Przewodnik po Muzeum Ziemi Rawickiej by Henryk Rawicki

Wydawca Muzeum Ziemi Rawickiej Tekst Bożena Rawluk Raus Redakcja Witold Giejdasz Henryk Pawłowski Fotografie Marek Klimaszewski Tadeusz Pawłowski Tłumaczenia Dariusz Różnicki Dariusz Flasza Projekt okładki Jacek Jarczewski Karol Zawieja Skład Karol Zawieja Druk Drukarnia HAF Leszno

ISBN 83-921364-0-3

Wydano dziki wsparciu finansowemu Urzędu Miejskiego Gminy Rawicz

Spis treści

Wstęp ................................................................................................7 Rozdział I: 35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej .................................9 Rozdział II: Rawicz - krótki rys historyczny ................................13 Rozdział III: Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej . .........17 1. Sala „Dawny Rawicz”....................................................17 2. Sala Etnograficzna..........................................................19 3. Sala historii Bractw Kurkowych....................................22 4. Izba kadecka...................................................................26 5. Sala audiowizualna im. Stanisława Kukli......................30 Rozdział IV: Portrety właścicieli Rawicza ....................................33 1. Sala Portretowa..............................................................33 2. Portret Adama Olbrachta Przyjmy-Przyjemskiego........34 3. Adam Olbracht z Przyjmy Przyjemski...........................36 4. Portret Mikołaja Aleksandra Kostki ze Sztemberga.......39 5. Mikołaj Aleksander Kostka............................................41 6. Portret Stanisława Kretkowskiego.................................42 7. Stanisław Kretkowski.....................................................43 8. Portret Jana Kazimierza Sapiehy....................................45 9. Jan Kazimierz Sapieha...................................................47 10. Portret Katarzyny Agnieszki Ludwiki Sapieżyny..........49 11. Katarzyna Agnieszka Ludwika Sapieżyna.....................50 12. Portret Jana Nepomucena Mycielskiego........................52 13. Jan Nepomucen Mycielski z Mycielina.........................55 Rozdział V: Pozostałe grupy eksponatów .....................................59 1. Szkło...............................................................................59 2. Meble..............................................................................61 3. Mundury i militaria........................................................63 4. Starodruki.......................................................................65 5. Plany i mapy...................................................................66 6. Instrumenty muzyczne...................................................66 Rozdział VI: Charakterystyka wystaw .........................................69 Rozdział VII: Działalność kulturalna, oświatowo-wychowawcza,spotkania z ciekawymi ludźmi, konkursy ............................79

Wstęp

Muzeum jest miejscem, gdzie człowiek uczy się rozumienia dziejów, utwierdza się w ciągłości i tożsamości kultury, doświadcza tajemnicy piękna. Niech te słowa będą myślą przewodnią niniejszej publikacji, przygotowanej z okazji 35-lecia Muzeum Ziemi Rawickiej. Publikacja ta nie pretenduje do miana pracy naukowej, jest zaproszeniem na ciekawą wędrówkę po naszej placówce, kryjącej w sobie dzieła sztuki, pamiątki historii i eksponaty dające świadectwo patriotycznych czynów mieszkańców naszego regionu. Głównym celem muzeum jest to, aby ocalić od zapomnienia i przekazać kolejnym pokoleniom cenne pamiątki naszej przeszłości. Publikacja składa się z siedmiu rozdziałów. Kolejno zapraszamy Państwa do sal: „Dawny Rawicz”, „Sali Etnograficznej”, „Bractwa Kurkowe na ziemi rawickiej”, „Izby Kadeckiej”, „Sali im. Stanisława Kukli”, zwracając uwagę na najcenniejsze muzealia. Po raz pierwszy zamieszczamy w tej publikacji pełne opisy portretów dawnych właścicieli miasta wraz z ich obszernymi biogramami. W kolejnym rozdziale charakteryzujemy działalność wystawienniczą muzeum na przestrzeni trzydziestu pięciu lat, prezentując najbardziej reprezentatywne wystawy, które cieszyły się największą frekwencją. Działalność muzeum to nie tylko wystawy, nasza oferta jest znacznie bogatsza, prowadzimy działalność kulturalną i edukacyjną, szczególnie wśród młodego pokolenia, organizując koncerty, spotkania z ciekawymi ludźmi, promocje książek i poezji oraz konkursy, ucząc wrażliwości i umiejętności dostrzegania tego, co wartościowe i piękne. Polska 1 maja 2004 r. została pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Współpraca muzeum z zagranicą sięga roku 1983, kiedy zorganizowano wystawę grafiki i ekslibrisu Pavla Hlavatego z Czechosłowacji i w kilka lat później - wystawę obrazów malowanych na jedwabiu Renate Pietruszki z Niemiec. W kolejnych latach nawiązywaliśmy kontakty z Towarzystwem Polsko-Włoskim i Towarzystwem Polsko-Szwedzkim. W 2001 r. zorganizowaliśmy I Międzynarodowe Biennale Malarstwa, a następnie Międzynarodowy Plener Malarski „Wizje i postawy 2002”, II Międzynarodowe Biennale Malarstwa 2003, Międzynarodowy Plener Malarski 2004 oraz Międzynarodową Konferencję „Europa a tożsamość europejska”. W powyższych spotkaniach brali udział artyści i wykładowcy z Holandii, Niemiec, Francji, Szwecji, Belgii, Litwy, Białorusi, Estonii, Czech, Bułgarii i Polski. Tą drogą chciałabym złożyć serdeczne podziękowanie prof. dr hab. Z. Waźbińskiemu za recenzję pracy pt. „Portrety właścicieli Rawicza”, która została napisana na studiach podyplomowych na Uniwersytecie im. M. Kopernika w Toruniu, panu H. Pawłowskiemu za redakcję tekstu, panu burmistrzowi

T. Pawłowskiemu i panu M. Kilimaszewskiemu za zdjęcia do publikacji oraz szczególne podziękowania - panu W. Giejdaszowi za redakcję i czuwanie nad całością publikacji. Bożena Rawluk-Raus

Rozdział I 35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej Muzeum Ziemi Rawickiej otwarto w roku 1973. Mieści się ono na parterze zabytkowego ratusza. Pomysł utworzenia placówki, gromadzącej pamiątki z bogatej przeszłości regionu oraz popularyzującej umiłowanie ziemi ojczystej w oparciu o miejscowe tradycje, narodził się pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku. Dzięki zaangażowaniu rawickich regionalistów i wsparciu władz powiatowych powstała pierwsza ekspozycja składająca się z trzech działów: archeologicznego, etnograficznego i historycznego. Prezentowana obecnie stała ekspozycja znacznie różni się od poprzedniej, ma ona na celu pokazanie najciekawszych momentów z dziejów miasta i okolic. Składa się z następujących działów: „Dawny Rawicz”, „Sala Etnograficzna”, „Bractwo Kurkowe”, „Izba Kadecka”, „Sala im. S. Kukli”, „Poczet portretów właścicieli Rawicza”. Ogółem w Muzeum Ziemi Rawickiej posiadamy 1936 muzealiów artystyczno-historycznych, 425 eksponatów etnograficznych oraz 633 eksponatów kadeckich. *** Początki gromadzenia eksponatów dla nowo powstającego muzeum były bardzo trudne. W jednym z artykułów zamieszczonych w „Gazecie Poznańskiej” czytamy: „...Na rawickim rynku, tuż przy jednej ze ścian ratusza - kubły z wapnem, drabiny, sterty gruzu. Choć ten widok przechodnie oglądają już od kilku miesięcy, w nikim nie budzi on niechęci. W parterowej części rawickiego ratusza przygotowuje się bowiem obecnie pomieszczenia dla oczekiwanego przez miasto - od lat dziesięciu - Muzeum Ziemi Rawickiej...” Nie można w tym miejscu pominąć osoby znanego nam wszystkim regionalisty - Leona Nowaka, który w dniu 13 czerwca 1958 r. wygłosił w sali Portretowej rawickiego ratusza prelekcję, poświęconą obchodom na ziemi rawickiej milenium państwa polskiego. W wystąpieniu poruszył między innymi kwestię inwentaryzacji i zbierania dokumentów archiwalnych dotyczących regionu oraz inwentaryzacji ruchomych zabytków na ziemi rawickiej związanych z regionem. Inwentaryzacja miała mieć na celu pozyskanie eksponatów na wystawy w szkołach, a następnie - na ogólnopowiatową wystawę milenijną, której ciąg dalszy miał się przerodzić w Regionalne Muzeum Ziemi Rawickiej.

Rozdział 1. 35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej

Inwentaryzacja ta miała uwzględniać darowizny, depozyty i kupna eksponatów od osób prywatnych. Zbiorowa wystawa wszystkich eksponatów z wystaw szkolnych odbyła się w rawickim Domu Kultury. „I teraz zaczęły się korowody” - czytamy w sprawozdaniu Leona Nowaka. Nie było odpowiedniego lokalu na muzeum. Sprawą zajęło się Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w Rawiczu - Komisja Opieki nad Zabytkami. W końcu lat sześćdziesiątych zarysowały się konkretne możliwości utworzenia muzeum dzięki dotacji 40 tys. zł z PTTK w Poznaniu. Była w tym zakresie gotowa już nawet uchwała Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Rawiczu, która zlecała utworzenie Muzeum Ziemi Rawickiej Oddziałowi PTTK w Rawiczu. Uchwała nr 87/140/71 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Rawiczu z dnia 6 lipca 1971 r. w sprawie utworzenia Muzeum Ziemi Rawickiej w paragrafie 1 zawierała zapis: „Tworzy się z dniem 1 lipca 1971 r. muzeum pod nazwą „Muzeum Ziemi Rawickiej w Rawiczu”, zwane dalej muzeum”. Do uchwały dołączono „Uzasadnienie” oraz „Statut Muzeum Ziemi Rawickiej”. I wtedy inicjatywę przejął Wydział Oświaty i Kultury Powiatowej Rady Narodowej, który doprowadził do wydania uchwały w dniu 13 grudnia 1973 r. o uroczystym otwarciu Regionalnego Muzeum Ziemi Rawickiej. Po tych zapiskach widzimy, że muzeum rodziło się w bólach. Po wyprowadzeniu z ratusza administracji Miejskiego Handlu Detalicznego można było przystąpić do remontu. Trud się opłacił, ponieważ rawicki ratusz otrzymał w 1978 r. nagrodę I stopnia Ministra Kultury i Sztuki w konkursie na najlepszego użytkownika obiektu zabytkowego. Nagrodą był obraz przedstawiający Józefa Benedykta hrabiego Leszczyńskiego, podkomorzego bełskiego. Obraz ten wisi w sali Portretowej. Pierwsze eksponaty dla muzeum zdobywał Władysław Trawiński, który jako przewodniczący Oddziałowej Komisji Opieki nad Zabytkami PTTK pozyskał dla rawickiej placówki: starodruk z 1815 r. w formie wiersza opiewającego w języku niemieckim przyjęcie po kongresie wiedeńskim miasta Rawicza przez władze pruskie, starodruk z 1746 r. sławiący w formie wiersza jubileusz pracy pastora ewangelickiego w Rawiczu, dawne narzędzie kołodziejskie datowane na rok 1766, piłę do skrawania desek, komplet zdjęć formatu 20 x 30 cm przedstawiających uczestników powstania wielkopolskiego na ziemi rawickiej, polifon, kartusz gipsowy z herbami Orła Białego i Pogoni, szablę zachodnią (marokańską) z charakterystycznym drewnianym trzonkiem wyciętym w duży, mocno zagięty ząb na oparcie małego palca. Ogromne zasługi w zbieraniu pierwszych eksponatów ma pan Zbigniew Łukowiak, który jako ówczesny dyrektor Domu Kultury w Rawiczu penetrował strychy i zwoził dla przyszłego muzeum obrazy, meble (dwie serwantki), lustra, ramy. Często przedmioty te były w opłakanym stanie. I tak np. na strychu pałacu w Sielcu Starym znaleziono bardzo zniszczone i wyjęte z ram dwa piękne portrety: hrabiny Zamoyskiej i Tytusa Działyńskiego. Poddano je

Rozdział 1. 35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej

konserwacji w Pracowni Konserwacji Zabytków w Poznaniu. Do portretu hrabiny Zamoyskiej została dorobiona przez Tomasza Michalika piękna rzeźbiona rama z herbem Zamoyskich - Jelita. Z Domu Kultury otrzymaliśmy ponadto eksponaty etnograficzne - chusty, czepki, kryzy, dudy, kajdany z rawickiego więzienia na ręce i nogi, skrzynie cechowe. Część eksponatów do zbiorów muzeum została nam przekazana przez Powiatową Radę Narodową w Rawiczu: tarcze Bractwa Kurkowego, obrazy, plany przebudowy ratusza z 1869 r., pieczęcie, monety i kasety wyjęte z kuli wieży ratuszowej podczas przeprowadzanego remontu. W latach osiemdziesiątych XX wieku Muzeum Ziemi Rawickiej nawiązało współpracę z klubami kadetów II Rzeczypospolitej. Zaowocowało to pozyskaniem wielu cennych eksponatów: mundurów, odznaczeń, legitymacji, broni, dyplomów, pamiętników, zdjęć i obrazów. W 1989 r., po drugim Światowym Zjeździe Kadetów w Rawiczu, utworzono w naszym muzeum izbę Kadecką im. mjr J. Kamińskiego. W ostatnich latach ważnym elementem działalności muzeum jest wspieranie lokalnych środowisk twórczych. Współpracujemy z miejscowymi artystami, sale ekspozycyjne Muzeum Ziemi Rawickiej stały się miejscem spotkań rawickich artystów. Staramy się umożliwić artystom dotarcie ze swoją twórczością do szerszego grona odbiorców. Stąd imprezy, które organizuje lub wspiera muzeum: spotkania z twórcami, międzynarodowe plenery malarskie, konferencje, koncerty muzyczne czy Biennale Sztuki Europejskiej w Rawiczu i Rokosowie. Silny akcent kładziemy w naszych działaniach na współpracę z władzami samorządowymi sąsiednich gmin, instytucjami kultury, takimi jak muzea regionalne, okręgowe czy narodowe, galerie, oraz szkołami, a także na kontakty międzynarodowe.

Rozdział II Rawicz - krótki rys historyczny Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski, oboźny koronny króla Władysława IV, kasztelan gnieźnieński i kaliski, poseł na sejmy, uczestnik wielu bitew i wojen (bitwa pod Chocimiem w 1621 r.), w dowód zasług i uznania otrzymał 24 marca 1638 r. na sejmie walnym w Warszawie dokument lokacyjny zezwalający na założenie miasta na prawie magdeburskim. Miasto otrzymało nazwę od Rawy - herbu rodu. Zlokalizowano je na gruntach wsi Sierakowo. Lokacja miasta na tak zwanym „surowym korzeniu” umożliwiła jego staranne rozplanowanie i tego zadania podjął się geodeta wrocławski Flandrin. Dopiero w rok później po wytyczeniu granic - 23 marca 1639 r. Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski wydał swój akt fundacyjny dla miasta.

Panorama miasta Rawicza z okresu wojny północnej 1700 – 1721, wizerunek miasta pochodzi zapewne sprzed 1707 roku kiedy to miasto zostało zniszczone przez wojska rosyjskie.

Król Władysław IV w dokumencie lokacyjnym nadał miastu daleko idące przywileje w zakresie handlu (prawo składu), targów (pięć jarmarków w roku) i wymierzania sprawiedliwości. Ponadto z woli króla miasto zostało zwolnione na 35 lat od cła i innych ciężarów. Przywilej lokacyjny i akt fundacyjny ustalały ustrój miasta. Władze w mieście sprawowali wójt (władza sądownicza) oraz burmistrz z radą. Wójta powoływał dziedzic, a burmistrza wybierali mieszczanie. Król zatwierdził jednocześnie herb Rawicza - brunatnego niedźwiedzia kroczącego po łące w złotym polu. Z aktu fundacyjnego wydanego natomiast przez Adama Olbrachta Przyjemskiego 23 marca 1639 r. dowiadujemy się, że wytyczono teren pod budowę ratusza, kościoła, plebanii, zboru ewangelickiego, cmentarza, wiatraków, „przyszłej akademii do rozkrzewiania wszelkiego rodzaju nauk”. Dziedzic zagwarantował również wybudowanie własnym sumptem jatek i kramów, które

Rozdział 2. Rawicz - krótki rys historyczny

później mogli odkupić mieszczanie. Jedną z przyczyn, które mogły mieć wpływ na powstawanie nowych miast w Polsce w XVII wieku, były przemiany społeczno-polityczne związane z wojnami religijnymi (wojna 30-letnia trwająca w latach 1618-1648). W okresie prześladowań religijnych na granicy Wielkopolski ze Śląskiem powstawały nowe miasta. Luteranie, prześladowani w Niemczech i Czechach, przybywali do tolerancyjnej Polski, gdzie możni udzielali im bezpiecznego schronienia oraz pozwalali na zakładanie osiedli. W związku z tym Rawicz stał się miastem wielonarodowościowym. Rawicz rozrastał się w wyjątkowo szybkim tempie. W 1643 r. zabrakło już działek pod zabudowę. Wówczas fundator odstąpił dalszych 137 ogrodów po 100 x 36 łokci każdy. Jednym z ważnych czynników sprzyjających rozwojowi miasta były nowe szlaki handlowe z Wrocławia do Poznania, przebiegające z pominięciem dawnego kierunku na Poniec. Aby miasto mogło się rozwijać, szybko powstawały cechy rzemieślnicze: piekarzy, szewców, stolarzy, kowali i sukienników. Zwłaszcza ci ostatni w XVIII wieku produkowali jedne z najlepszych wyrobów sukienniczych, które eksportowane były do Turcji i na Wschód. Rawicz w całej swojej historii, tak jak Wielkopolska, przeżywał różne koleje losu. Potop szwedzki, wojna północna, przemarsze wojsk rosyjskich i austriackich, pożary (1701 r., 1801 r.), pomory (1710 r., 1711 r.) wielokrotnie niszczyły miasto. Jednak przywileje właścicieli i zaangażowanie mieszkańców zawsze pozwalały na szybką jego odbudowę. W XIX w. ziemia rawicka znalazła się pod zaborem pruskim. Wiązało się to ze zmianami prawnymi i gospodarczymi. Rawicz przestał być miastem prywatnym. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. i utworzeniu granicy celnej między Prusami a Rosją nastąpił kryzys produkcji sukienniczej. W latach 1840-1850 wokół miasta, w miejscu gdzie znajdowały się dawniej wały obronne, utworzono planty. W 1856 r. Rawicz uzyskał połączenie kolejowe z Poznaniem i Wrocławiem. Kilka lata później uruchomiono telegraf. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. zaczęły powstawać w Rawiczu zakłady przemysłowe: fabryki produkujące cygara, fabryka maszyn Jana Linza, browar, mleczarnia, roszarnia lnu - tzw. „Zepter”. W tym czasie wybudowano też budynki użyteczności publicznej, takie jak pocztę, dworzec kolejowy, siedzibę magistratu, budynki więzienia, budynek Bractwa Kurkowego i szkoły - Seminarium Nauczycielskie. W czasie powstania wielkopolskiego 1918-1919 na ziemi rawickiej toczyły się jedne z najbardziej krwawych walk w Wielkopolsce. Walczono o Słupię Kapitulną, Zieloną Wieś oraz stoczono dwie bitwy o Rawicz. Rawicz powrócił do państwa polskiego po 123 latach niewoli na mocy postanowień traktatu wersalskiego 17 stycznia 1920 r. W okresie międzywojennym nastąpił dalszy rozwój gospodarczy miasta. Działały między innymi fabryki: pierwsza w Polsce fabryka papieru

Rozdział 2. Rawicz - krótki rys historyczny

„Gazomet” jeden z największych zakładów przemysłowych w Rawiczu. Historia firmy sięga 1862 r., kiedy to mistrz kowalski Johannes Linz założył warsztat rzemieślniczy, na bazie, którego powstała później Fabryka Maszyn Linza.

falistego, fabryka cygar, fabryka pianin Eckego i wiele zakładów przemysłu spożywczego - dwie mleczarnie, fabryka wódek i likierów, dwie winiarnie, trzy fabryki karmelków, fabryka konserw i młyn parowy. Ważnym momentem w dziejach miasta było powstanie w 1925 r. Korpusu Kadetów nr 3 - elitarnej szkoły wojskowej przygotowującej kadrę dla wojska polskiego. Dzięki temu Rawicz stał się ważnym ośrodkiem edukacyjnym. W okresie międzywojennym w Rawiczu stacjonował III Batalion 55. Pułku Piechoty. Podczas II wojny światowej Rawicz został włączony do III Rzeszy. W mieście działało ciężkie więzienie. Więziono tu Polaków i Żydów, hitlerowcy zamordowali w rawickim więzieniu wielu polskich patriotów, uczestników powstań śląskich i harcerzy z Wielkopolski. Ponadto w okolicach miasta utworzono żydowskie i jenieckie obozy pracy. Rawicz wyzwoliły 22 stycznia 1945 r. wojska radzieckie. W latach 1945-1956 władze komunistyczne przetrzymywały w więzieniu wielu przeciwników politycznych. Więzieni tu byli m.in. Kazimierz Pużak, działacz PPS, i żołnierze AK, wielu z nich poniosło śmierć (według wykazów „Ksiąg głównych więźniów z lat 1945-1956” w rawickim więzieniu zmarło 196 osób). Po drugiej wojnie światowej Rawicz stał się wyróżniającym ośrodkiem przemysłowo-usługowym w Wielkopolsce. Powstały tu zakłady przemysłu budowlanego, meblowego, metalowego, odzieżowego, papierniczego i środków transportu. *** Już w pierwszych latach po lokacji w 1639 r. istniał w Rawiczu drewniany ratusz, obok budynku umieszczono pręgierz - symbol władzy sądow-

Rozdział 2. Rawicz - krótki rys historyczny

niczej. Współczesny budynek ratusza wbudowano w latach 1753-1756 dzięki fundatorce - Katarzynie Agnieszce Sapieżynie, ówczesnej właścicielce Rawicza. Projekt budowli opracował Leopold Ostritz z Trzebnicy. Gmach jest wspaniałym przykładem architektury barokowej z elementami rokoka. Należy do najcenniejszych i najstarszych zabytków miasta. W 1783 r. na gmachu ratusza założono jeden z pierwszych na ziemiach polskich piorunochron. Front budynku zdobi arkadowy portal zwieńczony Kartusz z herbami właścicieli Rawicza dekoracyjnym kartuszem z herbami właścicieli Rawicza: Trąby, Wieniawa, Topór, Rawa, Lis, Łodzia, Doliwa i Szreniawa. Od wschodu znajduje się nad oknem gzyms wolutowy i rokokowy kartusz z herbem Rawicza i datą 1754 r. Budynek pokryty jest dachem mansardowym z lukarnami, kryty dachówką. Pośrodku dachu wzniesiono wieżyczkę zegarową, nakrytą blaszanym hełmem. Tuż po wzniesieniu gmachu, na parterze, w sieni, do której wiodły dwie bramy wejściowe, znajdowały się sklepiki z solą, mięsem, chlebem i waga miejska. W części północnej wydzielono pomieszczenia dla stróżów nocnych. Na piętrze urzędowały władze miejskie, a dwa pomieszczenia zajmowała komora celna. Po II rozbiorze Polski w 1793 r. zlikwidowano urząd celny i sklepiki. W XIX w. prawie wszystkie pomieszczenia ratusza zajęła administracja. W części parteru rozlokowano areszt miejski. Funkcje administracyjne pełnił ratusz aż do lat siedemdziesiątych XX w. W rawickim ratuszu gościli król pruski Fryderyk Wilhelm I, brat Napoleona I Hieronim, Henryk Dąbrowski oraz prezydent Ignacy Mościcki.

