Startportfolio Zaandam
Ramona Danser 3e jaars student Ruimtelijke Ontwikkeling Hogeschool Rotterdam Zaandam, Maart 2021
Inhoud STARTPORTFOLIO DE VERANDERING VAN ZAANDAM DOOR DE JAREN HEEN
Inleiding 4 Zaandam in kaart 5 Zaandam nu en de uitbreiding 6 De groei van Zaandam in vier delen 10 • De Zaan als economische groei factor 12 • Omgeving centrum 14 • Westzaandam 16 • Oostzaandam 18
2
Colofon Jaar van uitgave 2021
Auteur Ramona Danser Studente Ruimtelijke ontwikkeling Sont 12 1501CV Zaandam
Communicatie T +31 (6)46 73 67 70 0966755@hr.nl Website: www.ramonadanser.nl
Onderwijsinstelling Hogeschool Rotterdam G.J de Jonghweg 4-6 3015GG Rotterdam
Copyright © 2020 Ramona Danser
3
Inleiding De Zaanstreek is door de jaren heen veel veranderd, op de kaarten hiernaast is de uitbreiding van Zaandam te zien vanaf 1648 t/m 2021. De landvorming had sterk te maken met de nabijheid van de zee. De zee overspoelde het land eens in de zoveel tijd en liet daarna de bodem weer droog vallen. Ook het IJ had hierbij een invloed. Toen de Zuiderzee ontstond tussen 1170 en 1395 werd het IJ erg breed en stond het land van de Zaanstreek onderwater. Men begon dijken en dammen te bouwen en kon het land gaan bewonen. Toen omstreeks 1300 het dammen- en dijkenstelsel klaar was ontstonden Westzaandam en Oostzaandam. De landbouw bracht voor hun te weinig op en dit leidde ertoe dat men de binnenvaart, zeevaart en haringvisserij in ging. Toch bleven de mensen in de Zaanstreek wonen, omdat verhuizen naar hun idee geen uitweg bood.
scheepsbouwen, toeleveringsbedrijven en molenindustrie. Vanaf ongeveer 1730 ging de economie achteruit door de bezetting van de Franse. Zaandam had geen invloed op het bestuur, pas in 1811 toen de Franse Oostzaandam en Westzaandam samenvoegde tot Zaandam. In de tweede helft van de 19e eeuw bloeide de economie pas weer op, waarbij de molens verdrongen werden door stoomkracht (Waanders uitgeverij, 1922). In mijn startportfolio laat ik de verandering in het landschap en de uitbreiding van de stad zien van Zaandam. Hierbij deel ik Zaandam op in vier verschillende delen die elk om hun eigen reden zijn uitgebreid.
Wat wij (Zaankanters) nog steeds merken is dat Zaandam erg profiteert van de nabijheid bij Amsterdam. In het vierde kwart van de 16e eeuw ontwikkelde Zaandam zich tot het eerste grote industriegebied door de opkomst van de houthandel,
4
Zaandam in kaart 1648 1860 1900
Figuur 1: Zaandam 1648 (Waanders Uitgeverij, 1922).
Figuur 2: Zaandam 1860 (topotijdreis, 1860).
Figuur 3: Zaandam 1900 (topotijdreis,1900).
1950 2000 2020
Figuur 4: Zaandam 1950 (topotijdreis,1950).
Figuur 5: Zaandam 2000 (topotijdreis, 2000). 5
Figuur 6: Zaandam 2020 (topotijdreis,2020).
Zaandam nu en de uitbreiding In figuur 7 zien we de landschapsverschui-
grote industriegebied in de 16e eeuw,
ving van Zaandam en de omliggende
lange tijd heeft de economie stil gele-
gebieden. Je ziet hier de structuren van
gen. Deze kwam pas weer op in de 19e
de steden rond 1860. De ligging van
eeuw en vanaf dat moment is Zaandam
Zaandam aan het IJ en de Zaan en zijn
gegroeid tot het gebied wat het nu is
nabijheid met Amsterdam, heeft Zaan-
(Waanders uitgeverij, 1922).
dam geholpen om uit te breiden, meer dan zijn aangegeven buurt dorpen:
De groei van Zaandam heeft zijn eigen
Westzaan, Oostzaan, Landsmeer en Koog
economische reden, deze kunnen onder-
aan de Zaan. Westzaan en Koog aan de
verdeeld worden in grofweg 4 delen: de
Zaan waren altijd al de stadsgrens met
westkant, oostkant, de Zaan en het cen-
Zaandam. Oostzaan heeft zich later aan
trum. De groei wordt per individueel deel
de stadsgrens van Zaandam aangeplakt.
uitgelegd.
