Radicalμα 1st Issue by Radicalma Network

radica

radicalμα 1

To radicalμα είναι το περιοδικό του Δικτύου Κριτικής Ψυχολογίας. Επιχειρούμε ένα πρώτο alμα για μία διαφορετική ψυχολογία... για ένα ριζοσπαστικό ψυχισμό και μια άλλη πραγματικότητα. Περιοδικά, θα επιχειρήσουμε κι’ άλλα...

Για όσους θέλουν να κάνουν άλματα μαζί μας: radicalma.network@gmail.com

Συντακτική ομάδα: Ανδρέας Βατσινάς Μαρία Καλησπεράτη Φαίη Κολοκυθά Μιχάλης Μεντίνης Δήμητρα Μουρίκη Νίκος Μυλωνάς Χρυσαυγή Τσώλα Άρτεμις Χριστινάκη

Γραφιστική Επιμέλεια Η άγνωστη Χ

Φωτογραφία εξωφύλλου Graffiti του Τάσου Μαραγκού krakkomiks.blogspot.gr

Γλωσσική επιμέλεια Ειρήνη Καμαράτου

Διανομή και κεντρική διάθεση: Δοκιμαστική έκδοση - χέρι με χέρι

Περιεχόμενα

Radicαlma | Editorial : H ψυχολογία στην κρίση και η κρίση στην ψυχολογία

#2 Άρτεμις Χριστινάκη | Τι είναι κριτική ψυχολογία; (Μέρος Α)

#6 Νίκος Μυλωνάς | Η νευροεπιστήμη ως παρελθόν και μέλλον της ψυχολογίας: Μια μεθοδολογική κριτική

#11 Χρυσαυγή Τσώλα | Αναθεωρώντας το D.S.M.

#13 Φαίη Κολοκυθά | Η δικτατορία της χαράς

#17 Άρτεμις Χριστινάκη | Μαγειρεύοντας τον «εαυτό» σε Δύση και Ανατολή. Είμαστε αυτό που τρώμε;

#21 Χρυσαυγή Τσώλα | Μαγειρική... γένους αρσενικού

#25 Δήμητρα Μουρίκη | Χιούμορ και κατασκευή της γυναικείας ταυτότητας

#28 Μαρία Καλησπεράτη | «Ψυχιατρική: βιομηχανία κατασκευής ψυχασθενειών»;

#32 Ανδρέας Βατσινάς | Η κρίση ως ψευδασθένεια και οι κατά φαντασίαν θεραπευτές!

#35

Editorial 01

H ψυχολογία στην κρίση και η κρίση στην ψυχολογία

γίνεται αναφορά στην κρίση ή στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες, με αποτέλεσμα να δίνεται συχνά η εντύπωση ότι η κρίση είναι ανύπαρκτη ή ότι αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας! Στην καλύτερη περίπτωση, η διδασκαλία των θεωριών και των περίτεχνων θεωρητικών κατασκευών συνεχίζεται απρόσκοπτα, χωρίς κανένα προβληματισμό για την εκκωφαντική σιωπή της Ψυχολογίας στα παραπάνω ερωτήματα. Ενώ στην χειρότερη περίπτωση, η Ψυχολογία χρησιμοποιείται για να διατηρήσει την κατεστημένη τάξη πραγμάτων και τις κυρίαρχες σχέσεις εξουσίας. Στο ίδιο μήκος κύματος, οι ενασχολήσεις της ψυχολογίας Η

σχετική

συναίνεση

που

για

χαρακτήριζε

εσωτερικά

τον

κλάδο

έχει

παρέλθει

ανεπιστρεπτί.

Αν

αρκετές και

δεκαετίες

της

ψυχολογίας,

πειραματική,

ατομικιστική, μηχανιστική και νομοθετική προσέγγιση παραμένει ακόμη κυρίαρχη, είναι πλέον ολοφάνερο ότι τόσο μεθοδολογικά όσο και θεωρητικά υπάρχουν τώρα περισσότερες από μία ψυχολογίες, που θέτουν διαφορετικά ερωτήματα, πραγματοποιούν διαφορετικού τύπου έρευνες και διατυπώνουν διαφορετικού τύπου απαντήσεις και προτάσεις. Στη σημερινή συγκυρία, οι συνθήκες που έχει δημιουργήσει η οικονομική κρίση αναδεικνύουν ακόμη εντονότερα ένα σημαντικό έλλειμμα που χαρακτηρίζει την παραδοσιακή ή «κυρίαρχη» ψυχολογία. Λαμβάνοντας υπόψη την κρίση και τις κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις που έχει προκαλέσει, προβάλλουν ιδιαίτερα επιτακτικά τα παρακάτω ερωτήματα: Ποιος είναι ο ρόλος της ψυχολογίας στην κρίση; Με ποιους τρόπους προσεγγίζει και εξετάζει την ολοένα αυξανόμενη κοινωνική εξαθλίωση; Δυστυχώς, η κυρίαρχη ψυχολογία αγνοεί ή μάλλον αδυνατεί να ασχοληθεί με την τρέχουσα πραγματικότητα. Σπάνια

περιορίζονται σε ένα αποκλειστικά θεωρητικό, σχεδόν υπερβατικό επίπεδο. Αποκομμένη από την ευρύτερη κοινωνικοπολιτική

πραγματικότητα,

ψυχολογία

έχει

άφθονο χρόνο, για να ασχοληθεί με τη συσχέτιση μεταβλητών, τη χορήγηση τεστ προσωπικότητας, τη μελέτη νευροδιαβιβαστών,

τη

θεραπεία

των

«παράπλευρων

απωλειών», των θυμάτων της κρίσης. Ειδήσεις από την καθημερινή κοινωνική ζωή μοιάζουν άσχετες, αδιάφορες, ασήμαντες για τα ενδιαφέροντά της. Στην ίδια λογική η ύλη που διδάσκεται στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, συνήθως αφορά τη μελέτη κάποιου α-ιστορικού, α-κοινωνικού και α-πολιτικού «ψυχολογικού ατόμου», μιας αποστεωμένης οντότητας που μοιάζει να υπάρχει μόνο στις ψυχολογικές θεωρίες! Οι άνεργοι, οι φτωχοί και οι υπό εξαθλίωση άνθρωποι της κρίσης απουσιάζουν πλήρως, δεν έχουν θέση σ’ αυτό το μοντέλο! Πώς να νοιαστούν γι’ αυτούς οι ψυχολόγοι με τα υψηλού διαμετρήματος ενδιαφέροντα τους; Βλέπουμε, λοιπόν, ότι αντί η θεωρία να συνδέεται με την πράξη, η πράξη οδηγείται σε εξαφάνιση! (Εκτός αν θεωρήσουμε ως πράξη την άσκηση κάποιας μορφής χλιαρής συμβουλευτικής που αποφέρει τα προς το

ζην στους ψυχολόγους). Με λίγα λόγια, η κυρίαρχη

περισσότερο λειτουργικό στην αλλοτριωμένη εργασία του,

ψυχολογία προσκολλάται με εμμονή στις παρωχημένες και

να αντλεί ευχαρίστηση από την κατανάλωση αντικειμένων

μονοδιάστατες θεωρίες της, υποδηλώνοντας έμμεσα ότι αν

και υπηρεσιών και να αντιμετωπίζει κοινωνικά προβλήματα

η πραγματικότητα δεν συμφωνεί ή δεν χωράει σε αυτές τις

ως προσωπικές παθολογίες, αφήνοντας ανέπαφες τις

θεωρίες, τότε τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα!

κοινωνικές δομές και εγκαταλείποντας την οργάνωση

Τον τελευταίο καιρό βλέπουμε όλο και πιο συχνά

της κοινωνίας στα χέρια των διαφόρων ελίτ και των ενδο-

ψυχολόγους σε τηλεοπτικές εκπομπές και περιοδικά να

ταξικών τους ανταγωνισμών.

ερωτούνται για την κρίση, το πώς αυτή επηρεάζει την

Στην Ελλάδα της κρίσης, ή καλύτερα της καπιταλιστικής

ψυχολογική μας κατάσταση και τι πρέπει να κάνουμε.

βαρβαρότητας

Με μεγάλη απογοήτευση ακούμε αυτούς τους επιφανείς

κοινωνικής κρίσης, γίνεται όλο και περισσότερο σαφές

επιστήμονες να επαναλαμβάνουν άνευρα παραινετικές

ότι το κυρίαρχο ποσοτικό μοντέλο δεν έχει να προσφέρει

μακιγιαρισμένης

ως

οικονομικής

και

τίποτα πέρα από το να σπεύδει γονυπετές να εξαργυρώσει τις υποτελείς υπηρεσίες του προς την καθεστηκυία τάξη για τριάκοντα αργύρια επιχορήγησης για έρευνα και λίγο κύρος που θρέφει τα υπερδιογκωμένα και καρκινοπαθή «εγώ» των ψυχολόγων του συστήματος. Αυτό ήταν -και είναι- πολύ συχνά άλλωστε η ψυχολογία: τεχνικές για την πειθάρχηση του ατόμου που έφεραν το εύηχο όνομα «θεραπεία», τεχνικές για τον έλεγχο των μαζών, τεχνικές για την εκμαίευση της «αλήθειας» και την απόσπαση ομολογίας διάπραξης «εγκλημάτων» σε αστυνομικά τμήματα και ειδικές υπηρεσίες του στρατού. Με άλλα λόγια ένα σύνολο τεχνικών που έβρισκαν και βρίσκουν εφαρμογή κοινοτοπίες που συνίστανται, λίγο ως πολύ, στο τρίπτυχο

από το μάρκετινγκ και την παραγωγή «αναγκών» μέχρι

«ψυχραιμία, υπομονή και θετική σκέψη» και όλα θα

την αύξηση της παραγωγικότητας και την εξάλειψη του

περάσουν, μία συνταγή ψυχικής ορθοπεδικής που ξεπουλάει

ταξικού ανταγωνισμών στον εργασιακό χώρο, και από την

το παρόν και το μέλλον για χάρη της διατήρησης της

διαμόρφωση της κοινής γνώμης μέχρι τις ανακρίσεις στα

καπιταλιστικής κοινωνικής τάξης. Και πώς θα μπορούσε

κάτεργα τύπου Γκουαντάναμο.

να είναι άλλωστε διαφορετικά, αφού το κυρίαρχο μοντέλο

Ο ρόλος της κρίσης και της επιβαλλόμενης εξαθλίωσης

ψυχολογίας που στοχεύει αποκλειστικά στο άτομο-ιδιώτη

(κατάργηση «κοινωνικού κράτους», δραματικές περικοπές

δεν έθεσε ποτέ τα ερωτήματα: «Τι είδους κοινωνία θέλουμε»;

σε μισθούς, συντάξεις κλπ.) στα φαινόμενα κοινωνικής

«Πώς θέλουμε να ζούμε»; «Τι είδους άνθρωποι θέλουμε να

κατάρρευσης που καταγράφονται (καταθλίψεις, αυτοκτονίες,

είμαστε»;

άνοδος

Αυτό που λαμβανόταν πάντα ως δεδομένο, αυτό που

υποβαθμίζεται ή αποσιωπάται. Σύμφωνα με αυτή την

θεωρούνταν αμετάβλητο ήταν και είναι η αντίληψη της

άποψη, η «κρίση» και το σύστημα του καπιταλισμού γίνονται

κοινωνίας ως ταυτόσημης με το καπιταλιστικό έθνος κράτος.

αντιληπτά ως άλλη μια «ανεξάρτητη μεταβλητή» που επιδρά

Άρα, το ζητούμενο ήταν το πώς θα κάνουμε το άτομο να

στην εκδήλωση της «παθογένειας» δίπλα σε όρους όπως

προσαρμοστεί όσο καλύτερα γίνεται στις υπάρχουσες

«νευρωτισμός», «εσωστρέφεια» κλπ. και όχι ως το θεμέλιο, η

συνθήκες του κράτους και σύμφωνα πάντα με τις ανάγκες

πηγή απ’ την οποία προέρχεται η αδικία, η ανισότητα και η

της καπιταλιστικής παραγωγής, να γίνει όσο το δυνατόν

δυστυχία. Έτσι, παρόλο που αναγνωρίζεται η «επιρροή» της

εγκληματικότητας),

τις

περισσότερες

φορές

ανεξάρτητης μεταβλητής «κρίση», το πρόβλημα αποδίδεται

του ευημερίας, πιστεύοντας ότι είναι ανεπηρέαστος ή

στο άτομο ή σε κάποια «προδιάθεση» του (βιολογική ή

απρόσβλητος. Δεύτερον, περιορίζει τις πιθανές λύσεις στην

επίκτητη)!

ατομική σφαίρα, αποκλείοντας τη συμμετοχή σε συλλογικές

Μετά από αυτή τη λανθασμένη «διάγνωση», ακολουθεί

δράσεις, τρόπους διαμαρτυρίας και αμφισβήτησης της

μια εξίσου προβληματική αντιμετώπιση: Ως μόνη λύση

κατεστημένης τάξης πραγμάτων. Βέβαια, είναι πιθανό το

προκρίνεται η προσαρμογή του ατόμου στην τρέχουσα

άτομο αφενός να συνειδητοποιήσει ότι τελικά το πρόβλημα

κατάσταση μέσω της κατάλληλης φαρμακοθεραπείας

του δεν πηγάζει από αυτό αλλά από ένα σύστημα που το

(π.χ. χορήγηση αντικαταθλιπτικών) ή ψυχοθεραπευτικής

καταπιέζει και να ωθηθεί στην δράση και αφ’ ετέρου μπορεί

παρέμβασης. Βέβαια, τα φάρμακα δεν θεραπεύουν το

να λύσει κάποια προβλήματα, τα οποία τον εμπόδιζαν να κινητοποιηθεί. πρωτοβουλίες

Συχνά, τέτοιες κινητοποιήσεις και

τείνουν

να

παθολογικοποιούνται

μέσω

αναφοράς στις γνωστές ιδέες περί «επικίνδυνων» και «άβουλων» μαζών, του μεγάλου «δασκάλου» Le Bon. Τέλος, η κοινωνικοπολιτική αιτιολογία των σημερινών «παθολογιών» είναι άμεση απόρροια του καπιταλιστικού μοντέλου ανάπτυξης. Είναι οι άνθρωποι λοιπόν «προβληματικοί», ή μήπως το συγκεκριμένο σύστημα που προάγει αποξένωση, αδικία, ανισότητα, κοινωνική αλλοτρίωση, φτώχεια και δυστυχία και τους αναγκάζει να εργάζονται υπό εξοντωτικές συνθήκες, χωρίς ακόμη κι έτσι να καταφέρνουν να επιβιώνουν με τη στοιχειώδη αξιοπρέπεια; Οι «επιστήμονες-ειδικοί» που μιλούν περί «προδιάθεσης του ατόμου», αδυνατούν να τεκμηριώσουν τους ισχυρισμούς πρόβλημα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν καμία

τους. Μπορούν να αποδείξουν ότι οι συγκεκριμένοι

χρησιμότητα ή πως είναι απορριπτέα. Απλώς καθιστούν

άνθρωποι θα εκδήλωναν πρόβλημα «ούτως ή άλλως»;

τον άνθρωπο στοιχειωδώς λειτουργικό, ώστε να μπορεί

Φταίνε τα επίπεδα σεροτονίνης που κάποιοι νιώθουν

να ανταποκριθεί στις καθημερινές του δραστηριότητες. Οι

άσχημα ή «έχουν κατάθλιψη» -κατά την ισχύουσα ορολογία;

ενστάσεις δεν στοχεύουν τόσο στην αποτελεσματικότητα

Ευθύνεται μήπως κάποια μυστήρια και ξαφνική μεταβολή σε

των φαρμάκων –όντως μπορεί να ανακουφίζουν από τη

ένα από τα σύστημα νευροδιαβίβασης για την κατακόρυφη

δυσφορία- όσο στην αποπροσανατολιστική λειτουργία

αύξηση στις αυτοκτονίες; Είναι άραγε τυχαίο το ότι οι

αυτής της τακτικής.

περισσότεροι από εκείνους που αυτοκτονούν βρίσκονται

Όσον αφορά στην ψυχοθεραπεία, ζητούμενο για το άτομο

σε δραματική οικονομική κατάσταση, χρωστούν ή είναι

στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι «να αλλάξει τον τρόπο

άνεργοι; Είναι «διαταραγμένοι» κάποιοι απλήρωτοι για μήνες

που σκέφτεται». Παρόλο που κάτι τέτοιο θα μπορούσε να

εργαζόμενοι, που απειλούν με καραμπίνες τους εργοδότες

είναι χρήσιμο, κρίνεται ως προβληματικό για τρεις κυρίως

τους, για να τους δώσουν τα δεδουλευμένα τους;

λόγους: Πρώτον, αυτή η θεώρηση αντιλαμβάνεται το

Ακόμη όμως κι αν οι διάφοροι «Ψ-ειδικοί» μπορούσαν να

πρόβλημα ως ατομικό, αποτυγχάνοντας να δει την κοινωνική

αποδείξουν την «προδιάθεση» των συγκεκριμένων ατόμων,

και πολιτική του διάσταση. Δεν είναι, όμως, αρκετό να

αυτό δεν θα είχε και μεγάλη διαφορά. Σημασία έχει να

αλλάξει κανείς τη σκέψη του και να απομονωθεί στη γαλήνη

εξετάσουμε όχι μόνο την εγκυρότητα του ισχυρισμού

της ιδιωτικής του ζωής και στην επιδίωξη της ατομικής

περί «προδιάθεσης», αλλά κυρίως τη λειτουργία του, το

τι επιχειρεί να κάνει. Βλέπουμε λοιπόν, ότι δεν αποτελεί

με το μέρος των αδύναμων και των ασθενέστερων, αντί να

παρά μια βολική δικαιολογία που χρησιμοποιείται για να

ενισχύει τις κυρίαρχες αρχές και αξίες. Στη χειμαζόμενη από

αποκρύψει τις πολιτικές και κοινωνικές ευθύνες πίσω απ’

την κρίση Ελλάδα, αλλά και σε όλο τον κόσμο, γίνεται πλέον

τις «διαταραχές» και τα «προβλήματα ψυχικής υγείας» που

σαφές ότι μία ψυχολογία που ενδιαφέρεται πραγματικά

ξαφνικά εμφανίζονται να κάνουν θραύση.

για τους ανθρώπους δεν μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί

Υπό τις υπάρχουσες συνθήκες, το να αισθάνεται κανείς

ως μία φυσική επιστήμη. Αν η ψυχολογία θέλει να είναι

άσχημα και να βιώνει συναισθήματα όπως απογοήτευση,

αρωγός των ανθρώπων που βιώνουν την καπιταλιστική

απόγνωση και ιδιαίτερα οργή, θα έπρεπε να θεωρείται

βαρβαρότητα, αν θέλει να είναι στο πλευρό όλων εκείνων

μάλλον ως μια «υγιής» κι αναμενόμενη συνθήκη, παρά ως

που αγωνίζονται για ένα διαφορετικό κόσμο, τότε θα πρέπει

εκδήλωση κάποιας «παθολογίας» των ατόμων, που χρήζει

να είναι μία κριτική κοινωνική επιστήμη. Μια ψυχολογία που

θεραπείας μέσω φαρμακοθεραπείας ή ψυχοθεραπείας.

αντί για την αναπαραγωγή του κατεστημένου, θα έχει ως

Επομένως, αντί για τη «θεραπεία», προβάλλει ως επιτακτική

στόχο να αλλάξει και την ίδια την κοινωνία. Αν αυτό σημαίνει

η ανάγκη μετασχηματισμού των παραπάνω αισθημάτων

διάσπαση της ψυχολογίας σε δύο διαφορετικούς κλάδους,

δυσφορίας

τότε ας γίνει έτσι.

σε

κινητοποίηση,

δημιουργικότητα

και

συλλογικούς τρόπους δράσης για την αλλαγή των συνθηκών! Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, προβάλλει ιδιαίτερα

Radicαlμα

επιτακτική η ανάγκη για μια διαφορετική ψυχολογία που θα είναι ικανή να θίγει καίρια ζητήματα, και θα τάσσεται

Τι είναι κριτική ψυχολογία; (Μέρος Α)

To 1860 ο Wilhelm Dilthey χώρισε τις επιστήμες σε

«μέτρησης» κοινωνικά, ιστορικά και πολιτισμικά πλαίσια.

φυσικούς-επιστημονικούς, αναλυτικούς κλάδους (Natur-

Αυτή η ποσοτική, πειραματική κατεύθυνση της Ψυχολογίας

wissenschaften)

και

δεν ενδιαφέρεται να αναρωτηθεί για τη φύση του

περιγραφικούς

κλάδους

ανθρωπιστικούς-επιστημονικούς, Αυτή

ανθρώπου, να αμφισβητήσει την ισχύουσα πραγματικότητα.

η δυιστική θεώρηση εντοπίζεται και στους κόλπους

Αντίθετα, οι στόχοι της είναι η προβλεψιμότητα, ο έλεγχος,

της Ψυχολογίας, όπου από τη μία βρίσκεται η Γνωστική,

η προσαρμογή του ανθρώπου σε μια αμετάβλητη και

Νευρολογική Ψυχολογία και από την άλλη η Κοινωνική

σχεδόν αναπόφευκτη πραγματικότητα. Διαμορφώνεται

Ψυχολογία.