Rozdział III Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej Sala „Dawny Rawicz” Salę „Dawny Rawicz” otwierają fotokopie portretów właścicieli Rawicza, których oryginały znajdują się w sali Portretowej ratusza, i portret króla Polski Władysława IV. Następnie widzimy fotokopie dokumentów (oryginały znajdują się w Archiwum Państwowym w Poznaniu): - przywileju lokacyjnego Rawicza z pieczęcią królewską z 24 III 1638 r., w którym król Władysław IV nadał miastu daleko idące przywileje, - aktu fundacyjnego Rawicza wydanego 23 III 1639 r. przez Adama Olbrachta Przyjmę-Przyjemskiego, - dokumentu wydanego 12 VII 1640 r. przez Adama Olbrachta Przyjmę-Przyjemskiego, który ustalał prawa i obowiązki, głównie treści porządkowej, obowiązujące szlachtę i mieszczan w Rawiczu, - dokumentu wydanego przez Jana z Bnina Opalińskigo i jego żonę Zofię w 1653 r., zezwalającego na swobodne wyznawanie Sala „Dawny Rawicz”Na pierwszym planie puchary cechowe religii luterańskiej i na założenie w Rawiczu szkoły wyznaniowej luterańskiej, - dokumentu wydanego przez Stanisława i Katarzynę z Przyjmy Kretkowskich 2 VII 1702 r. w Koźminie, zakazującego opuszczania przez mieszkańców miasta i udawania się za granicę i zalecającego wzmocnienie czujności na warowniach i posłuszeństwo władzom miejskim, - zarządzenia Jana z Bnina Opalińskigo z 1 IX 1645 r., nakładającego na mieszkańców Rawicza obowiązek przepracowania jednego dnia co sześć tygodni przy sypaniu wałów miejskich, - zezwolenia podpisanego przez Aleksandra Mikołaja Kostkę ze Sztemberga i jego żonę Zofię z Przyjmy, nadającego miastu Rawicz prawo wybudowania i urządzenia apteki. Panoramę miasta z początku XVIII wieku, jeszcze z czasów przed zniszczeniami, jakie dotknęły Rawicz w czasach wojny północnej (1701-1719),

Rozdział 3. Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej

pokazuje grafika z napisem „Rawitz in Gross Pohlen”. Widok miasta z końca XVIII w. z charakterystycznymi wiatrakami przedstawia z kolei grafika pt. „Wiatraki rawickie”. W tej części muzeum pokazano również 5 obrazów, namalowanych w 1942 roku przez niemieckiego malarza H. Bauera. Obrazy pokazują życie codzienne mieszkańców miasta oraz ulice i zabudowania z czasów okupacji hitlerowskiej. Tytuły obrazów: „Rynek w dzień targowy”, „Widok północno-zachodni rynku”, „Panorama Rawicza”, „Ulica Ratuszowa”, „Widok zachodniej pierzei rynku”. Panorama Rawicza z 1942 roku. W sali „Dawny Rawicz” poczesne miejsce zajmują eksponaty związane z działalnością cechów rzemieślniczych, a wśród nich skrzynie cechowe, zwane ladami: dwie skrzynie cechu szewców, pierwsza z 1733 r., druga z połowy XVIII w. i skrzynia cechu krawców z Sarnowy z 1771 r. W gablotach możemy obejrzeć „wilkomy” puchary cechowe: srebrny, jubileuszowy puchar cechu szewców z Miejskiej Górki z 1896 r., puchar cechu stolarzy z Rawicza z 1671 r. i drugi z 1783 r. Cech stolarzy reprezentuje jeszcze znacznych rozmiarów XVIII-wieczny puchar z ozdobnymi uchwytami. Na uwagę ponadto zasługują: znak cechu szewców z przełomu XVII i XVIII w. w kształcie małego drewnianego bucika z dwoma noskami i Symbol cechu szewców kluczykiem, talerz cynowy cechu stolarzy z 1814 r. oraz XVIII-wieczne tłoki pieczętne: cechu sukienników z 1641 r. i cechu czeladników sukienniczych z XVII w. W jednej z gablot znajdujących się w sali „Dawny Rawicz” są dwie kasety metalowe wyjęte z kuli wieży ratusza w czasie jej konserwacji w latach sześćdziesiątych XX wieku. Pierwsza kaseta, pochodząca z okresu budowy ratusza, z lat 1753-1756, zawierała akt erekcyjny tego gmachu. Poza tym w kasecie znajdowały się stare monety polskie z 1753 r., tynfy i szelągi, z czasów panowania króla Augusta III Sasa. W drugiej kasecie znajdowały się dokumenty w języku niemieckim: broszura z 1865 r. poświęcona maturze, starodruk z pieczęcią lakową i gazety. W sali „Dawny Rawicz” szczególną uwagę zwraca „skarb rawicki”. W latach siedemdziesiątych XX w. na jednej z ulic rawickich podczas prac

Sala Etnograficzna

ziemnych odkopano „skarb” - 5287 sztuk monet z czasów panowania w Polsce Jana Kazimierza (1649-1668). W większości są to miedziane szelągi koronne z lat 16591666 (2269 sztuk) i szelągi litewskie z lat 1660-1666 (2988 sztuk), tzw. boratynki, bite w mennicach w Ujazdowie pod Warszawą, w Oliwie i Kownie. Na awersie Gablota z monetami znalezionymi w kuli na wieży Ratusza szelągów uwieczniona została głowa króla zwrócona w prawą stronę, pod nią widnieją litery „T.L.B.” (Tytus Liwiusz Boratini). Wśród monet na uwagę zasługują szeląg ryski królowej szwedzkiej Krystyny i Karola XI oraz szeląg elbląski Karola Gustawa. Salę „Dawny Rawicz” zdobi też portret Tytusa Działyńskiego (rodzina Działyńskich przejęła za długi majątek J. N. Mycielskiego, ostatniego właściciela Rawicza) i mapa „Provinz Posen - Fraustadt, Lissa, Gostyń, Rawitsch”.

Sala Etnograficzna Na uwagę w sali Etnograficznej zasługują trzy kompletne stroje ludowe ze wsi Zakrzewo - strój dziewczęcy w jasnej kolorystyce, składający się z haftowanego czepka, fartucha, bluzki, sznurówki, spódnicy, halki, chusty i korali, strój kobiecy w ciemnej kolorystyce, z charakterystycznym zielonym taftowym fartuchem wykończonym czarną koronką i strój męski, składający się z marynarki, spodni, kamizelki i koszuli bez kołnierza oraz kapelusza. Przy stroju zakrzewskim męskim wyeksponowano dudy - instrument ludowy charakterystyczny dla Wiel- Stroje ludowe z Zakrzewa kopolski. Obok w gablotach widzimy jeszcze dwa tego typu instrumenty, prawie stuletnie, wykonane przez pana Wolsztyniaka z Gostkowa i dudy z okresu międzywojennego, pochodzące

Rozdział 3. Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej

z Kawcza. Najcenniejszymi eksponatami w tej sali są rzeźby z kapliczek przydrożnych - Chrystus Frasobliwy, wyrzeźbiony w 1859 r. przez Franciszka Nowaka z Raszew, oraz rzeźba z połowy XIX wieku, przedstawiająca św. Jana Nepomucena. Chrystus Frasobliwy wykonany jest z drewna lipowego, ma wysokość 72 cm, pochodzi z kapliczki przydrożnej w Osieku. Przedstawia Chrystusa Frasobliwego siedzącego na pniu bądź kamieniu, z prawą ręką opartą na kolanie, podpierającą prawy policzek. Postać Chrystusa przepasana jest w pasie udrapowaną materią. Na głowie ma koronę cierniową. Cała rzeźba jest polichromowana w tonacji brązowobrunatnej. Rzeźba św. Jan Nepomucena pochodzi z kapliczki przydrożnej w Oczkowicach, ma wysokość 75 cm. Rzeźba Chrystus Frasobliwy przedstawia św. Jana Nepomucena trzymającego na rękach krzyż z ukrzyżowanym Chrystusem. Rzeźba jest wykonana w drewnie lipowym, natomiast biret z metalu. Jest polichromowana w tonacji szaropopielatobrunatnej. Widzimy liczne ubytki w całej rzeźbie jak i polichromii, które zostały uzupełnione woskiem. Odrębne miejsce w sali zajmują przedmioty codziennego użytku: żelazka żarowe, na duszę i na węgiel drzewny, tzw. kokoty, dzbany i misy gliniane do przechowywania pożywienia, tygle do gotowania, foremki drewniane do formowania masła, foremki piekarnicze do ciastek i pierników oraz pokaźnych rozmiarów konew. W zbiorach muzeum znajdują się dwie ciekawe skrzynie wiejskie do przechowywania odzieży, z połowy XIX wieku, zdobiona motywem kwiatów, i skrzynia na drewnianych kółkach. Na podestach wyeksponowano narzędzia do uprawy roli: drewniane radło z XIX wieku, metalowe sercowate radlice, brony beleczkowe, kosę, sierp, grabie. Ponadto prezentujemy: cepy do omłotu zboża, chomąta, nosidło do wody, cierlice do lnu, kijanki do omłotu i tzw. „czesadło” do czesania włókien lnianych i konopnych. Na uwagę zasługuje warsztat bednarski z kompletem rozmaitych strugów oraz z cyrklem do wyrysowywania dna beczek. W sali Etnograficznej Rower z początku XX wieku

Sala Etnograficzna

uwagę zwracają również dwa wiertła kołodziejskie, jedno z nich pochodzi z 1766 roku. Salę Etnograficzną uzupełniają: mały warsztat tkacki, kołowrotki do przędzenia wełny, dwie maszyny do szycia, wózek dziecięcy oraz drewniany rower z początku XX wieku. *** W południowo-wschodniej części powiatu rawickiego, między rzekami Orlą a Dąbrocznią, znajduje się mikroregion kulturowy zamieszkany przez ludność zwaną hazakami (chazakami). Ludność tego regionu wyodrębniała się wyraźnie strojem, zwyczajami, obrzędowością i gwarą. Obszar ten pozostał ciekawy do dziś, gdyż zachowując przez długi czas znaczną izolację przechował relikty dawnej kultury ludowej. Obszar wsi hazackich to m.in. Wydawy, Zielona Wieś, Łąkta, Ugoda, Stwolno, Zawady, Kubeczki, Niedźwiadki, Podborowo i Sworowo. Wsie hazackie lokowane były w okresie od XIV do XVII wieku. W 1793 r. region hazacki, tak jak cała ziemia rawicka, dostał się pod panowanie Prus, jednak ludność tych terenów nie poddała się germanizacji, zachowując swoje zwyczaje, obrzędy i kulturę. Zagadkowa i budząca kontrowersje jest sama nazwa obszaru i mieszkającej tam ludności. Oskar Kolberg wyjaśnia to następująco: hazacy wychodząc z domu biorą na ramiona swoje sakwy, w które wkładają żywność, stąd to miała powstać ichHaft hazacki nazwa, nadawana im przez Niemców „haben saken” (ma torbę), potem „Hab-Sak”. Nazwa może pochodzić od Hesji, gdzie ludność tych terenów wyjeżdżała na roboty („jedziemy na Zaksy do Saksonii”). Sądzono, że nazwa może pochodzić od wyrazu „chaszcze”. Hazacy mieszkając na terenie mocno zalesionym zajmowali się wyrębem lasu, a więc chaszczy i często nazywano ich „leśniakami”. Gwarę hazacką wyróżnia od dialektu wielkopolskiego mazurzenie, to znaczy wymawianie głosek „sz” jak „s”, „cz” jak „c”, „ż” jak „z” i „dż” jak „dz”, np. ustypne (uszczypnę), spustać (spuszczać), zaba (żaba), dzem (dżem). Gwara ta ma jeszcze wiele typowych określeń i zwrotów, co może wskazywać na pokrewieństwo z dialektami północno-śląskimi, stąd można uznać, że hazacy byli ludnością napływową, przybyłą z północnego Śląska,

Rozdział 3. Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej

która skolonizowała puszczę nad Orlą. Hazacy zachowali wiele ciekawych tradycji i obrzędów, takich jak „palenie żuru”, pochód smolarzy (smolurzy) czy starych Józefów. Dzisiaj tradycje hazackie, między innymi gwarę, pieśni ludowe, piękne stroje i hafty podtrzymuje zespół regionalny z Szymanowa, którego twórcami byli nauczyciele z Szymanowa, państwo Anna i Franciszek Brzeskotowie. W zbiorach Muzeum Ziemi Rawickiej znajduje się kilka elementów stroju ludowego hazackiego, między innymi: chusty, sznurówka, bluzki, spódnice, fartuchy, kokardy oraz bandtki i czepki tiulowe, wykonane charakterystycznym dla tego regionu haftem nakładanym na tiulu, haftem kwiatowym i zygzakowym. Ten region kulturowy reprezentuje w Muzeum Ziemi Rawickiej jeszcze kilka innych ciekawych eksponatów związanych z uprawą roli, wytwarzaniem pożywienia oraz narzędzia warsztatu bednarskiego i kowalskiego.

Sala historii Bractw Kurkowych Bractwo Kurkowe w Rawiczu jest najstarszą organizacją w naszym mieście. Zostało założone przez Adama Olbrachta Przyjmę-Przyjemskiego przywilejem z 1642 r. Przywilej wytyczał grunty na strzelnicę w pobliżu bramy Wrocławskiej oraz dawał bractwu liczne prawa i obowiązki. Bractwu powierzono między innymi dozorowanie wałów obronnych oraz służbę porządkową w czasach wojen i klęsk żywiołowych. Z czasem bractwo przekształciło się w stowarzyszenie o charakterze sportowo-rekreacyjnym. W 1903 r. wybudowało budynek, nazywany „Strzelnicą” (obecnie znajduje się tam Dom Kultury). Ważną rolę odegrało Bractwo Kurkowe w propagowaniu polskiej kultury w okresie międzywojennym - w „Strzelnicy” regularnie odbywały się występy teatrów i koncerty. Bractwo Kurkowe w Rawiczu reaktywowano w 1991 r. Tradycją bractwa jest organizowanie turniejów strzeleckich. Nazwa bractwa bierze się stąd, że początkowo strzelano do żywego kura. Najważniejszym turniejem, o miano Króla Kurkowego, było strzelanie w okresie Zielonych Świąt. Król Kurkowy pełnił swoją funkcję przez cały rok, otrzymywał insygnia władzy królewskiej, tarczę strzelecką na pamiątkę oraz był zobowiązany do zorganizowania brackiej biesiady. Każdego roku 17 stycznia odbywało się strzelanie z okazji odzyskania niepodległości, w sierpniu strzelano o tytuł Króla Żniwnego. W Bojanowie Bractwo Kurkowe utworzono w 1643 r., w Sarnowie - w 1639 r., w Jutrosinie - w 1738 r., w Miejskiej Górce - w 1820 r. Sala nosi imię Romana Rybackiego, Króla Kurkowego Europy w 2003 r. *** Ciekawą grupę eksponatów stanowią licznie zgromadzone w naszym muzeum pamiątki związane z działalnością bractw kurkowych. Wśród nich

Sala historii Bractw Kurkowych

jest kilkanaście medali, m.in.: „II Rycerz - Rawicz 1920/30”, „Królowi Kurkowemu Fr. Kulczakowi 1921”, „Bractwo Strzeleckie w Rawiczu - I Rycerzowi 1924”, „I Rycerz - Rawicz 17.01.1926”, „Król Kurkowy - 17.01.1928 Rawicz”, „II Nagroda III kl. Bractwo Kurkowe Rawicz”, „Odznaka - Krzyż Członek Bractwa Kurkowego w Rawiczu”, „Król Żniwny - Rawicz 1931”, „Król Kurkowy - Rawicz 1931”, „I Rycerz - Rawicz 1934”, „II Rycerz - Rawicz 1934”, „I Nagroda 1 kl. Rawicz 1934”, „Król Kurkowy - Rawicz 1935”, „Marszałek - Rawicz 1936”, „II Rycerz - Kurkowe Bractwo Strzeleckie 1937”, „Król Kurkowy - Rawicz 1938”. Medale mają przeważnie kształt krzyża maltańskiego. W środku medali umieszczano najczęściej symboliczną tarczę strzelecką, na której krzyżują się karabiny. Materiał, jaki używany był do wyrobu medali, to przede wszystkim srebro, metal w kolorze żółtym oraz kolorowe emalie - najczęściej niebieska, biała i czerwona. W naszych zbiorach posiadamy również kilka medali z Jutrosina, Kobylina i Miejskiej Górki. Najcenniejszymi eksponatami w tej sali są dwa srebrne klejnoty Bractwa Kurkowego w Sarnowie i Miejskiej Górce. Klejnot królewski Bractwa Kurkowego w Sarnowie wykonany jest ze srebrnej blachy na łańcuszku, w formie bogato trybowanego kartusza zwieńczonego koroną z herbem miasta i napisami: „Sarnau 1732 dem 31 May” oraz Klejnot Bractwa Kurkowego poniżej „Ist von unser Lob guten schietzenw Sarnowie Bridem dieses die Zielt an geschofen worden”. Na kartuszu pośrodku - wizerunek jelenia ujętego z profilu, stąpającego po murawie. Z lewej strony czteropolowa tarcza herbowa. Natomiast łańcuch Króla Kurkowego z Miejskiej Górki (długości 90 cm) zbudowany jest z ogniw w kształcie ósemek, spięty klamrą, na której znajduje się napis fundacyjny „W. Klemczak Król Kurkowy z 1925 roku”. Do łańcucha doczepionych jest 7 zawieszek srebrnych w kształcie serc, na których wygrawerowane są nazwiska fundatorów oraz symbole ich zawodów: Mikołaj Tomliński, piwowar 1835, Jan Funke, piekarz 1931, Mikołaj Tomliński, piwowar 1832, Franciszek Heyducki, ślusarz 1936, F. Maske, powroźnik 1834, Jacob Pech, piekarz 1837, Mikołaj Tomliński, piwowar 1836. Osobną grupę eksponatów związanych z działalnością bractw kurkowych stanowią tarcze strzeleckie. Najstarsza pochodzi z Jutrosina z 1921 r. Jest to tarcza okrągła z zaznaczoną podziałką. Tło tarczy - popielate. Tarczę oplatają namalowane czarne gałązki liści i owoce dębu. Na całej tarczy są

Rozdział 3. Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej

Tarcze strzeleckie Bractwa Kurkowego w Rawiczu.

liczne dziury od pocisków karabinowych. Z roku 1925 pochodzi tarcza namalowana przez Kazimierza Wopińskiego. Jest to tarcza drewniana w kształcie prostokąta. Widnieje na niej ratusz w Rawiczu. Środek tarczy zajmuje biały okrąg z sercem. U dołu napis czerwoną farbą: „Rawicz dnia 28 czerwca 1925”. Kazimierz Wopiński jest autorem czterech następnych tarcz, na których kolejno zostali namalowani: ułan na koniu z okresu powstania wielkopolskiego (17 styczeń 1928 r.), ułan na koniu z podniesioną w prawej ręce szablą (17 styczeń 1932 r.), jeździec polski na koniu z XVII wieku - „lisowczyk” (15 sierpień 1935 r.) oraz ułan z lancą z okresu Księstwa Warszawskiego (5 czerwiec 1938 r.). Na uwagę w tej sali zasługują również dwa sztandary. Sztandar Bractwa Strzeleckiego z drzewcem z Sarnowy pochodzi z 1924 r. Ma wymiary 120 x 140 cm, haftowany jest ręcznie. Sztandar Bractwa Kurkowego w Sarnowie

Sala historii Bractw Kurkowych

Awers - kolor płaszczyzny żółty, środek tarczy zajmuje wizerunek jelonka na tle krajobrazu równinnego, wkomponowany w tarczę strzelecką oplecioną gałązkami dębu. U góry nad tarczą korona, u dołu na białym tle haftowany napis „Bractwo Strzeleckie w Sarnowie”, z lewej strony tarczy data - 1639, z prawej - 1924. W czterech narożnikach sztandaru znajdują się liście dębu z żołędziami. Rewers - kolor płaszczyzny czerwony, wykonany z jedwabiu, w środku orzeł z koroną opleciony liśćmi laurowymi, dookoła napis „Hej Strzelcy wraz nad nami orzeł biały”. Z trzech stron sukna znajdują się frędzle ze złotych nici. Sztandar Bractwa Strzeleckiego z drzewcem z Miejskiej Górki pochodzi z roku 1934, ma wymiary 100 x 100 cm, haftowany jest ręcznie. Awers - sukno srebrne, w środku okrągła tarcza strzelecka o barwach biało-czerwonych, którą przecinają dwie strzelby i oplatające wokół dwie gałązki z liśćmi - dębowa i wierzbowa. Dookoła nich napis haftowany żółtą nicią „Kurkowe Bractwo Strzeleckie Miejska Górka”. W trzech narożnikach haftowane gałązki dębowe z żołędziami koloru żółtobrązowego. Rewers - sukno czerwone, pośrodku biały orzeł z koroną, pod nim napis „Bóg i Ojczyzna” (srebrna nić). W narożnikach: data - 1820, herb Miejskiej Górki, wizerunek Matki Boskiej i liście dębowe. Z trzech stron sukna znajdują się frędzle ze złotych nici. Ludgier Wopiński jest autorem jednego z portretów, który przedstawia Króla Bractwa Kurkowego z roku 1921 - Franciszka Kulczaka. Obraz namalowany na płótnie ma wymiary 101 x 74 cm. Przedstawia popiersie mężczyzny w marynarce z ciemnego materiału, spod niej wystaje biała koszula z wysokim kołnierzem i kokardą. Na szyi ma zawieszone królewskie insygnia Bractwa Kurkowego w Rawiczu - srebrne tarcze na łańcuchu, na nich - herb Rawicza. Twarz ustawiona do widza en face, w kolorze kremowobrązowym. Oprócz insygniów władzy królewskiej na szyi portretowanego zawieszony jest na zielonej wstążce złoty krzyż. Kazimierz Wopiński jest autorem drugiego portretu Króla Kurkowego - Hieronima Durskiego. Obraz olejny na płótnie ma wymiary 60 x 51 cm, datowany: 17.06.1923 r. Przedstawia mężczyznę ubranego w ciemny mundur koloru zielonego z żółtymi naramiennikami i liśćmi dębowymi przy kołnierzu. Na jego piersi wiszą dwie duże okrągłe blachy na łańcuchu - insygnia Króla Kurkowego, na których zaznaczony jest herb Rawicza. Na lewej piersi okrągły medal ze wstążką zielono-żółtą. Na głowie kapelusz ciemnozielony z piórami, z przodu kapelusza pod rondem orzeł z koroną. Obydwa obrazy mają dla naszego regionu wyjątkowe znaczenie, tym bardziej, że do tej pory nie udało się odszukać insygniów władzy królewskiej Króla Kurkowego w Rawiczu. Ponadto pokazują one, jakiego typu odznaczenia i insygnia nadawano Królom Kurkowym oraz jakiego typu ubiór obowiązywał członków bractwa w czasie uroczystości i świąt. Ekspozycje tego działu uzupełniają: plakietka z napisem „Schutzengilde zu Sarne 1639”, z herbem Sarnowy i z dwoma splecionymi strzelbami

Rozdział 3. Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej

oraz emblemat Bractwa Kurkowego z datą 1904, wokół której są liście dębowe, u góry korona i dwie skrzyżowane strzelby, u dołu data 1904 i spleciona kokarda. Możemy obejrzeć w tej sali również bogaty zbiór dokumentów i zdjęć z okresu międzywojennego, m.in. statuty Bractwa Kurkowego w Rawiczu, w Miejskiej Górce, artykuły prasowe i zaproszenia, spis towarzystw w Rawiczu z 1922 r. oraz fotografie: Brać Strzelecka w Sarnowie - 1924 r., Bractwo Kurkowe w Bojanowie - 1935 r., Król Kurkowy z Miejskiej Górki Florian Stróżyk 1931-1932, Bractwo Kurkowe w Jutrosinie, Bractwo Kurkowe z Jutrosina w Sielcu Starym, Bractwo Kurkowe w Rawiczu w 1927 r., Król i Rycerze w Rawiczu: Szymaniak, Jarczewski, Konieczny i Woźniak. Sala Bractwa Kurkowego została wzbogacona o nowe dary i zakupy: tarczę strzelecką z 1924 r. z Miejskiej Górki, przekazaną w darze przez pana dr. Stanisława Srokę z Grabonogu, tarczę strzelecką z Bojanowa z roku 1937, podarowaną muzeum przez pana Mariana Drożdrzyńskiego, naszywki na pagony, liście dębowe, zdjęcia przekazane przez państwo Baumanów oraz trzy łyżki zakupione od pani Bronisławy Radojewskiej, córki Bronisława Herbika, z wygrawerowanymi napisami: II Rycerz 15 VI 1930, Król Kurkowy 15 VIII 1905, II Rycerz 1906. Uwagę zwraca pieczątka Bractwa Kurkowego z okresu międzywojennego, przechowana przez okres okupacji przez Władysława Sokołowskiego, członka zarządu Bractwa Kurkowego w Rawiczu przed II wojną światową, podarowana muzeum przez pana Franciszka Jopa. Salę Bractwa Kurkowego „zamykają” dwie plansze ze zdjęciami przedstawiającymi współczesną działalność rawickiego Bractwa Kurkowego w latach 1991-2001.