Zaandam en Oostzaan hebben zich als het ware naar elkaar toe gegroeid. Zaandam was rond 1860 de grootste stad van de drie en is dit nog steeds. Zaandam heeft zich zowel rechts als links flink uitgebreid in het landschap. De economische groei van Zaandam heeft hier ook zeker mee te maken. Zaandam was het eerste 6
Landschapverschuiving tussen 1860 en 2021 Steden
Zaandam Oostzaan Landsmeer Amsterdam Westzaan Koog aan de Zaan Figuur 7: (R.Danser,2021).
7
Zaandam 1860 Steden Zaandam Oostzaan Landsmeer Amsterdam Westzaan Koog aan de Zaan Hoofdwegen
8
Figuur 8: (R.Danser,2021).
Zaandam 2021 Steden Zaandam Oostzaan Landsmeer Amsterdam Westzaan Koog aan de Zaan Hoofdwegen Snelwegen Spoorban
9
Figuur 9: (R.Danser,2021).
1
2
4
3
Figuur 10: (Googlemaps,2021). 10
De groei van Zaandam in vier delen 1.Westkant Zaandam Zaandam is ontstaan door de samenvoeging van Westzaandam en Oostzaandam die werden verbonden met een dam. De westkant van Zaandam wordt hier dan ook Westzaandam genoemd. Westzaandam bestaat uit het huidige centrum en de spoorverbinding. De spoorverbinding biedt een belangrijke verbinding met Amsterdam. Verder bevindt zich in het westen een groot bedrijventerrein en een haven. De haven en spoorlijn hadden vroeger een belangrijke rol in de houthandel. Ook bevonden zich in het westen de meeste molens die de industrie stimuleerde voor de titel voor het eerste industriegebied in de 16e eeuw. In Westzaandam wordt de uitbreiding uitgebeeld in kaart vorm. 2.Omgeving centrum Het centrum is een gebied waar zich de eerste bebouwing heeft ontwikkeld. Dit
bevond zich aan beide kanten van de Zaan en de Klauwershoek aan de oostkant. De oostkant heeft dan eerst ook gediend als het centrum en is eigenlijk steeds meer verplaats naar de westkant door de ontwikkeling van de verbinding over de sluis. Dit maakte beide kanten begaanbaar, vooral de demping van de Dam had een belangrijke rol in deze ontwikkeling. De ontwikkeling van het centrum wordt dan ook verder uitgebeeld. 3.De Zaan De Zaan is erg van belang geweest voor de groei van Zaandam. De Zaan betekende scheepswerven, scheepsvaart, molens en fabrieken. Het is een belangrijke zone van bedrijvigheid waar woningen zich omheen hebben gevestigd. Langs de Zaan bevinden zich dan ook de oudste woningen en fabriekspanden, maar ook de havens en industrieterreinen. De Zaan laat zien waarom 11
Zaandam zich kon uitbreiden en dit wordt dan ook verder verbeeld. 4.Oostkant Zaandam De oostkant van Zaandam heeft zich tot aan de snelweg A7/A8 uitgebreid aan de rand van Oostzaan. De snelweg biedt een goede verbinding naar de snelweg A10 die door Amsterdam loopt. Maar ook in de richting van Purmerend en Assendelft. De uitbreiding van de woonwijken worden verder verbeeld.
De Zaan als economische groei factor In de 15e eeuw bestond Zaandam uit niet veel meer dan boerengezinnen. Maar ook bestond Zaandam uit visserij, in de 16e eeuw kreeg deze ook daadwerkelijk betekenis voor de export naar Engeland. De schepen hiervoor kwamen er niet zomaar en er ontstond dan ook in de 17e eeuw grootte scheepswerven in Zaandam. Voor het maken van schepen was hout nodig en de houthandel kwam opgang aan de hand van houtmolens. Dit alles had extra te maken met de nabijheid van Amsterdam en de protestantse vluchtelingen
die zich in de Zaanstreek vestigden tussen 1580 en 1650. Zaandam had in die tijd ook ruimte om zich uit te breiden en vestigde verschillende molens. Amsterdam weerde de houtzaag uitvinding van Cornelisz, omdat zij de handzagers wilde beschermen. Daarom kwamen de molens in Zaandam en door de uitvinding van Cornelisz produceerde deze veel sneller hout. De houthandelaren staken hun geld in de scheepsbouw, walvisvaart en molenindustrie. De scheepsbouw, houthandel en scheepsvaart waren van internationaal
Zuiden Zaan 2021
1909 Nieuwe Zeehaven Zaandam Figuur 12: (R.Danser,2021).
Noorden Zaan 2021
Figuur 11: Nieuwe Zeehaven Zaandam 1909 (Waanders Uitgeverij, 1922). 12
Figuur 13: (R.Danser,2021).
