida tekén Gusti Madé Subandar.

24


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Adi, Madé Subandar, mani jalan luas ka Gegelang muah ka Singasari, nelokin tetagon Beliné!” “Inggih titiang ngiring.” Kacrita buin maninné, lunga lantas Ida Radén Mantri Koripan kairing ban Gusti Madé Subandar. Tan kacrita di margi, kacrita suba koné rauh di puri Gegelang, matemu tekén tetagonidané Radén Galuh Gegelang. Ditu ida makatelun. Mapamité uli Gegelang nglantas ida ka Singasari. Kacrita mara apeteng ida ditu, makayun-kayun koné Gusti Madé Subandar kéné pekayunanné. “Né i déwék koné ngalih nyama nguda ya i déwék teka nututin anak masukan-sukan. Ah bakal kalahin I Beli Mantri." Kéto pakayunanidané tur lantas ida makaon, tuara matur piuning tekén Ida Radén Mantri. Pamarginidané nuluh tukad dogén, rauh lantas di panepin Koripan. Dadi panggihina koné Gusti Madé Subandar tekén I Patih. “Bé, né Gusti Madé, dados Gusti iriki?” “O Bapa Patih, apa kadong tiang kalunta-lunta ngalih yéh tuara maan.” Lantas kasimpangang koné Gusti Madé Subandar, kayun koné Gusti Madé Subandar simpang. Kacrita disubanné Gusti Madé Subandar rauh di jeroan I Patihé, lantas kapanggihin Ni Wayan Sekar sedekan nunun. Kéné pakayunanné Gusti Madé Subandar. “Bé, anaké luh né mesib gati ja buka i biang. Méh né jenenga nyaman gelahé.” Ni Wayan Sekar masih kéto, tlektekanga pesan Gusti Madé Subandar, kéné koné kayunné. “Yéh, nguda mesib pesan adin gelahé tekén anaké né. Méh adin gelahé jenenga ténénan.” Saling pandereng dogén koné Gusti Madé Subandar ajaka Ni Wayan Sekar. Matakén lantas Gusti Madé Subandar tekén i patih. “Bapa Patih, Bapa Patih, nyén ento ané nunun Bapa Patih?”

25


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Punika pianak titiang.” Nah suba koné katuran ajengan lantas Gusti Madé Subandar. Disubanné suud ngajengan makaon koné lantas ida, buin rereha Radén Mantri Koripan ka Singasari. Kacrita Radén Mantri Koripan, dugasé kaonina tekén Gusti Madé Subandar, éwa koné Ida ngibukang Gusti Madé Subandar, akudang-kudang parekan kandikaang ngalih ida masih tuara ada nepukin. Nah jani suba sanja, mara koné Gusti Madé Subandar deleng-deleng rauh. Matakén lantas Ida Radén Mantri Koripan. “Yé Adi, dadi mara Adi teka, uli dija Adi?” Masaur Gusti Madé Subandar, “Bé, napi kadung titiang kalunta-lunta nuluh tukad ngrereh toya.” Nah tan kacrita reraosané totonanan, kacrita jani suba makatelun ida di Singasari, lantas ida mantuk ka Koripan. Kacrita di subanné Gusti Madé Subandar di Puri Koripan, sai-sai koné ida ka jeroan I Patihé malelancaran. Dadi sabilang ida kema saling pandreng dogén ajaka Ni Wayan Sekar. Nah sedek dina anu, polih koné nyingséang ngraos pakalihan ajaka Ni Wayan Sekar. Matakon koné Gusti Madé Subandar, “Embok Kayan, Embok Kayan. Tiang matakon, da Embok pedih, nah!” “Inggih durusang Gusti Madé.” “Nah da Embok mengkeban. Embok panaka sajaan tekén Bapa Patih?” Masaur Ni Wayan Sekar, “Inggih Gusti Madé, nanging sampunang Gusti ngréwaang! Kawiaktianné tiang nénten pianaka ring Bapa Patih. Tiang okan Sang Prabu Daha. Kranan tiang dini, i maluan tiang palaibang pepeteng, ulung tiang di tengah alasé, duduka lantas tiang tekén Bapa Patih. Tiang ngelah adi muani abesik madan I Mantri Madé. Dugas tiangé nu jumah, adin tiangé matuuh duang oton.” Mara kéto pangandikanné Radén Galuh Daha ngembeng koné toyan panyingakan Ida Radén Mantri Madé, lantas matur. “Embok, Embok, lamun Embok tera uning tiang suba adin Emboké, I Mantri Madé.”

26


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Mara kéto saupa lantas Radén Mantri Madé tekén rakané, ditu lantas saling tangisin. Ajakina lantas Radén Mantri Madé tekén rakané mantuk ka Daha, nanging Radén Mantri tuara ngiring, kéné atur ida, “Tiang nénten ngiring napi pakayunan Embok sané mangkin. Yan tondén tiang maan nadtad anak luh uli dini. Tiang nénten mamanah budal.” Nah tusing kacrita buin bebaosan sang kalih. Kacrita Gusti Madé Subandar suba mantuk ka purian. Kacrita buin maninné, buin koné Gusti Madé Subandar ka jeron I Patihé. Déning bes pepes Gusti Madé Subandar tusing taén pati ngenah di puri, lantas intipa koné pamarginné tekén Radén Mantri Koripan. Dadi uningina lantas pakaon Gusti Madé Subandaré kema ka jeron I Patihé. Ida Radén Mantri Koripan, lantas jag ngranjing kema, panggihinida Gusti Madé Subandar sedekan mabaosan ajaka Ni Wayan Sekar. Nanging dugas idané mara rauh ditu, jag bah koné ida, ban ulangun idané nyingak kajegégan Ni Wayan Sekaré. Dadi epot lantas I Patih lanang istri nyembah Ida Radén Mantri. Nah disubanné ida meling, iringa lantas ida mantuk tekén Gusti Madé Subandar. Sarauh di puri, nglantas ida ka pamereman tur tuara medal-medal, kanti buin mani semengan masih tusing medal. Wiréh kéto, dadi katakénin ida olih aji kalih biangida, awanan idané buka kéto, nanging aturang ida nyakitang duur. Gusti Madé Subandar uning tekén pinungkan Ida Radén Mantriné, mawanan parek lantas ida ka pamereman, nakénin Ida Radén Mantri. “Inggih Ratu Radén Mantri, sapunapi mawinan Cokor I Déwa tan medalmedal?” “Beli nyakitang sirah.” Kéto pangandikan Radén Mantri, lantas matur Gusti Madé Subandar. “Cokor Ratu sapunapi, seneng ring Ni Wayan Sekar?” “Tusing. Suba ya Adi nemenin, ngénkén ya Beli nemenin?” “Tan wénten sapunika Ratu. Yéning Cokor Ratu taler nyenengin, titiang wangdé.” Ngandika Radén Mantri, “Tutuan kéto Adi?”

27


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

28


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Sawiakti Ratu.” “Nah lamun kéto ja, Beli suba nemenin ia.” “Inggih.” Kacrita kénak lantas jani Ida Radén Mantri. Dadi mara lantas ida matur tekén aji kalih biangidané, nguningayang buat idané seneng ring pianak I Patihé, Ni Wayan Sekar, tur kaaturin ajinidané mangda gelis mamadikang, bakal anggén ida rabi prami. Ngandika lantas aji kalih biangidané, “Beh I Nanak Bagus, dadi I Nanak nagih nyuang pianak I Patihé nganggon prami? Dong da I Nanak kéto. I Nanak kadén suba ngelah tetagon Galuh Gegelang, Singasari. Sing ento pilih tunggal anaké juang malu!” Kéto pangandikan aji kalih biangidané, masih sereng pinunas Ida Radén Mantriné, bakal ngambil Ni Wayan Sekar tanggu malu. Déning kéto lunga lantas biang idané ka jeroan I Patihé natasin Ni Wayan Sekar. Mara ida rauh ditu, bih ngon pesan koné ida tekén kajegégan Ni Wayan Sekaré. Kéné pakayunanidané, “Bé, né kéné jegégné Ni Wayan Sekar, beneh paling baana I Nanak Bagus. Da buin anak muani tera buduh, i déwék katiman luh buduh masih tekén Ni Wayan Sekar.” Kéto pakayunanidané, lantas ida mantuk nguningang buat kajegégan Ni Wayan Sekaré. Déning kéto, kasengan lantas I Patih ka puri. Sasubanné I Patih rauh, ngandika lantas Ida Anaké Agung, ngidih okan danéné, bakal dadi rabin I Radén Mantri. I Patih sing ja bani tulak tekén pakayunan, jag katurang koné Ni Wayan Sekar. Kacrita Gusti Madé Subandar, Radén Galuh Madé, arin Ida Radén Mantri Koripan kasenengin. Sai-sai koné ida ka pagaluhan papak takénang ida, apang ada anggén tangkis dogén. Kacrita jani pabuncingan Ida Radén Mantri Koripan tekén Ni Wayan Sekar. Ngadaang lantas Ida Sang Prabu ramé-ramé peteng lemah makatelun. Kacrita petengé, sedek maramé-ramé di purian, Ida Radén Galuh Madé lantas

29


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

pasangina sesirep tekén Gusti Madé Subandar. Dadi arip koné lantas Ida Radén Galuh mawanan mantuk lantas ida ka pagaluhan, kairing ban I Bayan Sangit. Tuta lantas pamargin Radén Galuhé tekén Gusti Madé Subandar. Sarauh idané di pagaluhan, Ida Radén Galuh suba ngancing lawangang. Lantas matur koné Gusti Madé Subandar uli di jabaan. “Ratu Radén Galuh, ampakin tiang lawangan!” Masaur Radén Galuh, “Ngéngkén I Madé Subandar mai tengah lemeng?” “Titiang nunas ajengan.” “Dadi mai nunas ajengan. Di purian kuangan ajengan?” Kéto pasaur ldané Radén Galuh, masih sereng Gusti Madé Subandar nunas bungkahin lawangan, nanging tusing bungkahin ida lawangan, lantas tinjaka lawangané tekén Gusti Madé Subandar. Nyidaang lantas ida ngranjing ka pamereman. Ditu lantas ida lanang istri magujeg-gujegan, pamuput bakat koné ambila Ida Radén Galuh tekén Gusti Madé Subandar. I Bayan Sangit kamemegan, budi matur tekén Anaké Agung tuara bani. Gelising satua, kacrita makelo-kelo, mobot koné Gusti Wayan Sekar. Ida Radén Galuh mobot koné masih. Mawanan méweh lantas jani Gusti Madé Subandar. Lantas ida matur tekén rakané, Gusti Wayan Sekar, nguningang indiké ento. Dadi méweh koné masih ida mawesin unduké ento. Matur lantas Gusti Madé Subandar. “Inggih Embok, Ida Radén Galuh lakar rorodang tiang budal sané bénjang. Samaliha Ida Radén Galuh suba kayun. Yan durung makatelun pakaon tiangé uli deriki, sampunang men ibukanga.” “Nah, melah suba kéto. Melahan rorodang, apang da énggalan uning Ida Sang Prabu!” Kacrita buin maninné, karorodang lantas Raden Galuh Madé olih Gusti Madé Subandar ka Daha. Tan kacrita ida di marga, rauh koné lantas di Daha. Sarauh idané di puri, aji kalih biangidané kénak pesan. Sasubanné Ida Radén Mantri Madé ngaturang indik pamarganidané uli maran idané makaori uli di

30


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

puri nganti buka jani, lantas Ida Radén Mantri makarya surat lakar katur ka Koripan. Suba pragat suraté, lantas kandikaang pepatihidané ngaturang. Kacrita di Koripan, di subanné makatelun Ida Radén Galuh kalih Gusti Madé Subandar makaon, mara koné ibukanga tekén Gusti Wayan Sekar, tur lantas uninganga tekén Ida Sang Prabu, buat Gusti Madé Subandar muah Radén Galuh ilang. Dadi duka lantas Ida Sang Prabu, lantas Ida nedunang panjak ngetut pamarginné Gusti Madé Subandar. Mara ukana majalan pangetuté, lantas rauh I Patih Daha ngaturang surat tekén Ida Sang Prabu. Kabawesin lantas suraté ento, daging suraté Ida Raden Mantri Madé nerangang raga, tur ida nunas sinampura buat idané ngrorodan Radén Galuh Madé. Muah kaaturang Gusti Wayan Sekar ento rakanidané. Suud ida mawesin suraté, dadi kénak lantas ida prajani, tur lakar pangetuté lantas kapangandikaang nulakang. Ngandika Ida Sang Prabu tekén Radén Galuh Daha. “Cening Nanak Galuh yan i pidan Cening ngangken Raja Puring Daha, dong sing uyut buka jani!” Matur Ida Raden Galuh, “Titiang matur sisip Ratu Aji, titiang tan purun. Malah nyen titiang ngaku okan Sang Ratu, lamun nyen Ratu Aji ngega. Jalané nénten, akuda jengah titiangé.” Tan kacrita di Koripan, jani kacrita di Daha lakar pabuncingan Ida Radén Mantri Madé tekén Radén Galuh Madé. Ida Radén Mantri Koripan kalih rabin Ida Radén Galuh Daha, kairing ban patih, mantri muah panjak, lunga ka Daha. Kacrita suba makalah pitung dina karyané, mara ida mantuk.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986.