Izba Kadecka Szkoły kadeckie w II Rzeczypospolitej nawiązywały do wspaniałych tradycji, sięgających XVIII wieku, Szkoły Rycerskiej w Luneville we Francji, założonej przez króla Stanisława Leszczyńskiego, oraz pierwszej Szkoły Rycerskiej w Warszawie, założonej przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 r. W II Rzeczypospolitej jako pierwszy powstał 31 października 1918 r. Krakowski Korpus Kadetów w Łobzowie, przeniesiony w 1921 r. do Lwowa, od 1933 r. noszący imię Marszałka Józefa Piłsudskiego. 28 września 1919 r. w Modlinie utworzono Korpus Kadetów nr 2, przeniesiony w 1926 r. do Chełmna, rozwiązany w 1936 r. Jako ostatni powstał 3 października 1925 r. Korpus Kadetów nr 3 w Rawiczu, który po likwidacji Korpusu Kadetów w Chełmnie otrzymał nazwę Korpus Kadetów nr 2. W 1938 r. nadano mu imię Marszałka Rydza-Śmigłego. Korpusy Kadetów były gimnazjami wojskowymi o profilu matematyczno-przyrodniczym, które przygotowywały kandydatów do szkół oficerskich. Nauka w Korpusie trwała 5 lat (po reformie edukacji 6 lat). Na

Izba kadecka

bardzo wysokim poziomie stały w szkole zajęcia sportowe, działały sekcje: lekkiej atletyki, szermierki, piłki nożnej, boksu, wioślarstwa. Szkoła kadecka w Rawiczu posiadała swoje własne boisko, kort tenisowy, salę gimnastyczną i strzelnicę małokalibrową. Przy szkole działały: kino, sekcja krótkofalarska, chór szkolny i orkiestra. W 1979 r. w Rawiczu obył się I Światowy Zjazd Kadetów. Następnie w Gdańsku, Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu zaczęły powstawać kluby kadetów. Rawickie instytucje kulturalne, wśród nich Muzeum Ziemi Rawickiej, i władze samorządowe przywiązują dużą uwagę do kontaktów z klubami kadeckimi. Dzięki Urzędowi Miejskiemu Gminy Rawicz wydano między innymi „Wspomnienia i życiorysy kadetów II RP” cz. 1 i cz. 2, „Kadeci II RP walczyli i ginęli za Polskę” S. Łodygowskiego. W rawickiej prasie lokalnej często publikowane są artykuły związane z dziejami Korpusów Kadetów i ich wychowanków. Izba Kadecka powstała w roku 1989 dzięki darom byłych kadetów i ich rodzin. Patronem izby jest mjr Jan Kamiński, wychowanek rawickiego Korpusu Kadetów. W latach 1940-42 był komendantem inspektoratu ZWZ AK w Wielkopolsce, szefem sztabu okręgu, w 1943 r. został aresztowany i rozstrzelany w Żabikowie w 1944 r. Ekspozycję otwierają znaki graficzne odznak trzech korpusów w II Rzeczypospolitej. Część informacyjną rozpoczynają: „Tymczasowy Statut Korpusów Kadetów” wydany w Warszawie w 1938, „Informacja o warunkach przyjęcia do Korpusu Kadetów na rok szkolny 1938/39”, „Katechizm kadecki”,

Rozdział 3. Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej

„Modlitewnik żołnierza”, „Statut towarzystwa przyjaciół Korpusu Kadetów w Rawiczu” oraz „Dzienniczek wydatków kadeta Edwarda Błaża z 1938 roku”. Zachowało się też kilka zeszytów kadetów do różnych przedmiotów: Bolesława Sierszeńskiego, Aleksandra Pietkiewicza, Stefana Mike oraz ćwiczenia z geografii Bogdana Chełmońskiego i teczka rysunkowa Juliana Żurawskiego. Na szczególną uwagę zasługują odznaki Korpusu Kadetów Odznaka Korpusu Kadetów nr 2 nr 2 w Modlinie i nr 3 w Rawiczu z legitymacjami, Państwowa Odznaka Sportowa i Odznaka Strzelecka wraz z legitymacjami oraz wizytówki kadetów. W kolejnych gablotach możemy obejrzeć oryginalny mundur galowy, w kolorze granatowym z żółtymi wypustkami, z III kompanii Korpusu Kadetów w Rawiczu z naramiennikami „RŚ” (Rydz-Śmigły), oraz mundur letni w kolorze khaki po Walerianie Sobisiaku, podarowane nam przez żonę Urszulę Sobisiak. Następnie widzimy pas wojskowy i czapkę szytą na wzór czapki kadeckiej z oryginalnym Galowy mundur kadecki słońcem kadeckim. Obok na stelażu znajduje się kompletny mundur Junackiej Szkoły Kadetów, dar Stanisława Sobolewskiego z Londynu. Junacka Szkoła Kadetów działała na Bliskim Wschodzie w latach 1942-1948, gdzie uczyła się polska młodzież ewakuowana wraz armią Andersa z ZSRR. Mundur składa się z: bluzy battle-dress z naszywką „POLAND” i z naszywką III Dywizji Strzelców Karpackich (pod opieką której była szkoła junacka), spodni, koszuli, krawata i rogatywki ze słońcem Junackiej Szkoły Kadetów. W izbie Kadeckiej zwraca uwagę kilka egzemplarzy broni, przekazanych nam przez Jana Kołakowskiego: pistolet „Vis”, karabin „Mauzer” 1914, bagnet z pochwą metalową z 1914 r. noszony przez kadetów, dwa bagnety KbK - SWT-40, bagnet, wzór 29, wyprodukowany w Radomiu do karabinu

Izba kadecka

piechoty i nieśmiertelnik Jana Kołakowskiego z datą 26 III 1918. Dwie gabloty zawierają pamiątki po Korpusie Kadetów nr 1 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego i Korpusie Kadetów nr 2 w Modlinie. Są to przede wszystkim zdjęcia i artykuły prasowe oraz medale i łyżka z monogramem Korpusu Kadetów we Lwowie. Większą część eksponatów stanowią fotografie, między innymi portrety czterech dowódców rawickiego Korpusu Kadetów wraz z krótkimi biogramami, zdjęcia kadry oficerskiej i fotografie zbiorowe poszczególnych kompanii, zdjęcia ze świąt narodowych 3 Maja, 11 Listopada, sal wykładowych (pracownia przyrodnicza prof. J. Sokołowskiego czy gabinet przyrodniczy prof. W. Wierzbickiego), zdjęcia budynków korpusu (budynku szkolnego, stadionu, sali Rycerskiej i kantyny). Ciekawą grupą pamiątek są zdjęcia z życia w koszarach: „Przegląd mundurowy”, „Czyszczenie broni 1930 rok”, „Przemarsz korpusu do kościoła”, „Matura 1930 rok”. Wiele ciekawych zdjęć zachowało się z letnich obozów szkoleniowo-wojskowych: w Cetniewie (1929 r.), w Deletynie (1930 r.), w Osiecznej (1931 r.), w Borkowie pod Kartuzami (1934 r.) i Nowych Trokach (1935 r.). A oto tytuły zdjęć: „Otwarcie obozu 1930 rok” „Wydawanie obiadu 1931 rok”, „Msza polowa 1935 rok”. Są także zdjęcia z wycieczek krajoznawczych do Częstochowy, Krakowa czy Wieliczki. Nad gablotą z mundurem kadeckim wisi olejny portret ostatniego dowódcy Korpusu Kadetów Pistolet VIS. ppłk. Włodzimierza Kowalskiego. Warto też zwrócić uwagę na kilka świadectw szkolnych: świadectwo A. Jeziorskiego 1933-34, J. Stawarza 1934-35 czy kilka świadectw L. Gąsiorowskiego. Korpus Kadetów w Rawiczu wydawał czasopismo „Zew Kadecki”, do którego kadeci pisali artykuły, recenzje, referaty i wierBagnet z 1914 r. noszony przez kadetów. sze, tam również publikowano kronikę wydarzeń korpusowych. Opiekunem czasopisma był nauczyciel rysunku prof. Mieczysław Heimrath. W zbiorach naszego muzeum zachowało się czternaście numerów „Zwu Kadeckiego”, z tego dziewięć egzemplarzy podarował kadet Jan Stawarz.

Rozdział 3. Ekspozycja stała Muzeum Ziemi Rawickiej

Kadeci z wszystkich trzech Korpusów Kadetów w czasie II wojny światowej odznaczyli się ogromnym męstwem i odwagą. Walczyli na wszystkich frontach II wojny światowej. Brali udział w wielu bitwach we wrześniu 1939 r. Potem często opuszczali kraj, by walczyć w armii gen. Wł. Andersa, gen. S. Maczka. Brali udział w walkach o Normandię, Narwik, Tobruk, Bolonię, Monte Cassino i Anconę. Wielu z nich tworzyło ruch oporu w okupowanym kraju. Niektórzy z nich byli „cichociemnymi”. Przeszkoleni w specjalnej placówce w Szkocji, zrzucani byli nocą do kraju, aby nieść pomoc partyzantom. Wielu kadetów było więźniami obozów koncentracyjnych. Zachowała się korespondencja obozowa z Buchenwaldu i Oświęcimia Jana Stawarza. Wreszcie wielu kadetów i oficerów przeszło przez obozy jenieckie: Murnau, Woldenberg. W Katyniu, Miednoje, Ostaszkowie, Starobielsku, Kozielsku zginęło 25 wychowanków rawickiego Korpusu Kadetów (wykaz niepełny) i 3 nauczycieli: Wilhelm Kazimierz Tippe, kpt. Wacław Sączewski, kpt. Józef Zatopiański. W publikacji S. Łodygowskiego „Kadeci II RP walczyli i ginęli za Polskę” podany jest wykaz 538 kadetów, którzy oddali swe życie za Ojczyznę. W kolejnych gablotach możemy zobaczyć szereg medali związanych z historią Korpusów Kadetów, między innymi medal Junackiej Szkoły Kadetów z Londynu. Izbę Kadecką „zamykają” obrazy profesorów Korpusu Kadetów i ich wychowanków: obrazy prof. Mieczysława Heimratha pt. „Mnich” i „Paź” oraz portret węglem przedstawiający kadeta Hellwiga-Wilczka, lotnika, akwarela prof. Jana Sokołowskiego, znakomitego ornitologa, pt. „Rezerwat rawickich dębów”, projekty pomnika Żołnierza Polskiego wraz z odlewem gipsowym wykonane przez wychowanka rawickiego korpusu Wiktora Pawlikowskiego i pięć jego akwareli przedstawiających zabytki ziemi rawickiej.

Sala audiowizualna im. Stanisława Kukli Stanisław Kukla jest najbardziej znanym malarzem pochodzącym z ziemi rawickiej. Urodził się 6 maja 1906 r. w Chojnie. Malarz, od lat związany z naszym regionem, z wielkim upodobaniem malował aleje w Osieku, Golejewku, wiatraki i martwe natury. W okresie II wojny światowej przebywał w więzieniach i obozach jenieckich. Po wyzwoleniu w 1945 r. ranny wrócił do Chojna i podjął pracę w Szkole Podstawowej w Szkaradowie. W 1946 r. rozpoczął studia w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu, gdzie studiował pod kierunkiem prof. E. Krchy i E. Gepperta. Następnie przeniósł się do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, którą ukończył w 1952 r., studiując pod kierunkiem prof. W. Taranczewskiego, wybitnego kolorysty, i J. Fedkowicza. Po ukończeniu ASP w Krakowie Stanisław Kukla wyjechał do Leningradu, gdzie jego mistrzami byli prof. R. Frenc oraz A. M. Gierasimow, od których

Sala audiowizualna im. Stanisława Kukli

uczył się precyzji rysunku i rzetelności warsztatowej. W 1956 r. otrzymał w Akademii Sztuk Pięknych w Leningradzie tytuł doktora nauk plastycznych. Powrócił do Polski i zamieszkał we Wrocławiu. Swoje atelier miał w Osieku, niedaleko Rawicza. Po śmierci artysty w 1992 r. pracownią w Osieku opiekuje się żona Galina Kukla. Stanisław Kukla - „Wiatrak w Dubinie” Pierwsza wystawa prac Stanisława Kukli w Muzeum Ziemi Rawickiej miała miejsce tuż po otwarciu muzeum. Na drugiej, która odbyła się w 1989 r., pokazano prace artysty z lat czterdziestych (z okresu studiów) i pięćdziesiątych, głównie pejzaże, sceny rodzajowe, studia portretowe i martwe natury. Następną wystawę obrazów Stanisława Kukli w naszym muzeum zorganizowano w 5. rocznicę śmierci artysty w 1997 r. Wystawie towarzyszył katalog. Na wystawie oprócz obrazów z podróży: „Wenecja - Plac Św. Marka”, „Udine - Pejzaż górski”, „Udine - Plac”, „Sokołowsko” , „Lądek Zdrój”, pokazano wiele szkiców z podróży po Syberii. Ostatnia wystawa miała miejsce w 2002 r., w 10. rocznicę śmierci artysty. Towarzyszył jej katalog z kolorowymi reprodukcjami obrazów artysty. Na wystawie zaprezentowano obrazy z kolekcji prywatnych, ze zbiorów artysty oraz ze zbiorów Muzeum Ziemi Rawickiej. W sali im. Stanisława Kukli znajdują się następujące obrazy artysty: „Jesienna droga Osiek” (130 x 97), „Zimowa aleja” (116 x 89), „Wiatrak w Dubinie” (105 x 80), „Zimowa aleja w Osieku” (33 x 24), „Aleja w Osieku jesienią” (105 x 80), „Martwa natura z kwiatami i owocami” (65 x 80), „Martwa natura z pomarańczą” (27 x 35), „Chryzantemy” (72 x 92).

Stanisław Kukla - „Aleja w Osieku”

Rozdział IV Portrety właścicieli Rawicza Sala Portretowa W okresie międzywojennym portrety dawnych właścicieli Rawicza znajdowały się w sali Portretowej rawickiego ratusza. Były to portrety: Adama Olbrachta Przyjmy-Przyjemskiego, Aleksandra Kostki, Stanisława Kretkowskiego, Jana Kazimierza Sapiehy, Katarzyny Agnieszki Sapieżyny, Jana Mycielskiego, ponadto króla Jana III Sobieskiego i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Obrazy te w okresie stalinowskim zostały zdeponowane w Centralnej Składnicy Muzealiów Ministerstwa Kultury i Sztuki w Kozłówce.

Sala Portretowa

W latach sześćdziesiątych XX w. rawiccy regionaliści podjęli starania o odzyskanie dla miasta powyższych portretów. Toczyła się o nie swoista „wojna” z Ministerstwem Kultury i Sztuki. Dzięki pomocy ówczesnego wojewody poznańskiego dr Widy-Wirskiego oraz dzięki nestorowi krajoznawstwa i turystyki wielkopolskiej Franciszkowi Jaśkowiakowi, autorowi wielu cennych przewodników po Wielkopolsce, udało się wreszcie odzyskać obrazy. Poddano je następnie konserwacji w Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu, na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu.

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

Obrazy wróciły na swoje dawne miejsce w 1968 r., oprócz jednego, a mianowicie portretu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kilka portretów, które omawiamy w niniejszej publikacji, powstało w drugiej połowie XVIII w., są sygnowane nazwiskami malarzy G. S. Knoefvela oraz Z. Zieglera. Niektóre portrety zawierają w dolnej części napisy wykonane majuskułą i minuskułą łacińską, informujące o zasługach i czynach portretowanej osoby, oraz tarcze herbowe. Datowanie większości omawianych portretów na drugą połowę XVIII w. może świadczyć o tym, że zostały one zamówione lub ufundowane przez ostatniego właściciela Rawicza - J. N. Mycielskiego do sali reprezentacyjnej rawickiego ratusza. Mało prawdopodobne jest, aby portrety zdobiły komnaty pałacowe rezydencji właścicieli Rawicza, wybudowanej w latach 1707-1737 przez Jana Kazimierza Sapiehę. Portrety wcześniejsze Mikołaja Aleksandra Kostki i króla Jana III Sobieskiego mogły zdobić dawny dwór drewniany wystawiony staraniem Przyjemskich.

Portret Adama Olbrachta Przyjmy-Przyjemskiego Portret przedstawia założyciela i pierwszego właściciela miasta Rawicza. Jego autorem jest G. S. Knoefvel. Jest to olej na płótnie o wymiarach 185 x 113 cm, namalowany w 1780 roku. Obecnie znajduje się w Muzeum Ziemi Rawickiej, w sali Portretowej, nr inwentarza MZR-I-237/1189. Konserwowany był w Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu w 1967 r. Na odwrocie dublowanego obrazu brak jakichkolwiek numerów starego inwentarza. Na podramku zachowała się jednak kartka identyfikująca osobę portretowaną, dotycząca czasu powstania i autorstwa: „Adam Olbracht Przyma-Przyjemski Kastellan von Gnesen - Gruder der Stadt Rawitsch, Gemalt von G. S. Knoefvell Jahre 1780”. Obraz jest portretem całopostaciowym. Postać stoi obok stołu, zwrócona jest 3/4 w prawo, ujęta na tle panoramy miasta Rawicza. Twarz mężczyzny raczej młoda, czoło wysokie, głowa podgolona, włosy czarne, nos prosty długi, oczy ciemne, zwrócone na patrzącego. Ubrany w żupan purpurowy z kołnierzykiem zapinanym na piętnaście guzów srebrnych. Przewiązany bogatym pasem przetykanym srebrną nitką. Kontusz jest w kolorze purpurowym, z kołnierzem i wyłogami, podbity czarnym futrem wydry. Rozchylony kontusz ma pod kołnierzem dwie pary ozdobnych zapięć, wykończonych perłami w kształcie łezki. Przyjemski ma odkrytą głowę. Na nogach - buty skórzane w odcieniu jasnym (safianowe). Palcem wskazującym prawej ręki pokazuje ważny dokument, leżący na barokowym stoliku - plan zabudowy Rawicza, lewą obejmuje trzon rękojeści szabli husarskiej. Obok na stole leży buława wysadzana drogimi kamieniami oraz czapka z wydry z karminowym pióropuszem. Portretowany ukazany jest na tle podpiętej kotary, spoza której roztacza się widok na wycinek pejzażu z panoramą miasta. Na planie miasta,

Adam Olbracht Przyjmy-Przyjemski

Adam Olbracht Przyjemski, założyciel Rawicza i jego właściciel od 24 marca 1638 r. do 1645 r.

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

leżącym na stole, zaznaczono cyframi najważniejsze budowle w Rawiczu w owym czasie: ratusz, zbór ewangelicki, szkołę, dwór i wiele innych, które w okresie potopu szwedzkiego 1655 r. zostały zniszczone. U dołu obrazu widnieje napis: „Illustrissimus Dominus Adamus Olbrachtus de Stemmate Rawicz a Przyma Przyemski Castellanus Gnesnensis, castrorum regni Polonice Generalis, castrorum metator, Sub Chocymo primaee centra Turcam expeditionis Colonellus, Comitatus Gorcensis, liberis Baronatus Storchnestensis, nec non Sierakovice tum et Civitatis Rawicz hereditarius Dominus; fundavit Civitatem Rawicz, AD MDCXXXVIII obiit. AD MDCXLVI ult, Calend: August! cetatis LIV”. (Najznakomitszy pan Adam Olbracht z osady Rawicz, wywodzący się ze szlacheckiego rodu od Przyjmy-Przyjemskiego, należącego do królewskiego rodu polskiego, wysłany w pierwszej wyprawie wojennej przeciwko Turkom pod Chocimiem, wolno urodzony baron ...dziedzic nie tylko Sierakowa, potem miasta Rawicz, założył miasto Rawicz w roku pańskim 1638, zmarł w roku 1646). U dołu w tekście znajduje się kartusz herbowy z godłem herbu Rawicz - panna na niedźwiedziu, a w hełmie niedźwiedź z czerwoną różą w łapie, zwrócony w stronę prawą. Czas powstania portretu - 1780 r. i wykonanie go w tym samym roku co portret ostatniego właściciela Rawicza Jana Nepomucena Mycielskiego przez tego samego malarza może nasuwać przypuszczenie, że zostały one zamówione przez Mycielskiego jako portrety reprezentacyjne do sali Portretowej ratusza lub zamku wybudowanego jeszcze przez Jana Kazimierza Sapiehę. Schemat kompozycyjny postaci Przyjemskiego, z przynależnymi mu atrybutami, umieszczonej na tle panoramy miasta, jest bardzo zbliżony do wielu tego typu portretów znajdujących się w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu i Wrocławiu. Portret został wykonany według schematu całopostaciowych portretów reprezentacyjnych. Widok miasta Rawicza przedstawiony na obrazie jest raczej fikcyjny, dowolnie interpretowany przez malarza. Jest rzeczą raczej niemożliwą, aby w czasach panowania A. O. Przyjemskiego istniały wszystkie te budowle w mieście. Prawdopodobnie autentyczny jest dwór umieszczony na pierwszym planie. Natomiast budowle w tle, takie jak: kościół, klasztor reformatów i ratusz pochodzą z późniejszego okresu. Pierwsze budowle były drewniane i uległy zniszczeniu w czasie potopu szwedzkiego.

Adam Olbracht z Przyjmy Przyjemski Pierwszym właścicielem i założycielem miasta Rawicza był Adam Olbracht z Przyjmy Przyjemski - oboźny wielki koronny króla Władysława IV, kasztelan gnieźnieński i kaliski, hrabia na Miejskiej Górce, baron Osiecznej, dziedzic Sierakowa, Masłowa i wielu innych folwarków. Po Adamie Olbrachcie Przyjemskim kolejnymi właścicielami Rawicza z rodziny Przyjemskich byli: Mikołaj Aleksander Kostka (1646-1653), Jan z

Adam Olbracht Przyjmy-Przyjemski

Bnina Opaliński (1653-1684) - kolejni mężowie córki Adama Olbrachta Przyjemskiego, Zofii, Aleksander Przyjemski (1684-1694), Władysław Przyjemski (1694-1699) i Stanisław Kretkowski (1699-1704) - trzeci mąż Katarzyny Przyjemskiej. Przyjemscy, herbu Rawicz, to znakomita wielkopolska rodzina, blisko półtora wieku zasiadająca w senacie i zaliczająca się do najbogatszych w Koronie. Wzięła nazwisko od wsi Przyjmy, poprzednio zaś pisała się z Goliny. Pierwszym, który wziął nazwisko Przyjemski, był Marcin, cytowany w aktach krakowskich w roku 1472. Senatorowie w rodzinie Przyjemskich to: Rafał, kasztelan lędzki (1550 r.), Wojciech, kasztelan lędzki (1567-1571), Stanisław, marszałek nadworny koronny (1589 r.) i wielki koronny (1593 r.), Andrzej, kasztelan gnieźnieński (1604 r.), marszałek nadworny koronny (1615 r.), Stanisław, wojewoda poznański (1624 r.), inowrocławski (1628 r.), marszałek nadworny koronny (1630 r.), Adam Olbracht, kasztelan gnieźnieński (1639 r.), Andrzej, kasztelan chełmiński (1650 r.) i kamieński (1659 r.), Piotr, kasztelan śremski (1660 r.), Władysław, kasztelan kaliski (1695 r.) i wojewoda kaliski (1698 r.). Od początku XVIII stulecia, jak podaje prof. Dworzaczek, rodzina Przyjemskich zaczęła upadać na znaczeniu i w tym wieku całkowicie prawie - w stosunku do dawnej potęgi - zubożała. Dokładna data urodzin Adama Olbrachta Przyjemskiego nie jest znana, lecz było to około roku 1590. Ojcem jego był Andrzej, kasztelan gnieźnieński i marszałek nadworny koronny, zmarły w 1618 r., a matką Katarzyna Leszczyńska. Adam Olbracht Przyjemski był mężem szeroko znanym w ówczesnej Rzeczypospolitej. Uczestniczył aktywnie w życiu politycznym kraju, a w swoich dobrach prowadził ożywioną działalność gospodarczą. W roku 1615 - będąc dworzaninem królewskim - A. O. Przyjemski dostał z cesji ojca starostwo kowalskie, a w roku 1621 mianowany został oboźnym koronnym. Motywując decyzję król Zygmunt III Waza powoływał się na oddanie rodziny Przyjemskich dla tronu oraz na zasługi ojca - Andrzeja. W tym samym roku husarska rota (80 koni) A. O. Przyjemskiego brała udział w bitwie pod Chocimiem. On sam w dniu 13 września 1621 r. był na sejmiku w Środzie, skąd wydelegowano go do króla z wiadomością, że pospolite ruszenie z Wielkopolski nie zdąży na koncentrację pod Lwów na dzień 4 października. 27 września 1621 r. podczas popisu powiatu konińskiego powierzono mu prowadzenie pospolitego ruszenia z powodu nieobecności kasztelana lędzkiego Łukasza Sierakowskiego. Sejmik średzki w styczniu 1624 r. obrał Przyjemskiego posłem na sejm oraz jednym z deputatów, którzy mieli wraz z senatorami wielkopolskimi podjąć decyzję w wypadku, gdyby zaciągi wojska kaliskiego i poznańskiego miały być wyprawione „na posługę RP, a osobliwie na ruskie kraje”. 19 marca 1624 r. został Przyjemski deputatem sejmiku średzkiego do rady wojennej.