Αυτός ο διαχωρισμός είναι αναπόσπαστο

λοιπόν μια καρικατούρα ανθρώπου. Ο τελευταίος, αντί για

κομμάτι της Ψυχολογίας και ένα από τα θεμελιώδη

δημιουργός της ιστορίας μετατρέπεται σε μια μηχανή που

χαρακτηριστικά της. Αποτελεί δε ένδειξη της συνεχιζόμενης

μπορεί να παράγει μετρήσιμες και καλά υπολογισμένες

κρίσης της, η οποία εμφανίστηκε μετά την απόσπαση της

αντιδράσεις. Αντί για ένα δυναμικό, ρευστό, απρόβλεπτο και

από τον κλάδο της Φιλοσοφίας γύρω στο δεύτερο μισό

κοινωνικό ον, παρουσιάζεται ως στατικός, άκαμπτος, χωρίς

του 19ου αιώνα. Η έννοια του «επιστημονικού» ταυτίστηκε

να μπορεί να επιδράσει δραστικά στις συνθήκες που τον

με τον θετικισμό και τον εμπειρισμό, ρεύματα τα οποία

διαμορφώνουν.

πρέσβευαν και εξακολουθούν να πρεσβεύουν ότι αυτό που

Είναι, πραγματικά, άξιο απορίας πώς γίνεται η Ψυχολογία να

αξίζει να μελετάμε είναι αυτό που μπορούμε να μετρήσουμε

ορίζεται ως μια κοινωνική επιστήμη με επίκεντρο το άτομο

και να παρατηρήσουμε. Αυτές οι αρχές αποτέλεσαν, θα

και την κοινωνία -πράγμα το οποίο αμφισβητείται ακόμα

μπορούσαμε να πούμε, το θεμέλιο για την εγκαθίδρυση του

και σήμερα από ορισμένους ψυχολόγους- και ταυτόχρονα

πειραματισμού, ο οποίος χαρακτηρίζει κατά κύριο λόγο την

το μεγαλύτερο κομμάτι της να ενδιαφέρεται για το πώς θα

Ψυχολογία του σήμερα.

μετρήσει χαρακτηριστικά, τα οποία πολλές φορές θεωρείται

Ο πειραματικός χαρακτήρας της Ψυχολογίας με τους

ότι είναι αδύνατο να μετρηθούν, και θα αναπαράγει θεωρίες

αριθμούς και τις στατιστικές μελέτες κατασκευάζει τον

προσωπικότητας αντί να παράγει κοινωνικές θεωρίες

άνθρωπο ως ένα μηχανιστικό μοντέλο, το οποίο βασίζεται

συμβατές με τις τρέχουσες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις. Η

σε αίτια και αποτελέσματα αντί να τον κατασκευάσει ως

έλλειψη της κριτικής ματιάς και της ιστορικής διάστασης

ένα μοντέλο με δικά του σχέδια και εφόδια. Δε στοχεύει

μέσα στην Ψυχολογία αφήνουν περιθώρια αναπαραγωγής

στο να ενισχύει με την έρευνά της την διαφορετικότητα

και

των ατόμων αλλά αντίθετα στην ομοιογένεια του δείγματος

Αναπαράγεται ακόμη και η έννοια της αντικειμενικότητας.

των υποκειμένων με σκοπό την ένταξή τους σε δεδομένες

Εξαπολύεται

κατηγορίες. Άλλωστε οι ακραίες τιμές «χαλάνε» το δείγμα!

αποδεχτούμε μία αντικειμενικότητα υπαρκτή σε καθετί

Η τεχνητή φύση αυτής της πειραματικής, ποσοτικής

που θα σκεφτούμε να εξετάσουμε. Οι κοινωνικές συνθήκες

νοοτροπίας αδυνατεί να ανταποκριθεί στις σύνθετες

και το πλαίσιο στο οποίο ζούμε, θεωρείται ότι μπορούν να

πραγματικές καταστάσεις και αφήνει σκόπιμα εκτός

απομονωθούν και από εξαρτημένη μεταβλητή να γίνουν

(Geisteswissenschaften).

κατανάλωσης μία

και

όχι

ρητορική

παραγωγής και

μία

της

γνώσης.

προσπάθεια

να

ανεξάρτητη.

μια εναλλακτική πρόταση γι’ αυτό. Η λέξη κριτική

Επιπλέον, ο ατομικισμός που εγκολπώνεται στην ψυχολογία

χρησιμοποιείται για να περιγράψει μία προσέγγιση η

είναι πραγματικά πέρα από κάθε θεραπεία! Η πλειονότητα

οποία θέτει υπό αμφισβήτηση πολλές κοινές θεωρίες και

περιστρέφεται γύρω από το πώς ο άνθρωπος μπορεί να

πρακτικές. Η σημασία της, έγκειται στην πεποίθησή της ότι

αλλάξει ή γύρω από το πώς διαγνωστικά χαρακτηριστικά,

οι πρακτικές και οι κανόνες της παραδοσιακής ψυχολογίας

ταιριάζουν σε μεμονωμένα άτομα. Για παράδειγμα, αν

εμποδίζουν

διαπραχθεί από κάποιο άτομο ένα έγκλημα, αυτό στο οποίο

Ψυχολογίας, η οποία θα απαντά σε καίρια κοινωνικά

την

ανάδειξη

μια

Κριτικής

Κοινωνικής

θα δοθεί προσοχή θα είναι η προσωπικότητα του θύτη, αν ήταν διαταραγμένη ή ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της, το μορφωτικό του επίπεδο, χαρακτηριστικά του οικογενειακού περιβάλλοντος στο οποίο μεγάλωσε και όχι ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα που μπορεί να τον επηρέασαν, όπως είναι η ανεργία και το αίσθημα αβοηθησίας και απελπισίας που μπορεί αυτή να επιφέρει. Απέναντι σε αυτές τις τάσεις (Θετικισμός, Εμπειρισμός, Πειραματισμός,

Ατομικισμός)

που

διαμορφώνουν

μια

κυρίαρχη και παραδοσιακή πραγματικότητα στο χώρο της Ψυχολογίας , υπάρχει ένα ρεύμα το οποίο αντιτάσσεται και προσπαθεί να δώσει μια κριτική ματιά σε αυτά που θεωρούνται καθιερωμένα στον επιστημονικό κλάδο της Ψυχολογίας και ασκεί στις παραπάνω τάσεις την κριτική την οποία αναφέραμε. Ο κλάδος αυτός είναι η Κριτική Ψυχολογία. Η Κριτική Ψυχολογία ως όρος εμφανίστηκε για πρώτη φορά ως τίτλος βιβλίου «Kritische Psychologie» που έγραψαν κάποιοι φοιτητές σε ένα πανεπιστήμιο της Γερμανίας. Κριτική Ψυχολογία και Κοινωνικός Κονστρουξιονισμός Κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60 στη Γερμανία, όταν οι φοιτητές άρχισαν να αυξάνονται σημαντικά μέσα στα πανεπιστήμια και οι εικόνες με τις θηριωδίες του πολέμου του Βιετνάμ να κάνουν τον γύρο του κόσμου, δημιουργήθηκε η ανάγκη για παγκόσμιες επαναστατικές

ζητήματα. Θα θέτει το άτομο στο επίκεντρο του κοινωνικού

αλλαγές απέναντι σε έναν κόσμο που βυθιζόταν στο

πλαισίου και δε θα τον αποκόπτει από την κοινωνική του

λεγόμενο «Ψυχρό Πόλεμο». Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με

φύση προσθέτοντάς του κάθε φορά μια ακόμη ταμπέλα ή

τον θετικισμό που επικρατούσε στην κοινωνιολογία και στις

μια ακόμη ευκαιρία να γίνει μέρος μιας κατηγορίας.

άλλες κοινωνικές επιστήμες, ενίσχυσαν την ανάγκη για την

Το φάσμα της Κριτικής Ψυχολογίας διαπερνάται σε μεγάλο

ύπαρξη μιας διαφορετικής Ψυχολογίας πιο Κριτικής.

βαθμό από τον θεωρητικό προσανατολισμό του κοινωνικού

Η Κριτική Ψυχολογία λοιπόν αναλαμβάνει δύο καθήκοντα,

κονστρουξιονισμού.

να ασκήσει κριτική στο κατεστημένο και να προσφέρει

επιδιώκει να αποκτήσουμε μια πιο κριτική ματιά απέναντι

κοινωνικός

κονστρουξιονισμός

στον τρόπο που παρατηρούμε τον κόσμο. Ο τρόπος, τα

για κοινωνικά φαινόμενα σαν την προκατάληψη και την

μέσα, οι κατηγορίες και οι έννοιες που χρησιμοποιούμε,

παραβατικότητα. Απέναντι σε αυτά, από την άλλη, η

για να καταλάβουμε τον κόσμο και την πραγματικότητα

κοινωνιολογία προτάσσει τους κοινωνικούς κανόνες ως

προσδιορίζονται από τον πολιτισμό και την ιστορία. Δεν

υπαίτιους των κοινωνικών φαινόμενων. Ο κοινωνικός

προσδιορίζονται όμως απλά από τα παραπάνω αλλά

κονστρουξιονισμός αντιτάσσεται και στις δυο αυτές

αποτελούν παράγωγά τους και εξαρτώνται άμεσα από τις

θέσεις και προτάσσει ως κεντρικό σημείο στο οποίο πρέπει

κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που επικρατούν μέσα στην

να επικεντρωθούμε για να μελετήσουμε τα κοινωνικά

κοινωνία.

φαινόμενα, τις κοινωνικές πρακτικές που χρησιμοποιούν τα

Υπάρχει η παρανόηση ότι ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός

άτομα στις καθημερινές τους αλληλεπιδράσεις.

επιχειρηματολογεί

υπέρ

της

ιστορικής

και

της

πολιτισμικής φύσης της πραγματικότητας, συνεχίζοντας

Κοινωνικός Κονστρουξιονισμός και Προσωπικότητα

με αυτό τον τρόπο τη διαμάχη φύσης/ανατροφής. Ο

Δύο θέματα στα οποία ο κοινωνικός κοντρουξιονισμός

κοινωνικός κονστρουξιονισμός όμως, δεν υποστηρίζει

επικεντρώνει τον θεωρητικό του προσανατολισμό είναι η

απλά ότι το πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο επιδρούν

προσωπικότητα και η γλώσσα. Ας ξεκινήσουμε εξετάζοντας

στην ψυχολογία ενός ατόμου και στον τρόπο που θα

την προσωπικότητα από την παραδοσιακή σκοπιά. Υπό

εξετάσει την πραγματικότητα ή ότι η φύση ενός ατόμου

αυτό το πρίσμα η

διαμορφώνεται από το περιβάλλον. Οι παραπάνω είναι

ότι παίζει ένα κεντρικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο

ουσιοκρατικές αντιλήψεις. Ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός

καταλαβαίνουμε τον εαυτό μας και τους άλλους. Ενυπάρχει

είναι αντι-ουσιοκρατικός. Θεωρεί ότι η πραγματικότητα

στο γλωσσικό μας κώδικα μια μεγάλη ποικιλία λέξεων που

κατασκευάζεται μέσα σε συγκεκριμένα ιστορικά και

αναφέρονται σε χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς

πολιτισμικά πλαίσια.

μας (π.χ. γενναίος, ντροπαλός, ευαίσθητος, εγωιστής κ.α.).

Επιπλέον, ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός πρεσβεύει

Αυτές οι αναφορές θα θεωρούνταν σχετικά ασήμαντες

ότι η γνώση για τον κόσμο κατασκευάζεται μέσα από την

αν απλά αντιμετωπίζονταν ως μεταβλητά, πρόσκαιρα,

καθημερινή επαφή με άλλους ανθρώπους στα πλαίσια της

χαρακτηριστικά του ατόμου. Η αλλαγή της προσωπικότητας

κοινωνικής φύσης του ανθρώπου. Αρνείται ότι η γνώση

ή έστω κάποιων χαρακτηριστικών φαντάζει απίθανο,

ταυτίζεται με την άμεση αντίληψη της πραγματικότητας

σχεδόν ακατόρθωτο. Και αν συμβεί, θεωρείται από τα πιο

και θεωρεί ότι κατασκευάζουμε διάφορες εκδοχές της,

καθοριστικά και σημαντικά γεγονότα στη ζωή ενός ατόμου.

ανάλογα με το πρίσμα με το οποίο την εξετάζουμε και

Αντιμετωπίζεται σαν κάτι μόνιμο, το οποίο απαρτίζεται

την παρατηρούμε (αντι-ρεαλισμός). Αυτό που θεωρεί ο

από ένα «σετ» χαρακτηριστικών. Για παράδειγμα, τα

καθένας ως «αλήθεια» για αυτά που παρατηρεί και λαμβάνει

χαρακτηριστικά κοινωνικός και ομιλητικός ταιριάζουν, σε

από το περιβάλλον, δεν είναι προϊόν αντικειμενικής

αντιδιαστολή με το ικανός και επιπόλαιος τα οποία δεν

πραγματικότητας, αλλά προϊόν κοινωνικών διεργασιών και

φαίνεται να ανήκουν στο ίδιο «σετάκι» χαρακτηριστικών!

αλληλεπιδράσεων.

Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο είναι η σχέση που έχει

Αντιτίθεται στο θετικισμό και στον εμπειρισμό της

η προσωπικότητα με τη συμπεριφορά. Αυτή η σχέση,

παραδοσιακής επιστήμης της ψυχολογίας. Η παραδοσιακή

από τους υποστηρικτές της παραδοσιακής ψυχολογίας,

ψυχολογία ψάχνει να εξηγήσει την επίδραση των κοινωνικών

αντιμετωπίζεται ως μονόδρομη. Η κυρίαρχη ψυχολογία

φαινομένων πάνω στο άτομο, υποθέτοντας για παράδειγμα

εδώ

την ύπαρξη κινήτρων, συμπεριφορών και αντιλήψεων. Τα

μέτρησης, της περιγραφής και της κατηγοριοποίησης

παραπάνω θεωρητικά κατασκευάσματα είναι υπεύθυνα

των προσωπικών χαρακτηριστικών για να ερμηνεύσει

γι’ αυτά που λένε και πράττουν οι άνθρωποι όπως και

την

και

πολλά

προσωπικότητα γενικά θεωρείται

χρόνια

προσωπικότητα.

υιοθέτησε

το

Χαρακτηριστικά

πρίσμα

της

παραδείγματα,

ο Cattel με το ερωτηματολόγια των 16 παραγόντων

στην μοναδική, ενιαία, σταθερή, αμετάβλητη εικόνα των

προσωπικότητας (16 Personality Factors) και ο Eyseneck με

χαρακτηριστικών,

την κατηγοριοποίηση της προσωπικότητας σε εξωστρεφή/

ενυπάρχουν πολλές άλλες, που δεν χρειάζεται να ταιριάζουν

εσωστρεφή – νευρωτική/σταθερή (introversion/extraver-

μεταξύ τους και να αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο, αλλά

sion-neuroticism/stability). Αυτός ο τρόπος προσέγγισης

και μόνο η ύπαρξη τους βοηθά στην κατανόηση της

της προσωπικότητας ενισχύει τον ουσιοκρατικό της

πραγματικότητας.

χαρακτήρα και μας κατευθύνει να το ερμηνεύουμε με βάση

Άλλωστε ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός θεωρεί ότι

συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που «ταιριάζουν» και στον

ακόμα και το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας κατασκευάζεται

τρόπο συμπεριφοράς μας.

και μας οδηγεί στην κατασκευασμένη αντίληψη της

Αλήθεια, αφού είμαστε τόσο πεπεισμένοι για την ύπαρξη

πραγματικότητας. Άρα, αν μπορείς να βλέπεις με τα

της προσωπικότητας και έχουμε φτάσει στο σημείο να την

μάτια πολλών και διαφορετικών προσωπικοτήτων την

ερμηνεύουμε με βάση τα χαρακτηριστικά της μπορεί άραγε

πραγματικότητα, ίσως να μπορέσεις να την ερμηνεύσεις

κάποιος να μας τη δείξει; Πού είναι; Αν ένας χειρούργος

πολύ καλύτερα!

αντιπαρατίθεται

αυτή,

στην

οποία

«μας άνοιγε» σε πιο σημείο ακριβώς θα την έβρισκε; Θα την έβρισκε όντως;

Κοινωνικός Κονστρουξιονισμός και Γλώσσα

Ένας τρόπος, ισχυρίζεται ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός,

Βέβαια, στην κατασκευή τόσο της προσωπικότητας όσο και

με τον οποίο μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια της

της πραγματικότητας, έπαιξε καθοριστικό ρόλο η γλώσσα.

προσωπικότητας είναι να θεωρήσουμε ότι υπάρχει όχι μέσα

Υπάρχει η παραδοσιακή αντίληψη ότι η σχέση γλώσσας-

μας ως άτομα αλλά ανάμεσά μας. Αν και είναι δύσκολο αυτό

ανθρώπου είναι μία σχέση στην οποία το ένα χρησιμεύει

να γίνει αντιληπτό, ας προσπαθήσουμε να σκεφτούμε το

ως μέσο για να ερμηνεύσει το άλλο. Όταν οι άνθρωποι

εξής: Λέξεις που χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμε

κάνουν λόγο για τον «εαυτό», για την «προσωπικότητά»

μια προσωπικότητα είναι, για παράδειγμα, ντροπαλός,

τους ή για κάποιες πλευρές των εμπειριών τους δίνεται η

φιλικός, εγωιστής. Αυτές αναφέρονται σαν χαρακτηριστικά

εντύπωση πως υπάρχουν ανεξάρτητα από τις λέξεις που

της προσωπικότητας ενός ατόμου, που αποτυπώνουν

χρησιμοποιήθηκαν για να τις περιγράψουν. Θεωρούμε τις

τον τρόπο με τον οποίο τον «βλέπουν» οι άλλοι. Έτσι, αν

γλώσσες σαν «σακούλες γεμάτες με ταμπέλες» μέσα από τις

το άτομο απομακρυνθεί από αυτούς με τους οποίους

οποίες μπορούμε να διαλέγουμε λέξεις για να περιγράψουμε

συναναστρέφεται οι οποίοι έχουν ταυτίσει τέτοιες λέξεις-

εσωτερικές μας καταστάσεις όπως είναι οι σκέψεις και τα

χαρακτηριστικά με την προσωπικότητά του, αυτές θα γίνουν

συναισθήματα. Η φύση του ατόμου και των εσωτερικών του

ασήμαντες, χωρίς καμία ιδιαίτερη αναφορική αξία ως προς

καταστάσεων φαίνεται να έρχεται πρώτη σε σχέση με τη

αυτόν. Το ποιος είμαι εγώ και ποιος είσαι εσύ κατασκευάζεται

γλώσσα. Σαν η γλώσσα να παίζει το ρόλο του διαμεσολαβητή

ανάλογα με τη σχέση που δημιουργείται ανάμεσά μας.

στην

Αντί να βλέπουμε τον εαυτό μας σαν μεμονωμένα

συναισθημάτων.

χαρακτηριστικά που είναι συμβατά μεταξύ τους και

Παρόλα αυτά, όσο περίεργο και αν ακούγεται γεννηθήκαμε

απαρτίζουν την προσωπικότητά μας θα άξιζε να σκεφτούμε

σε έναν κόσμο όπου τα εννοιολογικά πλαίσια και οι

μήπως τα εξετάσουμε ως παράγωγο των κοινωνικών

κατηγορίες προϋπήρχαν. Το περιεχόμενο αυτών των εννοιών

μας σχέσεων. Με αυτό τον τρόπο σταματάμε την

και οι κατηγοριοποιήσεις αποκτήθηκαν και αφομοιώθηκαν

ατέρμονη προσπάθεια της ανακάλυψης του εαυτού και

από όλους τους ανθρώπους καθώς ανέπτυσσαν το

της προσωπικότητας και ξεκινάμε να την δημιουργούμε

γλωσσικό κώδικα τον οποίο μοιράζονταν με άτομα του

μέσα από την επαφή μας με τους άλλους! Παράγουμε

ίδιου πολιτισμού. Αυτό σημαίνει ότι ο τρόπος με τον οποίο

χαρακτηριστικά αντί να τα αναπαράγουμε! Απέναντι

οι άνθρωποι σκέφτονται, οι κατηγορίες και τα περιεχόμενα

έκφραση

των

προσωπικών

μας

σκέψεων

και

των εννοιών, παρέχουν ένα πλαίσιο σημασίας γι’ αυτούς

με όρους κυριαρχίας και ουσιοκρατίας. Αν πραγματικά

τα οποία εντοπίζονται με την σειρά τους μέσα από την

η Ψυχολογία που θέλουμε, είναι αυτή η φυσιοκρατική

γλώσσα. Άλλωστε η γλώσσα είναι απαραίτητη προϋπόθεση

επιστήμη, η απόλυτα προσανατολισμένη σε προβλέψιμα,

για τη σκέψη. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε αν δεν έχουμε

ποσοτικά εργαλεία, αδιάφορη απέναντι σε κοινωνικά

κατακτήσει

εννοιολογικά

ερωτήματα όπως: «Πώς θέλουμε να ζούμε»; ή «Τι κοινωνία

κατασκευάσματα με βάση τα οποία θα χτίσουμε το

θέλουμε να έχουμε»; τότε μάλλον έχουμε κάνει λάθος στην

συλλογισμό και τη σκέψη μας.

εννοιολογική κατασκευή του όρου Κοινωνική Ανθρωπιστική

Η γλώσσα θα πρέπει να σταματήσει να θεωρείται ένα ακόμη

Επιστήμη!

κάποιες

έννοιες

κάποια

μέσο έκφρασης του εαυτού μας. Όταν οι άνθρωποι μιλάνε μεταξύ τους, ο κόσμος αρχίζει να κατασκευάζεται. Η χρήση

«Οι φιλόσοφοι προσπαθούν να ερμηνεύσουν τον κόσμο,

της γλώσσας, ακόμα καλύτερα, θα έπρεπε να θεωρείται

το θέμα παρόλα αυτά είναι να τον αλλάξουμε»

ένα μέσο δράσης αλλά και αντίδρασης. Αν η παραδοσιακή

Κ.Marx

ψυχολογία θεωρεί την γλώσσα σαν ένα παθητικό μέσο Άρτεμις Χριστινάκη

έκφρασης ιδεών, σκέψεων και συναισθημάτων, η κριτική τη βλέπει σαν ένα εργαλείο που κατασκευάζει προσωπικότητες και μπορεί να ανακατασκευάσει πραγματικότητες. Τι

Βιβλιογραφία

καλύτερο από το να θεωρήσουμε ότι όλοι έχουμε ένα κοινό

-------------------------------------------------------------------------

«όπλο», τη γλώσσα, με την οποία μπορούμε να απαντάμε σε

Burr, V. (1994). An Introduction to social constructionism.