31


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Satua Cutet

dadiké tiang sayang Agus Sutrarama

32


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Nada Bangun nguyukang, ngidem ngabyosang yéh, kayeh nyegerang ragané, jaja lan kopi Bali ané siduri mara nyidang ngedatang peningalanné. Payuk jakanné ada di jalan, kangoang malu kebus kenyelan, apa buin Kedasa jani ené sajan yén nyidang luungan ngetis di kantor ma-AC-an. Luas das lemah, mulih peteng, ané lebihan ulian kena macet di jalan. Sesai, kadirasa kiap ibi nu mesisa kéwala musti nugtugang ngalih sarin canang buin di lemahné baru, ngateh tamiu wong dura Negarané jalan-jalan ngutang-ngutang pis cenik né. Nada, Gdé Nada Séna, dadi guidé mara ada atiban. Tamat Diploma 1 né ia maan magaé di kantoran, tis sing perlu madéndéng, kéwala kénkén kadén ditu ia ngarasa kenehné tuara tis, panes, tindakné rasaanga cupit. Lantas ia mutusang lakar dadi guide, ia ngerasa yén dadi guide ento lakar nyidang melali midehan, ngawai, ké tongos-tongos baru, kerana mula ento geginanné, diapi reramané ngorang kuang setuju, ulian ningeh masi yén penghasilan guidé ento nak tuara ja pasti, apa buin jani liu ajak ngarangin geginan ento. Ia tetep mutusang dadi guidé diapi tetep mebekel ragu, né kerana sajan jejeh yén mebukti nyanan pilihanné ento tuara mupu. Nada buka makeneh muktiang yén ia bisa percaya tekén pilihanné. Sajan uli tamat SMP, menek kelih tur paica rasané sai kasambatang ‘ego’ ento suba ngenah, suba nyidang ia ngerasaang kleteg yén ia demen pesan ngajak né maiketan ngajak seni, kéwala dugas ento ia payu né nuutin munyin rupaka lan tua-tuané apang ja ngalanjutang ka SMA, boya SMK séni, nuju maan metemu ngajak lad timpal-timpalné dugas SMP ané payu ngalanjutang ka SMK seni, ia ditu ngerasaang, diapi timpal-timpalné ento nawang yén masa depanné lakar baat, kéwala ipun mekejang ngenah bagia, ulian nyidang maan masuk di sekolah né demeninna. “Dé, raga nak masuk ditu, ulian sing demen matematika, héhé, yén kamu nak mula murid dueg, mula beneh di SMA.” Kéto biasané timpalné, aget masi ia ngelah timpal né nyidang nyelimurin kenehné Nada, diapi ia tetep merasa nyesel baan ipidan tondén ngelah

33


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

‘kesadaran’ ngetohin demen-demenanné, buka timpal-timpalné ento, lan mimbuh kekalahang baan jejehné ulian merasa suba ketakut-takutin baan lengkara ‘seniman ento sing ngelah masa depan.’ Ia sujati ne tusing ja duegdueg sajan di ilmu pasti, buka né sai keajum-ajuman baan timpal-timpal né mara, kerana mula tuara masih dadi sambatang belog, tuah rata-rata sujatiné. Ané jani, Nada buka ‘berontak’. Ia nyumunin buin melajah ningehin tur mélanin apa né dadi kenehné, ané mentas dugas ento, ia mutusang dadi guide, apaké ento tuah buka ‘jalan keluar’ dogénan apanga tusing magaé di kantoran, sujatiné ia enu ragu. Dadi sambatang, rasa raguné ento buka yéh ujan né tuun di masan gaingé, nrébés macelep ka akah tanahé tuh. Sing ja besik dua anak luh taén ngengsapang rasa lekné, nyambatang demen tekén déwékné Nada, kéwala ipun mebalik dadi ngejoh kala nawang anak luh né biasané luung ajaka macanda ento tawanga nyambatang tresna. “Yén raga dadi awaké Dé, kel terima gén malu, kel jalanin, anak bisa tresna to tumbuh disuba ya kenal paek.” Kéto taén timpal SMA-né pidan nuturin. Apaké ulian ento né ngeranayang ia dadiné masih jejeh, ragu lakar nyambatang tresna tekén anak luh. Ulian ia taén nulak, ia jejeh masih yén katulak. Alah, buka lebihan jejeh ragu kadirasa pejalanné Nada ené. Jani, ‘titik tolak’ ipunné tuah kaputusanné suud magaé di kantoran, turin milih makebus ujanan dadi pemandu wisata. Dini tiang lakar ngubah idup, tiang lakar muktiang, idup né tuah gelah tiang. Kéto ané sambatang ipun di kenehné. Nyak mirib ulian jengahné, duang bulan dadi guidé, di kantor travel tongos ia munpunin payuk jakanné, ia katemuang ngajak anak luh, ané patuh mageginan dadi guide. Nada demen ulian ningalin anak luh ento seken-seken nyemakin swadarmané, né ngaé ia lek sesai kerana diapi meraga luh, tuara jejeh selem baan matan ai, tuara jejeh kenyelan, sing cara luh-luh ané ada di kenehné. Nada ngerasaang semanget né ada. Di kalané nelahang galah ngajak

34


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

anak luh ento ipun buka ngengsapin makejang, buka makejang petakén né ento kasaurin, yén ento tuah apanga ia nyidang matemu ngajak sang istriné jani, di kalané ipun joh ngajak anak luh ento, né masisa tuah rindu, tusing enu ada rasa sesel tekén sekolah ané pidan kapilihang, apabuin ragu tekén pilihan profesiné jani, ipun cumpu. “Luungang ngemalunin sambatang, timbang durian salip timpal di tikungan ..” Buin inget taén ipidan maan tutur kéto uli timpalné, Nada nawang galahné suba madan melah, harapan ento kadi suba ‘terbuka lebar’. Suud megaé di kantoran suba bani kejalanin, apabuin tuah nyambatang tresna, katolak, ia suba siap. PHP, kéto anak nyambatang jani, di kala anak ento suba ngaénang iraga mekeber nambung, ngaliwatin langit kepitu, né tuah ajak dadua dogén ané ada ditu, di suba ya lakar numitis dadi kedis, yén kénkén kadén dadi kelalungin kampid, payu ngatepak ulung maguyang, sakitné kaliwat ulian bas tegeh baan milunin mangipi. Buin buka raos kunané suba ulung buin katepen jaan, anak luh ento mula suba ngalempasin semayané, lén kén ento semaya kalempasin tuah ulian alasan né ngancan ngaénang sesek.

Nindy Mula tuara énggal baan ipun lakar nyidaang ngerti artin sesek, sakité ento, ulian uli cenik ipun tuah kaserung baan kenyung bagia dogénan, reramané setata sida ngemaang conto, setata saling sayang, ngetisin dayuh paumahan, buka mameka tuah kenyung bagia ipun ané lakar nyidang tingalin. Nindy Wirasty, adanné modern kéwala reraman ipun Bali tulén, Biangné sutri, milu nguupin somahné ngalihang bekel masuk pianak tunggal ipunné. Ajikné tuah tukang ukir stil Bali, ané masih suba ngajak tenaga kerja, diapi abedik, ramé tamiuné milu nukung ekonomi kaluwargané.

35


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

36


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Biang, tyang lakar melajin bahasa-bahasa asing, apang benjang meresidang ngalihang ajikné tamiu, apang ngansan lais ukiranné.” Nindy uli cenik ngenahang kenehné ané kukuh, diapi liu timpal-timpal SMAné ané ngalih kuliah sarjana, kéwala ipun tetep nyambatang lakar tuah ngalih Diploma, paling liu diploma dua, apang kone enggal nyidang megaé, apang enggal nyidang milu ngalih bekel, apang tusing mekelo meratin ajik lan biangné. Di bangku kuliah ento lantas ipun kenal ngajak Dwi, kakak kelas ipunné. Rasa penasaran ento nyumunin tumbuh, ipun ningalin Dwi ento lén, ipun nawang yen paras ipun sing ja jelék-jelék sajan, ento sai kesambatang baan timpal-timpalné peturu luh, keto masih mebukti yén liu muani ne ane pepes maekin lan ngidihin nomor HP, kéwala tusing ja Dwi. Rasa penasaran ento lantas dadi rasa ‘kagum’, dikala di aep peningalanné padidi ipun ningalin Dwi macebur maseragam ka tengah kolam renang, nyelametang timpalné Nindy ané ‘kram’ dikala ngamilunin perlombaan renang ngewakilin kampusné. Dwi masih kapilih dadi peserta lomba debat bahasa Inggris ngewakilin kampusné turin nyidaang ngapgapin kampus ne piala juara satu dugas ento. Seken, Nindy setata nyidang ningalin rasa ‘percaya diri’ lan rasa seken di kedadua peningalanné Dwi, ané saru-saru intipina dikala Dwi lén-lén, kala ento Nindy enu lek ngangkenin yén api tresnané nedeng mentik. Kanti galah ento layahné buka tan padaya nuutin tanglus grudugan atiné. “Tiang naler sayang sareng Dwi ...” Abedik Nindy tusing ngaden yen Dwi lakar ngorahang isin atiné dugas ento, nuju nerima pitulungné Dwi ane nanjenin lakar ngatehang ipun mulih, ujan bales nadak tuun. “Dy, anggén gén mantel yangé, yang sing kenapa.” Nindy nyaluk mantel bajuné Dwi, lan tuara nyidang ngalangin bengkung muaniné ento licit maujanan. Neked di pamesuan umahné, lengkara-lengkara tresna ento buka nebek jantungné Nindy, tuara ngadén masi déwék ipun lakar élah kéto nyanggupin, né nadiang tresnané Dwi tuara matepuk asibak lima.

37


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Matan ai anyar, buka nundunin bunga-bunga tresnané nyumunin mekar. Diapi kapah matemu di kampus, ulian kala ento Dwi suba madan masan ne trening, kéwala Dwi setata nyidaang mayah rasa kangen tunangan ipunné, Dwi pepes melali ka umahné Nindy, tuara ja melali beneh, ditu ipun biasa nguupin biangné Nindy ngulat tipat, kanti sawai I Biang ngajumang Dwi lan ngewalék Nindy ulian ipun tuah nawang ngae tipat nasi dogenan, ento masi dikénkénné engsap. Yan Dwi, uli tipat bantal, blayag, gong kanti tipat kukur bakat baanna. Kéto masih yén I Ajik enu neket ngajak kayu-kayuné, Dwi suba pasti lakar marengin, ngergaji, macek kanti ngambar pola, yan ngukir, Dwi lakar nunas ajah koné malu ngajak I Ajik. Ngalemeng I Ajik nyambatin Dwi, pidan ja maan ‘waktu luang’ lakar warisina ilmu ngukirné. Rindu, rindu, rindu, kewala Dwi tusing ja kanti ngamaang tunangané ento bas mekelo ngantosang, yan sing nyidang ada di samping ne, suara sayang ne di telpon pasti lakar anggona ngubadin. Ada unduk nuju ipun jak dadua sedeng melali ka pasisi, di sisin jalané ada punyan nyuh gading tegeh sajan, bedak kasemerin, jail Nindy ngorahin Dwi, yan koné seken sayang apang alihange nyuh gadingé ento anggo muktiang, “Amonto gén syaratné? Hmm.” Suud kéto Dwi ngatepat menek mongkod punyan nyuhé, buka enu urukurukan, serat seret baisné Dwi nyauh, kewala lengené mula siteng san megisian, Nindy jejeh di beten ngaukin ngorin Dwi apanga muungang kenehné, ipun nyambatang tuah mecanda mara, sanget jejeh yén Dwi lakar kenapakenapa. Dwi nyidang nyalanang ‘tugas’ tunangané, limané enu ngejer kala ngusap ebokné Nindy, ané peningalané ngembeng ulian ningalin liman ipuné telah metatu, kerana nuutin pengidih jailné tunian. Atiban dadi tunangané Dwi, Nindy sayan seken ngerasaang yen asikut kacing, Dwi tuara ada ‘berubah’ , rasa seken sayang ne teken dewek ne setata nyidang rasayang ipun, diapi salah tampi ento mula tuara nyidang ngelidin, ento masih ulian déwékné ané sai ‘negatif thinking’ ngajak tunangané ento, ipun ngerasayang sujatiné tuah ipun

38


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

né berubah, mirib karasa sayang kaliwat ento nadiang rasa jejeh kelangan, Nindy dadi ne ngelah ‘emosi labil’. Abedik telat kajemput suba dadi ngembros ngambul, ane paling ‘parah’ dugas ipun nepukin foto ne Dwi di facebook, kala perpisahan ngajak timpal-timpal tongos treningné, lan kagelut baan anak luh jegeg, brangti ne Nindy ngurub-urub, Dwi kauyak kapedihin, status-statusné Nindy pait nyesekin, buka odalané, tutug atelun buka keto, yen sing ulian kaliwat sabarné Dwi, nyidang lantas makejang dadi biasa buin. Dwi setata nyelasin yen ento tuah timpal-timpal ipun dogenan, ane mirib ulian kaliwat akrab dadiné ngenah campah mafoto. Dwi masih sanget ngidih pelih ulian tuara ngaden Nindy lakar dadi pedih buka keto. Dwi ngabarin Nindy yen ipun maan beasiswa ngalih gelar S1 né di Australia, Nindy girang pesan ningeh kabar ento, suba pasti ipun ngerasa bangga ngelah tunangan ‘berprestasi’ buka Dwi, ané paling penting, Dwi tuah tunangan sane sanget sayang teken ipun, Nindy ngelut sayang tunangané. “Selamat sayang ...” Suarané Nindy alus, buka ngaluputang sakancan ‘pertanda’ dugasé ento. Enuké patuh? Kadirasa di masan galang Kedasané bisa masih ada ujan kerebek tatit. Semeng ento Dwi mepamit teken tanah palekadané, kéto masih teken tresnané. Nindy kablengek ningeh makejang, tuara nyidang ngomong apa, abedik tuara ngerti maksudné Dwi ento. “Ampurang tiang Dy ..” Tuara ulian anak luh lén, tuah rasané suba ‘berubah.’ Né tuah kapertama lan né siduri, sukat atiban liwat suba setata dadi anak muani ane setata ngaenang Nindy bagia, Dwi ngaénang Nindy benyah. Biang lan Ajikné milu sing nyidang naenang sedihné ningalin pianak ipuné lélor uyak yeh mata, kewala ipun jak dadua setata percaya, tatujon Hyang Widhi ngemaang ipuné sakit ané jani tuah apang ipun dadi ‘kuat’, lakar anggon papelajahan nuju bagia idupné mani puan.

39


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Ngengsapang ento sajan kéweh, ngansan paksaang ngansan setata kaingetin, yén ujané tuun, kenangan dugas kapertama Dwi bengilan ngelasang jas ujané ka déwékné lakar setata ada. Nindy makelo sing bani mukak media sosial ulian jejeh inget tekén Dwi lan nawang kabar ané tusing dot tawanga, diapi payu masih ipun ningeh berita yén di Australia jani Dwi suba ngelah anak luh né nampingin. Kénkén ya Nindy? Sesek? Nah, iraga pasti nawang suba. Irerama pasti suba nawang yen ipianak tusing je lakar luput teken ne madan sakit, apaké ento madan sakit ati, ulian ipun jak dadua suba malunan ngasanin idup. Tekek tegulan liman ajik lan biangné, tuah dadi ubad ne paling sakti, né sakabedik nundun buin ipianak kesayangan uli sirep makelo. Nindy buin merasa idup, di dina wisudané ipun majanji lakar énggal maan gaé. Di travel ento ipun katerima dadi guide, ditu masih lantas ipun kenal ngajak anak baru, ané lakar masih dadi guide, anak lanang ento madan Nada. “Tiang Nada, tiang masih baru, mara ja dua bulan driki.” Mirib ulian pada merasa dadi pegawai junior, lan tuuhné maiyaban, né ngaé Nindy lan Nada aluh ‘nyambung’ lan bisa saling ngadukung. Nindy ngerasa ento tuah ulian Nada ane ‘ramah’ tekén déwékné, diapi ja dadi orahang baru, kewala tetep gen Nada uli duang bulan suba malunan ada ditu. Kenapa kaden, Nindy ngerasaang yén Nada ada keneh ngajak dewek ne, kewala ento asanange tuah keneh pedidina dogénan, mirib Nada mula ‘baik’ ngajak anak makejang. Nada anak né sing ja bes rame, nyen kaden ia bisa masih jail. Nindy, ngelah minuman botol ane yeh ne mara inem e atenge, jejeh yen matukar ngajak gelah anak lén, jangina tulisan, ‘Nindy lah né!’ aji stiker. Kalahine milu trening, di balik ne, saget beténé suba mimbuh tulisané, ‘Nah, nyén ... Salam : nd’ “Nadaaa ...” Nindy nawang yén tuah Nada tersangkané, ulian buin kejepné tepukina lan delikina, Nada tuah kenyas-kenyus. Nindy suba dadi ngansan hafal ajak jail ne Nada teken dewek ne, ulian ipidan taen kabogbogin.