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

Na sejmiku przedsejmowym w Środzie 29 grudnia 1626 r., w wyniku uchwały o specjalnym zaciągu na obronę województwa kaliskiego i poznańskiego, wybrano Przyjemskiego na jednego z dwóch rotmistrzów i zapowiedziano służbę jego stukonnej chorągwi od 19 kwietnia 1627 r., to jest od dnia wyznaczonego na popis pod Poznaniem. Obok innych zgromadzonych na sądy w Poznaniu protestował 21 maja 1627 r. przeciw uniwersałowi królewskiemu, nakazującemu dostarczanie żywności zaciągniętym na „usługi RP z cesarstwa i idących do Prus”. Przyjemski brał udział w walkach o Inflanty, Prusy Królewskie oraz ujście Wisły. W roku 1624 obrany został posłem na sejm i jego działalność jako posła zasługuje na podkreślenie. Sejmy powierzały mu różne zadania, powoływano go do pracy w różnych komisjach. W czasie bezkrólewia i pod nieobecność brata Stanisława - generała wielkopolskiego - powierzano mu czuwanie nad gotowością bojową województwa poznańskiego i kaliskiego. A. O. Przyjemski był człowiekiem bardzo majętnym. Jego własnością była Osieczna i związane z nią dobra oraz Miejska Górka i szereg wsi na terenie ziemi rawickiej. Dobra Przyjemskiego przylegały do majętności śląskich, należących do Ulryka Schaffgotscha. Było to trudne sąsiedztwo. Sejmiki średzkie (1624 r., 1625 r.) słały prośby do króla o powołanie komisarzy do uregulowania krzywd wyrządzonych Przyjemskiemu i Janowi Chojeńskiemu, który też był sąsiadem Schaffgotscha. W roku 1622 osadził Przyjemski w swych posiadłościach reformatów - tuż za Osieczną, przy kapliczce św. Walentego i pod Miejską Górką (Goruszki). Wystawił on zakonnikom przytułki z drewna, a przy nich kościoły. Jego też fundacji był kościół pod wezwaniem św. Michała w Osieku. Chociaż Przyjemski był przywiązany do katolicyzmu, to nie przeszkadzało mu to osadzić w swych posiadłościach ludności protestanckiej, zbiegłej przed prześladowaniami religijnymi. Osadzał głównie protestanckich Niemców zbiegłych w czasie wojny trzydziestoletniej ze Śląska, wśród których sporo było luteran. W roku 1633 wydał nawet przywilej zapewniający tej ludności pełną swobodę wyznania. Wyraził też zgodę na zbudowanie sobie przez nią własnego kościoła (zboru ewangelickiego) i zwolnił ją od świadczeń na rzecz kościoła katolickiego. Głównym dziełem A. O. Przyjemskiego jest miasto Rawicz. Założył je na mocy przywileju królewskiego, wydanego przez Sejm Walny w Warszawie w dniu 24 marca 1638 r., na gruntach wsi Sierakowo i od nazwy herbu Przyjemskich nazwał Rawiczem. Miasto lokowane było na prawie niemieckim (magdeburskim) i posiadało szereg swobód, praw i przywilejów, między innymi własną jurysdykcję (sprawowanie sądów), przywileje handlowe - prawo składu towarów, zwolnienie od ceł w całym królestwie, posiadanie wagi miejskiej. Król zwolnił mieszkańców na 35 lat od płacenia podatków i kontrybucji oraz zezwolił na pobieranie podatku zwanego „dyszlówką”. Siedzibę ziemi miasto Rawicz zaczęto budować w 1638 r., wkrótce po wydanym przywileju

Mikołaj Aleksander Kostka ze Sztemberga

królewskim. Pomiaru i wytyczenia granic miał dokonać na polecenie fundatora wrocławski architekt Flandrin. Pierwotny teren pod zabudowę wynosił 1100 łokci, od projektowanej bramy Ponieckiej do Wrocławskiej, razy 1300, od proponowanej bramy Wąsoskiej do Szymanowskiej. Dopiero po tych pomiarach A. O. Przyjemski wydał dla Rawicza własny przywilej lokacyjny dnia 23 marca 1639 r. Zastrzegł w nim miejsce dla określonych obiektów publicznych, między innymi dla „akademii mającej krzewić nauki”, kościoła, plebanii, cmentarza, wiatraków. Dziedzic zagwarantował również wybudowanie własnym sumptem jatek i kramów, które później mogli odkupić mieszczanie. Miasto Rawicz rozrastało się w wyjątkowo szybkim tempie, czemu sprzyjał między innymi napływ prześladowanych innowierców. Dla przyspieszenia zabudowy miasta Przyjemski darował każdemu nowemu osadnikowi ze swoich lasów 20 sosen. Zwolnieni oni byli również przez pierwsze lata od płacenia podatków. W 1643 r. zabrakło już działek pod zabudowę, wówczas fundator odstąpił dalszych 137 ogrodów po 100 x 36 łokci każdy. A. O. Przyjemski nie doczekał sędziwego wieku - zmarł 27 lipca 1644 r., nie przeżywszy 60 lat. Pogrzeb odbył się 10 października tego roku w kościele parafialnym w Osiecznej. W czasie wygłaszanej mowy pogrzebowej Przyjemskiego tytułowano: hrabia na Górce, Liber baro na Osiecznej, dziedzic Rawicza, Sierakowa etc. Przyjemski był żonaty dwukrotnie. Pierwszą żonę zaślubił około roku 1619. Była nią Zofia, córka kasztelana bydgoskiego Janusza Grzymułtowskiego. Małżeństwo nie trwało długo, gdyż Zofia zmarła. Drugą żoną była bardzo posażna Anna Konstancja Grudzińska, córka Zygmunta, wojewody kaliskiego. Jedynym dziedzicem Przyjemskiego była córka Zofia Teresa, którą miał z pierwszą żoną. Poślubiła ona Aleksandra Mikołaja Kostkę, a po jego śmierci (w 1653 r.) wyszła za mąż powtórnie - za Jana Opalińskiego. Został on z czasem wojewodą brzesko-kujawskim i starostą generalnym wielkopolskim. W kościele parafialnym w Osiecznej znajdują się dwa epitafia Przyjemskich z prostokątnymi tablicami inskrypcyjnymi z czarnego marmuru i portretami trumiennymi na blasze cynowej Adama Olbrachta i jego żony Anny Konstancji, wystawione staraniem córki Zofii Teresy i jej drugiego męża.

Portret Mikołaja Aleksandra Kostki ze Sztemberga Portret przedstawia właściciela Rawicza w latach 1646-1653. Jego autor nie jest znany. Obraz olejny na płótnie ma wymiary 97 x 89 cm, namalowany został około roku 1652 lub 1662. Obecnie znajduje się w Muzeum Ziemi Rawickiej, w sali Portretowej, numer inwentarza MZR-I-239/1193. Konserwowany był w Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu w 1967 r. Obraz jest dublowany, na odwrocie białą farbą napisano „Adm. 220”. Z tyłu

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

Aleksander Mikołaj ze Sztemberga Kostka, dziedzic Rawicza od 16 sierpnia 1645 r. do końca 1652 r.

znajduje się kartka identyfikująca osobę: „Nicolaus Alexander Steinberg Kostka von Przyjma Przyjemski”. Ponadto na podramku znajduje się kartka z numerami starego inwentarza: „S/7535/ML” oraz dwie karki z pieczątką Centralnej Składnicy Muzealnej w Kozłówce, z numerami wypisanymi czerwoną kredką „nr inw. 5053”, na drugiej „nr inw. 2992”. Portretowany ujęty jest do kolan, zwrócony w prawą stronę. Lewą rękę opiera na stoliku. Powyżej leży czapka obszyta czarnym futrem z płaskim denkiem. Ręką prawą, o grubych mięsistych palcach, podtrzymuje pas. Właściciel Rawicza ubrany jest w żupan ciemnooliwkowy z odcieniami pomarańczowymi, z kołnierzykiem zapiętym na rząd ozdobnych guzów w kolorze złotym, przewiązany pasem kontuszowym w kolorze czerwonym. Na ramionach ma ciemnobrązową delię z futrzanym czarnym kołnierzem i czarną podszewką,

Mikołaj Aleksander Kostka ze Sztemberga

z sześcioma guzami złotymi, ozdobionymi szlachetnymi kamieniami. Delia zapinana jest na złociste pętlice. Przy prawym boku widoczna jest rękojeść szabli typu polskiego. Postać ma czuprynę podgoloną, brwi ciemne, nos prosty, twarz owalną z zaznaczonym drugim podbródkiem. Karnacja portretowanego jest jasnocielista z dyskretnymi rumieńcami i jasnopopielatymi cieniami. Tło ciemnoszare, przechodzące w czerń. Po stronie prawej widnieje podpięta kotara w kolorze ciemnego brązu. U góry po lewej znajduje się tarcza herbowa z godłem herbu Dąbrowa, w polu złocistym, pod tarczą inicjały A.M.S.K.

Mikołaj Aleksander Kostka Kostkowie, herbu Dąbrowa, pochodzą z północnego Mazowsza. Pierwszym przodkiem „Dąbrowczyków” - jak ich nazywa K. Niesiecki - był wojewoda mazowiecki Przybysław z Rostkowa. Familia Dąbrowczyków na Mazowszu ma starszą historię od Krzyżaków, którzy w 1223 r. zostali sprowadzeni przez księcia Konrada Mazowieckiego, kiedy to Dąbrowczycy pełnili już bardzo ważne funkcje i urzędy. Rodzina ma słowiański rodowód, a jej początki sięgają roku 1100 i wiążą się z okresem panowania Bolesława Krzywoustego. „Wielka i niestety, wygasła już rodzina Kostków - jak pisze T. Żychliński w „Złotej księdze szlachty polskiej” - wydała dwóch biskupów chełmińskich, kilku opatów i znaczny poczet senatorów. Nieśmiertelnego dodał jej blasku kasztelan zakroczyński Stanisław, urodzony w 1500 r., zmarły 15 sierpnia 1568 r., w sto lat później, w roku 1674 między najprzedniejszych Patronów Polskich przez Klemensa XI, w roku 1714 do pocztu Świętych Pańskich wyniesiony”. Mikołaj Aleksander Kostka ze Sztemberga, zięć Adama Olbrachta Przyjemskiego, ożeniony z jego córką Zofią Przyjemską, to drugi właściciel Rawicza w latach 1646-1653. Uroczysty wjazd do Rawicza jedynej spadkobierczyni A. O. Przyjemskiego - córki Zofii wraz z mężem Aleksandrem Mikołajem Kostką odbył się 16 sierpnia 1645 r. „Prześwietna rada i urzędy, starsi i zaprzysiężeni wyszli jej naprzeciw ubrani w płaszcze, aż na sarnowską granicę, dokąd też poszło inne obywatelstwo w uzbrojeniu, składając życzenia. (...) Stąd - powiada dalej pisarz miejski - udały się ich hrabiowskie mości do miasta i były tu razem ze świtą w ratuszu przyjmowane”. Mikołaj Kostka był również gorliwym opiekunem miasta, jak jego teść Adam Olbracht Przyjemski. Nadał miastu liczne przywileje. W Archiwum Państwowym w Poznaniu zachowały się do dziś trzy przywileje w języku łacińskim. Jeden mówi o tym, że Aleksander Mikołaj Kostka i jego żona Zofia, dziedzice Miejskiej Górki, Rawicza, Sierakowa etc., powołują aptekę, zwaną do dziś Apteką Miejską i Radziecką (nazwa od Rady Miejskiej). Drugi doty-

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

czy zakazu osiedlania się Żydów i wyzbycia się przez nich nieruchomości, natomiast trzeci, z roku 1647, mówi o sprzedaży obywatelom miasta „dla przysporzenia im pożytku” i „łatwiejszego zdobycia chleba” 558 działek na ogrody pod miastem, co było prawdziwym dobrodziejstwem dla mieszczan. Aleksander Kostka potwierdzając w roku 1645 przywilej lokacyjny miasta uzupełnił go zachętą budowania przez mieszczan obszernych i okazałych domów w cenie od 200 do 600 talarów.

Portret Stanisława Kretkowskiego Portret przedstawia właściciela Rawicza w latach 1699-1704. Jego autorem jest G. S. Knoefvel. Obraz olejny na płótnie ma wymiary 96 x 82 cm. Namalowany został w 1780 r. Znajduje się w sali Portretowej rawickiego ratusza (numer inwentarza MZR-I-237/1191). Konserwowany był w 1967 r. przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu. Na odwrocie dublowanego obrazu przeniesiono ze starego płótna informacje dotyczące konserwacji obrazu. W lewym dolnym rogu czarnym tuszem napisano: „Restaurirt im Juli 1862 v. 1, Bahr”, pod spodem „Rest. 1880 r.” Na odwrocie dublowanego płótna nie umieszczono numerów starego inwentarza, które znajdowały się tam przed konserwacją. W prawym górnym rogu białą farbą napisano: „Adm. nr 215”, u dołu „ZMR. XIII. 22.” Portretowany jest ujęty do pasa, w zwrocie w prawo i z odchyloną głową na wprost. Widzimy go w pudrowanej peruce (a la lion), twarz ma podłużną, bardzo wysokie czoło i czarne, bystre oczy. Strój jego składa się ze zbroi (stalowa, ciemna, oksydowana) typu zachodnioeuropejskiego i czerwonego płaszcza podbitego sobolami. Zbroję zdobią złociste nity, folgi i ornamenty z liści laurowych w rodzaju aplik. Ponadto zbroja posiada brązowe przybranie ze złocistym obrzeżeniem. Strój uzupełnia miękko udrapowana biała chusta pod szyją i zielona wstęga, widoczna od lewego ramienia, związana na kokardę u prawego boku. Prawa ręka, zgięta w łokciu, przytrzymuje zarzucony na lewe ramię płaszcz. Lewa ręka jest opuszczona, w dłoni portretowany trzyma stylizowaną roślinę. Spod pancerza widoczny jest rąbek atłasowej koszuli, lamowanej srebrem. U dołu portretu pod pięciopałkową, złocistą koroną, widnieje czteropolowa okrągła tarcza herbowa w otoku z zielonych liści lauru. Na niej pośrodku znajduje się herb portretowanego - Dołęga, z prawej u góry herb matki Guldenstern w postaci złocistej gwiazdy na niebieskim polu, z prawej u dołu herb macierzystej babki - Cema, mający wygląd szachownicy, z lewej u dołu herb macierzystej prababki Leszczyńskiej - Wieniawa, a raczej herb ojczystej prababki Pomian, różniący się od Wieniawy szczegółem, którego malarz w ogóle nie umieścił. Z lewej u góry herb matki - Doliwa - Doroty Rozdrażowskiej. Herbową tarczę rozdziela napis: „Illustrissimus Stanislaus Kretkowski

Stanisław Kretkowski

Stanisław Kretkowski, właściciel Rawicza od 5 grudnia 1701 r. do 24 marca 1704 r.

dominus hereditarius Civit: Rawicz, Koźmin, Borek, Bistrzyc, Neuhof etc. Regnavit Rawici ad Ano MDCCI, ad Ano emortualem MDCCIV Martii XXIII diem”.

Stanisław Kretkowski Po śmierci Władysława Przyjemskiego, wdowa po nim - Katarzyna Przyjemska wyszła za mąż za Stanisława Kretkowskiego. Ślub odbył się 4 września 1701 r. w Rawiczu, natomiast uroczystości weselne w Koźminie. Dnia 5 grudnia 1701 r. nowy dziedzic odbył uroczysty wjazd do Rawicza. Witany był przed bramą Szymanowską piękną oracją. W księgach miejskich zachowała się informacja, iż Kretkowski był

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

przeciwnikiem Szwedów i Leszczyńskiego, a zwolennikiem Augusta II Sasa (zażądał nawet od magistratu kilkunastu jeźdźców na wyprawę przeciwko Szwedom). Kretkowscy, herbu Dołęga, pochodzili zapewne z Kujaw, ich gniazdem rodowym była nieistniejąca dziś wieś Kretków koło Kruszwicy. W okresie późniejszym do Kretkowskich należała wieś Kretki koło Rypina w ziemi dobrzyńskiej. Kretkowscy, według „Genealogii” W. Dworzaczka, „należeli do tej części elity magnackiej Wielkopolski, która nie uległa degradacji w XVII wieku i utrzymała swoje znaczenie osiągnięte na początku wieku XV.” Znaczenie Kretkowskich trwało do połowy XVIII wieku, kiedy wymarły dwie spośród trzech linii tej rodziny: linia pomorska - na Janie Władysławie Kretkowskim (zm. w 1729 r.), kasztelanie chełmińskim, synu Stanisława, i linia mazowiecka - na Feliksie Kretkowskim (zm. w 1733 r.), biskupie chełmińskim. Ostatnim senatorem z tej rodziny był Feliks (zm. w 1822 r.), generał, senator, kasztelan Królestwa Polskiego. Kretkowscy od 1418 r., kiedy to Jan z Kretkowa (1363-1433), rycerz grunwaldzki, starosta inowrocławski, nieszawski i radomski został kasztelanem rypińskim i dobrzyńskim, dali Rzeczypospolitej jednego biskupa, dziesięciu kasztelanów i ośmiu wojewodów, co pod tym względem stawia ich w czołówce rodów polskich. Dobra ziemskie Kretkowskich rozmieszczone były w Wielkopolsce, na Kujawach, w Prusach Królewskich koło Gdańska i w Prusach Książęcych koło Kwidzyna, a w XVI wieku także w ziemi krakowskiej i Czerwonej Rusi. W okresie od XVI do XIX wieku ufundowali 15 kościołów i klasztorów, kilka ołtarzy, sześć obiektów rezydencjonalnych. Stanisław Kretkowski jest postacią stosunkowo mało znaną na tle innych współczesnych mu członków tej rodziny. Urodził się w roku 1672, a zmarł 23 marca 1704 r. Miał wtedy 32 lata. Jego ojcem był Jan Kazimierz Kretkowski (zm. w 1676 r.), a matką - Katarzyna Lukrecja Guldensternówna, córka Zygmunta, kasztelana gdańskiego, reprezentanta jednego z najwybitniejszych i najznaczniejszych rodów szwedzkich, i Anny Cemianki, ostatniej z rodu, kasztelanki chełmińskiej. Zygmunt Guldenstern vel Gyllenstern był nie tylko potomkiem króla Szwecji Karola VIII Knutssona Bonde, ale i kuzynem króla Władysława IV i Jana Kazimierza. Anna Cemianka zaś rodziła się z Leszczyńskiej, wojewodzianki bełskiej, Jan Kazimierz Kretkowski był synem Jerzego i Doroty Rozdrażewskiej. Stanisław Kretkowski uczył się w Gimnazjum w Toruniu wraz ze swoim bratem Rafałem. Rafał Kretkowski pod koniec XVII wieku wyjechał do Francji, gdzie zaciągnął się do wytwornej gwardii muszkieterów Ludwika XIV. Zmarł we Francji i jest pochowany w kościele Saint-Germain w Paryżu. Wcześnie obumarła obydwu braci siostra Teofila, wobec czego cały majątek rodziców spadł na Stanisława. Było tego niemało. W Wielkopolsce wprawdzie stracił majątki na rzecz stryja Marcina, posiadał za to w województwie malborskim

Jan Kazimierz Sapieha

przebogaty klucz bystrzycki, czyli dobra tychnowskie złożone z około 18 osad, klucz lichtenfeldzki (Jasna) - 10 wsi, majętność mirańską - 5 wsi, a wszystko to były dobra bogate i ludne. Do zamożności Stanisława przyczyniły się małżeństwa. Pierwsza żona - Eleonora Mycielska, starościanka kolska (zm. w 1701 r.), wniosła mu majętność wyszyńską z zamkiem, a właściwie pięknym manierystycznym pałacem, i siedmioma osadami oraz majętność russocicką złożoną z dwunastu osad. Druga żona, poślubiona 4 września 1701 r. w Rawiczu, Katarzyna Przyjemska - kuzynka Kretkowskiego, wniosła mu trzy bogate majętności z miastami i zamkami - Rawicz, Koźmin, Borek i około trzydziestoma wsiami. Trzydziestoletni Stanisław stał się więc jednym z najbogatszych magnatów wielkopolskich, był bowiem panem trzech miast i ponad 80 wsi. Zamieszkiwało w nich kilkanaście tysięcy poddanych. Arystokratyczne pochodzenie, pokrewieństwo z królami i czołowymi przedstawicielami oligarchii magnackiej oraz wielki majątek umożliwiłyby mu na pewno znaczną karierę. Niestety, śmierć zabrała go w stosunkowo młodym wieku. Podobny los spotkał syna Stanisława, Jana Władysława Kretkowskiego, który odziedziczył całą fortunę ojca i matki Eleonory Mycielskiej. Jan Władysław jako osiemnastoletni chłopiec otrzymał podkomorstwo nadworne koronne. Później był deputowanym na Trybunał Koronny w 1723 r., a w dniu 28 marca 1726 r. otrzymał kasztelanię chełmińską. Był również kawalerem maltańskim. Zmarł w wieku 36 lat, a jego fortuną podzielili się dalsi krewni. Wkrótce po objęciu przez Kretkowskiego miasta Rawicza spada na nie - jedna po drugiej - kilka klęsk. W 1701 r. przez nieostrożność i nieprzestrzeganie obowiązujących przepisów przeciwpożarowych wybuchł w mieście pożar. Ze względu na to, że wielu mieszkańców zaczęło masowo opuszczać miasto, Kretkowski wraz z żoną Katarzyną zakazał obywatelom (dokument wydany w Koźminie 2 lipca 1702 r.) pod groźbą wysokiej grzywny (tysiąc talarów) opuszczać miasto. W 1704 r. zajęły miasto wojska szwedzkie, a 25 listopada przybył do Rawicza król Karol XII z całym swoim dworem i zatrzymał się tutaj aż do 8 sierpnia 1705 r. Kretkowski nie doczekał już tego momentu. W dwa lata później wojska rosyjskie składające się z Kozaków, Kałmuków i Litwinów splądrowały, a następnie spaliły doszczętnie Rawicz i Bojanowo.

Portret Jana Kazimierza Sapiehy Portret przedstawia właściciela Rawicza w latach 1704-1730. Jego autorem jest Zachariasz Ziegler. Obraz olejny na płótnie o wymiarach 84 x 64 cm namalowany został na początku XVIII wieku. Obecnie znajduje się w Muzeum Ziemi Rawickiej, w sali Portretowej (numer inwentarza MZRI-239/1195). Konserwowany był w Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu. Obraz jest dublowany. Z tyłu na ramie obrazu przyklejona jest kartka

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

Jan Kazimierz Sapiecha, pan na Rawiczu od sierpnia 1705 r. do 23 lutego 1730 r.

Jan Kazimierz Sapieha

z niemieckim napisem identyfikująca osobę portretowaną: „Johann Kasimir Graf zu Lahowitz und Sapieżyn - Sapieha, Grundherr von Rawitsch - Gemalt der Ludovica geb. von Bnin-Opalińska”. W górnym lewym rogu białą farbą napisano: „Adm. nr 21”, a na ramie ołówkiem - „S/7538/M.L”. Na dole ramy znajduje się kartka z pieczątką - „Centralna Składnica Muzealna Ministerstwa Kultury i Sztuki w Kozłówce 5040”. Postać Jana Kazimierza Sapiehy, w ujęciu 3/4, sportretowana została do bioder, w zwrocie w prawo i z odchyloną głową na wprost. Głowa w wysokiej, białej, ufryzowanej peruce „allonge”, rozdzielonej pośrodku, o związanych końcach. Twarz, w ujęciu en face, jest pociągła, oczy ciemne, zwrócone na patrzącego, nos prosty, usta wąskie, czoło wysokie. Strój portretowanego składa się z fraka w kolorze ciemnego brązu obszytego podwójnym pasem haftowanego aksamitu w kolorze złotopomarańczowym. Pod spodem - zbroja oksydowana, ozdobiona ornamentami z liści laurowych w rodzaju aplik. Strój uzupełnia biały, płaski kołnierz koszuli z fragmentem koronki, takaż sama koronka wystaje spod fraka prawego rękawa. Postać przepasana jest wstęgą błękitną jedwabną Orderu św. Andrzeja, widoczną od prawego ramienia, zawiązaną u lewego boku. Na piersi z lewej strony przypięta jest Gwiazda Orderu św. Andrzeja z dewizą „Pro Fide, Rege et Lege” („Za wiarę, króla i prawo”). Przy prawym boku widać fragment rękojeści szabli. U dołu obrazu widnieje napis: „Johann Casimir Graf zu Lachowiz und Sapieżin Sapieha, starost zu Bobruysk, etc: Sr: Kaysers; Majestat in Rusland Gen; Felo Marschall Ritter des, St. Andreas Ordens, Erbherr auf Rawitsch, Koźmin, Filehn, gebohren 1675, gestorben in Rawitsch 1730, Pinxit: Ziegler”.

