Rawicz na mapach i planach
Wystawa w Muzeum Ziemi Rawickiej
11 czerwca - 18 sierpnia 2012 www.muzeum.rawicz.pl
R
awicz przez przeważającą część swojej prawie 400-letniej historii był miastem pogranicza. Sama jego lokacja ściśle związana była z położeniem – osiedlali się tu protestanccy uchodźcy ze Śląska graniczącego z Polską. Dzieje miasta są typowe dla obrzeży Rzeczypospolitej. Zmieniające się granice państw powodowały, że miasto było kolejną częścią: Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Królestwa Prus, Cesarstwa Niemieckiego, II Rzeszy, II Rzeczypospolitej, III Rzeszy, PRL, Rzeczypospolitej Polskiej, a w ramach tych państw miejscowością Księstwa Warszawskiego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Prowincji Poznańskiej, Kraju Warty. Choć Rawicz trwał w tym samym miejscu, zmieniały się wokół granice państw, województw, powiatów. Możemy je prześledzić nie tylko w podręcznikach historii, ale także na mapach i planach miasta. Wydawnictwa kartograficzne to część zbiorów specjalnych Muzeum Ziemi Rawickiej. Nie są one udostępniane zwiedzającym na co dzień. Wiele z nich muzeum pozyskało w złym stanie – drukowane oraz ręcznie wykonane mapy i plany narażone były nie tylko na zniszczenia mechaniczne. Źle przechowywane, narażone na działanie światła, wilgoci, zaatakowane pleśnią są dziś często nie do uratowania bez kosztownej konserwacji. Na niektórych barwnik zbladł, na innych ściemniał tak, że trudno jest je odczytać. Na wystawie pokazujemy mapy, na których zaznaczony jest Rawicz oraz plany miasta znajdujące się zarówno w doskonałym stanie, jak i te zniszczone egzemplarze, wszystkie dobrane tak, by obrazowały różnorodność wydawnictw kartograficznych od końca XVIII wieku do połowy wieku XX. Najstarszą mapą w zbiorach MZR z zaznaczonym na niej Rawiczem jest „Kroebener Kreis” (na fot. na okładce) - mapa powiatu krobskiego (w 1887 powiat ten zlikwidowano i utworzono z niego powiaty: rawicki i gostyński) z 1798 roku. Zakupiona ona została od antykwariusza w 2011 roku ze środków budżetu Powiatu Rawickiego i przekazana umową użyczenia Muzeum Ziemi Rawickiej, publicznie zaprezentowana w Rawiczu po raz pierwszy na tej wystawie. Mapa pochodzi z wydanego w Berlinie w 1799 roku dzieła „Atlas von dem zu Suedpreussen gehörigen Posener Kammer-Departement in XVIII Blättern” przedstawiającego poznański departament (obszar dawnych województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego) Prus Południowych, prowincji Królestwa Prus istniejącej w latach 1793-1807 na części ziem uzyskanych po rozbiorach Rzeczypospolitej. Jedna z siedemnastu kart atlasu ukazuje powiat krobski. Autorem mapy jest znany niemiecki kartograf Daniel Friedrich Sotzmann, a rytownikiem Paulus Schmidt. Zachowana w bardzo dobrym stanie mapa (w skali 1:200 000) bardzo dokładnie przedstawia układ dróg, cieków wodnych, przepraw oraz rozmieszczenie budynków, stanowiących punkty orientacyjne w terenie. Atlas Prus Południowych przeznaczony był dla pruskiej elity urzędniczej i był wydany w niewielkim nakładzie. Dziś stanowi rzadki egzemplarz kolekcjonerski. Z połowy XIX wieku pochodzi ręcznie wykonana tuszem i farbami wodnymi mapa majętności szlacheckich Dombrowka (Dąbrówka) w powiecie krobskim. Sporządził ją Heinemann w maju 1847 roku, w okresie uwłaszczenia chłopów (na mapie znajdują się informacje w języku niemieckim o datach uwłaszczenia działek). 2