40


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Dy, busan aku ka warung dajané, kamu takonanga. Da, anak baru to nyén ja adané?” “Nindy Susilawati, Mé..” “Hush, kamu ngubah-ngubah adan anak!” “Kamu ibi maan makan siang ditu o?” “Yés, émangné kanapa Nada ..?” “Méméné mara ngeh yén ia kuang nagihin pis, kamuné uba énggalan ilang.” “Sekeen??” “Yéh, mu jani kemu!” Nindy ngénggalang kemu, mula masih jamné makan siang, lakar buin sambilanga makan ditu. “Méé.. ampurang, seken tiang wénten kuang mayah ibi ngih ...?” “Yéé.. Nindy.. Susilawatii.. ngih?” “Tiang Nindy Wirasty, Mé. Héhé..” “Oh, to Gus Nada busan pelih berarti ngorang adan. Kuang mayah? Ten wénten Gék. Eh, Niki, ampun pragat nasi lawar klungahé, orina ngorang yén ené tuah Nada koné nraktir.” “Biih, Nadaa.. Éé, baanga tiang nika nasiné Mé?” “Ngih, anak baru Mé.” Kéto abetné Nada. “Ibi maan meblanja mai. Anakné jegég Mé, ené fotoné.” Abetné mémé dagang nasi, buka nuutang kemikanné Nada. Nindy dadi makenyem lek, ningeh munyin mémé dagangé, ningeh yén Nada nyambatang ipun jegég. Nasi lawaré suba sayaga medampingan ngajak és jerukné, Nindy nga-SMS anak ané suba nyailin déwékné. Nadaaa.. kamuuu... Héhé, selamat makan Dy. Selamat uba suksés hari pertama dadi English Guide of Bali, tetap semangat, ok!

41


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Nindy suba bisa ngerasaang warna baru ento buin, kenyung ento suba buin mangembang. Nindy ngerasaang yen Nada dueg ngaenang ipun aluh paek, Nindy merasa yen Nada tuah timpal lan ‘teman curhat’ ane luung. Semeng ento, ketug ane tawah ento nadak buin ngebekin tangkahné Nindy, runtag tuara biasa ane makelo suba tusing taen buin rasayang ipun, kala nerima SMS né Nada, Dy, énjep sanja sawetara jam nem tiang antos di Cafe Bali, ada ane dot satuaang tiang.. SMS-né Nada buka sing cara biasa rasaang ipun, ‘formal’, ketug Nindy ngansan ngerasang. Ngih Nada, antos tiang drika ngih.. Nindy ngewales SMS buka biasa, diapi di kenehné boya ja biasa. Sajan, galah buin kejep tuah Hyang Tuduh né tau, saget Nindy maan telpon, ento tuah Lisa, timpal akelasné Nindy pidan di kampus, Lisa ngemaang kabar ne nangkejutin lan nyesekin, nyambatang yen Dwi, laad tunangan ne Nindy ipidan ento jani ada di UGD Denpasar, sedeng koma ulian kecelakaan ibi peteng. Lisa nawang uli gegélanné, ané tuah timpal luungné Dwi. Nindy makesiab lan ngeling, jejeh yen lakaran kasep ningalin Dwi, gambaran ane paling jelek suba ngebekin papinehné. Nindy nélpon ka kantor, ngoraang sing nyidang ‘ngandle’ tamiu check in semeng jani, tuara enak badan, keto ipun mautsaha ngae alasan. Guleme peteng, Nindy ngilut gas montorné nuju rumah sakit tongosné Dwi sekarat koma, ujan tuun, Nindy nepaang awakné licitan, tuah Dwi né jani ada di lawat peningalané, lan ujan balesé ngungkabang kenangan lan kenangan. Teked di rumah sakit, tingalina Lisa suba negak ditu, masebeng jelék sajan, di sampingné Gedé Rudi, tunangan lan timpal melahné Dwi, masebeng, ngidem, limanné kecakupang, bibihné ngejer ngacep. Dwi katabrak mobil ané nglanggar lampu merah ibi peteng, mara duang wai ipun mulih uli Australia, lakar liburan di jumahné.

42


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Dy, kayeh sik kost aku gén malu nyak, pedalem kamu licitan uli tunian. Suud ento buin mai.” Lisa ngajakin Nindy ka kostné ané tuara joh ditu, lan nyilih pengganggo. Ulian masih tumben nyidang matemu ngajak Lisa, liu orta dadi satwa. Dokter pesu uli kamar UGD, dokter nyambatang yen masa kritisné Dwi suba liwat, astungkara lakar enggal sadar, Nindy ajak lisa ningalin uli kaca di sisi, “Dwi ..” Tan pasangkan yéh peningalanné Nindy ngetél. “Dy, uba peteng sajan, kamu mani magaé? Nginep di kost yang gén nyak?” Petakoné Lisa ngeranaang Nindy sépanan ningalin jam, petakoné Lisa ngingetang ipun ngajak tongosné megaé, petakoné Lisa ngentenang ipun ajak anak muani né madan Nada. “Sa, aku mara inget, musti ketemu ngajak anak, nyanan SMS aku nah..” Suba jam setengah roras jani. “Nadaaa ...” HP-né mati, ulian uli tunian suba low batt, dingin manulang Nindy nabyengang montor ne nyujuh pesisi muaya, gencang sajan, pang pindo ping telu ipun das nabrak anak di jalan. Cafe Bali, peteng ento, meja-meja ne sedeng ka ‘clear up’. Lilin-lilin kedampehang, tuah suaran ombak né nyisaang suung, Nindy majujuk kadidian ningalin jukung bendega ne ngansan ngejohang, angin dingin ngilgilang déwékné, sepi. Nada né Nindy HP-né ngendih ulian mara maan setrum, jam dasa peteng tunian, Nada maan nga-SMS bawak. Nindy.. Nindy nélponin Nada, kéwala HP-né Nada tuara ‘aktif’, ipun ngirim SMS, lantang, ipun ngidih pelih, sesajan. Tyang masih nawang uli FB Dy, semoga Dwi énggal sadar, énggal seger.

43


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Balesan SMS-né Dwi buin mani semengné ento, ngaenang Nindy ngansan merasa pelih, ulian suba jani ngenah mogbog ka kantorné, lan kéto masih ka Nada. Ipun makeneh-keneh, suba pasti ya Nada maan malihin profilé FB ipuné, lan ditu nyidang ningalin foto ipun ngajak Lisa ané sedeng ada di rumah sakit, ulian suba ka ‘tag’ baan Lisa. Munyiné Nada di SMS ngenah buka biasa, tuara adané lakar sangetanga, kéwala melén pesan yén matemu langsung, Nada ngejohin Nindy. Nindy sebet sajan dugas ento. Dalem di kenehné Nindy dot Nada né ipidan buin balik, Ia nunas Nada lakar ngampuraang déwékné, kewala kenkenang, Nada setata ngelidin déwékné. “Nadaaa!!” Nindy ngisiang lengené Nada ané lakar mesuang montorné uli parkir kantorné. “Dy, yang kel pesu jep.” “Aku milu!” “Éé..” “Akuu milu pokokné!!” Tuara nyidang Nada nulak, lek atiné mekejang anaké sengeh, ulian kaikan Nindy mara. Nada sujatiné tuara nawang lakar kija, ituni ia tuah dot apang tuara katemu ngajak Nindy dogénan. “Kamu kenapa Nada? Kamu enu pedih jak aku? Kamu ngorang tusing kénkén, kéwala kamu sing nyak ketemu, sing nyak ningalin muan yangé abedik pa!” Nada, ngererenang montorné, di betén punyan Ketapangé tis, selantang jalan nuju Pesisi Sanur. “Dy, eda ngorang kéto, diolas.” Nindy nengil, paningalané buka ‘beku’ katujah baan surya ngendih di makedua peningalané Nada, saha kadadua limané tekek ngisiang palané Nindy.

44


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Dy, tyang setata dot san ningalin muan Nindyné, diapi tuah di ipian tiangé. Nindy, uli pertama kamu ada di kantor, tiang nawang yén tiang suba mekeneh ngajak kamu. Tiang setata dot ngalih selah, dot lakar nyambatang. Nah, jani dini tiang ngorahin kamu, apang Nindy nawang, tiang, tiang mekeneh, tiang sayang pesan ngajak kamu, Dy..” Dingin karasaang ipun awakné kaukud, Nindy, bibih tipisné ngejer ngemikan. “Tyang masi sayang ngajak Nada...” Buka tan palangan, Hyang Semara Ratih, matemu padu, nyolahang suryak girang tresna kalih jatmané nedeng mabunga, ulian pangaptiné sida maisi. Pinaka saksi, télan surya lan kisi debur ombak pasisi, Nindy ngarasaang bagia ento, jani. Sanget, anget di gelutané Nada.

130418

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

45


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

puisi-puisi rai sri artini

46


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Pawaregan

Iriki sabilang semeng i mémé ngastawa Asap cangkem pawaregan laksana asap dupa Ngater mantra lan puja wali Ngater manah ning suci nirmala nuju langité tegeh Irika i mémé megending ngwangun pupuh Ngracik lakar dedaaran misi basa Basa tresna asih Asah asih asuh Salunglung sabayantaka Tekén kurnan tekén pianak Ring pawaregan mémé, i raga melajah Tresna, welas asih, manah sané lascarya Tan pawali Pawaregan tekéning mémé sujatiné puisi sané tan dados kapasahang Setata idup di kenehé Selantang tuwuh Sekayang-kayang

(Tuka, Novémber 2019)

47


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Susut

Susut engsut manah tiangé Layu dudus tangkah tiangé Panes makudus guminé Padiné tusing mupu Carik tegalé tuh Sira sané mlaibang sabehé Dija iya mengkeb Laseré ulah alih di langité Punyan-punyan numitis dadi beton Susut kusut awaké Kisut bibihé nyeritin sabeh Bhatara Indra sinah menggah piduka I raga nuutin indria Apang payu kenehé ngalih pipis ngulah sabeh Ngrauhang kabrebeh

(Tuka, Novémber 2019)

48


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Cengceng Kebés

Napi sané paling mangan Boya ja tiuk utawi pengutik Boya ja keris utawi arit Sané paling mangan Lambé sané ngamedalang munyi Sané tidong-tidong Lambé lamis Cara céngcéng kebés Makrempiang mura di jalan Alon-alon mabaos Apang tusing macipratan paos Mabrarakan di jalané Tusing mrasidayang lakar nuduk

(Tuka, Novémber 2019)

49


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Rwa Bhinéda

Nénten sané sujati ring guminé Suka lan duka Sebet tur liang Peteng lemah Terus majalan, maganti Sakadi roda sané mapiteh Sakadi gulemé sané tebel malaib ampehang angin Yan sebet sampunang larut Sedih kingking Yan liang sampunang mrekak ngakak Ngedig tangkah Nénten sané sujati Ring mayapada

(Tuka, Novémber 2019)

50


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Suluh

Peteng dedet guminé rikala wengi Nénten wénten suluh Nyuluhin pamarginé Punika taler peteng dedet manahé Yan ten wénten suluh Nyunarin manah Suluhin manah apang i raga setata éling Tekéning raga Sang Aku ring angga sarira Suluhin manah apang i raga Setata mulat sarira Mangda ngemolihang kerahayuan

(Tegal jaya, Novémber 2019)

51


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Budi Mémé Bapa

Ring pasisi pasihé Kesiur kesiur anginé Kedis-kedisé makeber di langité Buncah suaran toyané Iriki titiang éling tekéning déwék Rikala ento, bapa ngajakin titang ka pasih Maplalian bias, ngalih pici-pici tur omang-omang Ngingetang ento, buncah manah tiang sakadi toya Sané buncah ka pesisi Mangkin déwék tiang ngancan kelih Liu sané kaselselin marasa déwék liu pelih Peting-petinga uli cenik tekén rerama Tusing prasida ngwales budi mémé bapa

(Kerobokan, Oktober 2019)

Rai Sri Artini meneng ring Banjar Tuka, Désa Dalung. Nyurat puisi bahasa Indonésia ngawit warsa 1993 kantos mangkin. Kakawianyané kawedar ring média online utawi média cetak. Mangkin wawu ngawitin nyurat puisi Bali.

52


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Kasujatian mawit saking kruna “sujati” sané taler mateges murni utawi seken. Kruna murni maartos tan wénten

sané

ngadukin utawi nyarengin, tur seken mateges nénten guyu-guyu. Dados kasukseman sujati punika wantah murni, tur seken tan wénten

manah lian sané ngadukin. Yan ruruh ring sang kantun

maurip, kasujatian punika élah yan bawosang, sakéwanten sukil prasida kamargiang, duaning tan wénten kahuripan tan pamerih, mawinan kabawos ngaruruh pangupa jiwa.

Artikel

Bobot Kasujatian Ida Bagus Gdé Parwita

53


Suara Saking Bali

P

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

radé wénten sang lanang istri mawosang tresna sujati, kudang masa minab kasujatian punika lulus saking panuréksan kahuripan, bilihbilih sang kantun maurip kabawos sida ngamargiang pangabdian

sujati, tan pamerih angan akidik saking pabuat kahuripan. Puniki dahat méweh ring jagaté sané abot antuk tuntutan lan tantangan, minab

nungkalik

panadosné parajanané tan ngega anak séos sané mawosang ngamargiang pangabdian sujati. Kasujatian punika wiakti marupa kajujuran, minab wantah kaonengan sang nelebang daging kadiatmikan, miwah kasuniatan. Pangabdian sujati wantah kauningin saking kajujuran ngaraga, boya saking panuréksan anak séos, yadiastun tan sida kalidang wantah anak séos sané nyingak, mireng, tur nuréksa asing-asing sané kamargiang. Anak séos taler sané mawosang patut lan tan patut sahananing babawos, lan parilaksana sané kamargiang. Duaning sané kabawos patut, prasida katerima sareng sami, boyaja néwék,

utawi

sekaan lan sorohé kéwanten. Sané kapatutang pinih riin, nénten ja pramangkin prasida katerima olih anak séos. Kapatutan anak asiki kasaring dados kapatutan seka, kapatutan seka pradé sida katerima, kaanggé pinaka kapatutan désa, raris kaanggé kapatutan wawidangan jagat, pinaka dresta sané kamargiang maka uger-uger. Kasujatian punika ngebek ring genah lan galah. Asing-asing sané sujati tan sida katulak olih sapasira ugi ring jagaté, mahawinan anaké mawosang: “Ngaruruh kanti ri sedek kasukan élah, nanging ngaruruh kanti ri sedek kaméwehan sukil” duaning dahat arang sang sida tur lédang mapitulung ring sang sedek nandang pakéwuh, janten anaké kadi puniki kabawos kanti sujati. Yan ring Pawayangan, sané sarat ngemban sastra pinaka sasuluh, i manusa maduwé kawenangan mikayunin pidabdab lan parilaksanan sang masolah, duaning sujatinnyané wayang punika marupa lawat pidabdab i manusa, lawat kawéntenan, sané patut kapikayunin pinaka tatuwek kahuripan. Éling tan éling