Jan Kazimierz Sapieha Wraz ze śmiercią Katarzyny Przyjemskiej dnia 2 sierpnia 1705 r. cała jej fortuna przeszła w ręce jedynej córki z pierwszego małżeństwa z Piotrem Opalińskim, Ludwiki. Prawdopodobnie względy polityczne, a mianowicie współdziałanie Leszczyńskich z Sapiehami w sprawie osadzenia na tronie polskim wspólnego kandydata, spowodowały, że rękę młodej Opalińskiej oddano Janowi Kazimierzowi Sapieże, najstarszemu synowi Franciszka Ksawerego Sapiehy i Anny Lubomirskiej. Przez to małżeństwo Rawicz dostał się Sapiehom i pozostał w ich rękach do 1771 r. Olbrzymia fortuna Ludwiki, która wniosła mężowi - obok Rawicza Koźmin, Wieleń i Radlin, stała się podstawą znaczenia politycznego Sapiehów w Wielkopolsce przez prawie całe stulecie. Jan Kazimierz Sapieha, herbu Lis, pochodził z bardzo znanej w Rzeczypospolitej rodziny. Odebrał znakomite wykształcenie w kraju, a w roku 1692 wraz z Jerzym Matuszewiczem wyjechał na studia za granicę. Już wówczas był starostą bobrujskim. Po śmierci Jana III Sobieskiego powrócił na elekcję do Warszawy, by wziąć udział w wyborze nowego króla. Jak wszyscy Sapiehowie był zwolen-

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

nikiem Stanisława Leszczyńskiego i Szwedów, a przeciwnikiem Augusta II. W 1705 roku pokonał marszałka konfederacji sandomierskiej Chomętowskiego, zmuszając go do ucieczki, a w roku 1706 zniósł pod Tykocinem oddział moskiewski, biorąc 100 oficerów i żołnierzy do niewoli, za co otrzymał od Stanisława Leszczyńskiego urząd generalnego starosty wielkopolskiego. Stojąc wiernie przy boku nowego króla, powitał go w Toruniu, gdzie stryj jego, Kazimierz, odstąpił mu buławę wielką litewską. W 1709 r. J. K. Sapieha odniósł zwycięstwa na Wołyniu pod Lachowcami, gdzie pokonał generała moskiewskiego Ogińskiego. Po klęsce Karola XII pod Połtawą w 1709 r. przeszedł Jan Sapieha na stronę cara i Augusta II. Jan Kazimierz Sapieha, podobnie jak jego poprzednicy, dbał bardzo o rozwój Rawicza, tym bardziej, że miał bardzo dużo do zrobienia po przemarszach, spustoszeniu i spaleniu miasta, jakiego dokonały wojska szwedzkie i rosyjskie. Już w sierpniu 1707 r. zwolnił miasto na okres siedmiu lat od wszelkich podatków. Ponadto dał miastu 100 drzew i 10 dębów z „puszczy rawickiej” na jego odbudowę i zezwolił na wybudowanie drugiej miejskiej cegielni. Wraz z morowym powietrzem, jakie grasowało w mieście w roku 1710 i 1711, wielu obywateli opuściło Rawicz, chroniąc się na Śląsk. W związku z tym Sapieha swymi edyktami z roku 1713 i 1714 wezwał ich do powrotu pod karą przymusowego odsprzedania ich nieruchomości. Dalsze nieszczęście spadło na miasto w roku 1719 - w dniu 14 sierpnia napadło na Rawicz ze Śląska wojsko austriackie w związku z zatargiem Sapiehy z Hatzfeldem, niszcząc je i żądając wysokiej kontrybucji. Jan Kazimierz Sapieha rozpoczął w 1707 r. budowę pałacu-zamku, (budowa została zakończona dopiero w 1737 r.) oraz odbudował w cegle kościół reformatów w latach 1725-1732. Zmarł 23 lutego 1730 r. Dnia 17 marca jego zwłoki zostały złożone na paradnym wozie, w trumnie obitej wspaniałym czerwonym zamszem, opatrzonej sześciu srebrnymi, ozdobnymi rękojeściami. Trumnę odprowadzono do granic Koźmina. Stąd przeniesiono ją 21 marca do Radlina i złożono w grobowcu. Tuż przedtem, staraniem młodych hrabiów, urządzono wspaniałe „castrum dolores”, ustawiając naokoło tysiące świecących lamp. Mowę żałobną wygłosił oficjał kaliski, przewielebny ks. Chełmicki. W ostatnich latach życia Sapiehy odbudowany Rawicz stał się jego ulubionym miejscem pobytu. W kościele reformatów znajdował się godny uwagi nagrobek J. K. Sapiehy, o którym wspomina J. Łukaszewicz w swojej monografii. Z Ludwiką Opalińską (zm. 9 stycznia 1719 r.) miał Jan Kazimierz Sapieha kilkoro dzieci. Najstarszy był Piotr, urodzony 25 stycznia 1701 r. w Dreźnie. Drugim był Kazimierz Antoni, urodzony w 1704 roku, ale zmarły już w roku 1705. Następnym synem był Andrzej Franciszek, kolejnymi - Paweł, urodzony w Koźminie dnia 13 września 1714 r., oraz Michał Antoni, ur. 23

Katarzyna Agnieszka Ludwika Sapieżyna

kwietnia 1716 r. także w Koźminie. Ostatnim jego dzieckiem była Katarzyna Agnieszka, ur. w Koźminie 14 stycznia 1718 r., na rok przed śmiercią matki.

Portret Katarzyny Agnieszki Ludwiki Sapieżyny Portret przedstawia właścicielkę Rawicza w latach 1737-1771. Jego autorem jest G. S. Knoefvel. Obraz olejny na płótnie, o wymiarach 95 x 84 cm, namalowany został 6 października 1762 r. Obecnie znajduje się w Muzeum Ziemi Rawickiej, w sali Portretowej (numer inwentarza MZR-I-239/1192). Konserwowany był w 1967 r. przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu. Na odwrocie dublowanego obrazu brak jakichkolwiek informacji

Katarzyna Agnieszka Sapieha, właścicielka Rawicza od 1737 r. do sierpnia 1771 r.

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

identyfikujących osobę portretowaną, na odwrocie nie umieszczono również numerów starego inwentarza, które znajdowały się tam przed konserwacją. W prawy górnym rogu białą farbą napisano: „nr inw. Adn. 216”, w lewym dolnym rogu: „ZMR. XIII 24”. Nie zachowała się również kartka w języku niemieckim umieszczona na podramku obrazu: „Fürstin Katharina von Sapieha v Ludovica geb. von Bnin Opalińska”. Na odwrocie obrazu przeniesiono ze starego płótna informacje dotyczące czasu powstania i autorstwa. W prawym dolnym rogu napisano czarnym tuszem: „Carl. Sigm. Knoefvell pinxit Ano 1762, 6. october” (autorski podpis G. S. Knoefvela, przekalkowano na nowe płótno i wypełniono tuszem). Portretowana jest ujęta do pasa, umieszczona centralnie na tle ciemnej kotary ze złocistymi frędzlami, w głębi znajduje się kolumna. Twarz zwrócona en face, owalna, o grubych rysach. Czoło szerokie, oczy duże, brwi cienkie regularne, nos prosty, usta o wydatnych wargach i uniesionych kącikach. Szyja krótka, gruba. Dłonie o wydatnych palcach. Ubrana w suknię zielono-złotą, wciętą w pasie, wykończoną dużym dekoltem obszytym koronką. Przód stanika ozdobiony jest szlachetnymi kamieniami - rubinami i perłami w kształcie łezki oraz złocisto-białym haftem. Suknia ma bardzo bogate koronkowe rękawy 3/4. Włosy portretowanej są ciemne, upięte do góry, w uszach - kolczyki. Głowę zdobi diadem wysadzany szlachetnymi kamieniami. Portretowana ma narzucony na ramiona czerwony płaszcz, wykończony futrem z gronostaja. Na prawym ramieniu - pukiel czarnych włosów. Na obydwu rękach postać ma takie same bransolety wysadzane drogimi kamieniami. Sposób ujęcia postaci, powtarzające się elementy dekoracji, podobne założenia kompozycyjne, a także cechy malarstwa zbliżają ten obraz do portretu Marii Anny Sułkowskiej (z 1746 r.) znajdującego się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie, a także do wielu tego typu portretów rodzin magnackich i szlacheckich z tej epoki.

Katarzyna Agnieszka Ludwika Sapieżyna Katarzyna Agnieszka Ludwika z Sapiehów, secundo voto Żywna, „comtesse de Sapieha”, łowczyni litewska, była córką starosty bobrujskiego Jana Kazimierza Sapiehy i Ludwiki z Bnina Opalińskiej, siostrą wojewody smoleńskiego Piotra. Urodziła się 14 stycznia 1718 r. w Koźminie. Była właścicielką Rawicza w latach 1737-1771, Koźmina i Radlina. Dnia 29 czerwca 1736 r. wyszła w Rawiczu za mąż za Michała Antoniego Sapiehę, wówczas starostę gulbińskiego. Ślub odbył się bez dyspensy, z przyczyn bliskiego pokrewieństwa, i bez udziału miejscowego proboszcza, co zostało wykorzystane jako pretekst do unieważnienia związku z inicjatywy Katarzyny Agnieszki Ludwiki. W czasie ostatniego bezkrólewia Michał Sapieha został internowany

Katarzyna Agnieszka Ludwika Sapieżyna

w Rydze, gdzie przebywała z nim Katarzyna Agnieszka i urodziła tam córkę, której losy nie są znane. W 1742 r. odbywał się przed poznańskim konsystorzem biskupim proces o unieważnienie małżeństwa; orzeczenie nastąpiło 18 września 1743 r. W Warszawie 12 maja 1745 r. Katarzyna Sapieha wzięła ślub z dworzaninem Sapiehów - Albertem Wojciechem Pawłem Żywnym, urodzonym w Pradze 27 listopada 1721 r. Do końca życia używała jednak nazwiska pierwszego męża i od jego godności, z lat przed rozwodem, tytułowała się łowczynią litewską. Z drugim mężem, nobilitowanym z przydomkiem von Lilienhoff przez cesarzową Marię Teresę w 1756 r., od 20 grudnia 1745 r. mieszkała na Śląsku w dobrach Freyhan (obecnie Cieszków), nabytych w roku 1745 od Henryka Flemminga. Podczas wojny siedmioletniej wiele kłopotów sprawiały jej stacjonujące w Wielkopolsce wojska. Katarzyna Agnieszka zabiegała usilnie o uwolnienie swoich dóbr od przymusowych dostaw i kwaterunków, prosząc o protekcję u dowódców rosyjskich, polskich komisarzy prowiantowych i u dworu. W zamian informowała dwór o nastrojach i działalności malkontentów, w tym swego brata Piotra. Współcześni przypisywali Katarzynie Agnieszce udział w skonfederowaniu Wielkopolski w 1768 r. Zachowana korespondencja Sapieżyny nie potwierdza jej decydującej roli dla wypadków w Wielkopolsce, choć świadczy o jej aktywności w pierwszej fazie ruchu. Katarzyna Agnieszka korespondowała stale z Adamem Krasińskim, Antonim Lubomirskim, Jerzym Augustem Mniszchem, wiadomo również o jej korespondencji z przywódcami wielkopolskimi - Ignacym Malczewskim i Józefem Zarębą. Katarzyna Agnieszka uczestniczyła w przygotowaniu zjazdu konfederackiego w Poznaniu od 5 do 21 sierpnia 1769 r. Popierała wówczas stronników A. Krasińskiego i F. Roztworowskiego. Zwalczała próby objęcia przywództwa ruchu przez swego brata Piotra Sapiehę i starostę sokolnickiego Antoniego Sułkowskiego. We wrześniu 1769 r. gościła we Freyhan powracających z Saksonii wysłanników konfederacji wielkopolskiej - J. Ponińskiego i J. Turnę. Rezydując w swych dobrach na Śląsku, Katarzyna Agnieszka pośredniczyła w wymianie informacji i korespondencji między uczestnikami konfederacji. Zajmowała się tą działalnością jeszcze latem 1770 r. Wraz z osłabnięciem ruchu barskiego w Wielkopolsce jej działalność polityczna przygasła. W czerwcu 1772 r. gościła we Freyhan Józefa Sapiehę, regimentarza konfederacji litewskiej. Katarzyna Agnieszka wraz z bratem Piotrem odziedziczyła w Wielkopolsce dobra po matce. W ich skład wchodziły trzy duże kompleksy: Rawicz, Koźmin i Wieleń z przyległościami. Były one powodem ciągłych sporów rodzinnych, najpierw z bratem Piotrem, a potem, po jego śmierci w 1771 r., z wdową po nim - Joanną z Sułkowskich Sapieżyną, mimo że już w roku 1756

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

zawarto układ, w którym Piotr Sapieha zapisał siostrze swoją część spadku po matce z zastrzeżeniem praw dożywocia dla żony. Jednak w latach 1766-1767 Katarzyna Agnieszka szukała protekcji u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przeciwko bratu w sporach majątkowych. Na Śląsku Katarzyna Sapieżyna posiadała dobra: Neywald, Lilienhoff i Freyhan. Te ostatnie przez jej sukcesorów zostały sprzedane w 1779 r. (za 79 tys. talarów). W swej rezydencji w Freyhan ufundowała kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Jej staraniem wystawiano w Rawiczu w latach 1753-1756 ratusz, według projektu Leopolda Ostritza z Trzebnicy. W 1772 r. dla kościoła w Koźminie ufundowała posrebrzane wotum. W 1771 r. Katarzyna Agnieszka sprzedała swojemu plenipotentowi - Janowi Nepomucenowi Mycielskiemu Rawicz wraz z dobrami: Sierakowo, Szymanowo, Dębno Polskie i Masłowo za półtora miliona zł polskich i 2 tys. dukatów, a w 1783 r. sprzedała Koźmin Stary i Nowy z przyległościami, Radlin z przyległościami oraz klucz wsi koło Wielenia Kazimierzowi Nestorowi Sapieże i jego matce z Branickich za 1 mln 528 tys. zł polskich, z czego 658 tys. zł otrzymała w gotówce. Katarzyna Agnieszka zmarła 2 marca 1779 r. w majątku Lilienhoff, gdzie mieszkała w ostatnich latach życia, a pochowano ją w kościele we Freyhan. Z małżeństwa z Albertem Pawłem Żywnym miała Katarzyna Ludwika dwóch synów: Jana, który dał początek rodzinie von Lilienhoff und Adelnau, oraz Joachima, który wraz z rodziną przyjął nazwisko von Lilienhoff Zwowitzki.

Portret Jana Nepomucena Mycielskiego Portret przedstawia ostatniego właściciela Rawicza w latach 17711804. Jego autorem jest G. S. Knoefvel. Obraz olejny na płótnie ma wymiary 185 x 115 cm. Namalowany został 28 kwietnia 1780 r. Obecnie znajduje się w Muzeum Ziemi Rawickiej, w sali Portretowej (numer inwentarza MZR-I237/1190). Konserwowany był w Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu w 1967 r. Na odwrocie dublowanego obrazu przeniesiono ze starego płótna numery starego inwentarza. W lewym górnym rogu białą farbą napisano: „Adm. 221”, na ramie obrazu w części dolnej: „nr inw. ZMR. XIII 21”. Ponadto na ramie obrazu zachowały się dwie kartki z pieczątkami: „Centralnej Składnicy Muzealnej w Kozłówce nr inw. 5037” oraz „Składnicy Muzealnej MKiS w Żelaźnie k. Kłodzka nr inw. 4754”. Zachowała się również na podramku kartka identyfikująca portretowaną osobę „Graf Johann Nepomucen von Mycielski Starosta von Ośnik der letzte Grundherr von Rawitsch Gemall von G. S. Knoefvell 28 April 1780”. Postać mężczyzny ukazana jest w całości, na tle panoramy miasta Rawicza, w zwrocie w lewo. Na głowie, zwróconej 3/4 w prawo, portretowany ma

Jan Nepomucen Mycielski z Mycielina

Jan Nepomucen z Mycielina Mycielski, wĹ&#x201A;aĹ&#x203A;ciciel Rawicza od 20 sierpnia 1771 r. do 1788 r.

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

małą, białą, pudrowaną perukę. Twarz owalna, nos prosty, oczy ciemne, zwrócone na patrzącego. Mężczyzna ubrany jest we frak mundurowy granatowy z czerwonymi wyłogami i mankietami oraz podszewką w tym samym kolorze. Epolety wykonane są ze srebrnego galonu, w tym samym kolorze guziki. Biały żabot pod szyją, kołnierz koszuli i mankiety - koronkowe. Pod frakiem widnieje kamizela biała, jedwabna, zapinana na osiem srebrnych guzików. Postać ubrana jest w spodnie białe do kolan. Na nogach - jedwabne, białe, haftowane pończochy oraz czarne trzewiki z dużą klamrą. Przy lewym boku widoczny jest fragment rękojeści szabli. Po lewej stronie fraku mundurowego wyszyta jest drogimi kamieniami Gwiazda Orderu Świętego Stanisława z inicjałami SAR oraz przewieszona od prawego ramienia do lewego boku wstęga Orderu św. Stanisława, z czerwonego jedwabiu z białymi wypustkami, zawiązana u lewego boku. Poniżej wiązania przypięty jest Krzyż Świętego Stanisława. Jan Nepomucen Mycielski trzyma w prawej ręce rysunek z widokiem Rawicza, na którym na pierwszym planie widoczne są cztery wiatraki. W tle znajduje się także widok miasta z zaznaczonymi budowlami, które w końcu XVIII wieku istniały w Rawiczu, a wśród nich dwie nieistniejące już budowle. Pierwsza z nich to kościół reformatów pod wezwaniem św. Antoniego, ufundowany przez Jana z Bnina Opalińskiego około roku 1673. (Po wielkim pożarze miasta w 1707 r. Jan Kazimierz Sapieha odbudował kościół w cegle w latach 1725-1732. Wyposażanie wnętrz kościoła zakończono dopiero w 1780 r., konsekracja odbyła się w roku 1782. Ołtarz główny, w stylu barokowym, był dziełem rzeźbiarza z Rawicza - Antoniego Schultza. Oprócz niego godny uwagi był nagrobek J. K. Sapiehy oraz kilka portretów księży reformatów. Kościół spłonął w 1945 r.) Druga budowla, znajdująca się na osi ulicy Klasztornej, to rezydencja Sapiehów wzmiankowana w źródłach jako pałac lub zamek, którego budowę rozpoczął Jan Kazimierz Sapieha po pożarze miasta w 1707 r. w miejscu, gdzie stał poprzednio drewniany dwór Opalińskiego, otoczony włoskim ogrodem. (Według starych map budowlę tę lokalizuje się w pobliżu bramy Szymanowskiej. Budowę zamku zakończono w 1737 r. Z czasów ostatniego dziedzica Rawicza zachował się fragmentaryczny opis samej budowli oraz wnętrz zamkowych, który odpowiada budynkowi przedstawionemu na obrazie. Był to budynek frontem zwrócony na południe, dwupiętrowy, o długości 71 łokci i szerokości 32 łokcie, z ozdobnym portykiem kolumnowym i wystawką pośrodku.) Pozostałe budowle na obrazie to ratusz, wybudowany w latach 1753-1756, oraz pierwszy kościół ewangelicki. Postać Mycielskiego przedstawiona jest na tle wnętrza z fragmentem ściany pokrytej stiukami, przy niej stoją dwa ozdobne fotele. Posadzka jest marmurowa, z dużych flizów szaroróżowych układanych w szachownicę. W prawym dolnym rogu znajduje się tablica inskrypcyjna, nad nią herb Dołęga otoczony złotymi laurami, na czerwonym tle. K. Niesiecki tak opisuje herb Dołęga: „Ma być podkowa biała, polerowana do góry barkiem podniesiona, krzyż złoty u niej na wierzchołku, pośrodku podkowy strzała biała

Jan Nepomucen Mycielski z Mycielina

albo bełt żeleźcem na dół, w polu błękitnym. Powyżej w hełmie skrzydło sępie, a przez nie strzała żeleźcem w prawą stronę obrócona.” Poniżej znajduje się napis: „Illustriss Comes JOANN, Nepomucenus Mycielski, Capitaneus Osnicensis, Egves Ord: S. Stanisława, Dominus Hereditarius Civitatum Rawicz, Gostyń, Bonorum, Lukowo, Szkaradowo, Krzekotowic, aliorumg. Natus Ano. MDCCXXXVI 9 Junii S. G. Knoefvell pinx: Ano 1780 28 April”.

Jan Nepomucen Mycielski z Mycielina Ostatnim dziedzicem miasta Rawicza był Jan Nepomucen Mycielski z Mycielina, starosta ośnicki, kawaler Orderu św. Stanisława, plenipotent księżnej Katarzyny Agnieszki Sapieżyny, który kupił od niej miasto Rawicz w 1771 r. wraz z przyległymi dobrami: Sierakowem, Szymanowem, Dębnem Polskim i Masłowem za półtora miliona ówczesnych złotych polskich i dwa tysiące dukatów. Jan Nepomucen Mycielski, według K. Niesieckiego, był przedstawicielem rodu mało znanego w XVIII w. Rozbici na kilka domów, mieli panowie z Mycielina jedną „odnogę senatorską”, której znacznej sławy przysporzył ojciec Nepomucena, Maciej Mycielski, kasztelan poznański, starosta krzemieniecki i ośnicki. Maciej Mycielski, urodzony w roku 1690, mianowany został w roku 1717 chorążym nadwornym koronnym, a w trzy lata później otrzymał chorągiew pancerną za „chwalebne we wszystkich okazjach usługi Rzeczypospolitej”. T. Żychliński w „Złotej księdze szlachty polskiej” pisze dalej, że w roku 1728 dostąpił Mycielski wysokiego zaszczytu marszałkowania trybunałowi koronnemu w Lublinie, gdzie zawarł tzw. konfraternię, czyli wiekuistą przyjaźń z ówczesnym kanonikiem krakowskim - Wacławem Sierakowskim, a w roku 1732 wszedł Maciej do senatu jako kasztelan kaliski i otrzymał Order Orła Białego. Żoną Macieja była Weronika z Konarzewskich. Przez nią sięgnęli Mycielscy powinowactwem do domów panujących - Leszczyńskich i Burbonów, a przez jej bogactwa weszli ,,między najpierwsze w Rzeczypospolitej rody”. Z Weroniką z Konarzewskich miał Maciej Mycielski ośmioro dzieci, czterech synów i cztery córki, toteż Janowi dostały się po śmierci ojca w roku 1747 tylko majętności: Szkaradowska, Uchorowska, Gostyń, Szymankowo i Sołacz. Pan starosta żonaty był dwukrotnie, najpierw z Jolantą Dobrzycką, herbu Leszczyc, z którą miał cztery córki, a po jej śmierci z Anną Graczyńską, z którą miał sześcioro dzieci. O służbach publicznych Jana Nepomucena Mycielskiego wiemy tylko tyle, że był przez stany Rzeczypospolitej mianowany komisarzem do załatwiania sporów granicznych między Śląskiem a Polską, za co otrzymał sute wynagrodzenie 100 tys. złotych polskich. Jan Nepomucen Mycielski zjawił się w Rawiczu 12 września 1771 r.

Rozdział 4. Portrety właścicieli Rawicza

i rozpoczął rządy od nominacji Gotfryda Szulca na burmistrza, a Scharffa na wójta. W owym czasie nastąpiło znaczne zahamowanie rozwoju przestrzennego miasta z powodu przemarszu wojsk konfederacji barskiej w 1768 r. oraz przemarszu w 1771 r. wojsk Fryderyka Wilhelma II. Na mieszkańców miasta nałożono wysokie kontrybucje. Mając na względzie powstałą sytuację, J. N. Mycielski nadał miastu dwa przywileje: jeden w roku 1772 i drugi w roku 1774, zachęcając w nich do odbudowy i dalszej zabudowy miasta oraz nabywania nowych placów. Miasto wówczas otoczone było wałami z fosą oraz czterema mostami i tyluż bramami, a strażnicy miejscy pobierali cło zwane „dyszlówką”. Z ważniejszych budynków publicznych istniejących wówczas w Rawiczu były: zbór luterański, kościół katolicki, zamek (dwór właściciela), klasztor i synagoga, a także strzelnica, trzy szkoły, dwa szpitale, domy mieszkalne, magazyn miejski oraz 29 studni publicznych. Pod koniec XVIII wieku (tuż przed drugim rozbiorem Polski) w Rawiczu były ponadto: młyn słodowy miejski, 74 wiatraki, 2 miejskie browary, cegielnia, folusz, 3 farbiarnie. Rawicz był w owym czasie bardzo znanym ośrodkiem sukienniczym. Naczelne miejsce w rzemiośle włókienniczym zajmowało sukiennictwo, a następnie płóciennictwo, które swój rozwój i rozkwit zawdzięcza sąsiadom ze Śląska. Najlepszy okres rozwoju sukiennictwa przypada na połowę XVIII wieku, kiedy to do prawa miejskiego zostało przyjętych 630 sukienników. Wśród produkowanych w XVIII wieku asortymentów tkanin wymienia wilkierz rawicki sukna na kabaty oraz na karazje, które wykonywano w kilku gatunkach i kolorach. W XVIII wieku mówi się najczęściej o suknie karnowym, tuzinku i pokłaku lub - według szerokości - suknie trzydziestowym lub czterdziestowym. Sukno rawickie znakowane było stemplem okrągłym, na którym w podwójnym kole znajdował się napis „Raw”. Pod koniec XVIII wieku roczna produkcja sukna przy 290 mistrzach wynosiła 10764 postawy (1 postaw = 30 łokci, 1 łokieć = 0,47 m). Średnio sukiennicy rawiccy wyrabiali dziennie przy jednym krośnie od 3 do 4 łokci sukna. Wytwarzane w warsztatach rawickich sukno było szeroko znane poza granicami kraju i wędrowało na rynki wschodnie, zwłaszcza do Rosji i Turcji. Jan Nepomucen Mycielski chcąc pomóc sukiennikom, których warsztaty zostały mocno nadwyrężone ciągłymi wojnami, wydał szereg przywilejów w 1772 r. Jednak i to nie pomogło, ponieważ w roku 1774 doszło do nienotowanego w dziejach miasta buntu tkaczy, zwanego „rokoszem”, który został załatwiony na korzyść sukienników. W 1775 r. Mycielski wydał edykt, w którym postanowił, że handlem suknem mogą się zajmować wyłącznie członkowie cechu kupieckiego i „kompanii rawickiej”, posiadający odpowiednie przygotowanie. W następnych latach doszło do zatargów między Mycielskim a magistratem na skutek dużego zadłużenia i ogromnych pożyczek, jakie zaciągał od różnych

Jan Nepomucen Mycielski z Mycielina

instytucji oraz mieszczan. W tej sytuacji w 1788 r. trybunał piotrkowski przyznał prawo własności do Rawicza M. Mielżyńskiemu. W 1791 r. Mycielski wynajął wszystkie dobra rawickie Ksaweremu Działyńskiemu za sumę 600 tys. złotych polskich. Z chwilą przejścia miasta pod zabór pruski zaczęło ono podupadać gospodarczo ze względu na zamknięcie rynków zbytu na sukno rawickie. Część sukienników przeniosła się w okolice Zgierza i Łodzi, gdzie nawet jedno z osiedli nosi nazwę „Rawicz”.