belang en versterkte elkaar in elk opzicht. De Zaan bood voor de scheepvaart een goede rout met de Zuiderzee. Ook begon de Zaanstreek deel te nemen in de Oostzeevaart. De 18e eeuw betekende helaas een ondergang van veel van deze nijverheid die hierna niet meer zo is opgebouwd.
tot 18e eeuw
Op de kaarten en foto’s is te zien hoe Zaandam bestond uit een molen industrie en een grote zeehaven. In de 18e eeuw namen de houtmolens af. Door de oorlog en economische crisis ontstonden er steeds nieuwe eisen aan de houtexport. toch bleef het één van de belangrijkste economische activiteiten. Ook de opkomst van
de stoomkracht maakte een eind aan de molens. Zaandam gaf pas laat toe aan deze ontwikkeling. Maar de industrie vestigde zich langs de Zaan en bood een uitkomst voor de scheepsvaart. Nu is hier nog weinig van over.
1960
2021
Figuur 14: (R.Danser,2021).
Figuur 15: (R.Danser,2021). 13
Op de foto’s is te zien hoe de Zaan er nu uit ziet.
Figuur 16: (R.Danser,2021).
Omgeving centrum De opbouw van het centrum van Zaandam is te zien in figuur 19 en 21 te zien. De oudste kern van Zaandam is ontstaan in Oostzaandam. De Klauwershoek was de eerste bebouwing. Dit is ook te zien op figuur 1. Omdat Westzaandam en Oostzaandam tot 1811 twee aparte dorpen waren is het centrum ook verspreid gegroeid. Wel heeft het centrum zich altijd rondom de Dam bevonden. De Dam, Hogendijk en Westzijde waren een belangrijkpunt voor de handel in Westzaandam en de Oostzijde en Zuiddijk voor Oostzaandam. De dam is de plek waar de sluis zich bevindt die toegang gaf tot de Zaan voor verdere vervoer. In 1609 was de Dam ook een overtoom voor scheepsbouw, maar in 1718 verdween de meeste scheepswerven naar de Voorzaan. De demping van de Dam heeft samen met de bouw van de Wilhelminasluis gezorgd voor een betere verkeersfunctie tussen oost en west. In figuur 20 is de 18e eeuwse structuur van
de bebouwing in Zaandam te zien. Deze structuur komt nu nog steeds terug, alleen is het centrum nu gevormd rondom de Dam en gedempte gracht. De Dam is eigenlijk pas vanaf 1911 een horecaplein en is daarom ook als laatste onderdeel van het centrum geworden. Na de Klauwershoek is eerst de Peperbuurt ontstaan. Samen met de bebouwing rondom de gedempte gracht. De Peperstraat was toen ook onderdeel van het centrum. Nu zijn er nog een aantal winkels te vinden, maar sinds 1958 heeft de Peperstraat een verkeersfunctie gekregen en dit is zo gebleven. Na de Perperbuurt ontstond in de 19e eeuw de Burcht en de Gedempte gracht. De Burcht werd vormgegeven als park waar het gemeentehuis ook kwam te staan. De Burcht was eerst een plek waar schepen werden gebouwd, het was onderdeel van de vele scheepswerven in de Zaanstreek. Toen in 1811 14
Het Zuid-westen
Figuur 17: (R.Danser,2021).
Van oost naar west
Figuur 18: (R.Danser,2021).
Zaandam ontstond door de samenvoeging van West- en Oostzaandam moest er een nieuw gemeentehuis komen. Die is hier dan ook neergezet naar mate de scheepswerf verdween en dit een centraal punt was tussen het voormalige Oost- en Westzaandam. Nu wordt de Burcht gebruikt als parkeerplaats.
Zaan en vervolgens zijn de functies hiervan in Oost nagenoeg verdwenen en is het centrum van Zaandam zich gaan vormen rondom de Dam en de Gedempte gracht (Erfgoed Zaanstad, 2016).
2021
De structuren van het centrum zijn dus voor 1811 ontstaan aan beide kanten van de
Centrum opbouw 15e eeuw tot 20e eeuw
18e eeuw ondergrond en centrum nu
Figuur 19: (R.Danser,2021).
Figuur 20: (R.Danser,2021). 15
Figuur 21: (R.Danser,2021).