54


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

iraga sampun nuwut pidabdab sang masolah, maka cihna solah sané kaincepang ring kahuripan. Sangkaning sasolahan wayang taler kacihnayang bobot kasujatian i manusa, sané macihna metu agengnyané iloba angkara, kapetengan, bingung ngawinang yuda tan sida kakelidin. Yan ring Bharata Yuda, Ida Bagawan Bhisma ngutsahayang mangdené nénten dados awanan kasédan sang Abimanyu, sakéwanten ri sedekan yuda akéhan sang ksatria mabuat dados awanan kasédan sang ksatria séosan, yadiastun sangkaning pangindrajala. Sakéwanten yan ruruh daging Niti Sastra, kabawos anak istri maka jalaran yuda: “Rikala Kreta Yuga Déwi Rénuka pinaka awanan wénten Yuda, ring Tréta Yuga Déwi Sita maka awanan Sri Rama mayuda lawan sang Rawana, Rikala Dwapara Yuga Déwi Drupadi maka awanan yuda, tur rikala Kali Yuga asing-asing anak istri mabuat dados awanan yuda sané ageng.” Pabuat seloka punika janten nénten ja ngiwangang anak isteri, napi malih sané pinaka niyasa utawi lambang punika wantah istri utama. Maka sami sang inucap sida nyihnayang kautamannyané yadiastun sedek kaméwehan keni pangindrajala olih anak séos. Déwi Sita prasida ngajegang kasuciannyané yadiastun doh saking Sang Ramadéwa, suamin ida. Déwi Drupadi pinaka lambang sané sida nyikiang kautaman sané lalima sané kaniasayang pinaka Panca Pandawa, kapanditaan, kakukuhan, kamenangan, kapekikan, Sangkaning

kautaman punika

ngawinang

sang

lan kawicaksanaan. sapasira

ugi kadaut

manahnyané lascarya ngetohang jagat, tur déwéknyané sangkaning mapakardi ring tresna asih. Ring kawéntenan jagat sekadi mangkin, arta brana pinaka ciri kautaman kahuripan. Sané kabawos sujati rinasa sekadi babawos tan wénten, kasujatian wantah metu saking ucapan anak sungkan kateteh antuk kaabotan arta brana, kakuasaan, maka miwah kaméwehan séosan. Kasujatian punika wantah anggé ubad bengong antuk tan sida nahan kaméwehané. Yan pradé puniki marupa pikayun para manggalané ring jagaté, janten sumeken sampun tan wénten

55


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

kayunnyané pacang rungu ring anak téos, parajana sané setata kateteh kaméwehan. Mabinayan ring sané riin duk sedek ngutsahayang mangdené polih ring tatujon. Sakadi main catur asing-asing alitan dados anggén pinaka panebus kamolihan. Rerednyané kasujatian punika ngawinang metu pikenoh i manusa narka kahuripané. Yan riin kawicaksanaan, kasucian, kakasatriaan, bawos sané nyunyur manis, kaajap-ajap olih ida-danéné. Mangkin kakuasaan tur arta brana sané dados pangapti, sané kaender selamin uripé. Yadiastun maka imba, Sang Yudistira sangkaning ajeg ngambel kasujatian kayun mawinan prasida nincap jagaté séosan rawuh angga sariran ida, tur sida macentok babawos ring para déwa indikan kadarman lan kautaman sané kabawos patut lan tan patut ring jagaté. Ring jagat puniki, sangkaning i manusa tan sida maurip néwék, mawinan Ida Sang Hyang Kawi nagingin antuk i manusa séos pinaka sarana nyelehin kaajegan manahnyané. Kawéntenan anak séos puniki prasida ngawetuang tresna asih ring sasamen, taler midep ngawetuang ripu ring déwéknyané bangun. Punika sami kasukserah ring sang maurip, duaning punika daging kasujatiannyane soang-soang.

Ida Bagus Gdé Parwita émbas ring désa Tihingan, Klungkung, tanggal 19 Nopémber 1960. Képala Sékolah ring SMA Pariwisata – PGRI Dawan, Klungkung. Ngawit nyurat sasuratan budaya kawédar ring Nusa Tenggara warsa 1983, Mingguan Prima, Bali Post, Majalah Burat Wangi, Canang Sari, Bali Orti, lan Majalah Online Suara Saking Bali. Ngamolihang Juara 1 ésai berbahasa Bali warsa 2001, kawénténang olih Balai Bahasa Bali, Juara 1 pénulisan témbang Puputan Klungkung warsa 2002.

56


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Satua Cutet

ngambar kusamba IBW Widiasa Kenitén

Pasih Kusambanė degdeg buka telaga ngembeng. Bendėganė ka tengah ngalih kauripan. Ada rasa bagia lakar liu maan bė, ada rasa angayu bagia ada pasih maangin amertha. Yėn akudang bė suba kapancingin, yėn akudang awan klijang-klijang di tengah jukungė. “Bin bani, maan ngadep bė liunan buin abedik,” kėto Madė Segara ngrieng padidianna. Layar jukungė kebat buka ngebatang isin liangė. Dayungnė igelanga kėbot kenawan apang nyak leser pajalan jukungė buka nayung idupė anė liu katekain gegodan. “Sinah ditu bėnė mapupul.” Ia suba biasa narka tongos bė liu. Buina nawang angsengan pasih.

57


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

uba kudang masa kadėn Madė Segara ngalih amertha ulian dadi bendėga, idupnė tuah amontoan dogėn. Using lacur tusing masi sugih. Tuah agenepa. Umahnė masi tusing sanget melah mantas tusing tuduh

lan dadi tongosin. Sakėwala, tusing taėn mrasa nista tekėn awaknė. Ia tetep bagia krana tusing taėn ngubuhin bė, tusing taėn ngaė pasih maan ngejuk bė. Bhathara Baruna suba nyayagaang kauripan. Mantas apang bisa masi ngaturang suksma ring Bhathara Segara. Pinih tusing tetep ngeresikin segaranė pinaka linggih Hyang Baruna. Yėn lakar ka tengah, tetep nunas pamargi apang melah. Di segara adana. bisa dogėn tepuk ombak gedė, angin baret sankananga dadi sesonggan gedė ombak gedė angin. Ipidan taėn timpalnė kedeng ombak kanti joh. Timpaltimpalnė paturu bendėga mautsaha ngalih apang kanti tepuk. Aget suėca Widhinė, nyidaang tepuk kampih di segara ba dauh. “Sajan idup adana tusing bakat baan narka. Kadėn lakar setata lanus, sagėt ada pajalan anė tusing antar.” Kendel kenehnė liu maan awan. Leser pajalan jukungnė ka pasisi. Di pasisi , suba ada timpal-timpalnė ngantiang lakar marengin nintingang jukungnė. Ada ajaka patpat. Di malu ajak dadua, di duri ajaka dadua. “Ciaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaat!” kėto sebarengan ninting jukung. Saling tulung paturu bendėga. “Suksma, nah. Suba nulungin.” Sinambi nanjėnin bė anė ada di basang jukungnė. “Tusing ngalih bė. Suba maan tuni ka tengah.” Ėncol pajalannė ka umahnė. Somahnė kenyem nepukin Madė Segara magrėndotan ngaba bė. “Suksma Beli. Bin jebos lakar adep. Jani, liu anakė demen tekėn bė anė mara bakat juk. Yėn sing laku lakar dadiang pindang apang makeloan dadi anggon buina sayan bangkit.” Ia ka paon ngaėnang kopi somahnė. Pedalema somahnė uli semengan dėgdėgė suba ngalih pangupajiwa apang ada anggon nglanturang urip di marcepada.

58


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

59


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Sabilang maan bė liunan buin abedik, Madė Segara tetep ngabaang Tuan Apandi. Ia tukang gambar. Liu gambarne kaloktah di gumine. Sabilang ngambar indik Bali, jeg melah baana. Pondoknė bek misi cet anė anggona ngambar. Tuan Apandi yėn sing pelih suba ada telung bulan ngoyong di Kusamba. Mirib kėnkėn kenehnė, Tuan Apandi dadi kadaut baan Kusamba. Apa krana jukungnė melah-melah? Apa krana ombaknė sagėt dangsah sagėt gedė? Anė seken Tuan Apandi meled ngambar Kusamba. Madė Segara ngaba awannė anė suba pangganga. Ia ngaba sambel bawang matah. Mula anut-anutan bė awan masambel bawang matah. Tuan Apandi demen tekėn awan mapanggang. Mula dueg Tuan Apandi. Ėnggal pesan ia ngresepang basa Bali. Ento ngranayang liu ngelah timpal utamanė para bendėga. Tuan Apandi nyambat dėweknė suba ngilehin Bali. Maan ka Ubud, ia ngalih tongos sepi. Ditu masi ia ngambar. Lantas ngilehin segara Bali. Kadaut kenehnė tekėn pasih Kusambanė. Sambatanga pasih Kusambanė lėn buka pasih-pasih anė ada di Bali. Apa lėnnė? Ento anė tusing taėn seken sambatanga tekėn Tuan Apandi. “Kusambanė mula lėn.” Tuan Apandi ngawitan ngorta. “Manian bisa liu lakar ada anak mesikang keneh ngambar Kusambanė.” “Apa lėnnė Tuan?” Madė Segara nyujutang. Tuan Apandi nyautin baan kenyem. “Tiang demen nongos dini. Kėwala, yėn dadi idih apang tetep resik pasihė. Pedalem pasihė, sesai alih bėnnė, mantas nyaga bersihnė sinah tusing kėweh?” Madė Segara tusing nyautin. Ia mrasa enu ada mis di sisin pasihė. Baan sesainė matepuk tekėn Tuan Apandi. Ia meled malajah ngambar. Kėwala, ia jejeh ngorahang isin kenehnė. Inget tekėn dėwėknė mantas bisa ngisi dayung ajak ngilehang jukung dogėn. “Kėnkėn ada meled malajah ngambar?” Madė Segara tengkejut. “Dadi tawanga keneh i dėwėkė? Sinah rasa Tuan Apandi teleb pesan. “Meled.” Bawak pasautnė Madė Segara.

60


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Enjuhina kuas, cėt gambar lan kanpas anggon ngambar. Ia kabebengan. “Tiang tusing taėn ngambar.” “Gambar isin kenehė malu apang saja seken isinnė. Gegambaran keneh ento anė lekad uli rasa. Tusing uli keneh anė paling.” Madė Segara prajani nyak ngambar. Ia majalan menang kangin. Kawitina baan ngambar anak ngaė uyah. Kenehnė mapulukan di anakė ngaė uyah. Makejang anakė ngaė uyah kenyenm-kenyem krana tepukina tumbėn Madė Segara ngambar. “Apa ya gaėna tekėn I Segara. Sajan jelema tusing kuangan gegaėn.” “Depang dogėn. Mirib krana ia matimpal leket ajak Tuan Apandi. Jani, lahlahan dadi tukang gambar.” “Ada masi melahnė ngelah timpal uli durapolo ngoyong dini. Nyak ngajahin.” Ilehan kuas Madė Segaranė mėndahan. Ada anak negen yėh pasih. Ada sedek anak mėyokang yėh pasih gambara. Kubun anakė ngaė uyah masi gambara. Ia ngrasaang awaknė bagia. “Manian yėn suba langah ada anak ngaė uyah. Pinih sing ada gambar pinaka bukti taėn ada anak ngaė uyah di Kusamba.” Rasaanga gambarnė suba pragat. Kanggoanga dogėn, nyak luung apa tusing. Cutetnė suba ngambar isin keneh. Ia ngėnggalang ngaba gegambarannė tekėn Tuan Apandi sedek ngambar jukung nujah ombak Kusambanė. Ia tusing bani maakin krana tawanga yėn anak sedek ngambar, jiwa pramananė ada di gambarnė. Ia bengong mabalih Tuan Apandi ngambar. Limannė ėnggal ngilukang kuas. Cėt anė anggona anut buka warnan jukung Kusambanė anė mabinaan pesan buka jukung-jukung bendėganė di Bali. “Mirib enė ngranayang Tuan Apandi demen di Kusamba?” Kanti mrasa semutan batis lan limanė nėnteng gambarnė anė lakar ėdėnganga tekėn Tuan Apandi., jeg macemplėng Tuan Apandi mamunyi.

61


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Suba melah gambarė ento. Ngambar isin keneh patuh tekėn ngayahin gumi. Manian lakar ada gunanė.”

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

62


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Puisi Terjemahan

rick uli corona WS Rendra

(Di Queens Plaza di panambangan mobil betén tanahé ada tulisan di sinalih tunggil témboké: “Rick uli Corona suba dini dija nyai, Bétsy?”)

Seken Rick uli Corona suba dini Dija nyai, Bétsy?

-Cang Bétsy Né cang dini

63


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Bétsy wong Jamaica Leluhur uli Hongkong kurenan cangé juru nyagain élevator Pédro Gonzalés, uli Puertorico demen mamunyah kereng mogbog. Yén meled kacunduk télpun dogén. Semengan cang magaé di pabrik roti. Anggara lan wrespati sanja dadi gelahné Mikey Ragolsky itua uli Polandia ané mayahin séwan kamar cangé. Yén sing kéto télpun nuju dina Buda. Da ngrunguang kurenan cangé. Ia nyaru-nyaru sing nawang. É, aa, satondén engsap: bayah duang dasa dolar.

Bétsy cangé kedas lan putih sentak magényolan lan alus buka sepon. Bokné magambahan ngangobin gati buka benang Rayon mawarna kencana. Batisné meling padi nyalang lan nyeléng tan péndah bé salmon

(Rick uli Corona di tengah kota New Yorké tolah tolih ka kanawan la ka kébot

64


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

sinambi nginem juuk soda).

Bétsy Dija nyai, Bétsy?

-Né, Bétsy Hudson, dini. Dot nepukin sarwa punyan-punyanan gadang nanging gedeg tekén carik miwah tegal. Cang ngugu isin sakancan satua. Cang ngugu idup di bulan luungan padaang idup di guminé. Nanging moyanin politik. Adan cangé Bétsy. Seken né. Sakéwala kéweh iraga sesai kacunduk. Tengai cang magaé dadi akontan. Peteng demen nulis buku harian. Anggon mapayas merténin bok lan kuku liu galahé tenah. Adan cangé Bétsy. Jegég ngablor. Demen malalung di malun mukané. Gedeg tan kadi tekén anak muani.

(Negakin motor sport gaénan Inggris Rick uli Corona nglinderin kota New York makaca mata selem.

65


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Wiréh mamurug peraturan lalu lintas ia rérénang polisi kala ento sing marasa pules nyalanang mobil).

Bétsy nyalang awakné buka lampu Broadway. Bétsy buka mangulayang tepuk, ngangobin gati. Bon lengis miikné kadi rasa mulesang kota New Yorké. Setata suud kéto cang saputina aji saput kain katun ané tenuna padidi. Bétsy, dija nyai, Bétsy.

-Cang dini, wé, belog godog! Sing gati cai dadi orahin Ricky! Setata ngranaang keneh inguh. Sepatu sing taén pejang cai di tongosné. Setata nganggon dasi sing karuan enteka warnané. Pang kuda kadén cang suba ngorahin yén pules da ngerok. To barbar. Jelék buka léklék lan nyenebin. kéto masi, Ricky! Cai musti malajah naar jukut sing maciplakan!