όλες αυτές τις παραδοσιακές αντιλήψεις; Το ίδιο όπλο με το

London & New York: Routledge.

οποίο προσπαθούν να κυριαρχήσουν και να κατασκευάσουν την γνώση.

Dafermos, M. & Marvakis, A. (2006) ‘Critiques in psychology

Η αναγκαιότητα κριτικής ματιάς τόσο στο χώρο της

Critical psychology’, Annual Review of Critical Psychology, 5,

Ψυχολογίας όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, στο

1-20. www.discourseunit.com/arcp/5

οποίο είμαστε ενταγμένοι ως αναπόσπαστα δομικά στοιχεία, είναι πιο σημαντική από ποτέ!

Η κριτική θα έπρεπε να

καλλιεργείται εκ των έσω από τότε που χαρακτηρίστηκε η ψυχολογία ως αυτόνομος κλάδος και όχι να υποκρύπτεται

Hepburn, A. (2003). An Introduction to critical social psychology. London: Sage.

Η νευροεπιστήμη ως παρελθόν και μέλλον της ψυχολογίας: Μια μεθοδολογική κριτική

Οι νευροεπιστήμες, και πιο συγκεκριμένα, η νευροεπιστήμη

να κοιτάξει στα μάτια, την αιώνια αντίπαλο, την Ιατρική, και

της

κυρίως την Ψυχιατρική.

συμπεριφοράς

αποτελεί

έναν

από

τους

πιο

ελπιδοφόρους κλάδους της σύγχρονης Ψυχολογίας. Η

Η σύζευξη ψυχολογίας και βιολογίας φαινομενικά είναι όχι

τελευταία στην προσπάθειά της να διαλύσει οποιοδήποτε

απλώς θεμιτή αλλά και επιθυμητή. Οι πρόοδοι στο πεδίο

δεσμό με τη φιλοσοφία, προσπάθεια που εν τέλει

της Ιατρικής και της Γενετικής ανοίγουν το δρόμο για την

την

απλή

κατανόηση όλο και πιο πολλών στοιχείων της ανθρώπινης

τη

συμπεριφοράς. Γιατί όχι; Μια ψυχολογία που να συμβαδίζει

αποψυχολογικοποίησε,

συμπεριφορολογία,

καθιστώντας

ενστερνίστηκε

πλήρως

την αυτή

σχετικά νέα και ακμάζουσα επιστήμη, η οποία ερείδεται

με τις άλλες επιστήμες είναι ο διακαής πόθος όλων των

στη Βιολογία. Με αυτόν τον τρόπο, η Ψυχολογία μπορεί

ανθρώπων που εργάζονται για αυτή. Το πρόβλημα που

επιτέλους να λύσει τα πολύχρονα και βασανιστικά της

εντoπίζεται, είναι η άκριτη και άνευ όρων υιοθέτηση της

συμπλέγματα που αφορούν στο βαθμό επιστημονικότητάς

μεθοδολογίας των βιοιατρικών επιστημών. Επιφανειακά,

της. Αυτό που εν μέρει κατάφερε ο συμπεριφορισμός

αποτελειώνει η νευροεπιστήμη της συμπεριφοράς2. Το να

πληθώρα μεθοδολογικών εργαλείων στην Ψυχολογία με

απεκδυθεί η Ψυχολογία το μιαρό ένδυμα της φιλοσοφίας και

σκοπό την παρατήρηση και τη μέτρηση της ανθρώπινης

νευροεπιστήμη

της

συμπεριφοράς

προσέφερε

1. Αυτό σημαίνει ευρέως χρηματοδοτούμενη. 2. Το βιολογικό του παράγωγο.

συμπεριφοράς. Στην πραγματικότητα, όμως, τη μόλυνε με

την αλήθεια για τα παρατηρούμενα φαινόμενα. Όλα τα

τα δικά της μεθοδολογικά προβλήματα. Αντί, δηλαδή, να

συμπεράσματα της νευροεπιστημονικής έρευνας βασίζονται

την εγκυροποιήσει επιστημολογικά, την περιόρισε στην

σε αυθαίρετα μεθοδολογικά συμπεριφορικά πρότυπα

παρατήρηση φαινομένων μικρής κλίμακας που σχετίζονται

καθιστάμενα έτσι, εξίσου αληθή με τα συμπεράσματα της μη

με τις λεγόμενες απλές ανθρώπινες συμπεριφορές, οι οποίες,

βιολογικής ψυχολογίας. Κάθε τι που διατυπώθηκε με βάση

εντούτοις, βρίθουν στοιχείων άπειρης πολυπλοκότητας.

αυτές τις μεθοδολογίες πρέπει να επαναξιολογηθεί μαζί με

Η νευροεπιστήμη παρουσιάζει σοβαρά μεθοδολογικά

όλες τις επιστημολογικές παραδοχές της νευροεπιστήμης,

ελλείμματα3 τα οποία δεν είναι δυνατόν να αναλυθούν

συμπεριλαμβανομένης όχι μόνο αυτής που πραγματεύεται

σε ένα μικρό κείμενο. Ωστόσο, φρονώ ότι το πιο βασικό

την παρατηρήσιμη συμπεριφορά αλλά και αυτής που

από όλα είναι η ερευνητική ενασχόληση με μη ανθρώπινα

ασχολείται με ανώτερες γνωστικές διεργασίες.

όντα. Αυτή η ενασχόληση στοχεύει στην αναγωγή των

Επιπρόσθετα,

παρατηρούμενων σε αυτά συμπεριφορών στην ανθρώπινη

νευροεπιστήμης,

κατάσταση. Το γεγονός αυτό πέρα από τα σαφή του

θεμελιώδης παραδοχή ότι το ανθρώπινο Είναι μπορεί

πλεονεκτήματα (εξασφάλιση ηθικής νομιμοποίησης των

όχι μόνο να γνωσθεί αλλά και να ερμηνευθεί έλλογα

εξαγόμενων

είτε υπακούοντας σε απλές φυσιοκρατικές σχέσεις είτε

συμπερασμάτων,

οικονομικότερη

έρευνα

το

έτερο αλλά

και

σημαντικό της

πρόβλημα

ψυχολογίας,

είναι

της η

κ.ά.), έχει εξίσου σαφή μειονεκτήματα. Όσο εκλεπτυσμένος

σε

(sophisticated) και να είναι ένας πειραματικός σχεδιασμός,

κάτι που εξ αρχής δε σχηματοποιείται. Η ανθρώπινη

πάντα θα ωχριά μπροστά στην πολυπλοκότητα του

ψυχολογία δεν είναι δυνατόν να αναχθεί σε επίπεδο DNA,

ανθρώπινου Είναι. Είμαστε -ευτυχώς ή δυστυχώς- κάτι

ορμονών ή φυσιολογικών αντιδράσεων. Είναι πάντα κάτι

παραπάνω από τους επίμυες, τα ποντίκια ή τους πιθήκους.

περισσότερο. Φυσικά, κανείς δεν πρέπει να υποστηρίζει

Η ενασχόληση με ζώα προκάλεσε την ανάγκη για

ότι η βιοϊατρική έρευνα είναι άχρηστη ή παραπλανητική.

κατασκευή πειραματικών εργαλείων που θα αντανακλούν

Φρονώ ότι η βιολογική διάσταση του ανθρώπου είναι

ανθρώπινες καταστάσεις ή παθολογίες. Τέτοια πειραματικά

εξίσου γοητευτική και αναγκαία με όλες τις άλλες. Ωστόσο,

εργαλεία είναι η δοκιμασία εξαναγκασμένης κολύμβησης,

υστερεί ομοίως με την κοινωνιοκεντρική, τη μαθησιακή ή

ο ανυψωμένος λαβύρινθος κ.ά. Αυτά υποτίθεται ότι

την αναπτυξιακή στην ολόπλευρη θεώρηση της ανθρώπινης

θα δημιουργήσουν κάτι σαν ανθρώπινες (human- like)

πραγματικότητας.

συμπεριφορές. Ο ανθρωπομορφισμός σε όλο του το

Αυτά είναι κατά τη γνώμη μου οι σημαντικότερες

μεγαλείο! Ένας επίμυς, που παύει να κολυμπά σε έναν

ανεπάρκειες της νευροεπιστήμης της συμπεριφοράς, μιας

κύλινδρο γεμάτο νερό εκδηλώνει -αν όχι κατάθλιψη-

επιστήμης φιλόδοξης που έπεσε στην παγίδα του αφελούς

καταθλιπτικόμορφη συμπεριφορά! Έτσι, η νευροεπιστήμη

αναγωγισμού, θεωρώντας ότι μπορεί να μετρήσει άρα και

της

συμπεριφοράς

από

κλάδος

που

μελετά

απλουστευτικές

θεωρήσεις

που

σχηματοποιούν

απλές

να εξηγήσει τα πάντα. Είναι αναγκαία η επαναξιολόγηση του

συμπεριφορές, εισέβαλε στη μελέτη πολύπλοκων και

επιστημονικού παραδείγματος το οποίο ακολουθεί, ώστε

πολυπαραγοντικών νοσολογικών κατηγοριών, όπως η

να διατηρήσει όλο το κύρος που κατέκτησε. Ανάμεσα στον

κατάθλιψη, η σχιζοφρένεια και η διπολική διαταραχή. Χωρίς

υπερφιλόδοξο θετικιστικό οπτιμισμό, που πιστεύει ότι τα

να υποστηρίζεται ότι αυτά δεν έχουν νευρωνικό υπόστρωμα

πάντα μπορούν να ερευνηθούν, και στον άκρατο αφοριστικό

-σίγουρα έχουν-, είναι επιστημολογικά εσφαλμένο να

πεσιμισμό

μελετώνται με αυτούς τους τρόπους.

ανθρώπινη διάνοια πρέπει να ασχοληθεί με το πιο δύσκολο

Το ζήτημα δεν έγκειται τόσο στο βιολογικό αναγωγισμό

πρόβλημα που αντιμετώπισε ποτέ: την ίδια της τη φύση.

των

κονστρουξιονιστικών

παραδόσεων,

της νευροεπιστήμης, πράγμα μάλλον αναπόφευκτο για βιοϊατρική επιστήμη, αλλά στη σχεδόν θρησκευτική πίστη ότι απλοϊκά μεθοδολογικά εργαλεία μπορούν να μας δώσουν

3. Έλλειμμα: Ένας από τους αγαπημένους τους όρους. 4. Αυτό το λέω αποδεχόμενος πλήρως την εξελικτική θεωρία.

Νίκος Μυλωνάς

Αναθεωρώντας το D.S.M.

Κάνοντας

μία

αναγνωρίζουμε

αναδρομή την

σε

προσπάθεια

ιστορικές των

αποδείξεις,

ανθρώπων

ο Ιπποκράτης στην αρχαία Ελλάδα θέλησε να καθιερώσει

να

ένα σύστημα ταξινόμησης για την ψυχική ασθένεια.

κατηγοριοποιήσουν και να ταξινομήσουν τα φαινόμενα

Ακολούθησε ο Emil Kraepelin (1856-1926), ψυχίατρος από τη Γερμανία, o οποίος συγκέντρωσε διάφορες ψυχικές διαταραχές και δημιούργησε το πρώτο ταξινομικό σύστημα που εκδόθηκε στο βιβλίο του “Compendium der Psychiatrie”. Κάποια χρόνια αργότερα, το 1952, δημοσιεύθηκε η πρώτη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου για Ψυχικές Διαταραχές (D.S.M.) από την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία. Οι επόμενες εκδόσεις δημοσιεύθηκαν το 1968 (DSM - II), 1980 (DSM - III), 1987 (DSM - R), 1994 (DSM - IV). Το D.S.M. παρέχει κοινώς αποδεκτή γνώση και συγκεκριμένα κριτήρια για την ταξινόμηση ψυχικών διαταραχών και χρησιμοποιείται από νοσοκομεία, κλινικές και πολλούς επαγγελματίες ψυχικής υγείας, ώστε να καθορίσουν τη διάγνωση του ασθενή. Ωστόσο, παρά τις θετικές συνέπειες που μπορεί να εντοπίζονται σε ένα σύστημα ταξινόμησης των ψυχικών διαταραχών,

έχει

παρατηρηθεί

ότι

κάποιοι

ειδικοί

“εκμεταλλεύονται” αυτήν την ευκολία ταξινόμησης και χρησιμοποιούν το D.S.M. όχι ως πηγή πληροφόρησης, αλλά ως μία αλάνθαστη λίστα, η οποία αφού συμπληρωθεί, τους παρέχει αυτόματα την ψυχιατρική διάγνωση. Όμως, σκοπός του εγχειριδίου δεν είναι η αντικατάσταση της ψυχιατρικής διάγνωσης και αξιολόγησης μέσω της κατηγοριοποίησης των συμπτωμάτων, αλλά η αναγνώριση ή η επιβεβαίωση της ασθένειας από τον ειδικό. Επιπλέον, εκτός από την κακή χρήση του D.S.M., παρατηρούμε πως σε όλες τις εκδόσεις του υπάρχει μία γύρω τους, ώστε να κατανοήσουν καλύτερα τον τρόπο

ραγδαία αύξηση των συμπεριφορών που θεωρούνται

που λειτουργεί ο κόσμος. Αποδείξεις αυτού του τύπου

αποκλίνουσες

κατηγοριοποίησης ξεκινούν ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ., όταν

πρώτη έκδοση, το 1952, είχαν συμπεριληφθεί 198 ψυχικές

και

παθολογικές.

Συγκεκριμένα,

στην

διαταραχές. Στη δεύτερη έκδοση, το 1968, αριθμούμε 221

ανώτερων στρωμάτων, έτσι ώστε να προστατευτούν από

ψυχικές διαταραχές και το 1994, στην τέταρτη έκδοση,

τυχόν διώξεις και να διαφυλάξουν το κύρος τους.

340. Όπως αναφέρεται και στο άρθρο «Ψυχιατρική:

Εκτός, όμως, από τη διαφορά των διαγνώσεων με βάση την

βιομηχανία κατασκευής ψυχασθενειών;», το DSM-V, που θα

εκάστοτε κοινωνική τάξη, έχουν παρατηρηθεί διαφορές

κυκλοφορήσει το 2013, δε θα αποτελέσει εξαίρεση, αφού θα

και σε θεραπευτικές παρεμβάσεις σε ίδιες ή παρόμοιες

προστεθούν νέες διαταραχές, όπως ο εθισμός στο διαδίκτυο και η ODD (εναντιωματική προκλητική διαταραχή), όπου παιδιά ανήσυχα ή με κακούς τρόπους θα χαρακτηρίζονται ψυχικά διαταραγμένα. Επίσης, θα γίνεται διάγνωση των ατόμων με υψηλό κίνδυνο ανάπτυξης ορισμένων σοβαρών διαταραχών - όπως άνοια ή σχιζοφρένεια - με βάση τα πρώιμα συμπτώματα (παρόλο που δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουν οι γιατροί ποιος θα επιδεινωθεί και θα αναπτύξει πλήρη νόσο). Δεν είναι λοιπόν πολύ ενθαρρυντική και ελπιδοφόρα η σκέψη ότι το καινούριο DSM θα περιλαμβάνει ποικιλία νέων διαταραχών, αφού με τα καινούρια αυτά δεδομένα κανείς δε θα δυσκολευτεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του σε κάποια από αυτές τις διαταραχές. Η ταξικότητα του D.S.M. Όσον αφορά στην κατανόηση της πολιτικής που βρίσκεται πίσω από τις συνεχείς διαγνώσεις και στον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό των ψυχικών διαταραχών, αξίζει να αναφέρουμε το παράδειγμα της «κλεπτομανίας». Σε πολλές περιπτώσεις μπορούμε να πούμε ότι η παραδοσιακή επιστήμη της ψυχολογίας συνδέθηκε άρρηκτα με την εξυπηρέτηση συμφερόντων των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Ο όρος «κλεπτομανία» προέκυψε προς όφελος των στρωμάτων αυτών. Αναλυτικότερα, στις αρχές του 20ου αιώνα άρχισαν να δημιουργούνται στην Ευρώπη μεγάλα εμπορικά κέντρα, τα οποία προσέφεραν στους αγοραστές τη δυνατότητα να αγγίζουν και να επεξεργάζονται πολλά

διαγνώσεις, λόγω των ταξικών χαρακτηριστικών που μπορεί

δελεαστικά εμπορεύματα. Αυτό δημιουργούσε πειρασμούς

να έχει ένα άτομο. Ένα παράδειγμα αποτελεί η άποψη ότι

για την κλοπή τους, όχι μόνο σε χαμηλές κοινωνικές -

άνθρωποι χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων είναι

οικονομικές τάξεις αλλά και σε ανώτερες. Εδώ έκανε την

δύσκολο να επωφεληθούν από μία ψυχοθεραπευτική

εμφάνισή του ο όρος «κλεπτομανία» ως κριτήριο που

διαδικασία, επομένως προτείνεται ένα διαφορετικό είδος

διαχώριζε τις κλοπές και, ουσιαστικά, τις κοινωνικές τάξεις.

θεραπείας. Πώς, λοιπόν, μπορούμε να εμπιστευτούμε

Αυτοί που διέπρατταν κλοπές και ανήκαν σε χαμηλές

ένα διαγνωστικό σύστημα που δεν είναι αξιόπιστο και

κοινωνικοοικονομικές τάξεις, διώκονταν ποινικά. Αντίθετα,

που οι διαγνωστικές κρίσεις των ειδικών δε συμφωνούν;

η κλεπτομανία χρησιμοποιήθηκε ως ψυχική διαταραχή των

Ακόμα περισσότερο, τίνος τα συμφέροντα αντανακλώνται

στις διαγνώσεις και στις θεραπείες που προτείνονται;

τους. Όμως, δεν είναι η ζήτηση για θεραπεία που δημιουργεί

Είναι δυνατόν να ορίζουμε τη φύση της αποκλίνουσας

την ανάγκη για περισσότερους ψυχοθεραπευτές. Αντίθετα,

και της φυσιολογικής συμπεριφοράς, όταν διαφορετικά

λόγω του πλεονάσματος θεραπευτών, εμφανίζεται η

τμήματα του πληθυσμού έχουν διαφορετικές αξίες, και

ανάγκη για δημιουργία περισσότερων διαταραχών, ώστε να

ήθη; Κατανοούμε, επομένως, πως η ταμπέλα της ψυχικής

αυξηθούν και οι πιθανότητες αναζήτησης (ψυχο)θεραπείας.

διαταραχής προσδίδει το στίγμα της κατωτερότητας και

Παθολογικοποιώντας ένα τεράστιο εύρος συμπεριφορών

οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό. Αποτελεί έναν εύκολο

καθίσταται πιο εύκολο να εμπίπτει κανείς μέσα σε μία

τρόπο έκφρασης της κοινωνικής διάκρισης.

κατηγορία συμπτωμάτων και να χαρακτηριστεί ως ψυχικά ασθενής. Όσο περισσότερο, όμως, χαρακτηρίζονται οι

Η πολιτική της τρέλας

πολίτες μιας κοινωνίας αδύναμοι και ευάλωτοι, τόσο

Η τάση της χρήσης ψυχολογικής ορολογίας εντοπίζεται

περισσότερο η δημοκρατία υποβαθμίζεται. Η ιδέα της

συχνά και στην πολιτική. Ένας πολιτικός αντίπαλος, λόγου

δημοκρατίας βασίζεται στο ότι οι πολίτες, ως έλλογα όντα,

χάρη, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ψυχικά διαταραγμένος

εκλέγουν το κοινοβούλιο, το οποίο λογοδοτεί σε αυτούς.

γεγονός που υποβαθμίζει το κύρος του και την ισχύ του.

Οπότε, αν οι πολίτες χαρακτηριστούν ως παράλογοι

Πολλές φορές και τα αριστερά κόμματα χρησιμοποιούν τη

και πάσχοντες από ψυχικές διαταραχές, η δημοκρατία

γλώσσα της ψυχολογίας για να χαρακτηρίσουν αρνητικά

διακυβεύεται, αφού το κράτος παίρνει το ρόλο του γιατρού -

τους

ψυχολόγου που φροντίζει το αδύναμο εκλογικό σώμα, χωρίς

πολιτικούς

τους

αντιπάλους.

Ένα

παράδειγμα

αποτελεί η χρήση των όρων “ομοφοβία” και “ισλαμοφοβία”

να χρειάζεται πλέον να λογοδοτεί για καμία του πράξη.

που χρησιμοποιούνται από αριστερά κόμματα ώστε να

Μία ακόμη πολιτική του

περιγράψουν ανθρώπους - πολιτικούς αντιπάλους που

της ψυχικής διαταραχής. Η στροφή του D.S.M. σε ένα

τρέφουν αντιπάθεια απέναντι στους ομοφυλόφιλους ή τους

ιατρικοποιημένο μοντέλο αναφοράς συνέπεσε με την

έχοντες ισλαμική θρησκεία.

πολιτική στροφή των Η.Π.Α. προς το συντηρητισμό. Η

Γενικά, η “Πολιτική της τρέλας” συνδέει την έλλειψη

οργάνωση των ψυχολογικών διαταραχών με τρόπο που

πολιτικής ισχύος με την εμφάνιση κάποιων ψυχικών

μοιάζει στην οργάνωση των σωματικών διαταραχών,

διαταραχών και τη συχνή αναφορά που γίνεται σε αυτές.