Podobna w charakterze pod względem graficznym, ale z polskimi napisami, jest mapa sporządzona w skali 1:5000 „Majętność jutrosińska w powiecie rawickim. Sekcya III”. Na mapie, wykonanej tuszem i farbami wodnymi, naklejony jest efektowny kartusz drukowany z informacją: „skopiował z map Ziemstwa mierniczy rządowy H. Lüer, 1888”. Prowincja Poznańska (dawniejsze Wielkie Księstwo Poznańskie) po reformie administracyjnej w 1887 roku, kiedy to m.in. utworzono powiat rawicki, liczyła 40 powiatów ziemskich 3
i 2 miejskie. Nowy podział ukazuje zbiór 13 map (w zbiorach MZR znajduje się 12) wydanych przez Hermanna Piesinskiego w lipcu 1889 w Brombergu. Na wystawie zaprezentowano 3 mapy: powiatów wschowskiego, leszczyńskiego, rawickiego (Blatt 11 - obok na fotografii), powiatów babimojskiego, śmigielskiego, kościańskiego (Blatt 10), oraz powiatów poznańskiego - wschodniego i zachodniego, obornickiego (Blatt 7). Zachowane w bardzo dobrym stanie mapy w skali 1:100 000 ukazują tylko miejscowości, drogi oraz linie kolejowe. Ciekawostką jest to, że podane są odległości między miejscowościami w kilometrach w linii prostej oraz najkrótsze połączenia drogowe między miejscowościami powiatów ziemskich. Mapą z tego samego okresu, topograficzną, ukazującą tylko Rawicz i najbliższe jego okolice w skali 1: 100 000, jest „Karte des Deutsches Reich” - mapa II Rzeszy, arkusz 374 „Rawitsch”. Wydał ją Pruski Królewski Urząd Kartograficzny w 1892. Prezentowane na wystawie dwie mapy, ukazujące różne wycinki okolic Rawicza, to edycja z 1914 roku. 4
Sprzed I wojny światowej pochodzi topograficzna mapa „Manöver 9. Division 1910” pokazująca również w skali 1:100 000 Rawicz i jego okolice. Prowincję Poznańską według oznaczeń z 1914 roku, przedstawia bardzo dobrze zachowana mapa geograficzna, ścienna, opracowana przez Eduarda Gaeblera w skali 1:150 000. Wydana została w Lesznie przez Oskara Eulitza, księgarza i wydawcę specjalizującego się w publikacjach regionalnych.
5
Interesująca jest mapa połączeń kolejowych na terenie Niemiec i krajów graniczących dla rozkładu jazdy Rzeszy lato 1914 w skali 1:2 200 000. Wydana została przez Juliusa Springera w Berlinie, a opracowana – przy udziale Urzędów Pocztowych Rzeszy. Mapa jest dwustronna, na odwrocie ukazuje główne połączenia drogowe w Europie. Granice odrodzonej po I wojnie światowej II Rzeczypospolitej ukształtowały się na mocy kolejnych traktatów pokojowych kończących wojnę, plebiscytów ludności, ale też w wyniku czynu zbrojnego Polaków. Dotyczyło to także Wielkopolski. Dzięki zwycięskiemu Powstaniu Wielkopolskiemu Polska otrzymała na mocy traktatu wersalskiego w 1919 roku obszar nieco większy niż wywalczony przez powstańców. W ten sposób również Rawicz, choć niezdobyty w wyniku walk, włączony został (po wejściu w życie traktatu 10 stycznia 1920 roku) do Polski (nastąpiło to oficjalnie 17 stycznia 1920 roku). Rawicz znów stał się miastem przygranicznym. Mapą, która pokazuje ten nowy stan rzeczy, jest „Województwo Poznańskie” (16 października 1919 r. nominację na wo6
jewodę nowego województwa, utworzonego decyzją Rady Ministrów po przyłączeniu Wielkopolski do Rzeczpospolitej Polskiej, otrzymał Witold Celichowski). Mapa (rys. Marian Tomczak) przedstawia granice województwa i powiatów w skali 1:300 000. Nakładem Wydawnictwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu wydrukowały ją w 1922 roku Wielkopolskie Zakłady Graficzne Konrad Rozynek Poznań.