(Kota New Yorké buka nylekangkang. Ngenah nyeleg tur masemu angkuh. Semén lan bajané. Ngenah masebeng jengis lan bakuh.

66


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Di betén sunaran lampuné pakebiarbiar madingehan munyin musik ruyu makalé sing pesan ada ané ningehang).

Rick uli Corona suba dini seken, seken gati Bétsy, dija nyai?

- Ricky, sayang, cang dini seken né, seken gati.

+ Nyai selem. Nyai sing Bétsy. Nyai buka négro uli Harlem.

- Bokong cangé gisi. Rasaang génjolané. Adan cangé Bétsy. Seken. Seken gati.

+ Gagélan cangé satata sabar nyautin sakancan patakon cangé ané sing karuan enteka.

- Cang Bétsy wiréh cang négro. Wiréh cang négro cai kuasa tekén awak cangé. Sajaan, adan cangé Bétsy. Suba putusang cang adan cangé Bétsy.

67


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

+Apyun. Apyun. Dot gati ngrasaang ané ngranaang bagia tan kadi. Meled ngambar nyai malalung sinambi nyedot mariyuana.

- Ricky sayang, lakar pulesang cang cai aji gendingan. Buka raré cai nyulsul-nyesep nyonyon cangé.

+ Uli Queens. Uli Brooklyn. Lan uli Manhattan.....

- Ricky sayang, garudan cangé sayang.

+ Kenehé liput munyin combo, lan munyin saxophone.....

-Kidemang matané. Tan péndah banyo plali lan glibag-glibegang awak cangé.

(Di Harlem, di Manhattan, di New York jatma nongos ditu maseksek-seksekan makulekan bon enceh lan bon luu dugas sasih terak nuju panesé siadasa lima drajat wong négroné ngigel watusi di sisin rurungé dugas panesé satus dua drajat majaguran lan saling gocoh makejang).

Halo. Halo. Dini Rick uli Corona

68


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Bétsy masi dini .... Halo, Dokter. Tiang miwah Bétsy suntik jani. Tiang miwah Bétsy kena penyakit sepilis

Terjemahan IDK Raka Kusuma sakeng puisi mamurda Rick dari Corona. Kaketus sakeng Stanza dan Blues kakawian WS Rendra. Terbitan Penerbit Bentang. Cetakan Pertama 2016

69


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Satua Cutet

hadiah taun baru IDG Trinandita

“Sing medaya guminé mejalan becat gatiné. Mara busan asané Januari jani sagetan suba bulan Désémber, rasané sing ada akijapan matan barong sagétan suba lakar nyaluk taun baru,” kéto Luh Kenyung ngerengkeng di aepan I Gedé Aget kurenané ané sedeng nyampat di natahé.

70


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“M

en kénkén keneh Luhé? Pang buin pidan taun baruné, ané pasti tuah 365 hari ento suba tuah ataun, sinah ditu lakar nemu ané madan taun baru, jeg ada-ada dogén

krengkengané cara nak sing taén bersyukur!” kéto I Gedé Aget nimpalin munyin kurenanné sayang. “Bli tiang boya ja tusing bersyukur, tiang ngerengkengan, buka kéné pejalan pipisé jeg cara yéh rasaang tiang, pang beli nawang né jani to panaké I Luh Satia suba nagih meli HP, mara Désémber ané liwat meliang I Gedé Bagia beliné Luh Satia motor, sagétan jani suba ada pajalan pipis buin, yéning satuang ping kuda ada rainan, odalan, tondén kaitung menyama braya, nak mekutang bok, nelubulanin, mekalan kalan, mecaru, purnama, tilem, karya di Pura Désa, ngabén, muah ané lénan jeg tusing pepegatan ento tawang beli, nang petekin beli?” “Yén unduk ento da ba buin tuturanga beli nak suba karesep, nak mula suba madan pedum idup utawi kewajiban ané patut laksanayang ulian keneh lascarya rahayu tusing dadi ada keneh mapariselsel, ané ngaénang ilang pikenoh utawi suksemané mayadnya ané suba kajalanin, buina pang adi nawang pipisé nak suba ada, tur suba sayaga. Beli nak suba ngitungin makejang totonan, suba makejang ada di keneh beliné, da adi sumandangsaya apa buin adi milu masi seleg ngalih pangupajiwa ané sinah nyidayang anggo ngewantu nyalanin kauripan né buka jani, ento tuah ané patut suksemaang ring Hyang Perama Kawi, adi kan suba nawang bli pepes nyambatang kapining adi, amongkén sekayanné amonto anggon ngitungan idupé, meyadnya tur menyama braya. Da makeneh gedé apabuin gedénan keneh, sinah ditu iraga bisa bingung tur bisa dadi buduh. Jalanin idupé sesidan-sidan. Sakéwala da engasp mautsaha. Da setata ngerengkeng ané boya-boya, apa buin ané tusing lakar meragatang gaé sinah ento rugi. Suba karesep?” kéto pesautné I Gedé Aget tekén kurenanné, sambilanga maekin kurenanné ané negak di bataran umahné disubané ngejang sampat. Umahné I Gedé Aget kedas tur asri. Apa

71


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

ané mawinan kedas tur asri. Mapan I Gedé Aget, kéto masi Luh kenyung setata ngajahin pianakné I Gedé Bagia muah Luh satia apang setata nyaga kebersihan, luu plastik mepunduh dadi besik, luu ane nyak berek masi kapunduang dadi besik, disubané liu luu plastik purupanga utawi tukaranga émbér utawi prabot lénan ané masi melakar aji plastik ajak pemulungé ané tetep teka abulan cepok. Luu ané nyak berek timbuna ditu di tebané apang dadi anggon rabuk. Buina pianakné buka dadua nak mula disiplin uling cenik. Melajah seleg, kéto masi ngewantu reramané masi anteng. I Gedé Aget ajak Luh Kenyung ngarasa angayubagya ngelah pianak buka kéto. Tusing ja merasa rugi ngorain tur ngelémékin uling cenik. Di kenehné Gedé Aget nak cenik ento tuah patut orain uling nu madan cerik kerana didikan utawi piteket ané luung ento tuah lakar énggal karesep ngantos kawekas ané ngawinang di subané kelih anaké cerik nawang ané madan beneh pelih, jelé melah ngantos nawang ané madan tanggungjawab. Yén cutetang sinah lakar nawang ané madan kewajiban. “Yén unduk ento tuah saja beli, tiang tuara ja nuturang ané tuara ada, tiang nyatuang isin keneh tiang, yén sing beli sané kerengkengin tiang nyén buin, apa perlu tiang ngerengkeng ajak beli Putu Gedur dangin umahé? Sinah ditu beli lakar salah tampi tur cemburu tekéning tyang.” Ningeh munyiné Luh Kenyung buka kéto ngénggalang I Gedé Aget ngelut kurenanné sambilanga ngadébras mesuang munyi, “Sinah sing pesan adi dadi ngerengkeng ajak I Gedur, jelas-jelas beli lakar gedeg, apa buin pepes pesan beli nolih I Gedur nyeledétin adi risedek adi majalan ka carik, jeg sajaan beli sing terima, beli sing demen ngelah kurenan buka kéto, ingetang nyén ento!” Ningeh munyiné I Gedé Aget buka kéto ngénggalan Luh Kenyung nyautin sambilanga nampésang gelutan kurenanné. “Lamen kéto dingehang naé yang memunyi, da jeg sagetan suba sautina, melahang resepang, mara sautin!” Kéto munyiné Luh Kenyung sambilanga makenyung manis ngawinang I Gedé Aget milu masi makenyem laut kedék subarengan ajak Luh Kenyung.

72


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

73


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Beli ada ané buka jani, pianaké Luh Satia nagih meli HP nuutin timpaltimpalné, men kénkén menurut pendapat beli? Yén acolohan tiang jeg da suba belianga kénkén? Tiang takut beli, cara janiné suba liu ada orta ulian HP jeg tusing beneh pergaulanné, ada dingeh ngantén kondén tamat masekolah, ada kena hipnotis, ada ané ilang plaibang nak muani, pokoné jeg jelék-jelék sajaan ortané ané dingeh tur pebalih tiang di TV-né beli?” kéto Luh Kenyung nyambatang unduk pianakné Luh Satia ané dingeha nagih beliang HP. I Gedé Aget nyak seleg ningeh laut mesaut alon, “Apa buin? Suba pragat, ada buin ané lakar sambatang, beli tuah lakar ningehang, pang sing kanti kema ajak I Gedur adi mesadu!” Kéto I Gedé Aget mamunyi sambilanga nyigit bangkiyang kurenanné. Luh Kenyung makenyung, tur kebilbil mesaut, “Beli, apa ané sambatang tiang busan tuah anggon tiang nyugjugin keneh beliné tresna kapining tiang, yadiastun beli ngorahang pepes tiang sledétina tekén Bli Gedur sinah ento tuah baan rungu tekén pisaga boya ulian makeneh kéné kéto cara penarkan beliné, buina tiang tuara keneh ané boya-boya, ané jani ané seken takonang tiang men kénkén beli unduk pianaké?” Cara nak seken Luh Kenyung nyatua, I Gedé Aget nu mekita nyandén kurenan ané sanget sayanganga, boyaja ulian jegég sakéwala ulian ia jemet, tusing taén ngaé keneh nak tua utawi matua gedeg, jemet ngalih gaé, ajak matua satinut, rungu tekén reramané I Gedé Aget ané suba nyangsan tua, alingké bani piwal asané anteg kamen umbahanga, seprai umbahanga apa ja jeg angob nolih kapitresnané Luh Kenyung, nyediang nasi muah sekancan gaa jeg tepukina. Cutetné makejang Luh Kenyung ané nyiagayang. Luh kenyung nak ngelah pemineh. Yén jani iraga bani tekén nak tua utawi matua, sinah buin pidan iraga lakar nemu ané buka kéto masi, yén jani iraga subakti, tusing langgana tekén nak tua utawi matua sinah ditu iraga lakar nemu rahayu riwekasan, nganteg pianak cucu lakar nemu ané madan rahayu. Yéning bani apa buin ngelawan utawi nyakitin keneh anak tua utawi matua sinah ditu

74


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

tusing lakar nepuk ane madan suka apa buin lakar nemu ané madan rahayu. Kéto taén Luh Kenyung matutur-tuturan ajak kurenanné. Né jani ulian ngaton kurenané seken buka kéto, buung I Gedé Aget guyu utawi nyandén, laut nyautin munyin kurenané sada seken. Nak mula saja, liu ané tepuk beli, liu masi ané dingeh beli, ulian ngelah HP jeg cenik-ceniké tusing inget ngujang, melajah tusing taén jeg HP dogén gisianga kemu mai, semengan ngantos kapeteng jeg tuah HP dogén gemela, kondén buin ada ané kanti tabrakan ulian ngerunguang HP risedek negakin motor di margané, ada masi jeg maén game dogén di HP-né kondén buin ané kena pengaruh négatif ulian HP minekadi salah pergaulan, narkoba, tur ané lénan, jeg makejang jelékné tepuk adi.” Kondén pragat raos kurenané sagetan Luh Kenyung sépanan nyautin. “Nah lamen kéto jeg da suba belianga HP depang suba pianaké melajah cara iraga ipidan, iraga ipidan kalingké HP, radio dogén nu megarang ningehang, ngidaang ya jani ngasukang pianak masekolah kanti SMA, sing ja belog-belog sajaan sing i raga, sing kéto beli?” “Sing ja kéto adi, yening pemineh beliné kené.” “Kénkén to?” Ngénggalang Luh Kenyung mesaut kerana ia marasa kurenané sing patuh itungan ajak déwékné. “Kené nyen Luh, makejang ané sambatang Luh i busan nak tusing pelih, sinah ento tuah ulian sayang Luhé bes keliwat kapining pianak, beli boya ja nombaang, sakéwala pang Luh nawang?” “Nawang apa beli? Tiang suba nawang makejang, apa buin? Buina adi mara jani beli ngorahang tiang Luh, uli tuni suba luung beli nyambatang adi, apa nang tegarang sambatang beli!” I Gede Aget kedék ningeh kurenanné nyambat buka kéto. “Nah lamen kéto Luh, éh adi, kéné nah, beli ngorahin, yén unduk pianaké Luh Satia jani suba madan masuk SMA sinah beli setuju meliang HP, apa mawinan, kerana HP ento tuah sarana, ané anggon nuutin kemajuan jaman ané

75


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

tusing dadi kelidin, sakéwala ané patut sekenang tekén I Luh Satia pianaké tuah kénkén nganggo HP ané beneh manut sekadi pengapti sang wikan apang tusing pelih utawi négatif cara ané suba sambatang beli ajak adi ibusan, kéto nyen adi.” Ningeh munyiné kéto Luh Kenyung ngambrés tur ngambul sambilanga ngemélmél cara dagang ubad. “Cutetné tiang sing suka pianaké beliang HP, pokokné tiang sing demen tur sing terima,” sambilangé gejer-gejer majujuk di natahé. Sagetan uling diwangan teka bapané I Gedé Aget ané madan I Gedé Rena nénténg bungkusan. I Gedé Rena tuah anggona pekak tekén I Gedé Bagia lan Luh Satia. Nolih matuané teka prejani Luh Kenyung lan I Gedé Aget suud majugjag. Laut Luh Kenyung sada makenyem nyapatin matuané. “Rauh ring dija bapa dados makta tas luung sajaan, napi kal bakta nika?” I Gedé Rena matuané mesaut sada kenyem. “Né bapa mara teka uli kota meli HP, mapan pidan maan nyambat yéning Luh Satia maan juara di sekolah pekak lakar ngemaang hadiah taun baru HP, kéto nyen Luh, men Luh kénkén?” “Enggih yéning sampun mejanji punika suksemaang tiang, sinah Luh Satia kendel utawi seneng pisan.” Mesaut I Gedé Aget cara nak mekesiab ulian bapanné tuara taén nyambatang unduké ené. “Yéh, tusing tawang tiang bapa lakar ngemaang hadiah HP, enggih suksema bapa napi malih I Luh Satia nak sampun dot sajaan ngelah HP.” I Gedé Rena mesaut seken tekén pianak lan mantu ané sanget sayanga. Ulian tuah ento ané gelahanga. Mapan I Gedé Aget tuah pianak mebatun buluan. Dadiné jeg memesik. “Nak mula cara jani HP nak ada positif negatifné, sakéwala pekak nak suba miteketin Luh Satia cucun pekak sayang apang ngango HP né anggo ané positif ané dadi ngewantu ngeruruh ilmu pengetahuan ané dadi serana ngelanturang sekolah ngeruruh kaweruhan boya anggo ané boya-boya, ané

76


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

tusing anut utawi patut tekéning keperluan I Luh Satia melajahang déwék. Jelé melah nak medampingan, sakéwala sinah iraga ané patut milah tur milih encén ané madan luung encén ané madan jelék, encén ané patut tiru tur gugu muah ané encén patut ejohang tur kutang, buina nak suba piteketin pekak apang tusing awaian ngisi HP, tuah awai patut batesin galahé nganggo HP, apang tusing kija kija ngemel HP kanti engsap tekén geginané dadi murid, ané nu patut seleg melajah utawi ngewantu mémé bapa, unduké ento tuah suba saja bakat tuturin sekondén Pekak lakar nyanjiang meliang HP, yéning tusing nyak nyanggupin buka kéto sinah pekak tusing lakar presida ngisinin kenehné nagih hadiah taun baru merupa HP, buina yén tusing ngelah HP sinah pedalam kerana sinah ditu lakar ketinggalan informasi.” Kéto Pekak Rena nyambatang tekén I Gedé Aget lan Luh Kenyung. Luh Kenyung tuah mekenyung dogén, di kenehné suba karesep tekén apa ané sambatanga tekén matuané ané tuah pénsiunan guru. Ulian ento ia siep, sakéwala demen krana pipisé ané siapanga tekén I Gedé Aget anggona meliang HP dadi anggo mitegepin anggona ngerayaang taun baru ané suba lakar teka.