Rozdział V Pozostałe grupy eksponatów Szkło Od 1985 r. muzeum kolekcjonuje szkło artystyczne z okresu secesji (końca XIX wieku, początku XX wieku) i okresu międzywojennego. Szkło znajdujące się w naszych zbiorach pochodzi głównie z terenu Śląska i Czech. Ponieważ mamy ponad 100 obiektów tego typu, przedstawiamy w tej publikacji tylko szkła najcenniejsze. Jednym z najcenniejszych szkieł w naszej kolekcji jest moserowski wazonik, szkło kryształowo-uranowe o wysokości 10 cm, o jajowatym Patera szklana dwuwarstwowa, koniec XIX w. kształcie, w dolnej części zeszlifowane w dziesięć płaszczyzn. Jego podstawa jest płaska, lekko wklęsła, sygnowana „macht in Czecho-Slovakia, Moser, Karlsbad”. W górnej części wazonika znajduje się opaska złoto-czarna, na niej przedstawiono postacie wojowników z okresu Cesarstwa Rzymskiego (autor: Kolman Moser, ur. w roku 1868, austriacki malarz, grafik i projektant sztuki stosowanej, współtwórca secesji wiedeńskiej, projektował między innymi szkło artystyczne). Na szczególną uwagę zasługuje patera szklana dwuwarstwowa (jedyny taki obiekt w naszych zbiorach), w kształcie kielicha, o wysokości 15 cm. Wykonana jest ze szkła białego i kobaltowego, rzeźbionego w motywy roślinne. Cokolik - nodus rzeźbiony jest w łezki, kołnierz kielicha rozchyla się w formie wachlarza, na jego brzegu rzeźbione są motywy roślinne: liście i kwiaty. Przykładem typowego secesyjnego szkła jest wazonik o wysokości 22 cm z kołnierzem w formie wachlarza, barwiony na kolor ciemnoróżowy. Dół wazonika jest biały, osadzony na trójnożnej metalowej podstawie. Ciekawym eksponatem jest również przycisk do papieru wykonany ze szkła ołowiowego i kobaltowego o wysokości 22 cm. W dolnej części przeźroczystej kuli zatopiono czerwony kwiat z zielonymi listkami. Górę przycisku stanowi wazonik, wysokości 15 cm, wyko-

Przycisk do papieru

Rozdział 5. Pozostałe grupy eksponatów

nany ze szkła kobaltowego z dodatkiem bieli. Cukiernica, o wysokości 8 cm, średnicy 12 cm, ze szkła kryształowego, z metalową rączką i pokrywą, wykonana została w warsztacie P. Egla we Wrocławiu w okresie międzywojennym. Szkło jest rytowane, grawerowane, szlifowane, z widokiem ratusza i herbem Rawicza. Misa, sygnowana na spodzie „Rene Lalique, France” (firma R. Lalique istnieje od 1860 r., produkuje wazony, serwisy, flakony, szklane bibeloty oraz biżuterię), ma średnicę 21 cm, formowana mechanicznie i ręcznie, pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Zdobiona jest na zewnątrz czterema muszlami wyrzeźbionymi w podłużne i półokrągłe rowki. Zakończenia czterech muszli tworzą jednocześnie podstawę, pomiędzy nimi żłobkowania. Flakonik szklany o wysokości 9,5 cm, walcowaty, ze szkła matowego opalowego, na brzuścu w owalu, obwiedzionym złotą opaską, znajduje się ręcznie malowany widok Śnieżki ze schroniskiem i kościółkiem. Wazonik utrzymany jest w tonacji niebieskożółtej, na drodze widoczne są dwie postacie, pod spodem - napis złotymi literami „Schneekoppe”. Cały rysunek obwiedziony jest rzędem złotych drobnych koralików. Strona przeciwna flakonika dekorowana jest złotymi liśćmi i łezkami. Wazonik (Czechy, pierwsza połowa XIX Flakonik z widokiem Śnieżki wieku) wykonany jest ze szkła opalowego (szkło opalowe otrzymuje się przez dodanie do masy szklanej popiołu z kości), o wysokości 11,5 cm, zawiera dekorację malowaną i złoconą. Stopa wazonika jest płaska o podstawie kolistej, krótka, profilowana sześciobocznie. Wazonik ma kształt pagody z dwoma kondygnacjami, dekoracja jest malowana emalią w kolorach niebieskim, czerwonym i złotym, ornamenty są z liści i ptaków, wlew - wąski, rzeźbiony w osiem wypustek. Kolejny eksponat to karafka ze szkła ołowiowego, kryształowego, o wysokości 24 cm. Ma płaską prostokątną podstawę, brzusiec sercowaty dwuboczny, środek matowiony, na nim znajdują się malowane delikatne kwiaty w kolorze różowo-niebieskim. Dwa boki są równomiernie żłobione, szyjka - walcowata, niska, wykonana ze srebra (firma Lemur, próba 800), zatyczka w kształcie łezki, przeWazonik ze szkła jadeitowego, 1910 r.

Meble

źroczysta, zmatowiona rysunkiem kwiatu po obydwu stronach karafki, brzegi równomiernie rzeźbione. Szkło cylindryczne, o wysokości 23,5 cm i średnicy 18,5 cm, w kształcie rozszerzającego się ku górze walca, wykonane jest ze szkła przeźroczystego, o podstawie płaskiej. Naczynie w trzech miejscach barwione jest związkami srebra (kolor pomarańczowy) i miedzi (kolor rubinowy i czarny). Cokolik barwiony jest na czarno, na nim znajdują się szlifowane płaskie duże kropki, powyżej osiem żebrowań zakończonych opaską barwioną tlenkiem miedzi na kolor czarny, na nim szlifowane kropki. Wlew jest płaski, podcięty szeroką opaską, na niej na czarnym tle malowane tlenkami metali liście, kwiaty i dzwonki w kolorach pomarańczowym i czerwonym. Na całym szkle są szlifowane przeźroczyste kropki. Interesującym eksponatem jest szkło firmy Vallerrystahll (Lotaryngia), formowane ręcznie i mechanicznie, matowane kwasem fluorowodorowym, złocone i malowane emalią, dwuczęściowe, w formie orzecha włoskiego, z ważką na pokrywie. Ważka jest złocona, jej skrzydła - błękitne, emaliowane. Sygnatura u dołu: Vallerrystahll (huta w Lotaryngii powstała w okresie secesji, około 1890 r.). Ostatnim zakupem muzeum jest wazonik ze szkła jadeitowego i opalowego wykonany przez Kurta Slevogta dla Jana Riedla z zestawu „Ingrid” około 1910 r. w Czechach. Wazonik jest dmuchany w formie i szlifowany, ma wysokość 12,5 cm, cokolik szlifowany wielobocznie. Dekorowany jest sześcioma postaciami nagich nimf, które podtrzymują kiście winnej latorośli. Wlew jest płaski, prosty.

Meble Inną grupę eksponatów, jaką posiada nasze muzeum, stanowią meble. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje szafa gdańska z dębu barwionego na czarno, przykład rzemiosła artystycznego (wymiary: 220 x 120 cm). Jest to szafa jednodrzwiowa, z szufladą wysuwaną w dolnej części. Strona frontowa szafy jest bogato zdobiona - rzeźbiona w formie kompozycji ornamentów roślinno-zwierzęcych przeplatających się wzajemnie. W narożnikach drzwi wyrzeźbione są postaci ludzkie symbolizujące cztery pory roku. Nóżki są w kształcie toczonych kul, ściętych płasko u podstawy. W „Gabinecie burmistrza” znajduje się komplet mebli gabinetowych, w skład których wchodzą: szafa trzydrzwiowa, biurko, stół ośmiokątny oraz fotel. Szafa trzydrzwiowa ma wymiary 245 x 360 x 60 cm. Drzwi lewe i prawe zdobione są rzeźbionymi orłami. Wykonana jest z dębu barwionego na czarno, zaś wewnętrzną stronę wyłożono drewnem mahoniowym. Biurko - z dębu barwionego na czarno, o wymiarach 80 x 160 x 70 cm - posiada blat o zaokrąglonych narożnikach, rzeźbiony, w części środkowej wyklejony materiałem skóropodobnym. Drzwi biurka zdobią również rzeźbione orły.

Rozdział 5. Pozostałe grupy eksponatów

Stół ośmiokątny, z zaokrąglonymi i profilowanymi krawędziami, wykonany także z drzewa dębowego barwionego na czarno, ma wymiary 80 x 90 cm. W skład kompletu wchodzi fotel płaskorzeźbiony. Oskrzynienie siedziska jest prostokątne, siedzisko i zaplecek tapicerowane, poręcze proste tapicerowane, z dębu barwionego na czarno. Posiadamy ponadto w muzeum dwa stoły. Stolik przyścienny (konsola) w stylu barokowym (drewno, robota rzemieślnicza) pochodzi z 1875 r. Ma wymiary 65 x 100 x 63 cm. Płyta stolika wsparta jest na dwóch podporach w formie Pegazów, które są bogato zdobione i rzeźbione w motywy ro„Gabinet Burmistrza” ślinne - wszystkie elementy złocone. Podpory połączone są u dołu rzeźbionym trawersem (listwą). Płyta stołu obita jest czarnym aksamitem. Drugi stół jest owalny, na dwóch nogach, pochodzi sprzed 1939 r. Rzeźbione nogi połączone są ze sobą poprzeczką pod blatem. Cały stół jest koloru brązowego. Na uwagę zasługują również dwie serwantki. Jedna jest drewniana, oszklona z trzech stron do połowy (drzwi oraz dwie ściany boczne). W dolnej części serwantki, na ścianach bocznych i drzwiach są namalowane obrazy pejzaże, na drzwiach - scenka rodzajowa: mężczyzna i kobieta na huśtawce w parku w XVIII-wiecznych strojach. Wszystkie trzy obrazy utrzymane są w tonacji ciemnej, brązowoszarej, z domieszką koloru pomarańczowego. Druga serwantka, bogato zdobiona ornamentami liści i kwiatów, wykonana jest z drewna i pochodzi z XVIII wieku. Otwierana jest z przodu, cała koloru złotego, na zdobionych nóżkach. Górna część jest oszklona, dolna pokryta malowidłami przedstawiającymi sceny rodzajowe. Na ramach i krawędziach znajdują się ornamenty roślinne, rzeźbione i malowane (serwantka ta wymaga konserwacji). Ciekawymi meblami są: serwantka biedermeier z lat 1840-1850, jesionowa, o wymiarach 200 x 90 x 40 cm, intarsjowana drewnem orzechowym i wiśniowym w motywy roślinno-kwiatowe, przeszklona. Z tyłu znajduje się lustro, w środku - trzy półki, w dole - szuflada, oraz stylowa szafa klasycystyczna z pałacu w Czerninie, o wymiarach 210 x 155 x 35 cm. Pomalowana jest na biało, ma półokrągłe narożniki zdobione złotym ornamentem, przednie nogi szafy są rzeźbione. Szafa jest przeszklona, posiada sześć półek i służy nam jako biblioteka do najcenniejszych książek.

Mundury i militaria

W zbiorach muzeum znajdują się również dwa lustra. Lustro w typie barokowym, bardzo cenne, w pozłacanej ramie, ośmioboczne, wykonane zostało w Paryżu w 1850 r. Rama, częściowo drewniana, częściowo gipsowa, jest bogato zdobiona motywami roślinnymi i postaciami amorków. Samo lustro jest kryształowe, zdobione na obrzeżu. W czasie jego konserwacji znaleziono rachunek w języku francuskim, w którym podano sumę, jaką przeznaczono na jego wykonanie. Drugie to lustro stojące, w stylowej ramie (drewno, szkło, gips), o wymiarach 271 x 93 cm. Rama kryształowego lustra rzeźbiona jest ornamentami o motywach roślinnych i kwiato- Lustro neobarokowe z 1850 wych w formie bukietów lub wiązanek, przy czym ornamenty umieszczone są na dwóch dłuższych ramionach, symetrycznie względem siebie. Na górnej poziomej ramie występują podobne zdobienia.

Mundury i militaria Oprócz mundurów i militariów eksponowanych w Izbie Kadeckiej w Muzeum Ziemi Rawickiej znajdują się: - mundur powstańca wielkopolskiego z rogatywką ppor. Józefa Maćkowiaka, z kompletem medali, odznaczeń, nominacji, przekazany przez syna T. Maćkowiaka z Zielonej Wsi, - mundur powstańca wielkopolskiego z rogatywką ppor. Stanisława Borowskiego, z kompletem medali z legitymacjami i dyplomami, przekazany w darze przez córkę Janinę Godziewską, - mundur powstańca wielkopolskiego Stanisława Śnity, wraz z kompletem medali, legitymacji, odznaczeń, dar córki Łucji Ruszczyńskiej, - szabla pruska noszona przez powstańców wielkopolskich oraz policję, - lekki karabin maszynowy „Chauchat” na nóżkach z 1915 roku, - dwa automaty Sten Mk II, - karabin z XIX wieku, używany przez Bractwo Kurkowe, - karabin Mauser, wz. 98, - dubeltówka z 1865 roku Acifr Comprine Hammerles, - wiatrówka z początku XX wieku, - rewolwer bębenkowy z XIX wieku, - karabin ćwiczebny z okresu międzywojennego, - szabla artyleryjska, wz. 1881, wykonana w 1888 r., - szabla pruska reprezentacyjna z temblakiem z końca XIX wieku, - bagnet polski, wz. 29, nr 3496, - bagnet do karabinu Mosim, wz. 44,

Rozdział 5. Pozostałe grupy eksponatów

Karabin maszynowy „Chauchat” z 1915

- bagnet do karabinu Enfield, wz. 30, - bagnet polski z pochwą, wz. 1924, - manierka wz. FWBN 39 z pokrowcem filcowym, - manierka XIII pułku artylerii VIII armii brytyjskiej z okresu drugiej wojny światowej, - manierka z mosiądzu, płaska, z okresu międzywojennego, - manierka angielska metalowa z korkiem, wz. 08, - niemiecka maska przeciwgazowa „DRAEGER” z okresu międzywojennego, - polska maska przeciwgazowa, wz. 1936, typ RSC, - hełm metalowy z wkładką z pieczątką „Czechosłowacja 1938”, - hełm angielski MK II, wz. 1916, - hełm niemiecki z I wojny światowej, - hełm niemiecki metalowy z wkładką Luftschutz Bruno Ziegler, - płaszcz z naszywkami POLAND, XIII pułku artylerii VIII armii brytyj-

Automaty Sten Mk II

Starodruki

skiej, - kurtka mundurowa „battle-dress” chorążego II Korpusu Polskiego z lat II wojny światowej, - mundur kapitana Ludowego Wojska Polskiego, - suknia robocza więźniarki obozu koncentracyjnego z II wojny światowej z nr. 18660, - kula armatnia z XVIII wieku - kartacz, - buty skórzane czarne piechura, używane w okresie II wojny światowej, - pas wojskowy parciany, typ angielski, do bluzy typu „battle-dress”, wz. 1937, - plecak parciany angielski, wz. 1937, - chlebak parciany angielski, wz. 1937, - ładownice uniwersalne parciane angielskie, wz. 1937, - szelki do plecaka wojskowego, typ angielski, - pas ze skóry blankowej z okresu międzywojennego, - raportówka skórzana z okresu międzywojennego, - ładownica dwuczęściowa do naboi karabinowych z okresu międzywojennego, - buty skórzane czarne piechura z II wojny światowej, - pasek do automatu Sten, - nóż wojskowy z lat 1939-1945, - ocieplane buty niemieckie z bitwy pod Stalingradem.

Starodruki Wśród starodruków znajdują się w Muzeum Ziemi Rawickiej następujące eksponaty: - akta magistratu w Dubinie, Rawiczu, Miejskiej Górce z przełomu XIX i XX wieku, - dokument „Bürgermeister und Rattmanne” z 1713 r., z odciskiem w dolnej części pieczęci Rawicza, - dokument z 23 października 1885 r. w języku niemieckim, wyjęty z kuli wieży ratusza w 1967 r., opisujący powstanie najważniejszych budowli w mieście pod koniec XIX wieku, - dwa listy w języku niemieckim, ze stemplami poczty dyliżansowej z Rawicza, Wschowy i Bojanowa, - dokument z kancelarii Rady Miasta Bojanowa z pieczęcią miasta, - przywilej wydany na Zamku w Koźminie 25 marca 1694 r. przez Aleksandra Przyjemskiego cechowi szewskiemu i czeladnikom, - odpis świadectwa urodzenia i pochodzenia Antoniego Jana, czeladnika wyzwolonego, - starodruk na pergaminie wydany przez Aleksandra Sułkowskiego 2 grudnia 1743 r. na Zamku w Rydzynie,

Rozdział 5. Pozostałe grupy eksponatów

- protokolarz z zebrań mieszanych Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z lat 1926-1939, - akta cechu rzeźnickiego w Bojanowie z lat 1937-1939, - starodruk „Ceremoniarz, obrzędy, nayprzód i powinności opisujący” z drukarni Jana Hunoldta z Rawicza, - starodruk wydany przez Burmistrza i Radę Miejską miasta Rawicza z lakową pieczęcią miejską na papierze czerpanym ze znakami wodnymi, - starodruk z 1883 r. sprzedaży parceli w Zielonej Wsi, spisany w Rawiczu przez notariusza Pawła Krügera, - meldunek komisariatu policji z 29 marca 1883 r., Districk Rawicz, dotyczący wsi Wydawy, - dokumenty notarialne dotyczące miasta Rawicza z lat 1876, 1907, 1920.

Plany i mapy W zbiorach Muzeum Ziemi Rawickiej znajdują się: - plan miasta Rawicza z okresu II wojny światowej, - mapa Niemiec sprzed I wojny światowej, - mapa wschodnich granic Polski po traktacie podpisanym 18 marca 1921 r. w Rydze, - niemiecka mapa Rawicza i okolic sprzed 1918 r., - mapa majętności Dąbrówki z okresu uwłaszczania chłopów w 1841 r., - mapa powiatu rawickiego z 1925 r. ze Szkoły Podstawowej w Szkaradowie, - plan koszar rawickich z 1925 r., - rzut poziomy i pionowy jednego z budynku na terenie koszar w czasie II wojny światowej, - plan garnizonowego kasyna oficerskiego w skali 1:100 (kalka techniczna), - plan miasta Rawicza sprzed 1860 roku, wykonany ręcznie, podklejony na płótnie, - mapa części powiatu rawickiego w czasie okupacji hitlerowskiej, - mapa południowo-wschodniej części w czasie okupacji hitlerowskiej, - mapa powiatu rawickiego w województwie poznańskim z 1925 r., - plan starostwa w Rawiczu sprzed I wojny światowej, z archiwum Leona Nowaka, - mapa Wandkarte der Prowinz Poznen (województwo poznańskie sprzed I wojny światowej), - mapa powiatu rawickiego w województwie poznańskim z 1925 r.

Instrumenty muzyczne W zbiorach Muzeum Ziemi Rawickiej znajdują się: - polifon - szafa grająca, wyprodukowana w Lipsku pod koniec XIX w., z

Instrumenty muzyczne

kompletem 35 płyt, - katarynka z okresu międzywojennego wykonana w Łodzi w zakładzie „K. Bassi”, - gramofon z kompletem płyt ebonitowych, - gramofon z tubą, - pianino z okresu międzywojennego z rawickiej fabryki pianin „Ecke”, - fortepian z okresu międzywojennego firmy „Bechstein”, - dudy wielkopolskie z początku XX w., wykonane przez Wolsztyniaka z Gostkowa, - dudy wielkopolskie z początku XX w., wykonane przez Michalaka z Kawcza, Pilifon - szafa grająca - dudy wielkopolskie z końca XIX w., - skrzypce z futerałem wykonane w roku 1913, - bandonia bogato zdobiona, instrument przywieziony z Westfalii, - cytra koncertowa zdobiona różami, - cytra koncertowa z futerałem, - piła do grania z futerałem i smyczkiem.

Niedźwiedź, rzeźba Hipolita Stefańskiego

Rozdział VI Charakterystyka wystaw

W okresie trzydziestopięciolecia istnienia Muzeum Ziemi Rawickiej zorganizowało ponad 220 wystaw z zakresu: sztuki, fotografii, historii, etnografii, twórczości dziecięcej i innych dziedzin. Dużym zainteresowaniem zwiedzających cieszyła się wystawa pt. „Malarstwo polskie z przełomu XIX i XX wieku”, wypożyczona ze zborów Muzeum Okręgowego w Lesznie, „Egzotyczne motyle” ze zborów S. Tylewicza, „Rawicz wczoraj i dziś” - wystawa, która z czasem przekształciła się w ekspozycję stałą, „Z dziejów ZHP w Rawickiem”, „Polskie malarstwo batalistyczne” ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu i we Wrocławiu, wystawa plastyków rawickich „Grupy Urbi”, duża wystawa wojewódzka „Wyzwolenie ziemi leszczyńskiej” ze zbiorów muzeów w Kościanie, Wschowie, Lesznie, Rawiczu, Cytadeli w Poznaniu i osób prywatnych. Wystawie towarzyszył ilustrowany przewodnik (autor tekstu D. Szczepaniak, oprawa plastyczna B. Winkiel). Pierwszą wystawę sprowadzoną z zagranicy zorganizował Daniel Szczepaniak w grudniu 1982 r. Była to wystawa czeskiego artysty Pavla Hlavatego pt. „ Malarstwo i grafika”. Wielokrotnie w murach naszego muzeum gościliśmy wystawy artysty plastyka Zbigniewa Łukowiaka. I tak w roku 1981 - „Malarstwo i grafika”, w 1983 - „Akwarele”, w 1989 - „Medale” i w 1992 - „Rawicz i okolice w akwarelach”. W 1983 r. najciekawsze wystawy to „Kółka rolnicze na ziemi rawickiej” (eksponaty pochodziły z kościołów - sztandary kółek rolniczych, od działaczy z kółek rolniczych oraz z Muzeum Narodowego Rolnictwa w Szreniawie; wystawie towarzyszył katalog pod tym samym tytułem w opracowaniu Bożeny Raus) i „Tadeusz Kościuszko” - z okazji odsłonięcia popiersia Tadeusza Kościuszki na Placu Wolności; wystawie towarzyszyła publikacja pod tym samym tytułem (autor: D. Szczepaniak). Rok 1984 to 40-lecie PRL i wystawy z nim związane: „Ochrona zabytków i muzealnictwo w plakacie czterdziestolecia”, „Sport - kultura fizyczna w Rawiczu w okresie PRL”, „Młodzi Wielkopolanie w czterdziestoleciu PRL” - wystawa rysunków. W tym roku na szczególną uwagę zasługuje wystawa pt. „Rawicz na starej fotografii” ze zbiorów własnych muzeum, której towarzyszył katalog w opracowaniu Daniela Szczepaniaka. Rok 1985 rozpoczyna wystawa pod tytułem „Tradycje ruchu młodzieżowego w Rawiczu po 1945 roku”, która przekształciła się z czasem w ekspozycję stałą. Jedną z najbardziej interesujących w tym roku wystaw była „Historia rawickiego ratusza”. Wystawa podzielona była na cztery części: ratusz 1753-1794, historia ratusza w okresie zaborów i okresie międzywojennym, ratusz w czterdziestoleciu Polski Ludowej, powstanie i rozwój Muzeum Ziemi