Ta sama drukarnia wydrukowała w 1925 roku „Mapę Powiatu Rawickiego w Województwie Poznańskiem” w skali 1:50 000. Sporządzona przez O.N.P Poznań ukazała się nakładem Wydziału Powiatowego w Rawiczu. Warto przypomnieć, że powiat rawicki zorganizował się już z chwilą wybuchu Powstania Wielkopolskiego. 7 stycznia 1919 roku starostą został Stefan Suchocki z Bartoszewic. Początkowo powiat obejmował tylko jego obecną połowę, a siedzibą władz powiatu był Jutrosin. Po przyłączeniu Rawicza do Polski, siedzibę powiatu przeniesiono do grodu Przyjemskiego. Po wybuchu II wojny światowej Wielkopolska została 8 października 1939 roku wcielona do III Rzeszy jako Reichsgau Wartheland (Kraj Warty). Na mapach powiatu rawickiego znowu pojawiły się nazwy niemieckie. Na polecenie Ministerstwa Finansów Rzeszy w 1941 roku sporządzona została przez II Główny Wydział Pomiarów we Wrocławiu mapa powiatu rawickiego w skali 1:5000. Jest to mapa typu Messtischblatt (powiększona), charakteryzująca się bardzo wysoką szczegółowością i nadzwyczajną dokładnością odwzorowania topografii terenu (można ją tylko porównać ze współczesnymi mapami wykonanymi na podstawie zdjęć satelitarnych). 7
Messtischblatty, wydawane od schyłku XIX wieku do 1944 roku, sporządzane były w skali 1:25 000. W 1936 roku dotychczasowa numeracja ciągła arkuszy została zastąpiona nową, w której pierwsze dwie cyfry oznaczały pas, a kolejne – słup danego arkusza. Na wystawie prezentowane są dwa komplety 16-arkuszowe map nr 4367 i 4368, rysowane na kalce tuszem. Kolorowe oznaczenia granic działek naniesione zostały później, zapewne po wojnie, przez pracowników Referatu Pomiarowego w Starostwie Powiatowym, o czym świadczą stosowne pieczątki. Z czasów okupacji hitlerowskiej pochodzą także dwa arkusze mapy (na fotografii obok), fragment większej całości, ukazujące część powiatu rawickiego. Jest to mapa topograficzna, prawdopodobnie w skali 1:5000, pozbawiona jednak informacji pozwalającej na identyfikację. Mapy te są darem Gertudy Okrasińskiej dla Muzeum Ziemi Rawickiej. 8
Oprócz map, w zbiorach Muzeum Ziemi Rawickiej znajdują się także plany Rawicza z różnych okresów. Najstarszy - „Plan der Stadt Rawicz”, w skali 1:2 500, wykonany został ręcznie tuszem, farbami wodnymi i ołówkiem przed 1856 rokiem. Z uwagi na blednący tusz i farbę, jej odczytanie nastręcza trudności. Widać jednak charakterystyczny staromiejski układ urbanistyczny Rawicza, bowiem siatka ulic i placów pokolorowana jest na żółto. Na planie naniesione są także nazwy ulic i placów oraz niektórych obiektów budowlanych, miejscami jednak już nieczytelne. Natomiast w bardzo dobrym stanie jest „Übersichtsplan. Kanalization der Stadt Rawitsch”, czyli plan ogólny kanalizacji miasta Rawicza w skali 1:2500, wykonany na polecenie Królewskiej Pruskiej Komisji Osiedleńczej w Poznaniu w październiku 1907. Zawiera on wiele informacji, nie tylko specjalistycznych, o samym mieście, bowiem poza naniesionymi na plan Rawicza sieciami kanalizacyjnymi, znajdują się na nim również niemieckie nazwy ulic. Ciekawostką jest także widoczny na planie przebieg ulic projektowanych poza obrębem starego miasta. Plan (podpis autora nieczytelny) wykonany został ręcznie tuszem i farbami wodnymi. 9
10
Pomiędzy 1910 i 1920 rokiem - jak wynika z analizy zaznaczonych na planie obiektów - wydrukowany został w Berlinie barwny „Lageplan der Stadt Rawitsch” (skala 1: 4 000). Jego wydawcą (podobnie jak wielu widokówek miasta) był Julius Urbitsch z Rawicza. Oprócz nazw ulic są na nim, również w języku niemieckim, określenia najważniejszych obiektów miasta.
Z okresu II Rzeczypospolitej pochodzi „Plan Miasta Rawicza” sporządzony, podobnie jak poprzedni, w skali 1:4000. Wykonał go na zlecenie Zarządu Miejskiego w 1934 roku Wydział Budowlany. Dlatego wyszczególniono na nim budynki rządowe i samorządowe, prywatne nieruchomości, sady, ogrody i łąki. Na planie naniesiono już polskie nazwy ulic. „Lageplan der Stadt Rawitsch” to przykład planu powstałego w czasach okupacji hitlerowskiej. Wydrukowany został w czerwcu 1942. Wydał go Miejski Urząd Budowlany. Na planie zaznaczone zostały, znowu w języku niemieckim, obiekty budowlane użyteczności publicznej, fabryki, urzędy i instytucje (fotografie obydwu planów - na stronie następnej). H enryk P awłowski 11
12