Oostzaandam Zaandam is dus ontstaan door de samenvoeging van Westzaandam en Oostzaandam die werden verbonden met een dam. Oostzaandam is eerder ontstaan dan Westzaandam. Oostzaandam is ontstaan uit Oostzaan en later is hieruit Westzaandam ontstaan. In 1622 was Oostzaandam dan ook nog twee keer zo groot als Westzaandam in 1742 kwam dit steeds meer gelijk. Oostzaandam was verbonden met lint bebouwing aan Oostzaan. Deze lint bebouwing ging door tot aan de Zaan. Vanaf de Zaan is deze bebouwing zich in het landschap verder gaan uitbreiden. Tot 1960 breidde Oostzaandam zich uit tot de eerste grote weg die te zien is op fiuur 22. Van 1960 tot 1970 breidde deze bebouwing zich verder uit naar het water en in het zuiden al een deel verder het landschap in. Het zuiden was het eerste deel dat zich uitbreidde richting de snelweg en na 1970 is het gebied tot aan de snelweg helemaal opgevuld. Aan de oostkant waren de molens en stoomerijen de belangrijkste handels elementen. De molens bevonden zich in het landschap en waren
Oost
onderdeel van het industriegebied van Zaandam. Later zijn de molens verdreven door stoomkracht en werden de stoomerijen langs de Zaan erg belangrijk. Op figuur 26 t/m 28 is de opbouw van Zaandam ook weergeven in lagen en op figuur 23 t/m 25 is weergeven hoe Oostzaandam er nu uit ziet.
Noord-oost
Figuur 23: (R.Danser,2021).
1980-2021
Zuid-oost
Figuur 24: (R.Danser,2021).
Figuur 25: (R.Danser,2021). Figuur 22: (R.Danser,2021). 16
tot 18e eeuw
1960
2021
Figuur 26: (R.Danser,2021).
Figuur 27: (R.Danser,2021). 17
Figuur 28: (R.Danser,2021).
Westzaandam Westzaandam is jonger dan Oostzaandam. Westzaandam is eigenlijk ontstaan uit Oostzaandam en een deel uit Westzaan. De eerste bebouwing die in figuur 29 te zien is bevondt zich in een lint die van Westzaan verticaal langs de Zaan liep. Vanuit de lintbebouwing aan de Zaan is men verder in het landschap gaan uitbreiden. Op figuur 29 is te zien dat de bebouwing zich tot 1950 niet verder uitbreidde dan de eerste grote sloot. Vevolgens is men vanuit daargaan uitbreiden tot de spoorbaan tot 1980. De laatste stap is maken van een polder geweest achter de spoorlijn waar de molens langzamerhand waren verdwenen en de bebouwing zich na 1980 tot nu heeft kunnen uitbreiden. De spoorlijn was één van de eerste spoorverbindingen, deze is ontstaan in 1869 en was verbonden aan de eerste spoorlijn van Nederland, die van Amsterdam naar Haarlem. Het spoor was nu een verbinding
Zuid-west
van Uitgeest naar Haarlem en werd in 1884 uitgebreid naar Enkhuizen. De spoorlijn is erg belangrijk geweest voor het transporten van hout. De spoorlijn liep langs de Nieuwe haven waar de hout overslag plaats vond. In figuur 33 t/m 35 zijn de lagen waarin het westen van Zaandam is opgebouwd uit elkaar gehaald voor drie periodes uit de geschiedenis van Zaan1980-2021
Noord-west
Figuur 30: (R.Danser,2021).
Figuur 31: (R.Danser,2021).
zuid-oost
Figuur 29: (R.Danser,2021). 18
Figuur 32: (R.Danser,2021).
dam. Hierin is de groei van de laatste eeuw in Zaandam weergeven. Op figuur 30 t/m 32 is het westen van Zaandam te zien in foto’s in 2021.
1960
tot 18e eeuw
Figuur 33: (R.Danser,2021).
2021
Figuur 34: (R.Danser,2021). 19
Figuur 35: (R.Danser,2021).
Bronnen
Waanders Uitgeverij (1922) Ach lieve tijd. Zaanstad: Waanders uitgeverij Erfgoed Zaanstad (2016) Cultuurhistorische verkenning
20
Figuren Figuur 1: Waanders Uitgeverij (1922) Ach lieve tijd. Zaanstad: Waanders uitgeverij Figuur 2:Topotijdreis Figuur 3: Topotijdreis Figuur 4: Topotijdreis Figuur 5: Topotijdreis Figuur 6: Topotijdreis Figuur 7 t/m 9: R.Danser (2021) Figuur 10: Google maps (2021) Figuur 11:Waanders Uitgeverij (1922) Ach lieve tijd. Zaanstad: Waanders uitgeverij Figuur 12 t/m 34: R.Danser (2021)
21