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

Rawickiej. Na wystawie pokazano dokumenty, plany, mapy, fotogramy, kroniki i artykuły z prasy. Ciekawą wystawą etnograficzną była wystawa pt. „Rzeźby Mariana Murka”, na której zaprezentowano rzeźby ludowe prezentujące typy wiejskie, rzeźby o tematyce religijnej oraz rzeźby ptaków. Wystawie towarzyszył katalog autorstwa Bożeny Raus. „Kobieta w sztuce” to tytuł wystawy, która wzbudziła duże zainteresowanie zwiedzających. Na wystawie pokazano kobietę w różnych dziedzinach sztuki: malarstwie rzeźbie i fotografii. Ponadto należy także przypomnieć wystawy „Szkło użytkowe i artystyczne XVIII i XIX wieku” ze zbiorów M. Drożdżyńskiego, „Polacy na ziemi włoskiej” - wystawa zorganizowana z Towarzystwem Polsko-Włoskim z okazji 125. rocznicy zjednoczenia Włoch, „Srebrna biżuteria artystyczna” W. Niewiadomskiego z Warszawy, „Ziemia rawicka na starych mapach”, „Wyroby z cyny ze zbiorów Muzeum we Wschowie”, „Cytry: XIX-wieczne instrumenty muzyczne” ze zbiorów Stefana Placka, dyrektora Klubu Muzyki i Literatury we Wrocławiu. W roku 1988 godna uwagi była wystawa „Strój ludowy na ziemi leszczyńskiej” ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Poznaniu, Muzeum Okręgowego w Lesznie, Muzeum w Kościanie oraz własnych MZR, ze szczególnym uwzględnieniem regionu hazackiego. Ekspozycji towarzyszył katalog autorstwa Bożena Raus. Rok 1988 był rokiem obchodów 350-lecia Rawicza. Muzeum z tej okazji zorganizowało wystawę pt. „Raviciana w 350-leciu Rawicza”. Wystawie towarzyszył katalog autorstwa Bożeny Raus, a najciekawsze eksponaty, w tym dokument lokacyjny, zostały wypożyczone z Archiwum Państwowego w Poznaniu. W tym samym roku odbył się II Światowy Zjazd Kadetów. W związku z tym MZR zorganizowało wystawę „Z historii i tradycji Korpusów Kadetów w Polsce”. Eksponaty na wystawę pochodziły głównie od wychowanków trzech korpusów. Rok ten był również rokiem 59. rocznicy wybuchu drugiej wojny światowej. Dla upamiętnia tej daty muzeum zorganizowało wystawę pt. „Wojna obronna 1939 roku”. W 1988 r. odbyła się Krajowa Wystawa Filatelistyczna „ 70 lat odzyskania niepodległości”, gdzie pokazano między innymi: znaki pocztowe legionowej poczty polowej z czasów I wojny światowej, znaki pocztowe z okresu II wojny światowej i listy z XVIII w. królów Polski. Wystawie towarzyszył wykaz eksponatów i palmares autorstwa Stefana Skrzypka oraz datownik okolicznościowy zaprojektowany prze prof. Jana Olejniczaka. Do ważnych wystaw historycznych należy zaliczyć trzy wystawy związane z Katyniem. Pierwsza, pt. „Zginęli w Katyniu”, upamiętniała śmierć mieszkańców ziemi rawickiej oraz wychowanków i wychowawców rawickiego Korpusu Kadetów, następna, pt. „Katyń w hołdzie pomordowanym” przygo-

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

towana została na III Światowy Zjazd Kadetów, trzecia - „Katyń w fotografii Zbigniewa Garsztki” pochodziła ze zbiorów Muzeum w Kościanie. Dwusetną rocznicę Konstytucji 3 maja upamiętniono wystawą o tym samym tytule. Z wystaw artystycznych godne uwagi są: „A. Mleczko - rysunki” ze zbiorów własnych artysty, „Edward Lutczyn - dzieciom”, wystawa wypożyczona z BWA w Ostrowie Wielkopolskim oraz wystawa z Muzeum Karykatury Eryka Lipińskiego pt. „Siedem grzechów głównych i innych”. Przy współpracy z Muzeum w Jeleniej Górze zorganizowano wystawę z okazji Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej pt. „Ludowe malarstwo na szkle” oraz wystawę malarstwa Vlastimila Hoffmana. Wystawą pt. „350-lecie Bractwa Kurkowego w Rawiczu” upamiętniono jubileusz istnienia tego najstarszego w mieście stowarzyszenia. Eksponaty na tę wystawę pochodziły ze zborów własnych muzeum oraz ze zborów prywatnych brata kurkowego J. Mądrego, który zaprezentował broń białą i palną oraz zbiory kufli do piwa. Ponadto Bractwo Kurkowe w Rawiczu miało swoje wystawy z okazji 5-lecia i 10-lecia reaktywowania stowarzyszenia. Rok 1992 kończyła wystawa grafiki Władysława Kościelniaka z Kalisza pt. „Architektura sakralna”, której towarzyszył katalog autorstwa Bożeny Raus. Do ciekawszych wystaw, które cieszyły się dużym zainteresowaniem zwiedzających, należy zaliczyć wystawy pt. „Technika w zabawkach”, ze zbiorów Muzeum Zabawkarstwa w Kielcach, „W świecie fantastyki”, „Kompozycja haptyczna J. Jarczewskiego”, „Szkice syberyjskie F. Lachowicza” - wystawa wypożyczona z Muzeum w Brzegu, ze zbiorów prywatnych K. PodemskiejLachowicz, „Watykan w fotografii” ks. Wojciecha Prostaka. Każdą z tych wystaw zwiedziło ponad 1000 osób. „40 lecie - Koła Filatelistów w Rawiczu”, „Znaki polecenia” - pierwsza w Polsce wystawa tego rodzaju, zorganizowana przez Koło Filatelistów w Rawiczu, „Sejm w fotografii senatora Zbigniewa Kulaka” Najbardziej egzotyczną wystawą była wystawa Vago Amancio Chiari z wyspy Panama - Ustupu, który na swoich bardzo kolorowych obrazach przedstawiał życie codzienne swojego plemienia. Muzeum nawiązało kontakt z Biblioteką Uniwersytecką w Poznaniu, skąd wypożyczono wystawę pt. „Kartki świąteczne i noworoczne z całego świata”. Na odnotowanie zasługują wystawy pt. „Twórczość Leona Wyczółkowskiego” ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy oraz „Malarstwo i rysunek Tadeusza Kulisiewicza” z Muzeum Okręgowego z Kalisza. Nie można pominąć bardzo interesującej wystawy historycznej pt. „Więźniowie polityczni PRL 1944-1956”, użyczonej nam przez Związek Więźniów Politycznych PRL 1944-1956 z Poznania. VII Światowy Zjazd Kadetów II RP uświetniono wystawą pt. „Korpusy Kadetów II RP”, wypożyczoną z Muzeum Arsenał we Wrocławiu i wystawą

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

akwareli Haliny Pawlikowskiej, żony artysty plastyka Wiktora Pawlikowskiego, wychowanka rawickiego Korpusu Kadetów. Z tej okazji ukazało się specjalne wydanie „Zwu Kadeckiego”, opracowanego na podstawie pamiętnika Wiktora Musiałowskiego (redakcja Witold Giejdasz). Wzruszającą wystawę dokumentalną można było zwiedzić w kwietniu 2001 roku. Ogólnopolskie Stowarzyszenie Więźniów - Byłych Dzieci Niemowląt - Hitlerowskich Obozów i Zakładów Eksterminacji w Rawiczu prezentowało dokumenty, zdjęcia i pamiątki dotyczące losów dzieci z obozów hitlerowskich, głównie z Herrenstadu, pobliskiego Wąsosza. Muzeum organizuje wystawy zbiorowe i indywidualne twórczości artystów z Grupy R4 - Jacka Jarczewskiego, Witolda Adamczyka, Zbigniewa Łukowiaka, Marka Klimaszewskiego oraz wystawy innych współczesnych

Biennale Sztuki Europejskiej Rawicz - Rokosowo 2003

malarzy: prof. Pawła Lewandowskiego-Palle, Krzysztofa Skwary, Włodzimierza Trawińskiego, Ranate Pietruszki, Pavla Hlavatego czy Marka Wróbla. Trzykrotnie w naszej placówce odbyły się „Dni kultury szwedzkiej”, zorganizowane przy współudziale Zespołu Szkół nr 3 w Rawiczu. Mają one bogaty program, na który składają się wystawy, koncerty i wykłady. W kolejnych latach wystawy użyczone nam przez ambasadę szwedzką nosiły następujące tytuły: „Zabawka i literatura dziecięca w Szwecji”, „Piękno krajobrazu Szwecji”, „Szwecja bliski kraj sąsiedzki”. Muzeum nawiązało współpracę z ASP we Wrocławiu i zorganizowało dwie wystawy: „Prace studentów z Pracowni Technik Malarskich i Technologii Malarstwa” i „Grafika profesorów z wydziału Grafiki ASP we Wrocławiu”,

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

wystawę, która wcześniej była prezentowana w Wilnie. Chętnie organizujemy wystawy prac niepełnosprawnych. I tak przy współpracy z Ośrodkiem Rehabilitacji Niepełnosprawnych zorganizowaliśmy wystawę plastyczną w sierpniu 1996 r. W lipcu 1997 r. zorganizowaliśmy II Przegląd Religijny z Domem Pomocy Społecznej w Osieku. W 2003 r. zaprezentowaliśmy wystawę twórczości plastycznej wychowanków Pogotowia Opiekuńczego w Łaszczynie. Interesuje nas również twórczość nieprofesjonalna. I tak w 2000 r. zorganizowaliśmy wystawy pt. „Przegląd twórczości nieprofesjonalnej rawiczan” oraz „Co kolekcjonują rawiczanie i ich hobby”. Dużą popularnością cieszyła się wystawa malarstwa i rzeźby Romana Dworaka. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt organizowania od roku 2001 międzynarodowych spotkań: I Biennale Sztuki Europejskiej Rawicz - Pakosław - Rokosowo 2001, Międzynarodowego Pleneru Malarskiego „Wizje i Postawy 2002” Rawicz - Rydzyna, II Biennale Sztuki Europejskiej Rawicz - Rokosowo 2003, Międzynarodowego Pleneru Malarskiego Rawicz - Rokosowo 2004 oraz Międzynarodowej Konferencji pt. „Europa a tożsamość europejska”. W międzynarodowych spotkaniach brali udział artyści z następujących państw: Holandii, Francji, Belgii, Niemiec, Szwecji, Litwy, Białorusi, Estonii, Czech, Bułgarii, Polski. Kuratorem wystaw międzynarodowych i autorem przewodników jest artysta malarz dr J. Jarczewski. W 2004 r. oprócz wystaw Krzysztofa Skwary pt. „Rygor i spontaniczność”, Ogólnopolskiego Konkursu Plastycznego „Krajobraz w kolorach szarości”, na szczególną uwagę zasługuje wystawa filatelistyczna pt. „Tobie Ojcze”, zorganizowana z okazji 84. urodzin papieża Jana Pawła II. Organizatorem wystawy był Polski Związek Filatelistyczny Koło Rawicz. Wystawie towarzyszył katalog w opracowaniu S. Skrzypka, okolicznościowy stempel pocztowy, nalepka polecenia okolicznościowego „R” oraz dziewięć kartek pocztowych. Wystawa cieszyła się dużym zainteresowaniem, zwłaszcza młodzieży szkolnej. W latach 2005 – 2009, Muzeum Ziemi Rawickiej zorganizowało około 60 wystaw czasowych. Do najciekawszych wystaw w 2005 roku, należy zaliczyć „Złoty jubileusz Koła Filatelistów w Rawiczu”, gdzie swoje znaczki, nalepki polecenia, okolicznościowe datowniki, pokazało 13 filatelistów. Wystawa pt: „Najcenniejsze zabytki z wykopalisk archeologicznych powiatu rawickiego”, wypożyczona z Muzeum Archeologicznego z Poznania. III Biennale Sztuki Europejskiej, II Europejska Konferencja Kulturalna pt: :Różnice i podobieństwa sztuki europejskiej”. Na III Biennale artyści zaprezentowali najnowsze trendy sztuki europejskiej: video, instalacje, malarstwo i fotografię. W wystawie udział wzięli artyści z Czech, Holandii, Litwy, Niemiec, Ukrainy i Polski. Tytuł kolejnej wystawy to: „Życie codzienne w okupowanej Wielkopolsce”, wystawa historyczna wypożyczona z Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu, ilustrująca życie codzienne z bogatą scenografią, uzupełniona o pamiątki

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

z okresu okupacji hitlerowskiej z terenu Gminy Rawicz. Warte podkreślenia były jeszcze dwie wystawy w 2005 roku. „Ojciec św. na znakach pocztowych”, wystawa ze zbiorów A. Kempy i „Malarstwo W. Adamczyka”, absolwenta Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi. Rok 2006 rozpoczyna wystawa: „Terapia przez rękodzieło” w Zakładzie Karnym w Rawiczu – wystawa twórczości artystycznej i rękodzielniczej skazanych. Następne to: „W 25 – tą rocznicę leszczyńskiej „Solidarności”. Wystawa fotogramów H. Pawłowskiego „Szal Isadory”, połączona z promocją tomiku poezji pt: „Wiersze różne”. Kolejna wystawa to „Ogólnopolska wystawa filatelistyczna”. Jak co roku w miesiącu sierpniu zorganizowano „Międzynarodowe Spotkanie Artystów Akademickich” Rawicz – Rokosowo 2006”. Muzeum podpisało porozumienia z Akademiami Sztuk Pięknych w Poznaniu i we Wrocławiu. Oprócz artystów z tych dwóch akademii w Międzynarodowych Spotkaniach brali udział artyści z Niemiec, Rumunii i Ukrainy. Tematem międzynarodowej konferencji była: „Sztuka w społeczeństwie wiedzy”. Bardzo dużą popularnością cieszyła się wystawa: „55 – lat Koła Łowieckiego DROP w Rawiczu”, na której pokazano trofea myśliwskie, nagrody, dokumenty, zdjęcia i czasopisma. Kolejna wystawa to: „Podsumowanie kadencji w obiektywie Burmistrza Tadeusza Pawłowskiego”. Prezentowane fotogramy przedstawiały życie polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturalne w mieście i Gminie Rawicz. Na zakończenie tego roku przygotowaliśmy wystawę szczególną: „Biżuteria sentymentalna i patriotyczna” ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Koninie. Można na niej było obejrzeć ciekawe przykłady biżuterii sentymentalnej – bransolety, broszki, zapinki, pierścienie, dewizki oraz biżuterię patriotyczną, złote zegarki, klamry do pasów a także biżuterię pamiątkarską. Rok zakończyła wystawa kartek bożonarodzeniowych. Ciekawsze wystawy w 2007 r. to: „Korzenie Kalisza”, wystawa wypożyczona z Muzeum Okręgowego w Kaliszu, przedstawiała wykopaliska archeologiczne sprzed naszej ery oraz początków średniowiecza. „Życie i twórczość P. Palińskiego”, nauczyciela w Seminarium Nauczycielskim w Rawiczu, wypożyczona z Muzeum Regionalnego w Wągrowcu. Wernisaż wystawy połączony był z promocją książki M. Baar: „Piotr Paliński – nauczyciel, redaktor, pisarz”. W miesiącu marcu kolejna prezentacja fotogramów H. Pawłowskiego pt: „Logos”, połączona z promocją nowego tomiku poezji „Lektury z łezką”. Kolejna wystawa, to wystawa rzeźby M. Albrzykowskiego pt: „Strzelnice”.. M. Albrzykowski jest adiunktem w Katedrze Rzeźby. Pracownia Technik Rzeźbiarskich – Drewno na Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Przy współpracy z Akademią Sztuk Pięknych we Wrocławiu, Muzeum Ziemi Rawickiej zorganizowało też wystawę rzeźby G. Jaskierskiej pt: „Instalacje”. G. Jaskierska jest prodziekanem Wydziału Malarstwa i Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu.

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

Niewątpliwie najważniejszym wydarzeniem tego roku, było „ IV Międzynarodowe Biennale Sztuki Europejskiej Rawicz – Rokosowo 2007”. Swój dorobek artystyczny zaprezentowało 23 artystów z następujących państw: Belgii, Ukrainy, Litwy, Holandii, Rumunii i Polski. „IV Biennale” towarzyszyła Międzynarodowa Konferencja Kulturalna pt: „Kolor w życiu i sztuce”. Prelegenci: K. Sypniewski – mówił o farbach mineralnych /Keimfarben/, E. Kościelniak, krytyk sztuki, mówiła o teorii koloru, prorektor Akademii Sztuk Pięknych we Lwowie, podkreślił związek koloru z polityką, J. Jarczewski w prezentacji multimedialnej przedstawił swoją realizację elewacji ściennych, biochemik A. Jezierski, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego, przedstawił historię naturalną pigmentów. Na uwagę w tym roku zasługują jeszcze trzy wystawy. Wystawa prof. W.

Malowanie pisanek

Kaniowskiego pt: „Kalendarze autorskie 2003 – 2007”. Wystawa „600 – lecie nadania praw magdeburskich miastu Sarnowa”. Akta miasta Sarnowy pochodziły głównie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Lesznie. A w miesiącu grudniu zrobiliśmy niespodziankę dzieciom najmłodszym wypożyczając z Muzeum Lalek w Pilźnie wystawę pt: „W świecie baśni Andersena” , frekwencja na tej wystawie była zadziwiająca, bowiem zwiedziło ją ponad 1200 osób. Rok 2008 rozpoczyna wystawa: „Powiat rawicki w Powstaniu Wielkopolskim”, następna to „Apokalypsis Cum Figuris”, wystawa wielko formatowych fotogramów H. Pawłowskiego, które odnosiły się do motywów Księgi Apokalipsy. W fotogramach dominowało cierpienie, zniszczenie i rozpad. Często pojawia się motyw ognia, w nim odrodzenia i oczyszczenia. Symbolizuje to

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

postać Chrystusa, Matki Boskiej i aniołów. Niewątpliwie ciekawą wystawą była: „Retrospekcyjna wystawa twórczości Z. Łukowiaka”, zorganizowana ze zbiorów prywatnych rodziny artysty, na wystawie zaprezentowano ponad 40 obrazów olejnych, akwarele, rysunki, grafiki, collage ze sznurka i skóry, akty a także dwie rzeźby. Ze zbiorów Muzeum pochodziły medale wykonane na różne uroczystości, jubileusze i inne imprezy rocznicowe. W 200-tną rocznicę śmierci jednego z najsłynniejszych architektów okresu klasycyzmu i 200-tną rocznicę zakończenia budowy kościoła p. w. św. Andrzeja Boboli /wcześniej ewangelicki/, Muzeum Ziemi Rawickiej zorganizowało wystawę pt: „Carl Gothard Langhans”, wypożyczoną z Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego w Kamiennej Górze, gdzie urodził się C. G. Langhans. Na wystawie pokazano 25 plansz ze zdjęciami budowli zaprojektowanych przez Langhansa. Stół architektoniczny z makietami Bramy Brandenburskiej, fasady pałacu Hatzfeldów we Wrocławiu i innych budowli, a także miniaturami kolumn antycznych, rysunkami projektów architekta czy też przyborami kreślarskimi. „Kropla słonej wody”, to kolejna wystawa przygotowana wspólnie ze Stowarzyszeniem Marynistów Polskich, oddział Wielkopolska. W wystawie brało udział 33 autorów, którzy prezentowali: obrazy olejne, rzeźby, ceramikę, fotografię, rysunki, kompozycje przestrzenne i gobeliny. Jak co roku w miesiącu sierpniu miała miejsce „VIII Międzynarodowa Wystawa Sztuki Europejskiej Rawicz – Rokosowo 2008”. Swój dorobek artystyczny prezentowało 21 artystów z następujących uczelni: Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu, Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu, Uniwersytetu Sztuki i Projektu w Cluj Napoca oraz Lwowskiej Narodowej Akademii Sztuki. Na wystawie można było obejrzeć obrazy olejne na płótnie, wykonane techniką własną, akryle, akwarele, kompozycje haptyczne, rzeźby, grafikę, fotografię i ceramikę. Wystawa Sztuki odbyła się pod honorowym patronatem Marszałka Województwa Wielkopolskiego i Burmistrza Gminy Rawicz. Wystawę historyczną pt: „Powstanie Warszawskie”, przygotowano wspólnie z Instytutem Pamięci Narodowej w Poznaniu. Ekspozycja prezentowała 16 plansz z opisami przygotowań i przebiegu powstania oraz reprodukcjami archiwalnych zdjęć ukazujących powstańczą Warszawę /m. in. sylwetki żołnierzy Armii Krajowej/, sceny walk, życie codzienne stolicy oraz późniejsze losy powstańców. Na wernisażu wystawy wykład oraz prezentację multimedialną pt: „Przyczyny, przebieg i skutki powstania”, wygłosił pracownik naukowy IPN B.. Kuświk. Wystawie towarzyszył film dokumentalny „Kanał 2003”. Jedną z ostatnich wystaw w 2008 r., która jest warta podkreślenia, była wystawa pt: „J Jarczewski kompozycje haptyczne”. Wystawa została zorganizowana z okazji 20-lecia pracy artystycznej malarza. Artysta jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym Katedry Malarstwa Architektonicznego i Multimediów na Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Oprócz kompozycji haptycznych – obrazów odbieranych za pomocą dotyku, na wystawie zaprezentował: projekty graficzne,

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

ilustracje do książek oraz projekty witraży. Na przełomie roku 2008-2009 ważną wystawą historyczną była wystawa pt: „Powiat rawicki w Powstaniu Wielkopolskim”, w 90-tą rocznicę wybuchu powstania, wystawa pochodziła ze zbiorów własnych Muzeum Ziemi Rawickiej, na której pokazano: kalendarium wydarzeń, plany bitew, miejsca pamięci, groby i pomniki, sylwetki powstańców i ich biogramy, dokumenty, mundury, rzeźby, broń, a także obrazy powstałe na plenerach w Rawiczu w latach 19791980 inspirowane walkami powstańczymi. Na rok 2009 zaplanowano ponadto wystawę fotogramów H. Pawłowskiego pt: „Kamienie”, połączoną z promocją tomiku poezji „Wierszydełka” i prezentacją multimedialną. Konkurs powiatowy połączony z wystawą na: „Najpiękniejszą pisankę, wycinankę, palmę wielkanocną, stroik i kartkę świąteczną”, przygotowaną wspólnie ze Starostwem Powiatowym w Rawiczu. Wystawę twórczości plastycznej E. Racewicz z Kościana, która studiowała w Wyższej Szkole Sztuki Stosowanej w Poznaniu, a na naszej wystawie pokaże prace olejne, pastele suche, rysunek i prace malowane na jedwabiu. Kolejna z zaplanowanych wystaw to wystawa pt: „Malarstwo M. Piotrowskiego”, absolwenta Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Artysta pokaże na wystawie przekrój dotychczasowego malarstwa z lat 2005-2009, a tematem prac będzie architektura, pejzaż, prace abstrakcyjne i kwiaty. Dotychczas artysta miał 51 wystaw indywidualnych i zbiorowych. W tym dwie poza granicami kraju w Dortmundzie /RFN/ w 2002 r., a w 2005 r. w Montlucon /Francja/. Tradycyjnie jak co roku, na miesiąc sierpień zaplanowano „V Biennale Sztuki Europejskiej”, weźmie w nim udział 14 artystów z 5 Akademii Sztuk Pięknych w Polsce oraz z Uniwersytetu Sztuki i Projektu w Cluj Napoca. Artyści zaprezentują: malarstwo, grafikę, rzeźbę, fotografię oraz projektowanie wnętrz. „V Biennale Sztuki Europejskiej” będzie towarzyszyła Międzynarodowa Konferencja pt: „Artysta XXI wieku”. Dla upamiętnienia 70-rocznicy wybuchu II wojny światowej, Muzeum Ziemi Rawickiej zaplanowało na wrzesień wystawę pt: „Polskie podziemie niepodległościowe w latach 1944 - 1956”, wypożyczoną z Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu, a towarzyszyć jej będzie wykład oraz prezentacja multimedialna o tym samym tytule. Na koniec roku 2009 zaplanowano jeszcze dwie wystawy malarstwa. Jedna nieżyjącego malarza Zdzisława Szmidta /1935-2001/ pt: „Malarstwo – próba retrospektywy”. Obrazy będą pochodziły z kolekcji Galerii Sztuki Współczesnej we Włocławku oraz zbiorów prywatnych i druga to wystawa pt: „Malarstwo prof. Pawła Lewandowskiego-Palle”. Paweł Lewandowski-Palle jest profesorem zwyczajnym i prowadzi Pracownię Technologii Malarstwa i Technik Malarskich na Wydziale Malarstwa i Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Jest autorem 52 indywidualnych wystaw malarstwa. Brał udział w ponad 280 wystawach zbiorowych w Polsce i około 30 za granicą m. in. w Belgii, Danii, Francji, Holandii, Niemczech, Rosji, Szkocji, Szwecji,

Rozdział 6. Charakterystyka wystaw

Włoszech, Białorusi i Bułgarii. Ostatnia z zaplanowanych wystaw to: „Najcenniejsze zakupy i dary Muzeum Ziemi Rawickiej w XXXV- leciu muzeum” i obchody jubileuszu zaplanowane na miesiąc grudzień. Oczywiście trudno przedstawić wszystkie ciekawe wystawy, jakie miały miejsce w okresie 35 lat istnienia Muzeum Ziemi Rawickiej. Wybraliśmy dla Państwa wystawy najbardziej reprezentatywne oraz te, które cieszyły się największym zainteresowaniem zwiedzających.