Redité, 24 Désémber 2017

IDG Trinandita wastan sujatiné I Déwa Gedé Trinandita. Dané urati lan seneng ring parikrama Bali.

77


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Satua Masambung

sang boma (5) Kacrita wénten sisian Ida Begawan Wiswamitra mapeséngan Sang Gunadéwa wikan ngawi kidung miwah kekawin. Ida sané kairing masusupan ring alas gunungé, kandugi rauh ring pasraman sané ngulangunin kabecikannyané. Sang Samba nakénang sakancan sané kacingak.

78


Suara Saking Bali

S

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

ang Gunadéwa tumuli nyritayang, ”Inggih Déwa Sang Samba! Aksi punika pasramané sané ageng nanging sampun dados bet. Kocap punika pasraman Ida Betara Wisnu duk malingga ring jagaté.

Asapunika katuturané mawinan rauh mangkin daat suci, akéh anaké rauh pacang néwa sraya. Punika ring muncuk bukité wénten pasraman kaliput ambubu alasnyané taru camplung. Ring sampingnyané wénten tukad, toyanné ening pisan trébésan saking gunungé. Réjéngnyané kalintang asri ngulangunin genah sang kawisuara tatkala mangawi. Déwi Yadnyawati pecak sané madrebé pasramané punika. Ida pageh ring indik kawikuan tatas ring daging agama. Déwa, aksi punika malih pasramané sané rusak, sampun sué katinggalin. Pasramané punika kocap druén Ida Sang Darmadéwa kaputra antuk Ida Bétara Wisnu. Rabinida Sang Darmadéwa mapeséngan Déwi Yadnyawati. Pamuputné katinggal antuk Sang Darmadéwa. Déwi Yadnyawati kantun ring pasramané punika tan mari ngelarang tapabrata nunas ica mangda katemu malih ring rabinidané. Saantukan kalintang kapitresnanida ring rabiné mawastu nyungkan kayun, punika mawinan Déwi Yadnyawati malabuh geni.” Durung puput bebaos Sang Gunadéwané engsek pakayunan Ida Sang Samba, saantukan éling ring sang katinggal. Sayan kapikayunin maweweh sungsut ida, mawastu kayuné daat bingung tur ibuk raris kantu. Nyingak Sang Samba kantu, bingung kayun Ida Sang Gunadewa tumuli kagujeg anggan Ida Sang Samba, kénginan sampun sué kagujeg, sayan éling ring raga raris mandulamé pangandikané pegat-pegat maduluran tangis. ”Inggih Beli Sang Gunadéwa, mangkin titiang nguningayang mawinan manah titiangé sebet. Duk panumadian titiangé sané riin kaputra antuk Ida Betara Wisnu, adan titiangé Sang Darmadéwa. Somah titiangé maparab Déwi Yadnyawati, wiakti daat lulut kapitresnan ring titiang. Samalihipun punika wantah pasraman titiangé duké riin kantun keni antuk titiang ngélingin tarunnyané. Lianan malih puniki bulakané genah manjus somah titiangé.

79


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Punika parhyangan genah titiangé mamuja. Réncang-réncang somah titiangé sami watek widiadari.

80


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Tan dumadé manresti Ida Sang Hyang Wisnu dados Sang Prabu Kresna, punika mawinan malih titiang ngiring ida manumadi. Titiang nénten mapamit ring somah titiangé. Titiang ninggal somah sedek pules. Nénten lingu titiang ring somah, saantukan gegelisan titiang ngetut pamargan Ida Betara Wisnu. Sapunika kawiaktianipun mawinan titiang ninggalin somah, boya sangkaning nénten tresna. Sakéwanten somah titiangé salah tampi, mawinan ipun nyakit ati pamuputné malabuh geni. Duaning asapunika las manah titiangé padem matapa iriki ring alas gunungé. Ring panumadian titiangé wekasan mangda prasida malih katemu.” Sang Gunadéwa nyingak Sang Samba sedih gelis ngandika, ”Déwa Sang Samba, indik sang numadi wantah nénten luput ring kasungkawan, mawinan iwang yan punika kayunin. Kasucian kayun I Déwané anggén nambanin, Déwa Sang Samba, wénten katuturanipun pala karmané mula raket ring sang dumadi. Yan banget ngulurin indria pacang ngawénang kasungsutan. Cutetipun kasukané punika wantah ajebos pisan pacang rasayang. Samalihné asing-asing sang marabian pamuputnya pacang mabelasan. Pitresnané kapegatin antuk sédané. Yan sampun séda kalédangané telas sami. Kala punika sang katinggal mawastu kabiaparan saantukan kantun karaketan ring sang ninggalin. Sané sungsut ring panamayan rauh sédané makanten pisan durung tatas ring tatwa agama. Ampurayang atur ti tiangé puniki satmaka nasikin segara nanginin I Déwa sampun matangi.” Ri kala Sang Samba nandang sungsut kayun raris rauh Déwi Tilotama ngaturang banten ring genah areng Ida Déwi Yadnyawati, ring pasraman punika, Wau kacingak Sang Samba raris Déwi Tilotama ngandika, ”Déwa Sang Samba! Ida Déwi Yadnyawati rabin I Déwané sampun séda malarapan malabuh geni sané dumun. Sané mangkin sampun manresti kaputra antuk Sang Prabu Utara. Daat listuayu warninidané. Déwi Yadnyawati taler pesénganidané saantukan saking kaluihan yadnyanida Sang Prabu Utara. Kantun alit ida katinggal antuk ajinidané, saantukan Sang Prabu Utara kagebug tur

81


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

kasédayang antuk Sang Boma. Sangkaning kapariangen Sang Bomané, Déwi Yadnyawati kaduduk kaanggén putra antuk Sang Boma. Pakoleman ida ring balé masé kauparengga antuk sarwa manik mautama. Titiang puniki kanikayang antuk Ida Déwi Yadnyawati mendakin I Déwa, ngiring mangkin I Déwa lunga mrika, titiang pacang ngiringang.” Sapunika atur Déwi Tilotamané raris mamargi pakalihan ka purin Sang Bomané. Sang Gunadéwa mawali budal ka pasraman. (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

82


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

puisi -puisi i gdé nyana kesuma

83


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Kopi

Dikéngkéné ia manis Dikéngkéné ia pait Yan lebian gula Kembang jitné mabunga Mabunga emas ngrenyeb Manisné melenyad Sahasa lakar nganyudang

Yén tusing misi gula Empet jitné Ané pesu tuah entut Entut bengu Tusing nyandang gugu Pait mekilit Jelékan tekén bangkén dongkang

Nahh..... Né ada meka gedé Suluhang suluhang ragané Suba beneh? Apa pelih? Saihang ajak kahuripanné jani Suba tusing baan ngadabang

Ané cén kadén timpal

84


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Ané cén kadén musuh Nyaru nyaru Nyekjek, ngimpek Apang tusing cunguhé ngenah Ngejengit bedik jeg ampet Mirib ditu legan kenehné

Babakan Polé

Guminé jani suba malénan Malénan ajaka ipidan Idupé suba lebian géngsi Amah jaman Pakpak ané madan globalisasi

Cihna gumi kaliuga Kangin kadén kauh Kaja kadén kelod Campuh maadukan Booné mangkug

Mangkugné di tengah Nanging miik mangalub yan di sisi Melahang malu nyisik Nyisik ané madan bulu

85


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Bulu-buluné pedidi

Suluh-suluhang apang melah Apang tusing di tengahné uwug Disisi cara sémprong maprada Do kanti ngamuk iri atiné Subhaktiné telebin apang sanget

Balé Banjar

Guminé jani suba lebian géngsi Balé banjaré suba maganti Pidan tongos parum Matempung ané madan rasa Apang sida nemu ané madan cumpu

Jani suba maelénan Dadi tongos nyongkok Nyongkok to nak sing ja meju Sakéwala nyongkok nyambilang mecil Mecil-mecil ané madan liang

Mirib kanti tubug jarijin limané mecil Mecil kanti bongol Mecil kanti kolok

86


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Tusing pati rungu tekén unduk Mirib ditu tuah liangné

Saja kondén liu tau Tau tekén ané madan urip Lekad di aluhé Apa tagih énggal teka Tusing taén ulian utsahané padidi

Bhuana

Nguuuuuuung...... Kéto munyin kapalé madéngung Kanti nyusup katengahing telaga Saja mula titiang Né jani ada di tengahing telaga pelung Ané ngalahang pelungné langit

Mara joh malihat Di sisi tengawan ada doser Ané ngeruk tanah Di sisi tengébot ada sang jumeneng Sané stata ngalestariang tanah Baliné Sakémaon suba nganggo traktor

87


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Sampi mapadu makakalih Tuah ngidang mabalih Sang paksi kasarengin gamricik yéh Tusing ngidang buin madaya Kadirasa mati ngadeg Mapangenan nepukang unduké

Beneng pangliaté Tegeh ada pupulan andus Tusing tau tekén apa ané ngranayang Kanti telah mekudus To suba ané madan tuah tuuh Tuuh jani idup di guminé agung

Mecil Liang

Idup di guminé jani Suba amah jaman Telah uliang géngsi Géngsiné tegeh manyujuh langit Konyangan enu magantung Magantung mategul Ané negul tuah rasa Rasa liangé ané utama Uli cerik kanti kelih

88


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Apa buin i pekak lan i dadong Jani itep mecil-mecil Mecil-mecil liangé Ané pecila nengil Tusing pati ngalawan Ané karasang tuah panes Yan dadi suba makeplag Uli mara kedat Nyongkok meju Sambil makinyukan Di jalané ngaba motor Tileh masih itep mecil-mecil Mirib apang kanti lemahé telah Mara lakar suud mecil-mecil Ento suba cihna guminé Gumi kaliuga

I Gdé Nyana Kesuma magenah ring Br. Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar, prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com.

89


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Gegonjakan

apang élah, apang jaen I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

90


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

A

da kuluk apasang sedek mesaki di betén punyan kendalé. Ditu saling atat, saling kedeng kanti peluhné pakritis, layahné ngelénteng sengal-sengal. Ané luh maselselan, sambil mesadah di

bongkol kayuné, “Jail Widhiné bli, o? Masak sorohan iraga kicén apang megantét. Sorohané ané lénan élah ya ngalih lega. Jeg ruet gati awaké mesaki!” Ané muani matolihan. Mesaut sambil lidahné ngélél, “Men, apang buka kénkén awaké mesaki? Apang cara siap? Brés.... apang suud, kéto pengaptin nyainé? Béh kuang nyusup asané ento. Anak suba kéné tugenah awaké dadi kuluk. Terima dogén. Ané penting icang lega, nyai lega! .....tariiiiikkkkk luuh!...” kéto ané muani ngeraos sambil ngangseh ngedeng kanti kijem bolné. Sakéwala ané luh jeg sing geming, ia tetep mesadah buka kélangan bayu. Buin ané luh ngeraos ngangseg, “Manusané mara sayangang Widhi. Kali kénkén ja kenehné nyalanang buang jeg nyidayang. Buina élah tur melah pesan. Sing ja ruet buka i déwék. Suba buangé mamasa, nuju masan buangé teka, kéweh pesan nyalanang buang. Misi megantét bin. Aruuuuhhh mbééé...!” Ané muani mejadengan ngedeng. Buin ia matolihan ka duri, laut ngeraos, “Yééé.... nyai jeg iteh nilas swécan Widhi. Né suba paling élah tur luung pican Widhiné. Élahné, iraga sing tuyuh maubet jelanan yén mesaki, yén jelemané misi mengkeb kanti nyéwa hotel. Ulian iraga mamasa buangé, kicén lantas magantét, apang makelo bakat rasayang jaené. Ambat sayang Widhiné tekén iraga? I manusa nak meled masi apang makelo mesaki buka iraga, ulian ento ia naar ubad kuat. Yén dadi ban ulurin indriané apang wai-wainan ia nyidang nyalanang buang. Nak sujatiné momoan manusané tekén iraga!” Jani giliran né luh matolihan ka duri. Penasaran ia tekén tutur kurenané. “Kereng masi jelemané buang bli?” “Ambatké....krurakara!” “Men ngujang ia sing nunas tekén Widhiné apang kicén megantét? Kan nyak makelo!”

91


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Ah... manusané anak suba celang. Suba itungina ibané.Yén ya megantét bisa sengkala!” “Ané luh tengkejut. Nyényé buin ia matakon, "Sengkala kénkén yén manusané magantét bli?” Ané muani masaut sambil madekesan kanti kijem makiret, “Kéweh ya melaib nuju grebeg hansiiiiiiip.......!” Bles... gantétané keles! Né muani silap-silap, ané luh ngetébtab éwa buka mara inget tekén awak. Bangras ia protes, “Aaiiihh... dadi kelésang bli? ...auk ...auk sing nyak icang! Pokokné jumunin!” ****** Ah, pican Widhiné mula stata rasa kuangan Tungkul nyelsel, picané ané suba gisi sing bakat rasa!

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

92


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Satua Masambung

mawa madui (4) Ketut Sugiartha

“Kija?” “Kija gén dadi, ané penting pang maan pesu. Kadén malam Minggu jani.” “Béh, yén malam Minggu buka kéné benehné Mas apél. Sing ja pantes ngajak tiang pesu, nyanan kabaké pedih.”

93


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Yén ngelah, sinah tiang sing lakar ngajakin Putu.” “Seken sing ngelah, Mas?” “Seken, yuk pang ada ajak.” “Kija men lakun malali?” “Kija gén dadi. Bli tondén taén pesu peteng kan?” Herman sajan-sajan perlu timpal ajaka pesu, kéto Putu minehin. Tusing dadi ati ia nulak pangidihné. Ento awanan ia lantas macelep ka kamarné masalin baju. “Kal matari malu ajak Pak Dé nah, Bli,” Herman ngomong laut ngilang. Tusing makelo makadua lantas suba negak di duur montorné Herman. “Ka disko nyak, Bli?” Montor ané jalananga tekén Herman suba nyalusup di tengah lalu lintasé ané ramé. “Ah, sing nyak,” Putu masaut. “Kenapa sé?” “Tusing ja tongos palalian tiang ento.” “Men kija luungné?” “Lenan kén ento.” “Karaoké nyak?” “Ah eda, sing bisa magending.” “Terus kija kenehé?” “Lénan kén ento.” “Men kéto mabalih pélem gén suba.” “Nah, dadi ento.” “Paek-paek dini ada bioskup, kéwala pélemné lawas. Kanggo?” Putu makenyem, tangeh lakar ajaka ngaraos buin. Mabalih pélem tuah anggona alasan dogén. Teked di malun plaza malanté telu tepukina ada poster pélem lawas majérjér di kotak kacané ané maukuran sawatara améter marepat.