στρέφει την προσοχή στο μεμονωμένο άτομο διαχωρίζοντάς

Όροι όπως θεραπεία, θεραπευτής, διάγνωση, σχιζοφρένεια,

το από τις κοινωνικές συνιστώσες. Ελαχιστοποιούνται με

κατάθλιψη, νευρική ανορεξία, διαταραχή ελλειμματικής

αυτόν τον τρόπο οι αρνητικές επιδράσεις των κοινωνικών και

προσοχής και DSM έχουν διεισδύσει στο καθημερινό

οικονομικών ανισοτήτων και οι ειδικοί αρχίζουν να εστιάζουν

λεξιλόγιο πολλών ανθρώπων. Η συχνή αναφορά σε αυτούς

την προσοχή τους στο άτομο. Έτσι, πολλοί θεραπευτές

τους όρους και η προώθηση του στίγματος από τα ΜΜΕ,

ζευγαριών μπορεί να θεωρούν ότι το πρόβλημα που

έχουν ως σκοπό τη συγκάλυψη των πολιτικών ή κοινωνικών

αντιμετωπίζει το ζευγάρι, εντοπίζεται στους συντρόφους

προβλημάτων και τον επανακαθορισμό τους ως ψυχολογικά.

και όχι στο θεσμό του γάμου, ένα ρομαντικό θεσμό που

Αυτό

κρατά το βάρος πολλών προσδοκιών για αναγνώριση,

που

γίνεται

αντιληπτό

ως

ψυχική

διαταραχή

D.S.M. είναι η ιατρικοποίηση

αντικατοπτρίζει τις πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες της

συναισθηματική διέξοδο και οικονομική ισχύ.

εκάστοτε εποχής και του εκάστοτε τόπου.

Ένα ακόμη σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε αφορά

Συνεπώς, η βιομηχανία της ψυχολογίας λειτουργεί όπως

τα κριτήρια - συμπτώματα τα οποία πρέπει να πληροί ένας

κάθε άλλη βιομηχανία της καπιταλιστικής οικονομίας

άνθρωπος, για να θεωρηθεί ότι πάσχει από μία συγκεκριμένη

που για να επιβιώσει χρειάζεται να εξαπλωθεί και σε νέες

ψυχική διαταραχή. Τα κριτήρια αυτά διαμορφώθηκαν από

αγορές. Κατά τη διαδικασία αυτή, καινούριες διαταραχές και

λευκούς άντρες, με βάση τις δικές τους αξίες και το δικό

περισσότεροι ψυχίατροι/ ψυχολόγοι κάνουν την εμφάνισή

τους τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας, γεγονός

που δηλώνει αδυναμία κατανόησης των αναγκών και του

ότι η αύξηση των ψυχικών διαταραχών από το D.S.M.-

τρόπου λειτουργίας ευάλωτων ομάδων όπως των γυναικών,

I ως το D.S.M.-IV-TR δεν καταδεικνύει αύξηση της γνώσης

των παιδιών και των μη λευκών ανθρώπων. Επίσης, μια

για την ψυχοπαθολογία αλλά έλλειψη προόδου. Αυτό

ψυχιατρική διάγνωση συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την

το συμπεραίνουμε από το γεγονός ότι μία αύξηση της

κουλτούρα, με την ιστορία και με την κοινωνική δομή του

γνώσης θα οδηγούσε σε καλύτερη κατανόηση του τρόπου

κάθε τόπου. Μπορεί να έχουμε διαφορετική διάγνωση

λειτουργίας της ψυχοπαθολογίας και στη συνέχεια, σε

για την ίδια διαταραχή σε δύο διαφορετικούς τόπους. Για

μείωση των υπαρχόντων κατηγοριών των διαταραχών.

παράδειγμα, πολλές φορές στην Αμερική διαγιγνώσκεται Χρυσαυγή Τσώλα

σχιζοφρένεια για τα ίδια συμπτώματα που στη Βρετανία γίνεται διάγνωση για διπολική διαταραχή. Επομένως, αφού είναι δύσκολο να εντοπίσουμε ένα αντικειμενικό κριτήριο

Βιβλιογραφία

το οποίο θα αποδείξει ότι ο ειδικός έχει οδηγηθεί σε σωστή

-------------------------------------------------------------------------

διάγνωση, το θέμα θα διευθετηθεί μέσω της διαφοράς της δύναμης των δύο αυτών ανθρώπων (ψυχολόγου – ασθενή),

Beutler, L., E., & Malik, M., L. (2002). Rethinking the DSM.

και βέβαια ο εκάστοτε ειδικός διαθέτει περισσότερη δύναμη

A Psychological Perspective. Washington, DC: American

από κάποιον άνθρωπο που θεωρείται ψυχικά άρρωστος.

Psychological Association.

Εκτός όμως από τις διακρίσεις που έχουν ως βάση την κοινωνία, παρατηρείται και μία εσωτερίκευση αφού την

Gomes de Matos, E., Gomes de Matos, T., M., & Gomes de

ταμπέλα της ψυχικής διαταραχής την τοποθετούν και τα

Matos, G., M. (2005). Importance and constraints of the

ίδια τα άτομα στον εαυτό τους. Άτομα που φοβούνται

DSM-IV use in the clinical practice.

την προσωπική αποτυχία και τις δυσκολίες της ζωής, ονομάζουν τον εαυτό τους «ψυχικά άρρωστο» προκειμένου

Hare-Mustin, R. T., & Marecek, J. (2003). Abnormal and clin-

οι αποτυχίες τους και τα “ελαττωματικά” χαρακτηριστικά

ical psychology: The politics of madness. In D. Fox, & I. Pril-

της προσωπικότητάς τους να αποδοθούν στην ασθένειά

lelntensky (Eds.), Critical psychology. An introduction (σελ.

τους. Το γεγονός αυτό τους καθιστά παθητικούς δέκτες

104-120). London: SAGE Publications.

προβλημάτων, αδύναμους να ενεργήσουν με οποιονδήποτε τρόπο.

Madsen, O. J., & Brinkmann, S. (2010). The disappearance of

Συμπερασματικά, όσο αυξάνεται ο αριθμός των ψυχικών

psychologisation? Annual Review of Critical Psychology, 8,

διαταραχών,

179-199.

όλο

και

περισσότερες

συμπεριφορές

αρχίζουν να υποβάλλονται σε εξονυχιστικό έλεγχο και να θεωρούνται αποκλίνουσες. Τα καθημερινά προβλήματα και

McLaughlin, K. (2010). Psychologisation and the construction

τα ανθρώπινα ελαττώματα θα θεωρούνται παθολογικά και

of the political subject as vulnerable object. Annual Review

θα χρήζουν παρακολούθησης και εξέτασης. Οι άνθρωποι

of Critical Psychology, 8, 63-79.

ενδεχομένως θα καταλήξουν να βλέπουν το κάθε ελάττωμά τους ως αποτέλεσμα κάποιας ασθένειας, ανίκανοι να

Szasz, T. (1960). The myth of mental illness. The American

αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της ζωής, δέχοντάς τα

Psychologist, 15(2), 113-118.

παθητικά. Γι’ αυτόν τον λόγο, αξίζει να επισημάνουμε

Η δικτατορία της χαράς

Έχετε δει την διαφήμιση της amita motion που μόλις πιει

στην Αγγλία και μεταφέρθηκε στην Αμερική μέσω των

κάποιος τον χυμό αμέσως όλα τα προβλήματα λύνονται

αποίκων. Στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα όμως, κάτι

και τα πάντα είναι θετικά; Μήπως έχετε αναρωτηθεί πώς δημιουργήθηκε αυτή η αντίληψη περί θετικής σκέψης; Πολλοί υποστηρίζουν ότι προέκυψε ως αντίδραση στην κυριαρχία του καλβινισμού. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο καλβινισμός είναι μια θρησκευτική προσέγγιση της χριστιανικής ζωής σύμφωνα με την οποία ο θεός είναι ένα ον παντοδύναμο, που δείχνει περισσότερο μίσος παρά αγάπη στους ανθρώπους. Αυτό το απόλυτο ον έχει φτιάξει έναν παράδεισο που όμως έχει περιορισμένο αριθμό θέσεων και αυτό γιατί το πεπρωμένο του κάθε ανθρώπου

έχει

αποφασιστεί,

πριν

ακόμα

γεννηθεί,

δηλαδή είτε αυτός θα ανήκει στους εκλεκτούς και μετά τον θάνατο του θα πάει στον παράδεισο, είτε θα ανήκει στους αμαρτωλούς, οι οποίοι είναι προορισμένοι για την αιώνια καταδίκη. Φυσικά, το άτομο δεν μπορεί να μάθει όσο βρίσκεται εν ζωή σε ποια κατηγορία ανήκει. Οι πιστοί, λοιπόν, οφείλουν να εξετάζουν τον εαυτό τους, ώστε να εντοπίσουν τις αμαρτωλές σκέψεις, που σημαίνουν σίγουρη καταδίκη, και να τις εξαλείφουν. Επίσης, ο καλβινισμός πρεσβεύει ότι η ενάρετη ζωή επιτυγχάνεται μέσα από τη σκληρή δουλειά και το μόχθο, ενώ οτιδήποτε πέρα από αυτά, όπως κάθε μορφής ευχαρίστηση, αποτελεί αξιοκαταφρόνητη αμαρτία. Συνεπώς, ακόμα και τα κέρδη που αποκομίζονται με πραγματικό κόπο δεν επιτρέπεται να

άρχισε να αλλάζει. Μέσα στο κλίμα της ευμάρειας και των

ξοδευτούν γιατί κάτι τέτοιο θα αποτελούσε αμαρτία. Αυτό

πιθανοτήτων αρχίζει να μετατρέπεται και η αντίληψη περί

έχει ως αποτέλεσμα την επικράτηση μιας μοιρολατρικής

της ανθρώπινης κατάστασης. Αμφισβητείται η τιμωρητική

άποψης για την ζωή και ενός αισθήματος φόβου, που

πλευρά του θεού και εγείρονται ερωτήματα για θέματα

γεννούν μια διαρκή ανάγκη επιβεβαίωσης καθώς και ένα

όπως η λύτρωση και η σωτηρία. Φιλόσοφοι αλλά και απλοί

συνεχές υπαρξιακό άγχος.

εργαζόμενοι δημιουργούν νέα πιστεύω με πιο σημαντικό τον

Αυτή η θρησκευτική προσέγγιση ήταν ευρέως διαδεδομένη

Quimby. Ο θεός παρουσιάζεται συμπονετικός και η έννοια

της αμαρτίας σχεδόν εξαλείφεται. Ο άνθρωπος, έτσι, δεν

πολιτικά και ατομικά προβλήματα. Μέσω αυτής της

είχε να κάνει τίποτα άλλο παρά να αποκτήσει πρόσβαση

θεώρησης της ζωής προωθείται και διαιωνίζεται η κυρίαρχη

στην απύθμενη δύναμη του θεού, ώστε να κυριαρχήσει

λογική του ανταγωνισμού, της αφθονίας και του ατομισμού,

στον υλικό κόσμο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το κίνημα

που σχετίζεται άμεσα με την διατήρηση του οικονομικού και

της «Νέας Σκέψης» να αντιλαμβάνεται την αρρώστια ως

πολιτικού συστήματος. Συγκεκριμένα, υιοθετώντας αυτή την

ενόχληση που μπορεί να θεραπευτεί με το μυαλό. Αυτή

φιλοσοφία το άτομο καταλήγει να ενδιαφέρεται μόνο για

την ασθένεια , λοιπόν, κηρύττει ο Quimby ότι μπορεί να

τον «εσωτερικό του κόσμο» και να κάνει τα πάντα, για να μην

γιατρεύσει πείθοντας τους ασθενείς ότι όλοι είμαστε ένα με

διαταραχτεί η ψυχική του γαλήνη και αρμονία. Δε διστάζει

τον θεό και πως με την δύναμη του μυαλού μας μπορούμε

ακόμα και να απομακρύνει άτομα από τη ζωή του για να το

να αντιμετωπίσουμε ασθένειες. Το 1863 η Mary Baker Eddy

επιτύχει καθώς οι «άλλοι» αποτελούν πηγή δυστυχίας και

τον επισκέπτεται για να την θεραπεύσει, γεγονός που μετά

στενοχώριας.

από σύντομο χρονικό διάστημα επιτυγχάνεται, όπως η ίδια υποστήριξε και η συνάντηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την

Και κάπως έτσι έγινε επιστήμη...

δημιουργία του κινήματος της «Νέας Σκέψης». Στις αρχές

Το κίνημα της θετικής σκέψης επηρέασε βαθύτατα τον

του εικοστού αιώνα οι ιατρικές ανακαλύψεις παραγκώνισαν

Martin Seligman, ο οποίος λίγους μήνες αφού εκλέχτηκε

τη «Νέα Σκέψη» και την έκαναν να φαίνεται απαρχαιωμένη

πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας, το

ως την δεκαετία του 1970, κατά την οποία το θέμα της υγείας

1997, αποφάσισε να ιδρύσει ένα νέο επίσημο κλάδο της

επανήλθε. Την ίδια περίοδο εμφανίζεται ο όρος «θετική

ψυχολογίας, με το όνομα Θετική Ψυχολογία. O Seligman

σκέψη», που γίνεται γνωστός από τον Norman Vincent Peale

γοητεύτηκε από αυτή την θεώρηση, γιατί πρώτον, πίστευε

και με τη στήριξη πολλών διάσημων και αγαπητών αντρών

ότι, η ψυχολογία είναι από την αρχή της δημιουργίας της

αυτή η θεώρηση περί ζωής επιβλήθηκε.

επικεντρωμένη στα αρνητικά του ανθρώπου, όπως είναι οι

Το κίνημα της θετικής σκέψης στηρίζεται σε τρεις πολύ

ψυχοπαθολογίες, και δεύτερον, γιατί θεωρούσε ότι από την

βασικές αρχές: Μπορούμε να έχουμε ό,τι θέλουμε, για ό,τι

στιγμή που ζούμε σε μια εποχή με πιο ευνοϊκές συνθήκες

δεν έχουμε ευθυνόμαστε εμείς και κατ’ επέκταση οτιδήποτε

από ποτέ, δεν έχουμε κανέναν λόγο να σκεφτόμαστε

μας συμβαίνει είναι αποτέλεσμα των σκέψεών μας και μόνο.

αρνητικά. Και αφού δεν έχουμε κάποιο κοινωνικό λόγο

Από αυτές τις αρχές γίνονται φανερές κάποιες παραδοχές.

πρέπει να υπάρχει κάποια βιολογική αιτία και αυτή δεν

Αρχικά, διακρίνεται η παραδοχή της ύπαρξης του εαυτού και

είναι άλλη από τον τρόπο που εξελιχθήκαμε. Συγκεκριμένα,

έπειτα η κατασκευή του με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο.

ο εγκέφαλός μας εξελίχθηκε σε περιόδους λοιμού και

Αυτός, σε πρώτο επίπεδο είναι παντοδύναμος και μπορεί

πλημμύρων. Έτσι, κατά τον Seligman δημιουργήσαμε έναν

να υλοποιήσει κάθε του επιθυμία, καταρρίπτοντας ακόμα

εγκέφαλο που πάντα ψάχνει τι είναι λάθος γιατί κάποτε ο

και φυσικούς νόμους. Αρκεί να σκεφτεί κάτι, να αποτρέψει

συγκεκριμένος τρόπος σκέψης εξυπηρετούσε την επιβίωσή

τις αρνητικές σκέψεις να εισχωρήσουν στο μυαλό του και

μας. Τώρα όμως αυτό δεν μας ωφελεί, οπότε πρέπει να

όλα είναι δυνατά! Επίσης, κατασκευάζεται ένας εαυτός

«επαναπρογραμματιστούμε».

ωφελιμιστής, που έχει την δυνατότητα να κάνει τα πάντα,

Για να εδραιώσει αυτήν του την πεποίθηση δημιούργησε

αλλά πρέπει να κάνει τα πάντα μόνο για τον ίδιο. Ο καθένας

μια εξίσωση κατά την οποία η ευτυχία (H) ισούται με το

οφείλει να είναι συνεχώς συγκεντρωμένος στον εαυτό του.

άθροισμα της γενετικής μας προδιάθεσης (S), των συνθηκών

Οι αρνητικές σκέψεις οφείλουν να μετατρέπονται σε θετικές

ζωής (C) και της θέλησής μας (V), δηλαδή H=S+C+V.

και τα αρνητικά άτομα να απομακρύνονται, δημιουργώντας

Βλέποντας την εξίσωση αυτή σε πρώτη θεώρηση είναι

έτσι μια νέα μορφή εξοστρακισμού. Όπως είναι φανερό,

εμφανής η παραδοχή ότι η ευτυχία μπορεί να μετρηθεί

η παραπάνω τοποθέτηση επιφέρει σοβαρά κοινωνικά,

«επιστημονικά». Πράγματι κατά τον Seligman και τον

συνεργάτη του, Csikszentmihalyi το παραπάνω μπορεί

θετική επίδραση, ή οτιδήποτε θετικό- δεν είναι μόνο κάτι

να επιτευχθεί μέσω εμπειρικών κλινικών ερευνών. Σε μια

επιθυμητό αλλά κάτι χρήσιμο, που οδηγεί σε καλύτερη υγεία και μεγαλύτερη επιτυχία» (σελ 158) και κατά τους Becket και Marecek (2008) «στόχοι είναι η αυτοβελτίωση και η προσωπική ολοκλήρωση» (σελ. 1768). Πώς όμως θα κατακτήσουμε την ευτυχία; Το άτομο για άλλη μια φορά πρέπει να αποδεσμευτεί από την κοινωνία και να στραφεί στον εαυτό του. Οι σκέψεις του και μόνο παίζουν καθοριστικό ρόλο για την επίτευξη του στόχου, καθώς κάθε σκέψη έχει και μια συναισθηματική απόκριση. Συγκεκριμένα, η αρνητική συναισθηματική κατάσταση πηγάζει κυρίως από την αντίληψη ότι το ίδιο το άτομο δεν μπορεί να κάνει τον εαυτό του ευτυχισμένο ή δεν μπορεί να ανατρέψει την καθημερινότητά του ενώ τα θετικά συναισθήματα είναι απόρροια της αποδοχής ότι κάποιος μπορεί να αλλάξει την συναισθηματική του κατάσταση και ευθύνεται ο ίδιος γι αυτό. Έτσι, πρέπει ο καθένας να βρίσκεται σε συνεχή επαγρύπνηση και μόλις εντοπίζει κάποια αρνητική σκέψη να την μετατρέπει σε θετική. Τα προβλήματα τόσο του κλάδου της θετικής ψυχολογίας όσο και του κινήματος της θετικής σκέψης, είναι κατά βάση ίδια, κάτι που μάλλον είναι ανησυχητικό… Τόσο στον έναν όσο και στο άλλο, το άτομο τοποθετείται εκτός της κοινωνίας και της κουλτούρας του. Η πρόοδος, η άνοδος και τελικώς η ευτυχία είναι αποτέλεσμα προσωπικής προσπάθειας. Και αφού το άτομο θεωρεί ότι ως μονάδα μπορεί να καταφέρει τα πάντα, χάνει την εμπιστοσύνη του στους συλλογικούς αγώνες και τους υποτιμά. Βέβαια, ακόμα και να μην αμφισβητεί την αξία των συλλογικών αγώνων, δεν του επιτρέπεται να νιώσει συναισθήματα, όπως θυμό

δεύτερη θεώρηση δημιουργείται μια πληθώρα ερωτημάτων,

και αγανάκτηση, που θα τον οδηγήσουν να παλέψει γιατί

όπως: γιατί η ευτυχία αποτελείται από αυτά τα συγκεκριμένα

αυτά τα συναισθήματα είναι αρνητικά και κάτι τέτοιο δεν

στοιχεία; Γιατί το άθροισμά τους και όχι το γινόμενο τους, για

μπορεί να το ανεχτεί ούτε η θετική σκέψη ούτε η θετική

παράδειγμα, έχουν ως αποτέλεσμα την ευτυχία; Και ποια

ψυχολογία. Ακόμα και αν το άτομο βιώσει για παράδειγμα

είναι η μονάδα μέτρησης;

οργή, θα στρέψει αυτό το συναίσθημα προς τον εαυτό του,

Στόχος αυτού του κλάδου, λοιπόν, είναι η ευτυχία του

γιατί αυτό προκάλεσε το γεγονός που του δημιουργεί το

ανθρώπου και κατ’ επέκταση η εύρεση τρόπων που

συναίσθημα της οργής, άρα αυτό θα πρέπει να αλλάξει. Έτσι,

θα κάνουν το άτομο ευτυχισμένο. Κατά την Ehrenreich

κάθε μορφής κοινωνική αντίσταση καταπνίγεται, πριν ακόμα

(2010), η βασική θέση αυτού του κλάδου είναι ότι «η

προλάβει να πάρει σχήμα, το άτομο από-πολιτικοποιείται

ευτυχία- ή η αισιοδοξία, ή τα θετικά συναισθήματα, ή η

και το υπάρχον κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικό σύστημα

διαιωνίζεται, ευνοώντας την καθεστηκυία τάξη.

ευγνωμοσύνη για τα ελάχιστα που μας προσφέρονται. Με

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ίδιος ο Seligman δε δέχεται την

άλλα λόγια, προωθείται, έως και επιβάλλεται, μια λογική

κοινωνική αλλαγή. Η ευτυχία γι’ αυτόν είναι κάτι χειροπιαστό

προσαρμογής και όχι αντίστασης, μια λογική ατομισμού και

και αντικειμενικό. Πώς μπορεί, όμως, αυτό να κατακτηθεί

όχι επανάστασης, που προφανώς ευνοεί την υπάρχουσα

από όλους αφού γίνονται διακρίσεις εξαιτίας του φύλου, του

οικονομικοπολιτική κατάσταση και κατ’ επέκταση την

χρώματος του δέρματος, της κοινωνικής τάξης που επιδρούν

άρχουσα τάξη. Τέλος, είναι σημαντικό να αναφερθεί κάτι

στην ευμάρεια το ατόμου πολλές φορές στερώντας του

που παρανοείται συχνά: οι κριτικοί της θετικής σκέψης και

ακόμα και βασικά αγαθά; Επίσης, είναι πολύ σημαντικό το

της θετικής ψυχολογίας δεν υποστηρίζουν τον αρνητικό

γεγονός, μιας και ζούμε σε εποχές που η επιστημονικότητα

τρόπο σκέψης, δηλαδή, το να μη σκέφτεται κάποιος θετικά

ταυτίζεται με το θετικισμό και την ποσοτική προσέγγιση,

δεν σημαίνει ότι σκέφτεται αρνητικά. Υποστηρίζουν απλά

ότι η θετική ψυχολογία θεωρείται κλάδος μιας επιστήμης,

την ελευθερία της σκέψης και αυτό γιατί τα αρνητικά

χωρίς όμως να μπορεί να το αποδείξει. Έχουν γίνει

συναισθήματα μπορούν να είναι δημιουργικά, καθώς πολλές

πολλά πειράματα, τα οποία είτε παρουσιάζουν μηδενικά

φορές αποτελούν πηγή έμπνευσης. Το σημαντικότερο, όμως

αποτελέσματα είτε παρουσιάζουν συσχετίσεις, οι οποίες,

είναι ότι, αν δεν νιώθει κάποιος δυσαρέσκεια, θυμό ακόμα

επειδή είναι ισχυρές, μετατρέπονται σε σχέσεις αιτιότητας

και οργή πώς θα διεκδικήσει κοινωνικές αλλαγές, πώς θα

ή, ακόμα χειρότερα, δεν μετράνε την ευτυχία αλλά έννοιες

επαναστατήσει;

που έχει αποφασιστεί, μάλλον αυθαίρετα, ότι συσχετίζονται Φαίη Κολοκυθά

με την ευτυχία. Το κυριότερο όμως ζήτημα είναι ότι, ενώ θα περίμενε κανείς ο κλάδος αυτός να προσπαθεί να αλλάξει το καθεστώς με στόχο την ευτυχία όλων, φαίνεται να κάνει

Βιβλιογραφία

το αντίθετο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι οι

-------------------------------------------------------------------------

επιχειρήσεις έχουν ενθουσιαστεί με τη λογική της θετικής ψυχολογίας και ψάχνουν τρόπους να «χαροποιούν» τους

Ehrenreich, B. (2010). Smile or die: How positive thinking

υπάλληλούς τους, ώστε αυτοί να είναι πιο αποδοτικοί και

fooled America & the world. Great Britain: Granta Books.

άρα να χρειάζονται λιγότεροι για τον ίδιο φόρτο εργασίας. Πάντως τόσο το κίνημα της θετικής σκέψης όσο και ο κλάδος

Poggi, G. (1983). Calvinism and the capitalistic spirit: Max

της θετικής ψυχολογίας φαίνεται να θεωρούν δεδομένο

Weber’s protestant ethic. London: The MacMillan press LTD.

ότι υπάρχει ένας πανανθρώπινος τρόπος αντίληψης του εαυτού και μια κοινή ηθική που όλοι αντιλαμβανόμαστε

Becker, D., et Marecek, J. (2008). Dreaming the American

και ακολουθούμε. Ή απλώς παραβλέπουν, την ύπαρξη

dream: individualism and positive psychology. Social and

συμφερόντων και ιδιοτελών πράξεων που έχουν επιζήμια

personality psychology compass, 1767-1780.

αποτελέσματα για τρίτους. Επίσης, και οι δύο θεωρίες προσπαθούν να ενισχύσουν και να διατηρήσουν τη χαρά

Binkley, S., (2011). Happiness, positive psychology and the

με τη βοήθεια διάφορων προγραμμάτων και τεχνικών,

program of neoliberal governmentality. Subjectivity, 4 (4),

λειτουργώντας ως μέθοδοι «ψυχικής ορθοπεδικής». Ακόμα

371-394.

και σε μια Ελλάδα που βρίσκεται σε κρίση βλέπουμε να προτείνονται από «επιστήμονες» τρόποι με τους

Kristjansson, K. (2010). Positive psychology, happiness, and

οποίους θα ξεπεράσουμε τη μιζέρια μας απλά με το να

virtue the troublesome conceptual issues. Review of general

σκεφτόμαστε θετικά, απλά με το να συνεχίσουμε να ζούμε

psychology, 4 (14), 296-310.

στον μικρόκοσμό μας χαμογελαστοί, νιώθοντας ακόμα και

Μαγειρεύοντας τον «εαυτό» σε Δύση και Ανατολή Είμαστε αυτό που τρώμε;

Το φαγητό είναι ευρέως γνωστό και αποδεκτό ότι πέρα από

σπίτι για να ξεκινήσει την διεργασία της μαγειρικής.

μέσο επιβίωσης είναι στοιχείο πολιτισμού. Πόλεις, χώρες

Αν αναλογιστούμε, λοιπόν, ένα καθιερωμένο κυριακάτικο

και πολιτισμοί αναδείχθηκαν και αναδεικνύονται μέσω της

οικογενειακό τραπέζι, όπου όλη η οικογένεια μαζί με

γεύσης, δημιουργώντας μια ιστορία γύρω από την κουζίνα

τους συγγενείς, ίσως και μερικούς φίλους, γευματίζει για

τους και «χτίζοντας» μια ολόκληρη ταυτότητα βάσει αυτού.

μεσημέρι, αυτό θα μας βοηθούσε να κατανοήσουμε πώς

Το ποιοι είμαστε και ποιοι δεν είμαστε, υποστηρίζεται ότι

συνδέεται ακριβώς η μαγειρική με τον ανατολίτικο πολιτισμό

επιβεβαιώνεται από την καθημερινή παραγωγή και λήψη

και την ταυτότητα που διαμορφώνουν τα άτομα μέσα από

τροφής. Η κατασκευή και η επιβεβαίωση της ταυτότητας

αυτό. Συγκεκριμένα, τα μέλη της οικογένειας κάθονται όλα

ενός πολιτισμού, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, διαφαίνεται και

μαζί γύρω από το τραπέζι και απολαμβάνουν πληθωρικές

μέσα από την καθημερινή παραγωγή και λήψη τροφής.

ποσότητες φαγητού, συνοδεύοντας τες με ποτό της

Το πώς και το τι μαγειρεύουμε, το πώς τρώμε είναι μερικά

αρεσκείας και της παράδοσή τους. Το εντυπωσιακό, όμως,

βασικά ερωτήματα, οι απαντήσεις των οποίων κρύβουν

σε αυτά τα οικογενειακά τραπέζια είναι ο τρόπος με τον

μια ολόκληρη ιστορία για τον τρόπο διαμόρφωσης ενός

οποίο τρώνε και η ταχύτητα με την οποία καταναλώνουν το

πολιτισμού, αλλά και τη διαφορά του από έναν άλλο. Η

φαγητό. Τρώνε λαίμαργα, φαγητά βαριά, μαγειρεμένα σε

Ανατολή και η Δύση είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα

λάδι και αρωματισμένα με πολλά μπαχαρικά, παραδιδόμενοι

τέτοιων πολιτισμών.

σε ποικίλες γεύσεις, αγνοώντας το σήμα κορεσμού που προσπαθεί ο εγκέφαλος τους να τους δώσει.

«Πληθωρική» Ανατολή…

Η γυναίκα-μητέρα είναι αυτή που έχει την ευθύνη για το

Στις χώρες της Ανατολής οι συνταγές διαιωνίζονται

φαγητό και την αγωνία από τη μία να ευχαριστήσει το

μέσα

μεγάλα

σύζυγό της και από την άλλη να φροντίσει τα παιδιά, ενώ,

οικογενειακά τραπέζια με τις υπερβολικές ποσότητες

ο άντρας-πατέρας κάθεται στην κεφαλή του τραπεζιού

παραδοσιακών φαγητών και τα υπερφορτωμένα πιάτα,

και απολαμβάνει αυτά που ετοίμασε η σύζυγος του. Δεν

έρχονται να αναδείξουν έναν «εαυτό», ο οποίος είναι

εμφανίζεται να συμμετέχει στις δουλειές του σπιτιού και

άμεσα συνδεδεμένος με τους άλλους. Η μητέρα είναι αυτή

συγκεκριμένα στο μαγείρεμα καθώς αυτό θεωρείται ότι είναι

η οποία ετοιμάζει τοπικές γεύσεις ακολουθώντας πιστά

μια γυναικεία δουλειά που αν την αναλάβει θα υποτιμηθεί

παραδοσιακές οικογενειακές συνταγές που πιθανότατα

ο ανδρισμός του. Η σκιαγράφηση του οικογενειακού

της δίδαξε η μητέρα ή η γιαγιά της. Χρησιμοποιώντας

τραπεζιού αναδεικνύει το ρόλο που είχε η γυναίκα και ο

λοιπόν μικρές «μυστικές» τεχνικές κληροδοτημένες από τις

άντρας στο συγκεκριμένο πλαίσιο της οικογένειας και πώς

πρεσβύτερες γυναίκες της οικογένειας δημιουργεί γεύσεις

ο ανατολίτικος πολιτισμός διαμορφώνει την έννοια του

για να ευχαριστήσει την οικογένεια της. Είναι αυτή η οποία

«εαυτού» σύμφωνα με τους κοινωνικούς κανόνες και τις

θα κάνει όλη την προετοιμασία της μαγειρικής, δηλαδή θα

νόρμες.

πάει να ψωνίσει τα υλικά από τα μικρά παραδοσιακά μαγαζιά

Πέρα όμως, από αυτούς τους ρόλους, αξίζει να σημειωθεί

όπως, είναι το μανάβικο ή το κρεοπωλείο, και θα επιστρέψει

και να υπογραμμιστεί η συλλογικότητα στο οικογενειακό

από

την

οικογενειακή

παράδοση.

Τα

τραπέζι. Στην Κίνα κάθονται και τρώνε όλοι μαζί γύρω

«Μαγειρική…Γένους Αρσενικού», το φεμινιστικό κίνημα

από ένα στρογγυλό τραπέζι που γυρνάει, στην Ιαπωνία

έπαιξε καθοριστικό ρόλο τόσο στην απελευθέρωση των

τοποθετούν το πιάτο στην μέση του τραπεζιού και τρώνε

γυναικών και στην ενσωμάτωσή τους στον εργασιακό χώρο,

όλοι μαζί, ενώ στην Ινδία τρώνε με τα χέρια μέσα από το ίδιο

όσο και στην αναθεώρηση του παραδοσιακού ρόλου που

πιάτο. Αυτά λοιπόν τα στοιχεία αναδεικνύουν το φαγητό

είχε μέχρι τότε ο άντρας σε θέματα όπως ήταν η μαγειρική!

ως μια συλλογική διαδικασία απόλαυσης της τροφής που το άτομο την αισθάνεται και τη μοιράζεται ως κοινωνικός / ομαδικός και αλληλοεξαρτώμενος εαυτός με τα υπόλοιπα μέλη του πλαισίου του. …και Δύση σε «φόρμα». Από την άλλη οι χώρες της Δύσης προσπαθούν να «απογαλακτιστούν» από τον παραδοσιακό χαρακτήρα της μαγειρικής και συνδέουν τη γεύση με την αισθητική. Δεν τους ενδιαφέρουν οι παραδοσιακές συνταγές, αλλά επιδιώκουν «όμορφα» πιάτα, τα οποία εμπεριέχουν μικρές ποσότητες

εκλεπτυσμένων

γεύσεων.

Προσπαθούν

να

εκφράσουν την δημιουργικότητα τους μέσω της μαγειρικής και να της δώσουν μια άλλη γαστρονομική «πινελιά». Σύμφωνα με τον Σαβαρέν, Γάλλο γαστρονόμο του 18ου αιώνα, η γαστρονομία είναι η βαθιά γνώση όλων όσων αφορούν την διατροφή του ανθρώπου, είναι η τέχνη και η γνώση της ανθρώπινης διατροφής. Στη Δύση δεν προτιμάται η βαριά κουζίνα με τα λιπαρά φαγητά μαγειρεμένα σε λάδι, αλλά η υγιεινή διατροφή με τις εκλεπτυσμένες γεύσεις σε μικρές ποσότητες, όμορφα τοποθετημένες στα πιάτα. Η εμφάνιση και η κατανάλωση του φαγητού με μέτρο είναι αυτό που κυριαρχεί. Ας μην ξεχνάμε ότι η Δύση θέλει τον πολίτη της σε «φόρμα» (αυτό που λέμε “fit”), για να είναι πανέτοιμος να εργαστεί και να

Στη Δύση ο άντρας παρουσιάζεται όχι μόνο να μαγειρεύει,

μην χάσει ούτε λεπτό από τον εργασιακό του χρόνο. Στο

αλλά και να αγωνίζεται για την κατάκτηση της γευσιγνωσίας

σύγχρονο μοντέλο δυτικού καπιταλισμού δεν επιτρέπεται

και της καλαισθησίας του φαγητού. Με όπλο την φαντασία

το άτομο να τρώει μεγάλες ποσότητες λιπαρού φαγητού

αλλά και την τεχνογνωσία προσπαθεί να δημιουργήσει

που είναι πιθανό να του προκαλέσουν δυσφορία και να τον

γεύσεις από διάφορα μέρη του κόσμου, να προσεγγίσει τη

καταστήσουν μη αποτελεσματικό στην εργασία του. Έτσι ο

“gourmet” κουζίνα και να εντυπωσιάσει με την μαγειρική

δυτικός εαυτός υπό αυτό το πρίσμα βρίσκεται σε συνάφεια

του. Εμφανίζεται ως αντί-σεξιστής, μιας και αναλαμβάνει

με τις ανάγκες του καπιταλισμού και τον εξυπηρετεί.

μία δουλειά που θεωρείται ακόμη και σήμερα γυναικεία

Πέρα από αυτά, ας σημειωθεί ότι στην δυτική κουζίνα ο

και φαίνεται να ενδιαφέρεται για αυτήν που μαγειρεύει.

άντρας έχει τελείως διαφορετικό ρόλο από αυτόν που

Δεν κυριαρχούν τα μεγάλα οικογενειακά τραπέζια ως μέσο

έχει στην ανατολίτικη. Όπως αναφέρεται και στο άρθρο

συλλογικής κατανάλωσης τροφής αλλά υπάρχει ο άντρας

που προσπαθεί να εντυπωσιάσει με την πρωτόγνωρη

δυνατότητα να «γευτεί», να «μυρίσει» τα αρώματα των

γεύση της μαγειρικής του. Δεν δίνεται δηλαδή τόση αξία

μπαχαρικών, που δεν είναι απλά ένα υλικό, αλλά σύμβολα

στον τρόπο με τον οποίο συλλογικά τα άτομα τρώνε αλλά

της κουλτούρας και της φιλοσοφίας ενός λαού. Αποτελούν

στην γεύση αυτή καθαυτή που θα έχει το φαγητό και στην

μια πολιτιστική κληρονομιά, που πεζά ξεκινάει από το

εμφάνιση με την οποία θα παρουσιαστεί.

φαγητό, για να καταλήξει σε μία ολόκληρη ιστορία ενός

Δεν είναι τυχαίο μάλιστα πως, ενώ η Ελλάδα αλλά και

λαού που εκδιώχτηκε από την πατρίδα του την Μικρά

ολόκληρη η Ευρώπη αρχίζει να βυθίζεται στην πιο βαθιά

Ασία, από τον ανατολίτικο πολιτισμό του, και βρέθηκε

οικονομική κρίση, οι εκπομπές μαγειρικής, όπως για

στην Αθήνα να προσαρμόζεται και να αφομοιώνεται σε

παράδειγμα το “The Master Chef”, ή τα ένθετα μαγειρικής

μια νέα δυτική κουλτούρα εντελώς διαφορετική από αυτή

στις πρωινές τηλεοπτικές εκπομπές, παίρνουν κυριολεκτικά

την οποία έχει συνηθίσει. Είναι σαν στα μπαχαρικά, να

φωτιά, όπως θα έλεγαν στην τηλεοπτική τους γλώσσα

βρίσκεται καλά κρυμμένη μια μυστικιστική κουλτούρα,

και κατακεραυνώνουν ένα κοινό που φτάνει στα όρια της

σαν να έχουν ιδιότητες μαγικές, χαμένες στους αιώνες,

εξαθλίωσης, της φτώχιας και της επιβίωσης με “gourmet”

που πρέπει ο θεατής να ανακαλύψει. Μια περιπλάνηση

συνταγές και «περίεργες» γεύσεις μαγειρεμένες από

σχεδόν εξωκοσμική, σ’ έναν κόσμο όπου όλα ξεκινάνε και

προσωπικότητες παιδιών ή φτασμένων αντρών chef! Άραγε

τελειώνουν στην γαστρονομία.

μας βοηθούν να ανακαλύψουμε μέσα στην «πείνα» μας

καινούργιες γεύσεις ή μήπως το ανελέητο σύστημα του

(2010).

καπιταλισμού καταφέρνει για ακόμα μια φορά να κάνει

αναπαριστώμενες στις μαγειρικές δύο αντρών μάχονται για

ταξικό θέαμα, μια πρώτη ανάγκη, όπως είναι το φαγητό το

να κερδίσουν την ίδια γυναίκα. Ο ένας με την ανατολίτικη

οποίο βρίσκεται και αυτό σε κρίση;

κουλτούρα του στην μαγειρική προσπαθεί να την κερδίσει

Είναι τυχαίο ότι ο δυτικός «εαυτός» εμφανίζεται στην

με τις παραδοσιακές, καλό-μαγειρεμένες συνταγές του και

κουζίνα της Δύσης ως ανεξάρτητος, εκφραστής ατομικών

ο άλλος με τις πιο αισθησιακές γεύσεις, σερβιρισμένες σε

οραμάτων, ο οποίος με κεκτημένο την μοναδικότητα του

μικρές ποσότητες, ικανές να διεγείρουν τον ουρανίσκο με

παρουσιάζεται ξεχωριστά από ένα συλλογικό πλαίσιο όπως

μία μπουκιά. Ποιος θα την κερδίσει; Η Ανατολή ή η Δύση;

είναι αυτό της οικογένειας σε συνδυασμό με την συλλογική

Μήπως και οι δύο; Μήπως καμία;

κατανάλωση του φαγητού; Θα έπρεπε άραγε να μας

Ολοκληρώνοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι όλη αυτή η

ανησυχεί που το δυτικό προτεσταντικό μοντέλο του εαυτού

«τρέλα» με την μαγειρική τόσο μέσα από τις ταινίες, όσο

παρουσιάζεται ανεξάρτητο, αποκομμένο από συλλογικές

και μέσα από τις πρωινές εκπομπές, όπως αναφέρθηκε

εκφράσεις ακόμα και στην μαγειρική, καλυμμένο με την

παραπάνω, τον τύπο, τα περιοδικά, τα ένθετα μαγειρικής

καλαισθησία, την δημιουργικότητα και την υγιεινή διατροφή;

στις εφημερίδες είναι λίγο αντιφατική, δεδομένης της

Δεν προβληματίζει άραγε ότι ο άντρας πλέον στην Δύση

κατάστασης που βρίσκεται η Ελλάδα τον τελευταίο καιρό.

μαγειρεύει αλλά ο καθιερωμένος ρόλος στην διαδικασία

Άραγε το σύστημα του καπιταλισμού για να διατηρεί τις

της μαγειρικής ανήκει ακόμα στην γυναίκα που εξακολουθεί

κρίσεις που δημιουργεί, έχει τόση ανάγκη να χειρίζεται

να μαγειρεύει σε καθημερινή βάση και να φροντίζει την

τις ανθρώπινες συνειδήσεις ακόμα και μέσα από πρώτες

οικογένεια;

ανάγκες όπως είναι το φαγητό; Αυτή η μοναδικότητα του

Οι ταινίες «Πολίτικη Κουζίνα, (2006)» και «Επικίνδυνες

εαυτού συνδυασμένη με την δημιουργία πρωτόγνωρων

Μαγειρικές, (2010)» είναι ένα καλό παράδειγμα για το

γεύσεων δεν είναι λίγο περίεργη, όταν η συλλογική

πώς αναδεικνύεται – παρουσιάζεται ο εαυτός μέσα

απόλαυσή τους απουσιάζει; Μήπως, ακόμα και μέσα

από την μαγειρική σε Ανατολή και Δύση.

Στην πρώτη,

από το φαγητό μας μαθαίνουν να υπηρετούμε ακόμα

καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου δίνεται στον θεατή η

καλύτερα ένα σύστημα το οποίο το μόνο που θέλει είναι να

δεύτερη

ταινία

είναι

οι

Επικίνδυνες

Μαγειρικές

Δύο άντρες - δύο πολιτισμοί, Ανατολή και Δύση

καταναλώνουμε ό,τι προβάλει και να αναπαράγουμε ό,τι το

International Forum, 20, (3), 441-449.

συμφέρει; Μήπως αυτοί που πάνε να πειραματιστούν με νέες συνταγές και να ζητήσουν μεγαλύτερες μερίδες είναι αυτοί

Hollows, J. (2003). Oliver’s Twist: Leisure, Labour and

που χαλάνε την «μαγειρεμένη» συνταγή; Ή μήπως τελικά μας

Domestic Masculinity in the Naked Chef. International

δίδαξαν να καταναλώνουμε «άγευστες» συνταγές για να μην

Journal of Cultural Studies, 6, (2), 229-248.