94


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Ada pélem silat Cina ané suba taén pabaliha, ada masih pélem horor Indonésia lan pélem témbak-témbakan Amérika. Herman lan Putu menék ka lanté telu, ka tongos pélemé kaputer. Suung mangmung kahanané. Tuah ada makudang jalema negak di ruang tunggu. Buin tengah jam mara pélemé lakar maputer. Makadua laut nindakan batis ka sisi. Ditu lantas padaduanan pada nuléngek langit kedas ané bekin bintang pakenyahnyah. Di betén liu lampu masi pakebyarbyar. Mobil lan montor saling langkungin di margané. “Bli kudang dina suba di Jakarta?” Herman matakon disubané ngenyit roko akatih. “Mara limang dina,” Putu masaut. “Nau sing di Jakarta?” Putu mendep. Disubané liwat makudang menit mara ia nyautin patakon Herman. “Sujatiné tiang sing ada keneh ka Jakarta.” “Adi kéto? Bli sing ja mabuaka ngalih gaé ka Jakarta?” Putu kituk-kituk. “Lakar malipetan ka Bali buin?” “Kénkén kadén.” “Béh, adi kéto?” “Tiang teka mai ulian ada masalah.” Herman ngisep rokoné laut ngalepusang andusné uli song cunguhné. “Dadi tiang nawang?” “Lek tiang Mas. Ené ngenénin tresna,” Putu majumu nuturang kaberebehan ané ngaé ia tundunga ka Jakarta. Herman teleb sajan ningehang kanti ka panyuud. “Sing madaya tiang yéning di Bali nu ada ané buka kéto,” Herman nyautin. “Kadén tiang pariwisata suba ngaé Bali modéren lebihan tekén Jakarta.” “Pariwisata mula seken ngaé Bali maju. Liu carik tur tegalan masalin dadi hotél lan vila. Nanging adaté nu ajeg, Mas.”

95


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Herman anggut-anggut. “Men lakar ngudiang Bli di Jakarta?” “Tondén kapineh, Mas. Kenehé nu samben.” “Tiang nawang. Nanging yén dadi idih, eda kanti makelo maselselan. Tusing ada gunané ento.” Herman buin nyedot rokoné. “Yén Bli nu makita katemu buin ajak nak luhé ento, eda nengil. Kéwala yén miribné sukeh sajan lakar katemu jodo, ngudiang tusing ja tegarang ngengsapang. Buka anaké ngorahang, tusing ja besik bintang di langité.” “Tiang nawang, kéwala tiang kuciwa sajan tekén bapan tiang ané nabdab tiang cara nak cenik.” “Sinah ada ané makrana, nanging ulesné ia tusing nyidaang ngmaang pajalan ané lénan.” Putu mendep, nengneng langit buka sedeng meték bintang. “Jani Bli suba di Jakarta, tusing nyandang mangenang ento bas makelo. Bli perlu malajah nerima kahanané totonan. Pak Madé ajak somahné nawang sing unduké ento?” “Sinah nawang, yadiastu tusing taén nakonin tiang. Ulesné tusing perlu bas sanget ngrambang unduké ento. Makadua patuh papinehné, melahan ngitungang pajalan ané lakar teka.” “Benah sajan. Ento ané perlu pinehin Bli.” “Tiang orahina miletin kursus perbankan. Koné Pak Dé ngelah timpal dadi manager di Bank. Timpalné totonan lakar idihina tulungan apang nerima tiang di tongosné magaé.” “Béh, luung to. Eda kanti baanga léb galah ané melah buka kéto. Di Jakarta tusing ja aluh ngalih gaé yadiastu ngelah ijazah sarjana.” “Perlu ngelah keahlian?” “Perlu sajan. Kéwala ngandelang keahlian dogén tetep tusing ja nyidaang yéning tusing ada nak ngisi.” Putu ningalin jam di pagelangan limané.

96


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

97


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Buin limang menit lokété mabukak, Mas.” “Arah sing perlu kadropon. Meli karcis dini sing taén antré. Unduk kursus, buin pidan lakar majumu?” “Buin puan, Mas.” “Tongosné?” “Blok M.” Panyatusan motor gedé lan cenik nu magaang cara tetani di margané gedé. Gerengan munyiné makoos tusing pegat-pegat. Putu bengong minehin kénkén ya rasané nongosin umah di sisin jalané ané ramé buka kéto. Ané nongosin umah sinah sabilang wai répot mersihin buk ané sambeh macelep ka tengah kamaré. “Kudang bulan kursusé?” “Tingkat dasar makeloné abulan tengah. Lanturané perlu galah buin telung bulan.” “Bih, makelo masi. Kéwala yén suba jalanin tusing ja karasa sagét suba pragat.” “Yén suba ijek biasané tusing karasa galahé majalan. Apabuin ané kajalanin ngaé asyik.” “Ngomong-ngomong, ané pinih asyik tusing lénan tekén matunangan.” Putu makenyem. “Jumah lelima ada nak luh kos. Sing ada ané demenin Bli?” “Ah, tondén kapineh baan tiang.” “Adi kéto? Apa krana ané di Bali sanget jegégan tur tondén nyidaang Bli ngengsapang?” “Sing ja kéto, Mas. Tiang sing nyak nyujuh langit.” “Nyujuh langit?” “Tiang marasa tongosé joh betén.” “Béh, eda ja bas sanget ngéndépang awak. Dadi nak muani sing luung buka kéto. Nanging tiang nawang, nak Bali biasané mula tusing nyak pongah.”

98


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

“Ah, Mas bisa gén. Dija-dija ada nak melah kéto masi tungkalikané.” Herman ngutang puntung rokoné laut jekjeka aji sepatuné. “Idupé buka yéh pasih. Dikénkéné mebet dikénkéné puras. Yadian sedeng jelék nasibé tusing perlu bas sanget ngéndépang awak. Apabuin Bli ngelah kalebihan.” “Ah, kalebihan apa, Mas? Kuliah gén sing pragat.” “Tiang sing ngomongang unduk sekolah Bli.” “Terus unduk apa?” “Péh, eda ja mamelog buka kéto kuda ya? Yén unduk urusan kakéto tiang sing ada apa-apané yén bandingang ajak Bli. Bli nawang, tiang suba atiban mapisaga ajak luh-luhé ento, kéwala tiang tusing taén paek. Lén sajan teken Bli, mara kenal jeg suba bisa krakak-krakik makakedékan,” raos Herman cara nak makaengan. “Ento sing ulian Mas mael.” “Sing ada unduk kéto Bli. Bli mula ngelah kalebihan. Eda lek ngangkenin.” Mirib saja buka ané orahanga tekén Herman, kéto Putu ngenehang. Yén tusing kéto ngudiang ya Evi, Lusi lan Ririn énggal sajan matimpal ajak paukudané yadiastun Rina lan Lilis tusing pati nyak ngarembug ajak déwékné. Ulesné ulian makadua siduri ené suba dadi pramugari sénior, ané marasa perlu ngelah géngsi. “Yuk meli karcis,” kéto Herman ngomong disubané makadua pada mendep tusing pesu munyi. (masambung…) Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

99


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Prosa Liris

gitanjali Rabindranath Tagore

/41/ Ring gejenan pedékan I Ratuné, nampek ring dija I Ratu ngadeg, Ratu, nyingidang angga ring wenginé? Ipun nulud-nuludang I Ratu raris ngaonin I Ratu ring marginé sané mekudus ngebuk, tur nénten ipun renga iring I Ratu. Dauh-dauhan i riki titiang ngantosang, tur ngunggahang banten katur ring I Ratu, sekéwanten ipun sané kedadang-kediding ngambil sekar titiangé seka katih bokor titiangé sané mangkin sampun tambis puyung antuka.

Semengé sampun lintang, asapunika taler tengai tepeté. Keni angsengan soréné, matan titiangé kiap antuka. Ipun sané memargi ngemantukang, metolihan ring sikian titiangé, mekenyem, metu kémad antuka ring manah titiangé. Titiang negak sekadi gegéndong, raris kamben titiangé kedeng titiang anggén ngerubungin tendas titiangé, raris duk ipun metakén ring titiang, punapi sané acepang titiang, untukang titiang tendas titiangé, bancar toyan matan titiangé, tur petakén ipuné nénten saurin titiang.

Inggih, asapunapi antuk titiang majarang ring ipun, i riki titiang ngantosang I Ratu, duaning I Ratu sampun sumanggup jagi nedunin? Boya ké kémad antuka

100


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

titiang, pét pajarang titiang, bekel rangkat titiangé wantah tiwas titiangé? Béh, sekar gargitan titiangé sepel titiang ring manah titiangé.

Titiang negak ring padangé raris nungadah ka ambarané, titiang ngipitang tanma bungah petedun I Ratuné mekasami suaré mekenyit bungah, lelonték emasé kebir-kebir ring kerétan I Ratuné, kedalon antuka ipun sané meririg ring pinggir marginé. duk ipun ngetonin I Ratu tedun saking linggih I Ratuné, raris ngenampekin tur ningtingang titiang saking buké, raris ring samping I Ratuné kepica genah negak titiang, gegéndong tiwas tur mepenganggé uwék, sané ngetor kekémadan awor bagia sekadi gadung ampehang sayong masan panesé.

Sampun nyaluk wengi sané mangkin, duruhg taler piragin titiang suaran pelinggihan I Ratuné. Pedekan I Ratuné merérod ngelintang, uyut pisan, mesuryak, tur gargita. Punapi I Ratu sané melekeneng ngadeg ring lawat ipuné? Punapi wantah titiang sané ngantos-antos, ngeling, tur nandang lara sangkaning iseng titiangé nénten kedagingan?

/42/ Ngedasrainaangé titiang ngiring I Ratu lunga mepelinggihan jukung, wantah titiang sané ngiring I Ratu, sapa sira ugi nénten wénten sané jagi uning ring pelungan titiangé ngiring I Ratu sané nénten medué bantang miwah tutug sengker.

Nyelihsih ring segara agungé sané nénten metanggu, ring kenyem I Ratuné sané ngemu madu, sarin kidung titiangé ngangsan lengut antuka, sekadi ombaké, nénten keliputan sekancan belagbag baos.

101


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Punapi pingenan ipun durung rauh? Punapi kantun wénten malih karyané sané ugi kambil? Punika cingakin, wenginé sampun tedun ring pesisi, raris sinarengan ring petelan ical sunar suryané, mekeber malih paksi kokokané ka sebun ipuné.

Sapa sira sané wikan malih pidan anténé jagi caplus, taler jukungé, sané sekadi sunaran engseb suryané sané sayan remrem, ilid ring dedet wenginé?

/43/ Duk punikané durung sayaga titiang nyanggra sepetedun I Ratuné; durung lungsur titiang I Ratu sampun tedun ring manah titiangé, I Ratu sekadi ida danéné sané nénten uningin titiang, inggih Ratu Sesuhunan titiangé, tedun I Ratu ngukir cihna nerus ring urip titiangé sané akijapan tatit.

Raris sané mangkin duk nénten megumana titiang nguratiang manah titiangé sané mebélat cihna kagungan I Ratuné, panggihin titiang cihna kagungan I Ratuné sambeh ring buké keliputan unteng lédang miwah sungsuté sané mewed saking sisip titiangé duké riin.

I Ratu nénten ngedohang angga tur nyempulungin yadin saking kantun alit titiang mepelisahan ‘mepelalian ring buké, ' raris keleseg-keleseg tindakané sané piragin titiang ring genah titiangé mepelisahan mepelahan, pateh ring sané keleseg-keleseg ring bintangé.

102


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

/44/ Asapuniki sampun dedemenan titiangé, ngantosang tur ngetonin saking pinggir marginé duk wenginé ngulah terang sunaran suryané, taler sabehé sané téngkob duk sampun tutug sengker masan panesé.

Sayongé sané makta orti saking ambarané sané durung naan uningin titiang, nyelang margi ring titiang, raris nyerengseng ngelintang ring marginé. Gargita pisan manah titiangé, kesiran sayongé sané pelapan, inyang keni rasaang titiang.

Saking wau endag kantos engseb suryané titiang negak i riki, ring embakan kubun titiangé, duaning uning titiang, bénjang pungkur bagiané janten tanma rauh pét titiang sampun manggihin Ida. Titiang mekenyem, raris mekidung anggén pedéwékan.

Alub acep-acepan titiangé ngebekin ambara. (masambung…)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

103


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Sisipan

ngayatnain tatit ring masan pancaroba I Putu Dédy Pratama

M

angkin yéning kerasayang guminé kantun panes. Kawéntenan panes puniki santukan masan ujan sané mundur, santukan angin kari rauh saking kangin. Yéning sampun ngawitin masan ujan

angin lumrahnyané saking kauh. Ngawit saking Oktober 2019 nyantos mangkin panes ring Dénpasar sampun kidik tegehan saking biasanyané.