τολμήσουμε να μαγειρέψουμε κάτι δικό μας;

Ταινίες: Πολίτικη Κουζίνα, 2006

Άρτεμις Χριστινάκη

Σκηνοθεσία/ Σενάριο: Τάσος Μπουλμέτης

Βιβλιογραφία

Επικίνδυνες Μαγειρικές, 2010

-------------------------------------------------------------------------

Σκηνοθεσία: Βασίλης Τσελεμέγκος Σενάριο: Μαρία Πάουελ, βασισμένο στο ομότιτλο βιβλίο του

Άρθρα: Furst, E. (1997). Cooking and Femininity. Women’s Studies

Ανδρέα Στάικου

Μαγειρική... γένους αρσενικού

Η μαγειρική ανέκαθεν ήταν γένους θηλυκού, χωρίς όμως

πρόχειρο, γρήγορο και απλό, όπως αβγά με πατάτες. Σε άλλη

αυτός ο καθορισμός του γένους να οφείλεται εξ ολοκλήρου

περίπτωση, που ο άντρας θα επιλέξει να μαγειρέψει, αυτή

σε γραμματικούς κανόνες. Ο θηλυκού γένους προσδιορισμός

τη φορά όχι αποκλειστικά για τα παιδιά αλλά για φίλους

της μαγειρικής κυριάρχησε λόγω της διαφοράς των

και συγγενείς, θα προτιμήσει να φτιάξει κάτι που θα τονίσει

ρόλων και της ισχύος των δύο φύλων, άντρα – γυναίκας,

τον ανδρισμό του, όπως το να ψήσει μπριζόλες και γενικά

μέσα στο σπίτι. Σχεδόν όλες οι δουλειές του νοικοκυριού,

κρέας. Το κρέας έχει συνδεθεί με την αρρενωπότητα, και ως

συμπεριλαμβανομένης της μαγειρικής, αντί να μοιράζονται, αποτέλεσαν τη βάση πάνω στην οποία οικοδομήθηκαν έμφυλοι ρόλοι που στη συνέχεια αναπτύχθηκαν και στην αγορά εργασίας. Κάνοντας μία ιστορική αναδρομή, παρατηρούμε ότι η μαγειρική στις αρχέγονες κοινωνίες γινόταν αντιληπτή ως μία γυναικεία δουλειά, γεγονός που ταυτόχρονα απέκλεισε τον άντρα από τη διαδικασία του μαγειρέματος. Αυτό συνέβη, γιατί το να επιτελεί ένας άνδρας μία γυναικεία δουλειά, θεωρούνταν ντροπιαστικό και φαινόταν να απειλεί την αρρενωπότητά του. Μάλιστα, σε μία αφρικανική κοινωνία, η μαγειρική ήταν αποκλειστικά και μόνο δουλειά της γυναίκας σε τέτοιο βαθμό που εάν ένας άνδρας κατείχε μαγειρικά σκεύη, θεωρούνταν τραβεστί! Στο σημείο αυτό παρατηρούμε την εκ διαμέτρου αντίθετη απόδοση των δύο ρόλων όπου όταν ένας άντρας καταπιανόταν με μία γυναικεία δουλειά ντροπιαζόταν, ενώ, συνηθιζόταν και συνηθίζεται, όταν μία γυναίκα ασχολείται με αντρικές δουλειές, να κερδίζει αναγνώριση από τον κοινωνικό

επακόλουθο, με την επιθετικότητα, τη βίαιη προσωπικότητα

περίγυρο.

και τη δύναμη, αφού η κατανάλωσή του προϋποθέτει

Από τα παραπάνω απορρέει ότι η μαγειρική συνδέεται

ότι, προηγουμένως, κάποιος (άντρας) έχει κυνηγήσει

με σχέσεις δύναμης και εξουσίας μέσα στην οικογένεια,

και έχει σκοτώσει αυτά τα ζώα. Γι αυτό το λόγο, το κρέας

όπου ο άντρας κουρασμένος, μετά τη δουλειά μιας

χαρακτηρίζεται ως ένα πιο ανδρικό γεύμα. Επομένως,

ολόκληρης ημέρας, πρέπει, όταν επιστρέψει σπίτι του, να

διαφορές στα δύο φύλα δεν έχουμε μόνο στην καθεαυτή

σερβιριστεί ένα “σωστό γεύμα”. Αυτό το “σωστό γεύμα”,

πράξη της μαγειρικής αλλά ακόμη και στα φαγητά που θα

το οποίο είναι συνώνυμο με μία “σωστή οικογένεια”,

επιλέξει ο/ η εκάστοτε άντρας/ γυναίκα να καταναλώσει.

προετοιμάζεται κατά κύριο λόγο από τη γυναίκα. Σπανίως,

Οι άντρες φαίνεται να προτιμούν περισσότερο υψηλής

όταν ο άντρας αναγκαστεί να ετοιμάσει κάτι για τα παιδιά,

ιεραρχίας φαγητά, όπως κόκκινο κρέας ενώ οι γυναίκες

λόγω της απουσίας της γυναίκας από το σπίτι, αυτό δε

χαμηλής ιεραρχίας και γενικά ανεπιθύμητα ή λιγότερο

θα χαρακτηριστεί ως ένα “σωστό γεύμα” αλλά ως κάτι

γευστικά, όπως λαχανικά.

Η ποδιά κάνει τους άντρες !

(gastrosexual). Είναι κυρίως 25-44 ετών και αντιμετωπίζουν

(Η μετάβαση)

τη μαγειρική ως χόμπι και όχι ως δουλειά. Οι βασικοί λόγοι

Από την αρχικά ανύπαρκτη και στη συνέχεια περιστασιακή

για τους οποίους φαίνεται να ασχολούνται με τη μαγειρική

ενασχόληση με τα μαγειρικά σκεύη, με το πέρασμα των

είναι τρεις. Πρώτον, επειδή η μαγειρική είναι το πάθος

χρόνων, οι άντρες άρχισαν να αποκτούν μία πιο φιλική

τους, δεύτερον, για να αναδείξουν το ταλέντο τους και να

σχέση με τη μαγειρική. Σημαντικός παράγοντας αυτής της

αναγνωριστούν κοινωνικά και, τρίτον, για να εντυπωσιάσουν

αλλαγής είναι το φεμινιστικό κίνημα που άρχισε να προωθεί

ή ακόμη και να ξελογιάσουν μία γυναίκα. Ειδικότερα, όσον

την απελευθέρωση της γυναίκας από τον παραδοσιακό

αφορά τον τελευταίο λόγο, το 23% των ανδρών από 18-34

ρόλο της “σωστής νοικοκυράς” που πρέπει να φροντίζει το

ετών που ρωτήθηκε για ποιο λόγο μαγειρεύει, απάντησε

σπίτι, τα παιδιά και το σύζυγο και να ακολουθήσει το δρόμο

πως το κάνει για να εντυπωσιάσει μία γυναίκα, ενώ μόνο

της καριέρας που θα της πρόσφερε ένα επάγγελμα. Έτσι,

το 11% των γυναικών στις αντίστοιχες ηλικίες απάντησε ότι

ενώ οι γυναίκες άρχισαν να κερδίζουν όλο και πιο πολλές

μαγειρεύει για να εντυπωσιάσει το αντίθετο φύλο.

θέσεις εργασίας, ο ρόλος των ανδρών στο σχεδιασμό, την

Επιπλέον, οι gastrosexual αρέσκονται, να δοκιμάζουν

προετοιμασία των γευμάτων της οικογένειας, αλλά και

διαφορετικές κουζίνες, όπως την ασιατική, αλλά και

στην αγορά των προϊόντων για το μαγείρεμα, άρχισε να

να

γίνεται πιο εντατικός. Ο ανδρικός πληθυσμός, θέλοντας

περισσότερο gourmet. Αντιλαμβάνονται τη μαγειρική

να συνεισφέρει με κάποιον τρόπο στις δουλειές του

ως επί το πλείστον σαν γαστρονομία και όχι τόσο σαν μια

σπιτιού, ανέλαβε να ασχοληθεί με τη μαγειρική ως ένα

διαδικασία που θα καλύψει βασικές ανάγκες. Εδώ, λοιπόν,

πιο δημιουργικό και ευχάριστο κομμάτι των οικιακών

παρατηρούμε μία ακόμη διαφορά μεταξύ του γυναικείου

υποχρεώσεων, σε αντίθεση με άλλες δουλειές, όπως το

και του ανδρικού τρόπου μαγειρέματος που έγκειται στο

σφουγγάρισμα. Μάλιστα, ο χρόνος που οι άντρες ξοδεύουν

στοιχείο της δημιουργικότητας. Οι γυναίκες, έχοντας

ασχολούμενοι με τη μαγειρική έχει αυξηθεί πέντε φορές

αναλάβει το καθημερινό σπιτικό μαγείρεμα, συνήθως

μαγειρεύουν

λιγότερο

παραδοσιακά

φαγητά

και

από το 1961. Αυτή η εντατικοποίηση οδήγησε σταδιακά

φτιάχνουν παραδοσιακά φαγητά. Αντίθετα, οι άντρες gastro-

σε ένα νέο τύπο άντρα, ο οποίος προωθούσε την εικόνα

sexual, ασχολούνται κυρίως με gourmet και δυτικότροπη

ενός ανεξάρτητου και αυτό-αποτελεσματικού ατόμου,

κουζίνα. Τα δύο αυτά ρεπερτόρια διαφοροποιούνται ως

όντας ικανός να μαγειρέψει και να φροντίσει μόνος του

προς τη δημιουργικότητα και τη φαντασία δεδομένου ότι

τον εαυτό του. Επομένως, η μαγειρική και η αρρενωπότητα

το παραδοσιακό μαγείρεμα είναι περισσότερο μηχανιστικό

άρχισαν να συνδυάζονται και όχι να αποτελούν αμοιβαία

ενώ το gourmet βασίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό στον

αποκλειόμενα στοιχεία, χαρακτηρίζοντας τον άνδρα ως

αυτοσχεδιασμό.

λιγότερο επιθετικό αλλά περισσότερο ευαίσθητο και ως εκ

Όσον αφορά τις γυναίκες, ο περιορισμός της φαντασίας

τούτου προσδίδοντας ένα επιπλέον ελκυστικό στοιχείο στην

στη μαγειρική προήλθε σταδιακά, μέσω του περιορισμού

ταυτότητά του.

της φαντασίας στη ζωή γενικά. Αναλυτικότερα, οι γυναίκες

Βέβαια, ένας παράγοντας που καθορίζει το ποιος θα

νοικοκυρές χρειάστηκε να φορέσουν την ταμπέλα – “ποδιά

μαγειρέψει είναι ο τόπος. Δηλαδή, όπως τονίζεται και στο

της ευτυχίας”, η οποία θα δικαιολογούσε συγκεκριμένες

άρθρο “Μαγειρεύοντας τον «Εαυτό» σε Δύση και Ανατολή.

μορφές

Είμαστε Αυτό που Τρώμε;” η διαδικασία της μαγειρικής

μαγειρική) και θα τις παρουσίαζε ως επιθυμία των ιδίων

διαφέρει από Δύση σε Ανατολή. Στην πρώτη περίπτωση, η

παρά ως μορφή αναγκαστικής εργασίας. Προκειμένου

μητέρα έχει τον απόλυτο έλεγχο στην κουζίνα. Αντίθετα στη

να κατασκευαστεί ένα καλούπι “ευτυχισμένης” γυναίκας,

Δυτική κουζίνα, οι γυναίκες όχι μόνο δε μονοπωλούν το ρόλο

ήταν αναγκαίο να περιοριστούν οι ορίζοντές της, να

της μαγείρισσας, αλλά ίσως και να τον μοιράζονται με τον

εγκαταλειφθεί οποιαδήποτε ενδιαφέρουσα δραστηριότητα

άντρα.

και να ασχολούνται οι γυναίκες μόνο με πράγματα μέσα στη

Οι άντρες, λοιπόν, που άρχισαν να ασχολούνται με τη

σφαίρα των οικείων και τετριμμένων. Με την πάροδο του

μαγειρική από επιλογή, ονομάστηκαν “γαστροσεξουαλικοί”

χρόνου δημιουργήθηκε η ιδέα ότι η φαντασία ήταν εχθρός

εργασίας

βασισμένες

στο

φύλο

(όπως

τη

της γυναικείας ευτυχίας αφού θα μπορούσε να οδηγήσει τη

αποκτώντας επιπλέον γνώση για το αντικείμενο και

σκέψη έξω από το κοινό πλέγμα της καθημερινότητας και,

δημιουργώντας σχέσεις ισχύος με την “υποβαθμισμένη”

ως συνέπεια, στη συνειδητοποίηση πως το φύλο δεν είναι

πλέον γυναίκα, ακόμα και σε έναν χώρο που η τελευταία

απλώς ένα στοιχείο που οδηγεί σε περιορισμό αλλά, ακόμη

διατηρούσε τα βασικά ηνία της γνώσης. Έτσι, αντί για μία

περισσότερο, σε περιορισμό χωρίς νόημα και αντίθετο προς

προσπάθεια προσέγγισης του γυναικείου φύλου, οι άντρες

το συμφέρον των ιδίων. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα να

σχετίστηκαν με αυτό κυριαρχώντας το.

αναδυθούν, αρχικά, συναισθήματα λύπης, απογοήτευσης,

Εν κατακλείδι, δε μπορούμε να μιλάμε για τη μαγειρική

θυμού και δυσαρέσκειας τα οποία, τελικά, θα διέλυαν την

σαν μία απλή διαδικασία προετοιμασίας φαγητού με τη

κατασκευασμένη ευτυχία (μέσω της αμφισβήτησης των

χρήση της θερμότητας. Μπορούμε, όμως, να μιλάμε για

έμφυλων ρόλων) και θα άνοιγαν τον δρόμο για μία ευτυχία

ένα κοινωνικό φαινόμενο που μεταβάλλεται ανάλογα με

βασισμένη στους δικούς τους κανόνες.

την εποχή, το μέρος, και τον άνθρωπο που την επιτελεί, προσδιορίζοντας σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητά του.

Ο “σεφ” και η “μαγείρισσα”… Χρυσαυγή Τσώλα

Τέλος, άλλες ετερομορφίες της ανδρικής μαγειρικής αφορούν το μέρος όπου πραγματοποιείται η διαδικασία του μαγειρέματος και το κοινό για το οποίο η μαγειρική

Βιβλιογραφία

προορίζεται. Στις μέρες μας έχει αυξηθεί ο ανδρικός

-------------------------------------------------------------------------

πληθυσμός που ασχολείται με τη μαγειρική όχι τόσο στο σπίτι όσο επαγγελματικά και οι άντρες σεφ που έγιναν δημοφιλείς μέσω της τηλεόρασης. Ένας από αυτούς είναι

Ahmed, S. (2010). The promise of happiness. Durham, North

ο Jamie Oliver, ο οποίος με ακριβείς και μεθοδικές κινήσεις

Carolina: Duke University Press.

έκανε τη μαγειρική ανδρική δουλειά με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο. Ο Jamie Oliver, πραγματεύεται στην εκπομπή του

Furst, E. L. (1997). Cooking and Femininity. Women’s Studies

την ένταση και τη διαφορά ισχύος μεταξύ ενός γυναικείου

International Forum, 20(3), 441-449.

μοντέλου μαγειρικής στο σπίτι και ενός ανδρικού μοντέλου επαγγελματία

μάγειρα,

όπου

το

τελευταίο

φαντάζει

Future Foundation (2008). The Emergence of the Gastro-

“ανώτερο” μπροστά στην “ανειδίκευτη” γυναίκα που δεν

sexual. London: the Future Foundation. Report available at

έχει μάθει να μαγειρεύει από επαγγελματίες αλλά από τη

http://www.theadnostic.com/lauren/EmergenceoftheGas-

μητέρα της και που μαγειρεύει στο σπίτι για την οικογένειά

trosexual.pdf (accessed 2 April 2012)

της και όχι για “πελάτες”! Ακόμη, στην εκπομπή του, τον βλέπουμε πολλές φορές να κάνει βόλτες με τη βέσπα στους

Hollows, J. (2003). Oliver’s twist. Leisure, labour and domestic

δρόμους του Λονδίνου, και να κινείται μεταξύ εσωτερικών-

masculinity in The Naked Chef. International Journal of

οικιακών και μητροπολιτικών-δημόσιων χώρων. Όλη αυτή η

Cultural Studies, 6(2), 229–248.

κινητικότητα έρχεται σε αντίθεση με τη στατική και ανιαρή κατάσταση της γυναίκας που μαγειρεύει στο σπίτι. Επίσης,

Roos, G., Prattala, R., & Koski, K. (2001). Men, masculinity and

το μαγείρεμα στο σπίτι εκλαμβάνεται ως δώρο εκ μέρους

food: interviews with Finnish carpenters and engineers.

των γυναικών προς την οικογένεια αφού παράγεται έργο

Appetite, 37, 47-56.

χωρίς πληρωμή, ενώ το επαγγελματικό μαγείρεμα θεωρείται εμπόρευμα αφού προσφέρεται έναντι χρημάτων. Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι οι άντρες, παρόλο που ήταν διστακτικοί στην αρχή, άρχισαν να ασχολούνται με τη μαγειρική όχι όμως κρατώντας τον παραδοσιακό της ρόλο, όπως οι γυναίκες. Προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα,

Χιούμορ και κατασκευή της γυναικείας ταυτότητας

Η εμφάνιση του χιούμορ στο λόγο δεν είναι πάντοτε τυχαία

οποίο δίνει στον άνδρα περισσότερη δύναμη. Τα ανέκδοτα

και δεν έχει ως μοναδικό στόχο, μόνο τη διασκέδαση του

τέτοιου τύπου επικεντρώνονται συνήθως σε συγκεκριμένα

συνομιλητή. Το χιούμορ αποτελεί ένα τρόπο με τον οποίο

θέματα. Μια πρώτη κατηγορία σχετίζεται με το ατελές

διαμορφώνεται και εκφράζεται η ταυτότητα μας. Τα άτομα

σώμα της γυναίκας και τονίζεται συχνά η σύνδεσή του με

με τα αστεία και τα ανέκδοτα μπορούν να αναδείξουν την

έμφυλες βιολογικές διαδικασίες: «Γιατί οι γυναίκες έχουν

ταυτότητα της ομάδας τους και να κάνουν θετικές συγκρίσεις

περίοδο; - Γιατί τους αξίζει». Δηλαδή αναφέρονται κυρίως

που να τους ευνοούν. Στη συγκεκριμένη περίπτωση τα

στην αναπαραγωγή, την εμμηνόπαυση και την έμμηνο ρύση,

σεξιστικά ανέκδοτα έχουν ως θέμα τις σχέσεις ανάμεσα στις

που κατασκευάζεται ως κάτι «βρώμικο» και μυστηριώδες.

γυναίκες και στους άνδρες.

Επίσης, μπορεί να γίνεται αναφορά στο γερασμένο σώμα

Αρχικά χρειάζεται να οριστεί τι είναι ο σεξισμός και πώς

ως μια ακόμη διάσταση της ατέλειας. Αυτό γίνεται ακόμη

αυτός συνδέεται με το

χιούμορ. Με τον όρο «σεξισμό»

πιο έντονο σήμερα, καθώς ζούμε σε μια κουλτούρα όπου

εννοούμε στερεοτυπικές διακρίσεις, στάσεις και πράξεις

η νεότητα είναι η επιτομή της ομορφιάς και τα πρότυπα

που βασίζονται στη δυαδική σχέση των φύλων. Σύμφωνα

ομορφιάς δεν επιτρέπουν γκρίζα μαλλιά και ρυτίδες.

με τη σεξιστική σκέψη, ένα πρόσωπο ορίζεται πρώτα και

Επιπλέον, στο επίκεντρο μπορεί να βρίσκονται ατομικά

κύρια από το βιολογικό φύλο

με βάση χαρακτηριστικά

χαρακτηριστικά ή η έλλειψη αυτών (π.χ βάρος, νοημοσύνη)

που ορίζονται ως γυναικεία-θηλυκά, τα οποία θεωρείται

αλλά και στοιχεία της προσωπικότητας των γυναικών. Ένα

ότι αξίζουν λιγότερο από εκείνα που ορίζονται ως

τέτοιο παράδειγμα είναι ο χώρος εργασίας, όπου οι γυναίκες

ανδρικά-αρρενωπά. Ο σεξισμός μπορεί να είναι ανοιχτός

χρειάζεται να είναι ευχάριστα άτομα ή θεωρούνται χαζές και

ή συγκεκαλυμμένος και οι εκδηλώσεις του να ποικίλουν

ακατάλληλες για υψηλές θέσεις. Αυτές που είναι «επιθετικές»

ανάλογα με την οικονομική και κοινωνική θέση των

χαρακτηρίζονται ως bitchy. Τα αστεία αυτά ενισχύουν τη

γυναικών. Η σχέση του με το χιούμορ μπορεί να δείχνει

πεποίθηση ότι οι γυναίκες από τη μια πλευρά θα πρέπει

απεικονίσεις μισογυνισμού, που να εξυπηρετούν διάφορες

να είναι ήσυχες, σεμνές και ευχάριστες, δεν θα πρέπει να

λειτουργίες.

εμφανίζονται ποτέ δυσαρεστημένες ούτε να ενεργούν με επιθετικό τρόπο (χαρακτηρισμοί που υποστηρίζουν

Κατηγοριοποίηση των γυναικών μέσα από τα ανέκδοτα

έμφυλες αντιλήψεις περί της θηλυκότητας) και από την άλλη

Τα

μορφές

παρουσιάζονται ως ανικανοποίητες. Αν ανατρέξει κανείς

«υποτιμητικής» γλώσσας, συμβάλλουν στη διατήρηση της

στην ιστορία, οι γυναίκες έχουν συνδεθεί κυρίως με τον

πατριαρχικής ιδεολογίας. Με αυτόν τον τρόπο επιτρέπουν

ιδιωτικό χώρο(σπίτι, οικιακά), ενώ οι άνδρες έχουν σχετιστεί

τη διαιώνιση ενός δυαδικού συστήματος φύλων, όπου οι

με τη δημόσια σφαίρα (μισθωτή εργασία, πολιτική) « Γιατί οι

άνδρες και οι γυναίκες είναι εκ φύσεως διαφορετικοί και το

γυναίκες δεν κάνουν σκί; -Γιατί δεν υπάρχει χιόνι ανάμεσα

σεξιστικά

ανέκδοτα,

όπως

και

άλλες

στη κουζίνα και τη κρεβατοκάμαρα». Αυτού του τύπου το

τάξη των δύο φύλων δεν διαταράσσεται. Το ζήτημα έγκειται

χιούμορ ενθαρρύνει τις γυναίκες να μείνουν σπίτι και να

στο πώς και πού στηρίχτηκαν τέτοιου είδους αντιλήψεις.

φροντίζουν την οικογένεια, κάτι που έχει άμεση σύνδεση με

Το πρώτο σημείο είναι η αναπαραγωγική διαφορά, που

τη κοινωνική υποτίμηση, την υποταγή των γυναικών και τον

θεωρείται ότι αντανακλάται άμεσα σε μια ολόκληρη

άνισο καταμερισμό της εργασίας. Ακόμη υπάρχουν ανέκδοτα

σειρά διαφορών: τη σωματική δύναμη, την ταχύτητα, τις σωματικές δεξιότητες, τη σεξουαλική επιθυμία, τα ψυχαγωγικά ενδιαφέροντα, το χαρακτήρα και τέλος τη νοητική ικανότητα. Αυτό κατασκευάστηκε με βάση την άποψη του Δαρβίνου και της εξελικτικής θεωρίας. Με αυτό τον τρόπο, οι όποιες έμφυλες διαφορές φυσικοποιούνται λόγω των σωματικών διαφορών. Έτσι η κυριαρχία των ανδρών στην κοινωνία θεωρείται ως μια απόδειξη της μεγαλύτερης σωματικής τους δύναμης. Μια δεύτερη, πιο σύγχρονη άποψη, υποστηρίζει ότι με τα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης που έχουν οι άνδρες, διαθέτουν ένα ορμονικό «επιθετικό πλεονέκτημα» ως προς τον ανταγωνισμό για ανώτερες θέσεις. Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο η κοινωνία χρειάζεται την πατριαρχία, για να προστατεύει τις γυναίκες από την αποτυχία και να εξασφαλίζει την ομαλή λειτουργία των θεσμών. Αυτή η ιδέα ευδοκίμησε λόγω της βιολογικοποίησης και της ιατρικοποίησης καθώς η βιολογία αποτελεί πεδίο για την ανδρική κυριαρχία στις γυναίκες. Αυτά τα έμφυλα μοντέλα παρουσιάζουν το σώμα ως μια μηχανή που κινείται μόνη της, διαχωρίζοντας

ενάντια στο κίνημα των γυναικών « Πόσες φεμινίστριες

τη βιολογική αιτιότητα από την κοινωνική. Ο E.Wilson

χρειάζονται για να αλλάξουν μια λάμπα; -Καμία, γιατί ο

ήταν ο πρώτος Αμερικανός βιολόγος που δημιούργησε

φεμινισμός δεν αλλάζει τίποτα». Αυτό έχει ως αποτέλεσμα

τον όρο «κοινωνιοβιολογία» και είχε προτείνει και πιο

τέτοια θέματα να φαίνονται σχεδόν ασήμαντα, ενώ τα

περίπλοκες εκδοχές αυτού του ισχυρισμού. Στη συνέχεια

αστεία τείνουν να μετατρέπονται σε προσωπικές επιθέσεις

μια ομάδα ψυχολόγων χρησιμοποίησε τις ιδέες του Wilson

προς τις γυναίκες που υποστηρίζουν φεμινιστικές πολιτικές.

και δημιούργησαν την «εξελικτική ψυχολογία». Σε γενικές

Επίσης, οι γυναίκες μέσω των αστείων κατασκευάζονται

γραμμές θεωρούν, ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά, εν μέρει,

σεξουαλικά (σεξουαλική αντικειμενοποίηση), της βίας που

κληρονομείται, και η διαδικασία της φυσικής επιλογής

θεωρείται κάτι αποδεκτό, «μπαίνουν στη θέση τους».

του Δαρβίνου θα ευνοήσει εκείνες τις συμπεριφορές που αυξάνουν τα ποσοστά επιβίωσης . Έτσι, με αφορμή αυτό, οι

Η «ψυχολογική βοήθεια» … για σεξιστικές απεικονίσεις Η γλώσσα (χιούμορ) λοιπόν, μπορεί να χρησιμεύσει ως

θεωρητικοί κάνουν αναγωγή στην αφοσίωση της μητέρας στα παιδιά της, στη σεξουαλική απιστία των συζύγων,

ένα άλλο μέσο με το οποίο μπορούμε να επιτελέσουμε τα

στη σεμνότητα των γυναικών και σε άλλες

φύλα, διασφαλίζοντας με αυτό το τρόπο, ότι η πατριαρχική

συμπεριφορές. Μετά από 100 χρόνια έρευνας πάνω στις

έμφυλες

«έμφυλες διαφορές», το συμπέρασμα είναι ότι οι γυναίκες

από Λόγους μέσα σε μεταβαλλόμενα δίκτυα σχέσεων

και οι άνδρες δεν είναι καθόλου διαφορετικοί. Παρόλα αυτά,

εξουσίας (και ασφαλώς προηγείται του βιολογικού). Το

ψυχολόγοι σε εκλαϊκευμένα έντυπα επιμένουν ότι τα δύο

φύλο επομένως, καταλήγει να αποτελεί περισσότερο μια

φύλα μιλούν διαφορετικές γλώσσες και έχουν διαφορετικές

κατηγορία «νοήματος», παρά ένα «φυσικό» δεδομένο.

επιθυμίες και στάσεις. Κύριο ρόλο σε αυτό έχουν τα τεστ

Σε αυτό το σημείο η J. Butler υποστηρίζει ότι κανείς δε

IQ που χρησιμοποιήθηκαν για να εντοπίσουν διαφορές

γεννιέται άνδρας ή γυναίκα ή σεξουαλικά περίεργος, αλλά

ανάμεσα στα δύο φύλα κυρίως στο πρώτο μισό του 20ου

ο προσδιορισμός δημιουργείται από την κουλτούρα και

αιώνα.

όχι από τη βιολογία. Όλοι «γίνονται», υποδυόμενοι το

Άρα, με αφετηρία τη βιολογική βάση, η διαφορά αρσενικού-

φύλο τους και τα σώματα αποκτούν κάποιο φύλο μέσω

θηλυκού συνιστά ένα μοντέλο που δομεί τις κοινωνίες,

της ακατάπαυστης επιτέλεσής του. Αυτό σημαίνει ότι το

καθολικά, ανεξάρτητα από το αν η αξία και το περιεχόμενο

φύλο είναι ρευστό και δεν είναι τίποτα άλλο παρά κινήσεις,

που αποδίδονται σε αυτή τη διαφορά από κάθε πολιτισμό

ενεργήματα, χειρονομίες που μέσα από τη διαδικασία της

ποικίλει. Αναγνωρίζεται όμως ότι μέχρι σήμερα η διαφορά

επανάληψης παράγουν μια

των φύλων έχει λάβει παντού και πάντα το νόημα μιας

αποδεικνύει ότι

ιεραρχίας. Γι’ αυτό το λόγο, από τα τέλη της δεκαετίας του

απόρροια του κοινωνικού και όχι φυσική προϋπόθεσή του.

’60, με το ξέσπασμα του δεύτερου φεμινιστικού κύματος

Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες επικρατεί η εξατομίκευση,

και την αντίστοιχη ανάπτυξη των Γυναικείων Σπουδών

ως μια κεντρική διαδικασία, με αποτέλεσμα τα άτομα να

(Women’s Studies), το φύλο αναδείχθηκε σε κεντρικό

«δουλεύουν» τις ταυτότητες που τους προσδίδονται από τη

παράγοντα ανάλυσης και έρευνας. Την ίδια δεκαετία

γέννησή τους, σαν ένα «σενάριο» που προϋπάρχει φυσικά

φεμινίστριες από τον αγγλοσαξονικό χώρο χρησιμοποίησαν

του ατόμου.

τον όρο «κοινωνικό φύλο» (gender) ως μια κοινωνικο-

Επομένως αντιλαμβάνεται κανείς ότι η γλώσσα είναι ένα

πολιτισμική κατηγορία, διαχωρίζοντάς τον από το βιολογικό

πολύ δυνατό σύστημα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί

φύλο(sex) ως μια βιολογική κατηγορία. Στόχος αυτού του

εναντίον κάποιων (και να δώσει προνόμια σε κάποιους

διαχωρισμού ήταν η αμφισβήτηση του βιολογισμού του

άλλους).

φύλου και των έμφυλων σχέσεων, τονίζοντας την ανάγκη

δημιουργεί ένα σύστημα πεποιθήσεων που διατηρεί το

αποσύνδεσης αυτών των δύο.

status quo των λευκών ετεροφυλόφιλων ανδρών, δίνοντάς

Στη

«έμφυλη ταυτότητα». Αυτό

το βιολογικό φύλο αποτελεί ρηματική

συγκεκριμένη

περίπτωση

το

χιούμορ

τους περισσότερα προνόμια. Πολλές φορές το χιούμορ Κανείς δεν γεννιέται άνδρας ή γυναίκα ή σεξουαλικά

(ανέκδοτα) χρησιμεύει, για να δείξουμε στους άλλους

περίεργος

ποιοι είμαστε και τι πιστεύουμε για τις αλληλεπιδράσεις. Τα

Τη δεκαετία του ’90, οι φεμινίστριες, βασιζόμενες στην αντι-

ανέκδοτα και άλλα «κοινωνικά παιχνίδια» λειτουργούν ως

ουσιοκρατική θεωρία του J. Derrida για τη διαμεσολάβηση

κάθαρση για τις ανησυχίες και τις κυρώσεις και ενθαρρύνουν

της γλώσσας στην «πραγματικότητα», αποστασιοποιήθηκαν

τα άτομα να είναι συγκρατημένα στις προσδοκίες τους.

από τον ορθόδοξο τρόπο σκέψης. Έτσι το κοινωνικό φύλο

Λόγω της ασάφειας που μπορεί να έχει το χιούμορ επιτρέπει

άρχισε να γίνεται κυρίως ρηματικό (discursive). Είναι οι

τη προσβολή και την έλλειψη σεβασμού και εισάγεται

Λόγοι (discourses) της θεωρίας του M. Foucault, οι οποίοι

στο διάλογο ως μια «μεταμφιεσμένη» μορφή « -Ξέρεις ότι

οργανώνουν την αντίληψη μας για τον κόσμο μέσα σε ένα

υπάρχουν γυναικείες ορμόνες στη μπύρα; -Ναι ε; -Εάν πιεις,

ασταθές σύστημα γνώσης και εξουσίας. Επικρατεί η άποψη

σε κάνει να μιλάς πολύ και να οδηγείς χάλια». Σύμφωνα με

λοιπόν, ότι το

τα παραπάνω, γίνεται αντιληπτό ότι το χιούμορ λειτουργεί

κοινωνικό φύλο πλέον κατασκευάζεται

ως πηγή εξουσίας και κύρους και αυτό γιατί μέσα από το

«φυσιολογικό». Έτσι, προσδιορίζονται με έμμεσο τρόπο τα

απροσδόκητο, την εφευρετικότητα και το λογοπαίγνιο

όρια της αποδεκτής συμπεριφοράς.

παρουσιάζονται παραδοσιακά πρότυπα ανδρισμού και Δήμητρα Μουρίκη

θηλυκότητας. Μια άλλη λειτουργία του χιούμορ είναι η πειθάρχηση και ο κοινωνικός έλεγχος, αφού μέσω των αστείων

Βιβλιογραφία

παρουσιάζονται

-------------------------------------------------------------------------

οι

«σωστές»

μορφές

κοινωνικής

αλληλεπίδρασης των δυο φύλων και το σεξουαλικά κατάλληλο

και

«φυσιολογικό».

Επίσης

το

χιούμορ

μπορεί να λειτουργήσει και ως «βαλβίδα ασφαλείας» για

Bemmiler, M., & Schneder, R. (2010). It΄s Not Just a Joke. Sociological Spectrum.

αντικοινωνικές ωθήσεις και πράξεις. Δηλαδή παρουσιάζεται ως «παράδειγμα» με βάση το οποίο φυσικοποιείται η

Butler, J. (1990). Gender Trouble: Feminism and the Subver-

σεξουαλική συμπεριφορά στις «πολιτισμένες κοινωνίες»

sion of Identity. New York/London: Routledge.

και σύμφωνα με αυτό, ρυθμίζεται η σεξουαλική έκφραση, κάποιες φορές με αυστηρό τρόπο. Άλλες φορές πάλι

Connell, R. (2006). Το Κοινωνικό Φύλο, (μετ. Ε. Κοτσίφου).

επιτρέπει στα άτομα να εκτονωθούν και να αποδεσμευτούν

Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

για λίγο από αναστολές - χωρίς ταυτόχρονα να τις αμφισβητούν - και να επιστρέφουν πάλι σε αυτές.

Evans, M. (2003). Φύλο και Κοινωνική Θεωρία, (μετ. Α.

Άρα το χιούμορ πολύ συχνά εισάγεται στο διάλογο ως

Κιουπκιολής). Αθήνα: Μεταίχμιο.

δικλείδα ασφαλείας, μετατρέποντας ένα σεξιστικό ανέκδοτο -χωρίς αυτό να είναι πάντα αστείο- σε μια μορφή ενέργειας,

Palmer, J. (1994). Taking Humour Seriously. New York/

που χρησιμοποιείται για να καταπιέζει. Δηλαδή μέσω της

London: Routledge.

επικριτικής διάστασης που μπορεί να έχει ένα ανέκδοτο τονίζεται η απόκλιση κάποιου από αυτό που θεωρείται

«Ψυχιατρική: βιομηχανία κατασκευής ψυχασθενειών»;

Τα εκάστοτε όργανα εξουσίας των κρατών πίσω από τη μάσκα της δημοκρατίας, θέλουν τους ανθρώπους παθητικούς και κατεσταλμένους. Προκειμένου να το πετύχουν προσπαθούν να τους εμφυσήσουν ιδέες και σκέψεις, που οδηγούν σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς. Η κοινωνία είναι ιδιαίτερα επιμελημένη να είναι σε καταστολή και κάθε απρόβλεπτη συμπεριφορά είναι ικανή να την διαταράξει ∙ γεγονός που θέτει σε κίνδυνο την ηγεσία. Για αυτόν τον λόγο, οι φορείς εξουσίας φροντίζουν ανέκαθεν να δημιουργούν μηχανισμούς αποπομπής των ανθρώπων εκείνων που είτε προσπαθούσαν να δημιουργήσουν συνθήκες ανατροπής, είτε δεν κατάφεραν να φτάσουν σε αυτό το σημείο και η επιθυμία τους να ξεπεράσουν την κοινωνική καταπίεση, τους οδηγούσε στην «τρέλα». Στο σημείο αυτό βρίσκεται το πεδίο δράσης της σύγχρονης κυρίαρχης ψυχιατρικής. Κάθε άτομο που δεν ανήκει στην μέση κατηγορία, στο πρότυπο του «σωστού» πολίτη, αποτελεί απειλή για την καλοκουρδισμένη κοινωνία και θα πρέπει ή να φυλακιστεί ή να χαρακτηριστεί «τρελό», όταν δεν μπορεί να συμβεί το πρώτο. Σε κάθε περίπτωση κρίνεται απαραίτητη η αποπομπή του, αφού πολλαπλασιάζονται οι πιθανότητες να προσπαθήσουν και άλλοι, μιμούμενοι τους πρώτους, να ζήσουν όπως οι ίδιοι επιθυμούν, με τρόπο που δεν συμβαδίζει με τις κοινωνικές νόρμες. Οι ψυχίατροι λοιπόν, που κατά τον Basaglia (2008) έχουν αποκτήσει εξουσία από έναν αυθαίρετο κοινωνικό προσδιορισμό, αναλαμβάνουν τον ρόλο αυτόν οριοθέτησης της συμπεριφοράς. Έτσι, έχουμε την ευθυγράμμιση των σύγχρονων ψυχιάτρων με τις αλλοιωμένες ανάγκες της κοινωνίας στην οποία ζουν, ανάγκες που σχετίζονται με την προάσπιση των συμφερόντων των υγιών σε βάρος των υπολοίπων. Οδηγούμαστε δηλαδή, σε μια αλυσίδα, κατά την οποία σύμφωνα με τον Cooper (1974), μια «ασυνήθιστη» συμπεριφορά προκαλεί την απαξίωση των φορέων της και καταλήγει στην τελική εξουδετέρωση τους με το στιγματισμό τους˙ παύουν ,δηλαδή, να υφίστανται ως άτομα-

άνθρωποι και αντιμετωπίζονται ως άτομα- ψυχιατρικά ασθενή. «Επιστημονικά» κριτήρια παθολογικοποίησης Η κατάταξη των ατόμων σε συγκεκριμένες κατηγορίες για πολλούς ψυχιάτρους είναι εύκολη υπόθεση, αφού η

Βίβλος ψυχιάτρων και ψυχολόγων που ονομάζεται «DSM» ή «ICD» καθορίζει ποια συμπτώματα αντιστοιχούν σε κάθε επινοημένη ασθένεια. Όπως αναφέρεται και στο άρθρο «Αναθεωρώντας το DSM», η ορολογία αυτή των συμπτωμάτων έχει διεισδύσει στον καθημερινό λόγο και ενισχύεται συνεχώς με την αναπαραγωγή του από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Η μεθοδολογία της διαγνωστικής διαδικασίας, όμως, παραγκωνίζει την υποκειμενικότητα της ύπαρξης του ατόμου που βρίσκεται σε κρίση και το αποπροσωποποιεί. Το DSM-V συγκεκριμένα, που

πρόκειται να κυκλοφορήσει τον Μάιο του 2013, έρχεται να παθολογικοποιήσει σχεδόν κάθε συμπεριφορά. Πρόκειται δηλαδή, οι χρήστες του νέου DSM να αξιολογούν ως «ψυχικά διαταραγμένα» άτομα εκείνα που κοκκινίζουν, γιατί ντρέπονται ή εκείνα που πενθούν για το χαμό ενός αγαπημένου τους προσώπου πάνω από δύο εβδομάδες! Μεγαλύτερες είναι οι διαστάσεις που δίνονται στην ψυχοπαθολογία των παιδιών, με το να διευρύνεται το φάσμα των προβλημάτων, ώστε, να θεωρούνται ψυχικά διαταραγμένα τα παιδιά που είναι ανήσυχα, ανυπάκουα και θέλουν πάντοτε να περνά το δικό τους… Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε πως και εμείς από παιδιά είμαστε ψυχικά ασθενείς, αφού ως επί το πλείστον, τα παιδιά φέρονται με αυτόν τον τρόπο (λόγω του εγωκεντρισμού τους και όχι λόγω

διαταραχής) και μάλιστα η «ψυχασθένεια» μας συνεχίζεται ως τα ενήλικα χρόνια, αφού λίγο πολύ σε όλους έχει συμβεί να κοκκινίσουμε κάποια στιγμή σε μια συνομιλία μας. Όπως αναφέρει ο δρ. Κίντερμαν , καθηγητής κλινικής ψυχολογίας και επικεφαλής του Ινστιτούτου για την Ψυχολογία, την Υγεία και την Κοινωνία στο πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ, σε συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (στις 26.02.12): «ως το 1917 η ΑΡΑ είχε ήδη αναγνωρίσει 59 διαφορετικές ψυχικές νόσους. Ο αριθμός τους ανέβηκε σε 128 το 1959, σε 227 το 1980 και σε περίπου 350 στην τελευταία αναθεώρηση».