104


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Kawéntenan panes puniki boya santukan laser. Patut wénten bayu sané ageng anggén ngingsirang ambu lan angin punika. Yéning wantah nganggén bayu saking listrik sané kadadosang téja ring lampu sorot sané kocap kebaos laser punika nénten sida antuk ngingsirang ambu lan angin punika. Kidiknyané ambu ring langit ngawinang téjan suryané tan wénten sané ngalangin, sida nincapang panes. Nanging, ring Bali tengah sampun ngawit keni ujan santukan ujan punika mawit saking faktor orogafi krana wénten pagunungan sané mrasidayang ngawinang ambu nincap lan mapunduh ring panepi gunung utawi bukit tur ngamedalang ujan. Yéning kacingak ring data suhu, ring Dénpasar naenin suhu sané pinih duur punika ring wilangan 37,4 derajat Célcius duk pinanggal 18 Januari 2016. Ring wewidangan Dénpasar, sasih sané pinih panes lumrahnyané ring sasih Novémber lan April, sakémaon sasih sané pinih dingin ring Juli lan Agustus. Masan sabeh sané dumun akéh ngametuang bencana ring sajebag Bali. Taru pungkat, blabar, lan angin ngelinus pinaka baya sane pinih akéh ngametuang kaon. Lianan ring bencana punika, tatit taler patut kayatnain ring masan sabeh sane jagi rauh. Kawilangin nyabran warsa tatit ngawainan jadma séda ring Bali. Sané pinih pepes dados korban inggih punika sané makarya ring carik. Sané pinih anyar, ring 5 April 2019 dasa buruh manyi ring Mendoyo, Jembrana keni sanderan tatit tur kalih padem. Ring Kerambitan, kalih wargi keni sanderan tatit daweg majukut ring carik. Ring Kintamani, wénten siki sané kesander tatit daweg nyingakin HP ring jero ipun ritatkala ujan krébék bales. Taler ring Bangli, umah keni sanderan tatit sané ngawinang umah lan sepéda motor puun. Makasami wantah kaon santukan sanderan tatit ring warsa 2019 kémanten. Manut ring pakaryan peta sanderan tatit ring Bali olih Stasiun BMKG Sanglah Dénpasar, wewidangan sané pinih baya ring sanderan tatit magenah ring panepi pasih lan ring pagunungan santukan wewidangan puniki sida ngawinan tumbuhnyané ambu Cumulonimbus. Ambu Cumulonimbus puniki

105


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

taler sané katarka ngawinan ulungnyané kapal terbang Air Asia sané dumun. Yéning kacingak saking sor, ambu puniki mawarna selem taler pinih andap yéning kabandingang antuk ambu sané tiosan. Ambu puniki sujatiné marupa tegeh ngalik antuk angin ring tengahnyané sané aktif. Nika sané ngawinang wénten polarisasi muatan lan ngametuang listrik pinaka tatit. Lianan kapining tatit, ambu puniki taler sida ngaruntuhang ujan és ring Bali. Lumrahnyané kawéntenan tatit pacang nincap ring sasih sané kawastanin pancaroba. Kahanan punika kaselelin saking rékaan sanderan tatit ring Bali akéhan ring bulan Fébruari bandingan ring bulan Januari. Yéning ring Maret katuréksa kawéntenan tatit kantun ageng santukan ngranjing musim pancaroba. BMKG Stasiun Geofisika Sanglah madué piranti sané sida kaanggén nyelehin kawéntenan tatit ring sajebang wewidangan Bali. Piranti puniki sida ngwilangin kawéntenan tatit sané wénten ring Bali salami 24 jam utawi arahina. Rekaman puniki banget mawiguna antuk pinaka piranti ngawedar baya tatit sané patut pisan kayatnain. Tios punika, rekaman puniki mawiguna anggén klaim asuransi sané kaanggén pinaka bukti yéning yukti wénten sanderan tatit ring genah lan galah sané katarka. Tatit pinaka silih tinunggil baya sané patut kayatnain ring masan sabeh puniki. Melajah saking baya sanderan tatit sané ngawinang jadma padem punika, sanderan tatit pinih akéh ngerereh genah sané élah, jimbar, lan genah sané tegeh. Tatit sida nyander ritatkala sadurung, daweg, utawi sasampun sabeh. Yéning pét pradé wénten ambu selem, idadané mangda digelis ngerereh genah anggén malindung. Élingang sampunang masayuban ring sor tetaruan taler pademang piranti éléktronik druwéné sané kebakta, silih tinunggil HP.

I Putu Dédy Pratama, pegawé ring BMKG Stasiun Geofisika Sanglah Dénpasar

106


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Kitut

kija lakuna embahan yéhé ipidan? I Putu Supartika

Timpal tiangé nuturang indik tlabah di malun umahné dugasé ajak tiang malali ka Tukad Badung sambil ningalin embahan yéh ané mawarna soklat. Koné ipidan dugasé nu cerik, tlabahé totonan sesai embahin yéh. Yadiastun tusing ja gedé, tuah a pegelangan batis, nanging tusing taén nyat. Ditu koné ia maplalian kapalkapalan nganggon sandal. Ia di duluné nganyudang sandal, timpalné nyadang di tebéné.

107


Suara Saking Bali

L

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

ega koné kenehné dugasé ento. Nanging jani, tlabahé di malun umahné suba tuh, apabuin masan panes cara jani. Masan ujan dogen misi yéh akijapan mata, laut nyat. Padahal yén alih kasujatiané,

unduké totonan ondén liwat lebih tekéning 10 tiban. Ia laut matakon tekén tiang: kija ya lakuna yéhé ané membah totonan? Sing nawang kija kadén. Tiang mula sing nawang unduké totonan. Apaké yéhé totonan engkebang memedi, amah léak, plaibang brérong, utawin juang maling? Tiang masi tusing nawang. Kén krana kéto, ulian tiang masih patuh ngasanin ané buka kéto. Tiang tusing ja lakar nuturang indik Air Terjun Victoria di Afrika, air terjun ané embahané paling gedéna di guminé ené, ané yéhné jani suba nagih nyat, kanti ngaénang gajahé mati. Kanggoang tukad di dangin umah tiangé ané lakar tuturang. Apabuin cara jani sing ada ujan, ada ujan dogén, tukad dangin umah tiangé bisa sing misi yéh. Yén ujan bales, ada blabur, gentuh, yéhné puek, bin maniné yén sing biin maan ujanina, jeg pasti embahané nguredang laut nyat. Yén nuturang indik tukad dangin umah tiangé, liu ada kenangan dugasé tiang nu cerik ditu. Bisa-bisa lakar ngetél yéh matané yén bes sekenang nuturang. Nu inget pesan, kénkén ipidan maplalian, ngelangi di gombangané mabekel nyuh puyung duang bungkul. Nyuh puyungé totonan kagancétang laut kaanggon ngonong apang nyak kambang. Dikénkéné menék ka duur batuné, yadiastun batuné tusing tegeh, laut macebur ka tengah gombangané, mih déwa ratu liang kenehé. Yén gombangané kuang dalem, tiang ajak timpalé ngaé empelan. Batuné ané ada di dasar gombangané mapesuang, laut kaanggon ngempel sisin gombangané. Ulian demen maplalian yéh totonan, tiang masih taén mokan, kopingé pesu nanah ulian celepin yéh. Lan tiang masih inget, di selagan batuné, ketistisé (panak udang) pagrépé. Mabekel émbér Wings (dugasé totonan mémén tiangé demen meli sabun

108


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

Wings mawadah émbér anggon ngumbah penganggo) tiang ngejuk ketistis. Lima kéboté ngisiang émbér, lima tengawané nedehang apang nyak macelep ka tengah émbéré. Disubané nyak macelep, émbéré kaancit. Yén bakat, celepang ka tengah botol Aqua-né, nanging pepesan masih ia léb krana pas ngancit uling yéhé énggal malaib. Ento tuah legané dugasé totonan. Tusing ja ketistis dogén, panak nyalian masih demen tiang ngejuk. Kénkén kadén dugasé totonan, apa ulian guminé demen ngaénang cerik-ceriké demen, jeg sabilang gombangan cenik wiadin gedé, pasti misi dogén ketistis, panak yuyu, wiadin panak nyalian. Teked di kubu, panak nyalian utawi ketistisé bréokang tiang ka bak kamar mandiné. Nyak ia idup, nyak mati, ané penting bin maniné yén kayeh ka tukadé jeg pokokné ngejuk panak nyalian utawi ketistis. Yén sing kéto, ada ané kuangan rasaang tiang. Nanging kénkén kadén, tiang jeg sing ngerti. Jani kija to lakuna panak nyalian wiadin ketistis ané ada di tukad dangin umah tiangé. Sabilang mulih lan ngaliwatin tukadé totonan, ané tepuk tiang tuah batu, krikil, lan don-don kayu ané aas lan ulung ka tukadé. Apabuin lakar ada panak nyalian, yéh dogén tusing misi. Ah, jeg rindu unduké né malu dugasé enu cerik, dot pesan buin tiang nyumunin. Ngelangi di gombangané, makerem di yéhé ané membah tis, mandus di bulakan yéhé nganggon séndok kau, mandus di pancorané ané malakar aji kupakan biu, ngejuk panak nyalian wiadin ketistis, ningehang munyin dongkang di selag-selagan batuné gedé di tukadé, ngempel yéh, ngelangi nganggon nyuh puyung, makapal-kapalan di tukadé. Yén sing nyidaang nyumunin, mirib rikala tiang mulih, tiang dot nepukin anak cerikcerik saumuran tiangé dugasé totonan sedek ngejuk panak nyalian di tukadé. Nanging ané tepuk tiang jani, ia suba duweg mabalih Youtube, tukadé nyansan tuh, lan, ah tusing nyidaang baan tiang nuturang…

I Putu Supartika, pangremba Suara Saking Bali

109


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | DÊsÊmber 2019

Kamus

Kamus Bali – Indonesia 1

am.beng, ka.pi.am.beng v berhalangan; ngam.beng v 1 bertaruh besar (judi); 2 Jbr mengalirkan air ke sawah

2

am.beng, ngam.beng n balai antara dapur dan rumah am.beng.an n alang-alang; Imperata cylindrica am.ber n palu besar

1

am.bet v pukul dg keras; am.beta v dipukulnya dg keras; am.bet.ang v pukulkan dg keras; am.bet.in v pukuli dg keras; ka.am.bet (kam.bet) v dipukul dg keras (oleh); ka.am.bet.ang (kam.bet.ang) v dipukulkan dg keras (oleh); ka.am.bet.in (kam.bet.in) v dipukuli dg keras (oleh); ma.am.bet (mam.bet) v terpukul dg keras; ngam.bet v memukul dg keras: eda ~ timpal jangan memukul teman dg keras; ngam.bet.ang v memukulkan dg keras

110


Suara Saking Bali

2

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

am.bet, am.bet.ang v genangkan; am.bet.anga v digenangkannya; ka.am.bet (kam.bet) v digenangi (oleh); ngam.bet v menggenang: yéhé ~ di carik air menggenang di sawah am.bi.ar, ngam.bi.ar v berjalan/duduk berjejer: -- negak di sisin jalanné duduk berjejer di tepi jalan; am.bi.ar.in v halangi dg (berdiri/berjalan) berjejer

am.bil Ami v ambil; am.bila v diambilnya: jinahé sampun ~ uang itu sudah diambilnya am.bil.ang v ambilkan; am.bil.anga v diambilkannya; am.bil.in v ambilkan untuk:~ ibuné wastra ambilkan ibu kain; am.bil.ina v diambilinya; am.bil-am.bil.an n 1 cara yg berhubungan dg pernikahan; 2 hasil mengambil; ka.am.bil (kam.bil) v 1 diambil (oleh); 2 diambil untuk dijadikan istri (oleh); ka.am.bil.ang (kam.bil.ang) v diambilkan (oleh); ka.am.bil.in (kam.bil.in) v diambili (oleh); ma.am.bil (mam.bil) v terambil; ngam.bil v 1 mengambil: murid punika ~ kapur ring ruang kepala sekolah murid itu mengambil kapur di ruang kepala sekolah; 2 menikah: ida sampun ~ rabi beliau sudah menikah; ngam.bil.ang v mengambilkan; ngam.bil.in v mengambil (dr); pa.ngam.bil.an n sst yg berhubungan dg pernikahan am.bis v tarik dg keras; am.bisa v ditariknya dg keras; am.bis.ang v tarikkan dg keras;

111


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

am.bis.anga v ditarikkannya dg keras; am.bis.in v tarik dg keras; am.bis.ina v ditariknya dg keras; am.bis-am.bis.an n hasil menarik dg keras; am.bis-am.bis.in v tarik-tarik dg keras; am.bis-am.bis.ina v ditarik-tariknya dg keras; ka.am.bis (kam.bis) v ditarik dg keras (oleh); ka.am.bis.ang (kam.bis.ang) v ditarikkan dg keras (oleh); ka.am.bis.in (kam.bis.in) v ditarik dg keras (oleh); ma.am.bis (mam.bis) v tertarik dg keras; ma.am.bis.an (mam.bis.an) a dl keadaan tertarik dg keras; ngam.bis v 1 menarik dg keras; menyentak: ia ~ tapis di abian dia menarik dg keras tapis di kebun; 2 ki melarikan gadis dg paksa: imaluan dadi ~ anak luh dahulu orang diperbolehkan melarikan gadis dg paksa; ngam.bis.ang v menarikkan dg keras; menyentakkan; ngam.bis.in v menarik dg keras; menyentakkan am.bles a habis; tandas; am.bles.ang v habiskan; tandaskan; am.bles.anga v dihabiskannya; ka.am.bles.ang (kam.bles.ang) v dihabiskan (oleh); ngam.bles.ang v menghabiskan am.brés v bentak; am.brésa v dibentaknya; ka.am.brés (kam.brés) v dibentak (oleh); ngam.brés v membentak (berkata dg menggertak): ia ~ mara takonina dia membentak tatkala ditanya 1

am.bu n pucuk enau

2

am.bu Asi n bau; ma.am.bu (mam.bu) v berbau: nasi -- nasi berbau, nasi basi;

112


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

ngam.bu v membaui; mencium (bau): ida ~ sané ten becik beliau mencium sst yg tidak enak 3

am.bu n awan putih: makeber ring –né terbang di awan putih; ngam.bu v masuk awan: layanganné ~ layang-layang itu masuk ke awan putih am.bu.ak a kurang sopan (tt berbicara) am.bu.ati n cacing tanah am.bu.bu n kabut am.bu.gan n pakaian bekas; ma.am.bu.gan (mam.bu.gan) v memakai pakaian bekas

am.buh n langir; sampo; am.buh.ang v pakaikan sampo; cucikan rambut; keramaskan; am.buh.anga v dipakaikannya sampo; dikeramaskannya; am.buh.in v langiri; keramasi; am.buh.ina v dilangirinya; dikeramasinya; ka.am.buh.ang (kam.buh.ang) v dipakaikan langir (oleh); dikeramaskan (oleh); ka.am.buh.in (kam.buh.in) v dilangiri (oleh); dikeramasi (oleh); ma.am.buh (mam.buh) v berlangir; berkeramas: sebilang wai ia ~ setiap hari dia berlangir/berkeramas; ngam.buh.ang v memakaikan langir; mengeramaskan; ngam.buh.in v melangiri; mengeramasi; pa.ngam.buh.an n tempat langir 1

am.bul → amun

2

am.bul, ngam.bul v 1 minggat: ~ ka pisaga minggat ke tempat tetangga; 2 merajuk: ia ~ mara baang pipis abedik dia merajuk setelah diberi uang sedikit; am.bul.ang v merajuklah; am.bul.in v merajuki;

113


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

am.bul.ina v dirajukinya; am.bul-am.bul a kesal; am.bul-am.bul.an n rajukan; ma.am.bul-am.bul.an (mam.bul-am.bul.an) v sama-sama kesal; ngam.bul.ang v tidak mau melakukan sst krn kesal: ~ sok uék, pb 1 keputusasaan itu selalu merugikan; 2 menyesal krn keadaan diri tidak baik; ngam.bul-am.bul v merajuk terus-menerus am.bu.lu n sj pohon para am.bun Tbn n awan putih; am.bun.ang v tinggikan sampai di awan; am.bun.anga v ditinggikan sampai di awan; ka.am.bun.ang (kam.bun.ang) v ditinggikan sampai di awan (oleh); ma.am.bun (mam.bun) v berawan; ngam.bun v mengawan: kapal terbangé ~ pesawat terbang itu mengawan am.bun.an a rabun: mata -- mata rabun am.bung n tumbuhan yg menjalar pd pohon kayu batang dr tumbuhan yg merambat; ngam.bung v makan ambung (tt sapi, kambing, dsb) amé v sebut; panggil nama sso berulangulang; amé.na v disebutnya; ka.a.mé (ka.mé) v disebut-sebut (oleh); nga.mé v menyebut; memanggil nama; nga.mé-a.mé v menyebut-nyebut nama; memanggil-manggil nama sso

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

114


Suara Saking Bali

Édisi XXXVIII | Désémber 2019

115


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.