Συνάγεται εύλογα, λοιπόν, το συμπέρασμα πως υπάρχει μια συνεχής προσπάθεια παθολογικοποίησης των πάντων στα πλαίσια της οργάνωσης της κοινωνίας με πολύ σαφή και στενά όρια. Έτσι, υπηρετείται ο πλουτισμός συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, γεγονός που προωθεί ο καπιταλισμός εκμεταλλευόμενος το κύρος της ψυχιατρικής ως επιστήμης. Και τι εννοούμε με αυτό: Ο Έλκινς Ντ., ομότιμος καθηγητής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Πέπερντιν, στην συνέντευξη του στην ίδια εφημερίδα δηλώνει πως το 1/3 των μελών της ΑΡΑ έχει δεσμούς με φαρμακευτικές εταιρείες και προφανώς έχει πολλά να κερδίσει διευρύνοντας τις κατηγορίες ψυχοπαθολογίας. Έτσι, η κατηγοριοποίηση των «ασθενών» οδηγεί στην εφεύρεση του «χαπιού της ευτυχίας», δημιουργεί μόνιμο στίγμα στο άτομο από τη μια και πλουτίζει τις φαρμακευτικές εταιρείες και όσους συνταγογραφούν φαρμακευτικά σκευάσματα από τη άλλη. Είναι, λοιπόν, πολύ εύκολο για τους κατέχοντες την εξουσία να μην προσπαθήσουν να αλλάξουν τις κοινωνικές συνθήκες , τις συνθήκες εκείνες που οδήγησαν τα άτομα στην αγανάκτηση, αλλά να τα χαπακώνουν, ώστε να μην δημιουργούνται απρόβλεπτες αντιδράσεις και να διαιωνίζεται το status quo αυτών που εξουσιάζουν και αυτών που πλουτίζουν. Ασυλοποίηση και θεραπεία Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τονιστεί, όπως αναφέρει και ο Basaglia(2008) πως «η τρέλα είναι ανθρώπινη συνθήκη και είναι παρούσα όπως είναι και η λογική» (σελ.123).Το ζήτημα που τίθεται είναι αν οι άνθρωποι θέλουν και προσπαθούν να δεχτούν την «τρέλα» ως μέρος της λογικής , γεγονός που θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής που έχει αναλάβει να την καταργήσει. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, ο «ασθενής» προσπαθεί μέσα από το παραλήρημά του να δηλώσει την παρουσία του και να αντισταθεί στην ισοπέδωση, που επιφέρει η ομογενοποίηση. Όμως, με την ασυλοποίηση επέρχεται μια συνθήκη κοινωνικού θανάτου για το άτομο και επιβάλλεται σε αυτό να το χαρακτηρίζουν τα επίθετα «ήρεμος» και «συνεργάσιμος» σε ένα περιβάλλον που εκ των πραγμάτων δεν αναπτύσσει αυτές τις ιδιότητες. Μέσα σε αυτό, μάλιστα, καταστέλλεται χάνοντας τα προηγούμενα στοιχεία της διαφορετικότητας του και ενσωματώνεται στις συνθήκες του ασύλου, που του υπαγορεύει τα «σωστά» (κοινωνικά αποδεκτά) χαρακτηριστικά που θα πρέπει να τον προσδιορίζουν. Δηλαδή, εξαφανίζονται με φάρμακα τα συμπτώματα, τα οποία αποτελούν εξηγήσιμες μορφές

συμπεριφοράς, ενώ εμποδίζεται , έτσι η κατανόηση του ατόμου πέρα από το ότι μειώνεται η ζωτικότητα του και αλλοιώνεται η εσωτερική του ζωή, όπως τονίζει ο Cooper (1974). Οι Basaglia, Cooper, Laing, Faucault και πολλοί άλλοι ενασχολούμενοι με το θέμα επιστήμονες τίθενται ενάντια στην ασυλοποίηση των ψυχικά πασχόντων , που καταργεί κάθε ελευθερία και υποτιμά την ανθρώπινη αξία τους. Όπως αναφέρει ο Basaglia(2008),συγκεκριμένα, το ψυχιατρείο με την πρόφαση της θεραπείας αποτελεί τόπο ελέγχου, αφού οι θεσμοί στην ουσία δεν προστατεύουν τον πολίτη, αλλά διατηρούν σε ισχύ το κράτος. Παρομοιάζει επίσης, την ολοκληρωτική λειτουργία του ψυχιατρείου, με αυτήν της φυλακής κάνοντας νύξη στις συνθήκες κράτησης των δυο ιδρυμάτων. Δηλαδή, εξορίζονται και περιθωριοποιούνται οι παρεκκλίνοντες φτωχοί και όσοι δεν είναι παραγωγικοί (σε μια κοινωνία που βασίζεται στην παραγωγή). Τονίζεται, επίσης, ιδιαίτερα η σχέση θεραπευτήθεραπευόμενου. Αναφέρεται πως η θεραπεία έχει νόημα, όταν υπάρχει αμοιβαιότητα ανάμεσα στον ασθενή και στον γιατρό. Και λόγω της σχέσης εξουσίας δεν μπορεί να υπάρξει κάτι τέτοιο στο ψυχιατρείο.Η σχέση αυτή παραλληλίζεται με τη σχέση άνδρα- γυναίκας. Στην ανδροκρατούμενη κοινωνία ο άνδρας κυριαρχεί σε σχέση με τη γυναίκα και το ίδιο αντιστοιχεί στο θεραπευτή με το θεραπευόμενο, αλλά προσδοκάται μια καλύτερη σχέση, πιο πρόσφορη. Σημαντική θέση στη θεραπεία κατέχει επίσης, η κατανόηση των αναγκών του ατόμου. Είναι σημαντικό να αναπτυχθεί μια σχέση με αυτόν ως άνθρωπο και όχι ως ασθενή και αυτό γιατί η αλληλεπίδραση αυτή αποτελεί προϋπόθεση για τη θεραπεία της ασθένειας, αλλά και ένα γενικότερο αγαθό για τη ζωή του. Βέβαια, χρειάζονται και περισσότερο καθοριστικές αλλαγές, όπως η αλλαγή του τρόπου διοίκησης των ψυχιατρείων και ιδιαίτερα η αποασυλοποίηση . Ακόμα και στην περίπτωση του εναλλακτικού τρόπου διοίκησης (Basaglia, 2008) υπάρχει η βαθύτερη πεποίθηση πως η κυριαρχία ενός είδους κοινωνικού ελέγχου παραμένει, αφού και η διοίκηση παραμένει στους γιατρούς που αντιπροσωπεύουν την εξουσία. Γίνονται όμως, κατά τόπους προσπάθειες αποασυλοποίησης και διοργανώνονται εκδηλώσεις και συζητήσεις για την ομαλή επανένταξη των τροφίμων ακόμη και με τους επικείμενους γείτονες τους. Πληροφορούνται δηλαδή, οι γείτονές για την κατάσταση και τις ανάγκες των τροφίμων κατά την επιστροφή στα σπίτια τους και τονίζεται η ανάγκη για αμοιβαία κατανόηση.

Μια διαφορετική οπτική της ψυχικής αρρώστιας Τα παραπάνω λοιπόν, αποτελούν εναλλακτικές προτάσεις για τον αποστιγματισμό των τροφίμων των ψυχιατρείων. Αξίζει πραγματικά να συνεχιστούν τέτοιες προσπάθειες, καθώς με αυτόν τον τρόπο γίνεται περισσότερο κατανοητό ότι οι ψυχικά πάσχοντες, παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν ,δε χάνουν σε καμιά περίπτωση την υπόσταση τους, ως άνθρωποι και ως ανθρώπους αξίζει να τους συμπεριφερόμαστε. Όπως αναφέρει ο Φάρος (2001): «Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα ή να αρνηθεί την πραγματικότητα ή να συμβιβαστεί με την πραγματικότητα ή να προσπαθήσει να την αλλάξει και αν δεν μπορέσει να μην της επιτρέψει να τον παραμορφώσει». Ίσως το πρόβλημα να μη βρίσκεται στο ότι εκείνοι είναι «τρελοί», αλλά στο ότι εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε συνθήκες που πολλές φορές είναι ανυπόφορες ή ακόμη στο ότι δεν προσπαθούμε να καταλάβουμε έναν τρόπο σκέψης διαφορετικό από το συνηθισμένο. Αντίθετα, συχνά διαπιστώνεται από τους ψυχιάτρους ότι η τάδε συμπεριφορά αντιστοιχεί στη δείνα διαταραχή και με το κατάλληλο χαπάκι τη θεραπεύουν. Αν άλλαζε η νοοτροπία της απλής επικάλυψης των προβλημάτων, οι άνθρωποι αυτοί θα είχαν καλύτερη μεταχείριση και θα κατάφερναν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους. Ο ρόλος των ψυχιάτρων τελικά είναι θεραπευτικός(- προσφορά βοήθειας) ή κυριαρχικός(- προσπάθεια απομόνωσης των «αλλόκοτων» ανθρώπων);Μήπως χρειάζεται μια διαφορετική ψυχιατρική..; Μαρία Καλησπεράτη Βιβλιογραφία ------------------------------------------------------------------------Basaglia, F. (2008). Εναλλακτική ψυχιατρική :Ενάντια στην απαισιοδοξία της λογικής. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Cooper, D. G. (1974). Ψυχιατρική και αντιψυχιατρική. Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα. Τσώλη, Θ. (26 Φεβρουαρίου2012). Μήπως είστε ψυχικά ασθενής;. Το Βήμα, Ανακτήθηκε από http://www.tovima.gr. Φάρος, Φ. (2001). Ο μύθος της ψυχικής νόσου. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός.

Η κρίση ως ψευδασθένεια και οι κατά φαντασίαν θεραπευτές! Τα τελευταία χρόνια, η «οικονομική κρίση» έχει γίνει αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητάς μας. Σε αυτό το άρθρο, θα εξετάσουμε κάποια στοιχεία ψυχολογιοποίησης που εντοπίζονται στην κυρίαρχη αφήγηση περί κρίσης, ενώ θα αναλύσουμε σύντομα τις συνέπειες που έχει η συγκεκριμένη παρουσίαση για την κατανόηση της κατάστασης και για τους πιθανούς τρόπους δράσης. Η κρίση ως ψυχοκοινωνική παθογένεια και τα «ψυχοθεραπευτικά» μέτρα Ποια είναι τα αίτια της κρίσης; Σύμφωνα με τους «ειδικούς», η κρίση, σε μεγάλο βαθμό, οφείλεται σε κάποια ηθική και πολιτισμική παρακμή της ελληνικής κοινωνίας. Η κρίση, δεν είναι οικονομική αλλά «κοινωνική», κρίση ηθικών αρχών, κρίση αξιών, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις έννοιες της «ελλειμματικότητας» και της «ανωριμότητας». Ακολουθώντας την κυρίαρχη αφήγηση, οι Έλληνες πάσχουν από «έλλειψη αυτοπεποίθησης», χαρακτηρίζονται από «εσωτερική δυσπιστία, έλλειμμα εαυτού». Είναι ακαλλιέργητοι, άξεστοι, κουτοπόνηροι, απολίτιστοι, ατομικιστές, δεν σέβονται τους άλλους. Η δήθεν πολιτισμική και ηθική κατάπτωση της ελληνικής κοινωνίας, σε συνδυασμό με τα καταναλωτικά και ατομικιστικά πρότυπα της παγκοσμιοποίησης και της σύγχρονης καπιταλιστικής «κουλτούρας», θεωρείται επαρκής δικαιολογία για την εκδήλωση της κρίσης. Σύμφωνα μ’ αυτή την αποικιοκρατική αντίληψη, οι «έλληνες ιθαγενείς» κατασκευάζονται ως το αντίθετο των νεοφιλελεύθερων κατακτητών· θεωρούνται προβληματικοί εκ των προτέρων, προβάλλονται ως ηθικά και πολιτισμικά κατώτεροι. Επομένως, κρίνεται αναγκαία η «εξυγίανση», ο εκπολιτισμός τους, δηλαδή η υιοθεσία των σύγχρονων καπιταλιστικών προτύπων και αξιών, η αποσάθρωση των υπαρχουσών κοινωνικών σχέσεων και πρωτίστως η αποδοχή της ανθρώπινης εξαθλίωσης στο όνομα της «οικονομικής αναγκαιότητας». Προκειμένου, λοιπόν, να θεραπευτεί η «κοινωνική ανηθικότητα» των ασώτων, κρίνεται αναγκαία η επιβολή μέτρων λιτότητας, που θα τους πειθαρχήσουν. Αυτή η ιδιόμορφη «(ψυχο)θεραπεία» υποτίθεται πως οδηγεί στη σφυρηλάτηση μιας νέας ταυτότητας, στη δημιουργία μιας νέας συλλογικής συνείδησης. Τα μέτρα θεωρούνται σωτήρια, πρώτον, επειδή αντιμετωπίζουν τα αίτια της κρίσης και δεύτερον, διότι υπόσχονται την επίτευξη ενός νέου επιπέδου υγείας («Ελλάδα των αξιών»). Αυτό το ουτοπικό ιδανικό -που θυμίζει έντονα την ψυχολογική έννοια της «αυτοπραγμάτωσης»-

χαρακτηρίζεται από οικονομική ανάπτυξη, ευημερία, ευμάρεια, ευνομία, «ίσα δικαιώματα» κλπ. Συνιστά δηλαδή ένα αντεστραμμένο είδωλο της «νοσηρής Ελλάδας του παρελθόντος». Όσοι αμφισβητούν τα μέτρα ή την ύπαρξη του συγκεκριμένου ιδανικού υγείας, θεωρούνται επικίνδυνοι, παράφρονες, φορείς της «ασθένειας». Ένα επίπεδο στο οποίο μπορεί να γίνει αντιληπτή η θεραπευτική διάσταση της κρίσης είναι το διεθνές ή ευρωπαϊκό. Η χώρα αντιμετωπίζεται ως «μεγάλος ασθενής» που πρέπει ανά τακτά χρονικά διαστήματα να αποδεικνύει έμπρακτα μέσω οδυνηρών περικοπών ότι μετανοεί για το δήθεν σπάταλο και ανήθικο παρελθόν της. Σε κάθε περίπτωση, οφείλει να επιβεβαιώνει διαρκώς ότι θεραπεύεται από την υποτιθέμενη ελλειμματικότητά της, κι ότι επουλώνει τα τραύματα που την οδήγησαν στην κρίση. Οι «εταίροι» και η «τρόικα» εμφανίζονται ως θεραπευτές που υπαγορεύουν την εφαρμογή της -ψυχοθεραπευτικήςσυνταγής. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, στο ελληνικό πλαίσιο ως ασθενής προσδιορίζονται τα μεσαία και κατώτερα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας, ενώ η κυβέρνηση-θεραπευτής απευθύνεται στα κοινωνικά της υποκείμενα με όρους όπως: «όλοι φταίμε», «ζούσατε πέρα από τις δυνατότητές σας», «όλοι πρέπει να αλλάξουμε νοοτροπία» κλπ. Η ιδέα ότι όλοι είναι φορείς κάποιας ασθένειας και πρέπει να «θεραπευτούν», προβάλλεται ως μια αναμφισβήτητη επιταγή, ενώ ως ένδειξη συνεργασίας και υπεύθυνης στάσης των «ασθενών», προωθείται η «συναίνεση» αλλά και η «συστράτευση» με το κυβερνητικό πρόγραμμα. Κάποια κοινά στοιχεία των παραπάνω επιπέδων, είναι ότι και τα δύο αφορούν άνισες ιεραρχικές σχέσεις, όπου σε κάθε περίπτωση ο ισχυρός προσπαθεί να μετακυλήσει το υλικό και ηθικό βάρος στον κατώτερο. Στο διεθνές επίπεδο, οι πολιτικοοικονομικές ελίτ επιχειρούν να παρουσιάσουν την χώρα ως τον προβληματικό κρίκο και να της «χρεώσουν» το κόστος της κατάρρευσης του συστήματος, αποφεύγοντας ν’ αναλάβουν τις ευθύνες τους. Αντίστοιχα, στο ελληνικό συγκείμενο, η κυβέρνηση προσπαθεί να φορτώσει στα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα το «χρέος» -τόσο με την έννοια του χρηματικού ποσού όσο και με εκείνη της ηθικής υποχρέωσης- που δημιούργησαν οι τραπεζίτες σε συνδυασμό με την διαπλοκή της πολιτικής ελίτ και τα παιχνίδια της άρχουσας τάξης. Και στις δύο περιπτώσεις, οι «ασθενείς» οφείλουν να σιωπούν και αντιμετωπίζονται ως ανώριμα παιδιά που χρειάζονται καθοδήγηση. Οι μόνοι που έχουν δικαίωμα να αρθρώνουν λόγο περί του προβλήματος

και γνωρίζουν τι πρέπει να γίνει, είναι οι θεράποντες«ειδήμονες» (εταίροι, ελληνική κυβέρνηση). Στη θεραπευτική αφήγηση, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η χώρα (κρίση, ανεργία, φτώχεια, κατάργηση κοινωνικού κράτους), αποδίδονται σε κάποιο βαθύτερο πρόβλημα του παρελθόντος που παραμένει ακόμη ανεπίλυτο. Κατά καιρούς (δημιουργία “μηχανισμού

στήριξης”, EFSF, συμφωνία 21ης Ιουλίου, 27ης Οκτωβρίου, PSI) οι «θεραπευτές» ανακοινώνουν περιχαρείς την ολοκλήρωση της θεραπείας. Σύντομα όμως γίνεται φανερό ότι πρόκειται για άλλη μια πρόσκαιρη επιτυχία. Η μάταιη «ψυχοθεραπεία» και μελλοντικές αντιστάσεις Στις περιπτώσεις «επιτυχίας», οι εκτιμήσεις που γίνονται είναι οι εξής: η θεραπεία δεν έχει ολοκληρωθεί ή δεν έχει εφαρμοστεί σωστά, δεν είμαστε ακόμη αξιόπιστοι, χρειάζονται περισσότερα μέτρα…Όταν αντίθετα αναγνωρίζεται η αποτυχία του θεραπευτικού προγράμματος, τρεις είναι οι κυριότερες ερμηνείες: 1. Φταίνε κάποιοι άλλοι (ΔΝΤ, εταίροι, προηγούμενη κυβέρνηση) 2. Η «ασθένεια» οφείλεται σε κάποια εγγενή (θεωρία περί έμφυτης «τεμπελιάς» ή «ασθένειας») ή επίκτητη (θεσμοί, πολιτισμικά πρότυπα και αξίες) παθογένεια της ελληνικής κοινωνίας. 3. Δεν υπάρχει λύση, η ασθένεια είναι ανίατη! Είναι φανερό ότι το κοινό στοιχείο στις εξηγήσεις που δίνονται τόσο στις περιπτώσεις «επιτυχίας» όσο και «αποτυχίας», είναι η ύπαρξη μιας βαθύτερης κοινωνικής ελλειμματικότητας. Θεωρείται δηλαδή δεδομένο ότι υπήρχε και υπάρχει πρόβλημα και πως η κρίση οφείλεται σε αυτό. Αυτή η ιδέα βρίσκεται στον πυρήνα της θεραπευτικής αφήγησης. Η συγκεκριμένη αφήγηση θυματοποίησης οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο απ’ τον οποίο δεν υπάρχει διαφυγή. Η εξιστόρηση του ανεπούλωτου τραύματος καθιερώνεται ως μοναδική δυνατή ερμηνεία. Επίσης, η συγκεκριμένη θεώρηση τείνει να «φυσικοποιεί» την κρίση, αποκρύπτοντας τα βαθύτερα πολιτικά και οικονομικά αίτιά της, ενώ απo-πολιτικοποιεί και απο-κοινωνικοποιεί την κατάσταση, καθιερώνοντας αναπόφευκτα μια ταυτότητα θύματος για τους υπό εξαθλίωση «προλετάριους». Η

κρίση του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου, από κοινωνικοπολιτικό ζήτημα μετατρέπεται σε εκδήλωση κάποιου κοινωνικοψυχολογικού ελλείμματος. Η πολιτική δραστηριοποίηση αντικαθίσταται από παθητικότητα, ενοχοποίηση και ηθικολογία, καθώς κάθε απόπειρα διαμαρτυρίας, συμμετοχής σε διαδηλώσεις ή σε συλλογικές δράσεις, προβάλλεται ως μια αδικαιολόγητη, μάταιη ή επικίνδυνη πρακτική. Η ανάγκη «αλλαγής νοοτροπίας» μέσω της κατάλληλης «επιμέλειας του εαυτού» και η διαιώνιση των σκληρών μέτρων λιτότητας προβάλλονται ως μονόδρομος για την υπέρβαση της κρίσης. Οι κομπογιαννίτες ψυχοθεραπευτές (εταίροι και ελληνική κυβέρνηση) αποφεύγουν ν’ αναλάβουν τις ευθύνες τους, ενώ αρνούνται ν’ αναγγείλουν τον τερματισμό της διαδικασίας, παρά την παταγώδη αποτυχία της. Αντί γι’ αυτό, παρατείνουν τα γιατροσόφια τους επ’ αόριστον, δίνοντας φρούδες ελπίδες για την αποκατάσταση των «ασθενών». Υπάρχουν όμως λύσεις πέρα απ’ τη συγκεκριμένη θεραπεία; Εκείνο που πρέπει ν’ αντιληφθούν οι «θεραπευόμενοι» είναι ότι, εγκαταλείποντας την τύχη τους στα χέρια των κάθε λογής «θεραπευτών-σωτήρων», δεν πρόκειται ν’ απελευθερωθούν. Αντίθετα, αν συνειδητοποιήσουν ότι η σωτηρία τους έγκειται κατά κύριο λόγο στις δικές τους πρωτοβουλίες και δράσεις, πολλά μπορεί ν’ αλλάξουν! Ας σηκωθούν λοιπόν οι ασθενείς απ’ τη χειρουργική τους κλίνη κι ας καταγγείλουν την υπονόμευση της υγείας τους απ’ τους θεραπευτές. Ας αποτινάξουν πια τα γιατροσόφια τους, την τεχνητή θυματοποίηση, την ψευδασθένεια που αυτοί τους επιβάλλουν! Το να πάψουν οι «ασθενείς» να αισθάνονται ως τέτοιοι, αποτελεί μια από τις βασικές προϋποθέσεις για τον τερματισμό της θεραπείας! Ανδρέας Βατσινάς Βιβλιογραφία ------------------------------------------------------------------------Βατσινάς, Α. (Ανέκδοτη διπλωματική εργασία) «H κρίση υπό κρίση... Μελέτη του κυρίαρχου πολιτικού λόγου και των τάσεων ψυχολογιοποίησης υπό το πρίσμα της κριτικής ανάλυσης λόγου» Illouz, E. (2008). Saving the modern soul: therapy, emotions, and the culture of self-help. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press. Μπέκος, Γ. (17 Φεβρουαρίου 2012). Στέλιος Ράμφος: «Η Ελλάδα της κρίσης έχει το άγχος του μαθητή» Ο φιλόσοφος και συγγραφέας μίλησε στo Μέγαρο Μουσικής. Το Βήμα. Ανακτήθηκε από http://www.tovima.gr Ράμφος, Σ. (3 Μαρτίου 2012). Εχουμε έλλειμμα εαυτού. Ανακτήθηκε από http://www.realpolitics.gr/archives/41208/