Rozdział VII Działalność kulturalna, oświatowowychowawcza, spotkania z ciekawymi ludźmi, konkursy

Muzeum Ziemi Rawickiej jest organizatorem szeregu koncertów w sali Portretowej oraz prowadzi działalność oświatowo-wychowawczą. Ponadto organizuje spotkania z ciekawymi ludźmi, promocje wierszy rawickich poetów, ogólnopolskie konkursy plastyczne, konkursy wiedzy o znanych kompozytorach, prezentuje przedstawienia teatralne. Do najciekawszych koncertów można zaliczyć: koncert gry na cytrze J. Leszczyńskiego z Łodzi przy okazji wystawy „Cytry: XIX-wieczne instrumenty muzyczne”, koncert „Kapeli Zamku Rydzyńskiego” z okazji Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej i 73. rocznicy powrotu powiatu rawickiego do państwa polskiego, koncert „Tria Stroikowego” z Rokosowa z okazji 25-lecia Muzeum Ziemi Rawickiej. Warto także wspomnieć o galowym koncercie noworocznym z okazji 72. rocznicy powrotu powiatu rawickiego do państwa polskiego w wykonaniu zespołu „Multi Camerata” z Torunia, w czasie którego wykonano utwory: W. A. Mozarta, G. Rossiniego, F. Chopina, i A. Dvořaka, recital muzyki polskiej z okazji sprowadzenia prochów I. Paderewskiego do kraju, koncert muzyki polskiej w wykonaniu A. Prabudzkiej-Firlej i K. Sperskiego z Gdańska, w czasie którego wykonano utwory K. Kurpińskiego, I. Paderewskiego i F. Chopina. Inne ciekawe koncerty to: koncert gry na flecie w wykonaniu P. Muszkiety, pierwszego flecisty Filharmonii im. J. Elsnera w Opolu, koncert pieśni patriotycznych z okazji Narodowego Święta Niepodległości 11 Listopada i powrotu Rawicza do niepodległej Polski w wykonaniu artystów scen poznańskich. Artyści z Poznania wystąpili również z koncertem wiedeńskim z okazji 350-lecia Rawicza. Z koncertem kolęd wystąpiła w sali Portretowej M. Sokołowska i M. Czechowska-Krulicka (sopran). Odbył się również koncert noworoczny w wykonaniu artystów opery wrocławskiej pt. „Najpiękniejsze arie operowe” i galowy koncert noworoczny w wykonaniu zespołu „BZM” z Leszna. Światowy dzień muzyki uczczono koncertem w wykonaniu uczniów z Państwowej Szkoły Muzycznej we Wschowie. Na odnotowanie zasługuje recital gitarowy Z. Woźniaka. Ponadto odbył się koncert K. Daukszewicza i M. Dańca. Często przy okazji wernisaży czy promocji wierszy i książek rawickich poetów i pisarzy odbywają się koncerty. Warto wspomnieć o koncercie gitarowym z okazji wernisażu Grupy R-4, koncercie W. Pospiecha pt. „Ze zdrowiem w stronę baroku” z okazji promocji twórczości T. Florkowskiego, koncercie A. Walusa z okazji wernisażu Ogólnopolskiego Konkursu Plastycznego „Mój

Rozdział VII. Działalność kulturalna, oświatowo-wychowawcza, spotkania z ciekawymi ludźmi, konkursy

wizerunek z tłem”, koncercie zespołu „Osiem Bram” przy okazji wernisażu Z. Łukowiaka pt. „Akwarele” i promocji książki W. Jędrzejczaka „Ramiona tego samego krzyża” czy J. Sawickiej z okazji wernisażu J. Jarczewskiego pt. „Czterdzieści obrazów na czterdziestolecie”. Odbyły się również występy uczniów Państwowej Szkoły Muzycznej im. G. Bacewicz z Wrocławia, Prywatnej Szkoły Muzycznej w Rawiczu, Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia ze Wschowy oraz Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia w Lesznie. W muzeum występują uczniowie I Liceum Ogólnokształcącego, Zespołu Szkół nr 3, I Gimnazjum, Gimnazjum w Sierakowie i Szkoły Podstawowej nr 4. Często w Muzeum Ziemi Rawickiej odbywają się koncerty z okazji Dnia Matki, Dnia Kobiet, Nowego Roku, 3 Maja, 11 Listopada oraz konkursów wiedzy o znanych kompozytorach polskich. Prywatne Ognisko Artystyczne przygotowało również koncert z okazji Ogólnopolskiego Konkursu Plastycznego dla Dzieci i Młodzieży pt. „Człowiek w krajobrazie”, „Dyskoteka Pana Jacka” prowadzonego przez Jacka Cygana, a także koncert z okazji 10-lecia ogniska. Oprócz wyżej wymienionych koncertów odbywają się również koncerty kolęd, karnawałowe i noworoczne w wykonaniu chórów: „Arion”, „Miriam”, „Kurpiński”. Pierwszemu europejskiemu Biennale Malarstwa oprócz „Teatru Prawdziwego” z Bielawy towarzyszył koncert zespołu „RnR”, występ kapeli góralskich, koźlarskich, dudziarskich oraz występ bułgarskiego zespołu „Shumen Rad Band”. Na II Biennale Sztuki Europejskiej wystąpił Kayanis „Synestesis”. Dla uświetnienia Międzynarodowego Pleneru Malarskiego „Wizje i Postawy 2002” zaproszono firmę polsko-niemiecką z Bielska Białej z pokazami laserowymi i muzyką. Z kolei z okazji II Dni Kultury Szwedzkiej odbył się wieczór poezji i muzyki pt. „Każdy człowiek jest światem” w wykonaniu M. Gąsieniec - fortepian, B. Makała - baryton oraz chóru kameralnego Politechniki Wrocławskiej pod dyrekcją M. Kierskiej-Witczak. Na ogólnopolską konferencję kulturalną „Tożsamość Kulturowa Polski w Unii Europejskiej” zaprosiliśmy zespoły ludowe „Wisieloki” i „Chojnioki”. Ważną rolę w Muzeum Ziemi Rawickiej odgrywa działalność oświatowo-wychowawcza i współpraca ze szkołami. Dla szkół mamy przygotowany cykl prelekcji: „Dzieje Rawicza”, „Herb, ród, rodowód”, „Starodruki w zbiorach Muzeum”, „Cele i zadania muzeum regionalnego”, „Historia rawickiego ratusza”, „Cechy rzemieślnicze na ziemi rawickiej”, „Kultura, tradycje i zwyczaje panujące na Hazach”, „Strój hazacki i haft”, „Bractwa Kurkowe na ziemi rawickiej”. „Z historii i tradycji Korpusów Kadetów II RP”, „Powstanie wielkopolskie na ziemi rawickiej”, „Rawicz - gród Przyjemskich”, „Wyzwolenie ziemi rawickiej” - prezentacja wspomnień i dokumentów naocznych świadków tych wydarzeń. Inne prelekcje, o których warto wspomnieć, to „S.

Rozdział VII. Działalność kulturalna, oświatowo-wychowawcza, spotkania z ciekawymi ludźmi, konkursy

Kukla, malarz pejzażu i martwej natury”, „Dzieła sztuki, falsyfikaty i fałszerze sztuki”, „Jak powstaje portret”, „Techniki malarskie i inne”. Każdorazowo przygotowujemy przy okazji nowego wernisażu prelekcję o życiu i twórczości autora lub o ważnym wydarzeniu historycznym. Dużą popularnością cieszyły się lekcje muzealne z wykorzystaniem slajdów: „Sztuka starożytnego Rzymu”, „Sztuka starochrześcijańska”, „Islam”, „Bizancjum”, „Sztuka renesansu”, „Architektura, rzeźba i ceramika w starożytnej Grecji”. W sali audiowizualnej mamy filmotekę, na którą składa się około 25 filmów z dziedziny historii i sztuki, poza tym prawie każdy wernisaż czy wydarzenie muzealne jest rejestrowane na kasecie wideo i szkoły często korzystają z tej filmoteki. Inne prelekcje w Muzeum to J. Hamielca „Dzieje Straży Granicznej (ze szczególnym uwzględnieniem komisariatu w Rawiczu)”, „Zabytki województwa leszczyńskiego”, „Szlak cysterski”, prelekcja pt. „Zginęli w Katyniu” S. Tylewicza, na której prezentowana była korespondencja osób z sowieckich obozów, fragment pamiętnika mjr. Solskiego z 55 pp, wiersze i poezja M. Hemara i J. Karczmarskiego, prelekcje Z. Łukowiaka: „Techniki akwarelowe”, „Techniki olejne i collage”, „Jak powstaje portret”, „Sztuka odlewania medalu”, J. Jarczewskiego „Kompozycja haptyczna”, W. Trawińskiego „Gobelin jako dzieło sztuki”, P. Hlavatego, „Techniki graficzne i ekslibris”, R. Pietruszki „Jak powstaje obraz malowany na jedwabiu”. W ramach ferii zimowych dla dzieci i młodzieży muzeum prowadzi zajęcia pod hasłem „Otwarte spotkania z plastyką”, „Gramy i śpiewamy” oraz wykłady: „Poznaj swój region”, „Sztuka, plastyka, muzeum - przybliżenie pojęć”, „Twórczość nieprofesjonalna jako sztuka”. Oprócz tego prowadzimy zajęcia pod nazwą „Orgiami - sztuka układania papieru”, „Malujemy odlewy gipsowe”, „Malujemy na szkle”, które cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem. Z prac, które powstają na tych zajęciach, przygotowywane są wystawy w holu ratusza. Głównie dla młodzieży organizowane są spotkania z ciekawymi ludźmi, spektakle teatralne i wieczory poetyckie. Bez wątpienia do najciekawszych spotkań należało spotkanie z E. Osóbką-Morawskim, premierem Rządu Jedności Narodowej. Interesujące było spotkanie z merem miasta Falaise we Francji - Jenem Gasnierem. Dwukrotnie zorganizowano spotkanie z prof. Jerzym Burhardtem, który wygłosił wykłady pt. „Powstawanie wsi na Hazach w XVII i XVIII wieku” i „Zawody pozarolnicze na Hazach w XVII i XVIII wieku”. M. Drożdżyński miał wykład pt. „Historia i rodzaje szkła użytkowego z różnych epok”. Odbyły się też spotkania ze S. Kuklą „Tajniki technik olejnych stosowanych przez artystę”, z prof. dr hab. Florianem Śmieją, byłym kadetem mieszkającym obecnie w Anglii, z bamberką, z prof. dr hab. J. Paradowską, dwukrotne spotkanie z A. Dałkowskim, rawiczaninem, który przekazał do zbiorów Krzyż Virtuti Militari, coroczne spotkania z kadetami z okazji Dnia Kadeta. Niewątpliwie do ciekawszych należały spotkania: z najstarszym po-

Rozdział VII. Działalność kulturalna, oświatowo-wychowawcza, spotkania z ciekawymi ludźmi, konkursy

wstańcem wielkopolskim - Antonim Plewką, z dyrektorem Klubu Muzyki i Literatury we Wrocławiu S. Plackiem pod tytułem „Symbolika chleba”, wykład kadeta T. Lubicz-Zaleskiego z rawickiego Korpusu Kadetów „Mój udział w powstaniu warszawskim”, z więźniami PRL 1944-1956 z okazji wystawy „Więźniowie polityczni PRL 1944-1956”. Na uwagę zasługuje również spotkanie z A. Kulińską pt. „Życie i twórczość L. Wyczółkowkiego”, spotkania z artystami biorącymi udział w I i II Biennale Malarstwa oraz w dwóch międzynarodowych plenerach malarskich. W sali Portretowej odbyło się spotkanie z gośćmi z Tiumenia, z grupą dzieci z Niemiec i Francji (kilkakrotnie) oraz spotkania z młodzieżą z klubów europejskich. Głównie do młodzieży kierowane są spektakle teatralne i wieczory poetyckie. Odbyły się wieczory promocyjne tomików poetyckich: P. Maryniaka „Piórem Guliwera”, P. Popielasa „Energia poezji”, D. Łukowiak i S. Banaszkiewicz - wystąpił zespół „Osiem Bram”, benefis T. Florkowskiego, wieczór poetycko-muzyczny opracowany przez M. Przybyła i H. Pawłowskiego, wieczór poetycki H. Pawłowskiego promujący tomik „Moja historia powszechna” - wystąpił G. Tomczak, promocja książki W. Jędrzejczaka „Ramiona tego samego krzyża”. Wystawiono spektakl z okazji 8 marca pt. „Ja jestem ruda Lola” w wykonaniu aktorki teatru z Kalisza J. Dzięcielskiej, monodram I. Drobotowicz-Orkisz pt. „Zamieszkać z tobą”, fragment „Chłopów” Reymonta oraz program poetycko-muzyczny z okazji dwusetnych urodzin A. Mickiewicza. Pokazano też spektakl nagrodzony na 32. Przeglądzie Teatrów Jednego Aktora we Wrocławiu w 2003 r. pt. „Świętokradztwo” w wykonaniu A. Golejewskiego. Od kilku lat muzeum jest współorganizatorem ogólnopolskich konkursów plastycznych dla dzieci i młodzieży, których inicjatorem jest Prywatne Ognisko Artystyczne J. J. Jarczewskich. Od pięciu lat organizatorem konkursu ogólnopolskiego „Kolory szarości” jest Gimnazjum w Sierakowie, a kuratorem konkursu jest Witold Adamczyk. Każdego roku konkursowi towarzyszy katalog oraz część artystyczna. W bieżącym roku odbyła się już dziesiąta edycja konkursu o zasięgu powiatowym o znanych kompozytorach, którego głównym organizatorem jest J. Jarczewska. Konkurs składa się z dwóch części: muzycznej - wiedzy o danym kompozytorze oraz plastycznej formie konkursu na album. Obydwie grupy otrzymują dyplomy i nagrody, konkursowi towarzyszy część artystyczna, przygotowana co roku przez inną szkołę oraz grono nauczycieli współpracujących z muzeum. Już od ośmiu lat organizujemy konkurs fotograficzny dla szkół podstawowych, gimnazjów i liceów pod ogólnym hasłem „Moje małe Ojczyzny”. Oprócz muzeum organizatorami są: Wydział Ochrony Środowiska oraz Zespół do spraw Edukacji Ekologiczno-Przyrodniczej. Zorganizowano również konkurs na najpiękniejszą pisankę, wycinankę i kartkę

Das Museum vom Land Rawicz Zusammenfassung

świąteczną oraz w tym roku - konkurs na najpiękniejszą pisankę. Z okazji Dnia Dziecka przeprowadzono konkurs wiedzy o muzeum i Rawiczu, a także ogłoszono konkurs na makietę i miniaturę ratusza. Muzeum Ziemi Rawickiej od 15 lat prowadzi współpracę ze Szkołą Specjalną w Rawiczu. Od lat organizujemy wspólnie konkursy plastyczne pt. „Mój świat, moje marzenia”. Z roku na rok coraz więcej uczniów bierze w nim udział. Po ocenie komisji prace nagrodzone są prezentowane w muzeum. Muzeum zorganizowało również sesje popularnonaukowe: z okazji dwusetnej rocznicy Konstytucji 3 maja z udziałem prof. Z. Borasa, J. Olejniczaka i z okazji dwusetnej rocznicy urodzin A. Mickiewicza z udziałem dr. hab. Z. Frasa, ponadto konferencję z udziałem J. Korwina-Mikke i K. Łybackiej pt. „Zadania samorządów w zakresie zaspokajania potrzeb kulturalnych mieszkańców”, zorganizowaną wspólnie z Wielkopolskim Towarzystwem Kulturalnym i Bractwem Kurkowym. W ubiegłym roku zorganizowano konferencję pt. „Tożsamość kulturowa Polski w Unii Europejskiej” z udziałem prof. A. Wyrwy, dr. B. Bednarka, dr. T. Szymczyńskiego, dr. S. Futymy, dr. Z. Kościańskiego i innych. W bieżącym roku muzeum będzie organizatorem międzynarodowej konferencji pt. „Europa a tożsamość europejska” z udziałem wykładowców z Francji, Holandii, Szwecji, Niemiec i Włoch.

Das Museum vom Land Rawicz Zusammenfassung Am 24. März 1638 erhielt Adam Olbracht Przyjma Przyjemski, der Kronlagerleiter des Königs Władysław IV, während der Sitzung vom polnischen Reichstag (Sejm) in Warschau eine Gründungsurkunde, die erlaubte, eine Stadt nach dem Magdeburger Recht zu gründen. Die Stadt erhielt den Namen Rawicz vom Wappen der Familie Przyjemski - Rawa. Der König hatte gleichzeitig das Wappen von Rawicz den auf der Wiese schreitenden Braunbären im goldenen Hintergrund freigegeben. Schon 1639, also in den ersten Jahren nach der Stadtgründung, bestand ein holziges Rathaus in Rawicz, neben dem Gebäude wurde ein Pranger - ein Zeichen der Gerichtsmacht aufgestellt. Das gegenwärtige Rathausgebäude wurde in den Jahren von 1753 - 1756 gebaut, dank der Stifterin - Agnieszka Sapieżyna, die zu jener Zeit die Herrscherin von Rawicz war. Das Projekt des Gebäudes bearbeitete Leopold Ostritz aus Trebnitz. Der Bau ist ein Beispiel von Barockarchitektur mit Elementen von Rokoko. Er gehört zu den ältesten und wertvollsten Sehenswürdigkeiten der Stadt. 1783 wurde ein erster Blitzableiter auf der polnischen Erde an das Rathausgebäude angelegt.

Das Museum vom Land Rawicz Zusammenfassung

Die Vorderseite des Gebäudes verziert ein Arkadenportal, das eine Kartusche mit Wappen von Herrschern von Rawicz: Trąba, Wieniawa, Topór, Rawa, Lis, Łodzia, Doliwa und Szreniawa krönt. Gleich nach der Errichtung des Baues, im Erdgeschoss in der Diele, in die zwei Eingangstore führten, befanden sich Salzbuden, Metzgereien, Bäckereien und eine städtische Waage. In der nördlichen Seite wurden Räume für Nachtwächter abgetrennt. Im Stockwerk übten Stadtbehörden ihr Amt aus und eine Zollkammer besetzte zwei Diensträume. Nach der 2. Polnischen Teilung (1793) wurden Kramläden und das Zollamt liquidiert. Im 19. Jahrhundert besetzte die Verwaltungsbehörde fast alle Tathausräume. In einem Teil des Erdgeschosses wurde ein städtischer Arrest untergebracht. Verwaltungsfunktionen übte das Rathaus bis zu den 70-er Jahren des 20. Jahrhunderts aus. 1974 ist im Rathaus Das Museum vom Land Rawicz entstanden. **** Die feste Exposition des Museums vom Land Rawicz besteht aus Teilen: „Das ehemalige Rawicz”, Ethnographischer Saal”, „Die Schützengilde”, „Elevenkorps”, „Stanisław-Kukla-Saal”, „Bildchronik von Herrschern von Rawicz”. Insgesamt besitzen wir im Museum vom Land Rawicz 1776 artistisch-historische Musealgegenstände, 397 ethnographische Exponaten und 575 Elevenexponaten.

Der Saal „Das Ehemalige Rawicz” Der Saal „Das ehemalige Rawicz” öffnen das Bildnis vom polnischen König Władysław IV. und Fotokopien der Bildnisse von Herrschern von Rawicz, deren Originale sich im Bildnissaal des Rathauses befinden Das Stadtpanorama vom Anfang des 18. Jahrhundert, noch vor den Vernichtungen, die Rawicz in den Zeiten von 2. Nordischen Krieg (1701 - 1719) betrafen, zeigt die Graphik mit der Inschrift: „Rawitz in Gross Pohlen”. Im Saal „Das ehemalige Rawicz” nehmen Exponaten ihren Ehrenplatz, die mit der Tätigkeit von Handwerkszünften verbunden sind, und darunter 3 Zunftkästen: 2 Zunftkästen der Schumacherzunft - einer aus dem Jahr 1733, und 1 Zunftkasten der Schneiderzunft von Sarnowa aus dem Jahr 1771. In den Gablotten können wir „wilkomy” - Zunftpokale: ein Silberpokal der Schumacherzunft von Miejska Górka (Görchen) aus dem Jahr 1896, zwei Pokale der Tischlerzunft von Rawicz - einer aus dem Jahr 1671 und zweiter aus dem Jahr 1783 bewundern. In einem der Schaukästen, die sich im Saal „Das ehemalige Rawicz” befinden, sind zwei Metallkassetten, die aus dem Inneren des Rathausturmkugel in der Zeit der Turmrenovierung in den 60er Jahren herausgenommen

wurden. Die erste Kassette die von der Zeit von Rathausbau (1753 - 1756) stammte, hat die Gründungsurkunde erhalten. Außerdem befanden sich in der Kassette alte polnische Münzen aus dem Jahr 1753 - tynfy und szelągi - aus der Regierungszeit des Königs August III. des Starken. In der zweiten Kassette befanden sich Urkunden in der deutschen Sprache: eine Broschüre aus dem Jahr 1865 und ein Wiegendruck mit Siegellack.

Ethnographischer Saal Im ethnographischen Saal sind drei komplette Volkstrachten vom Dorf Zakrzewo berücksichtigwert: eine Mädchentracht in hellen Farben, die aus Stickhaube, Schürze, Bluse, Schnürhemd, Unterrock, Kopftuch und Korallen besteht, eine Frauenvolkstracht in dunklen Farben mit der charakteristischen grünen Taftschürze, die mit schwarzer Spitze benäht ist und eine Männervolkstracht, die aus Jacke, Hose, Weste und kragenlosem Hemd und Hut besteht. Die wertvollsten Exponaten in dem Saal sind Skulpturen aus Bildstöcken betrübter Christi im Jahr 1859 von Franciszek Nowak aus Raszew verfasst und Heiliger Johann Nepomucen aus der Hälfte des 19. Jahrhunderts.

Der Saal der Geschichte von Schützengilde Die Schützengilde ist die älteste Organisation in unserer Stadt. Sie wurde von Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski mit einem Privileg aus dem Jahr 1642 gegründet. Der Privileg hatte die Grundstücke für Schießscharte in der Nähe von Breslauer Tor festgesetzt und der Gilde zahlreiche Rechte und Pflichten verleiht. Der Gilde wurde u. a. die Überwachung von Schutzmauern und Ordnungsdienst in den Kriegs- und Naturkatastrophenzeiten anvertraut. Mit der Zeit verwandelte sich die Gilde in eine Genossenschaft mit Sportund Erholungscharakter. 1903 hatte die Genossenschaft ein Gebäude gebaut, „Schießbude” genannt (heutzutage ist hier Kulturhaus). Eine wichtige Rolle spielte die Gilde beim Propagieren der polnischen Kultur in der Zwischenkriegzeit ab. In der „Schießbude” fanden regulär Theatervorstellungen und Konzerte statt. Die Schützengilde wurde in Rawicz im Jahr 1991 reaktiviert.

Elevenkammer Die Elevenschulen in der II. Republik Polen in der Zwischenkriegzeit knüpften an herrliche bis an 18. Jahrhundert reichende Traditionen von Ritterschule in Luneville in Frankreich an, die von König Stanisław Leszczyński gegründet wurde und von Ritterschule in Warschau, die von König Stanisław August Poniatowski 1768 gegründet wurde. Die Elevenkorps waren Militäroberschulen mit mathematisch-naturwissenschaftlichem Lehrgang, die Kandidaten auf die Offizierhochschulen

Das Museum vom Land Rawicz Zusammenfassung

vorbereiteten. Die Lehre in der Schule dauerte 5 Jahre (nach der Bildungsreform - 6 Jahre). Auf einem hohem Niveau war Sportunterricht in der Schule. Es funktionierten Sektionen von Leichtathletik, Fechten, Fußball, Boxen, Rudern. Die Elevenschule in Rawicz besaß einen eigenen Sportplatz, einen Tennisplatz, eine Turnhalle und eine Schießscharte für Kleinkaliberwaffe. Bei der Schule funktionierten Kino, Kurzwellensektion, Schulchor und Orchester. Der Elevenkorps in Rawicz ist 1925 entstanden. Die Lehre haben 750 Eleven absolviert. Der Elevenkammer entstand dank der Geschenke von ehemaligen Eleven und deren Familien im Jahre 1989. Der Kammer trägt den Namen von Major Jan Kamiński, dem Absolventen von Elevenkorps in Rawicz, der in den Jahren 1940 - 1942 der Kommandant der Aufsichtstelle ZWK AK (Waffenkampfverband von Heimatarmee) in Großpolen, Stabschef des Bezirks, im Jahre 1943 verhaftet und 1944 in Żabikowo erschossen.

Bildnissaal In der Zwischenkriegzeit befanden sich die Bildnisse von ehemaligen Herrschern von Rawicz im Bildnissaal des Rathauses von Rawicz. Davon zeugen die Fotos, die bis heute erhalten wurden. Das sind die Bildnisse von: Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski, Aleksander Kostka, Stanisław Kretkowski, Jan Kazimierz Sapieha, Katarzyna Agnieszka Sapieżyna, Jan Mycielski, König Jan III. Sobieski. Diese Gemälde, nach dem 2. Weltkrieg in den 50er Jahren, haben das Schicksal von anderen solchen Gegenständen geteilt und wurden in Centralna Składnica Muzealiów Ministerstwa Kultury i Sztuki in Kozłówka (Zentrallager von Museumsgegenständen des Ministerium für Kultur und Kunst) deponiert. Dank der Mühe und Einsatzbereitschaft von vielen Leuten, die Kulturgüter lieben und verschiedene Funktionen in der Verwaltung und im Kulturleben des Landkreises von Rawicz bekleiden, wurden die Bildnisse, die in ziemlich ungewöhnlichen Bedingungen gefunden wurden, in Pracownia Konserwacji Zabytków in Thorn (Werkstatt für Denkmalpflege) der Renovierung unterlegen. 1968 sind die Bildnisse auf ihre ehemalige Stelle zurückgekehrt. 5 Bildnisse, die sich im Bildnissaal befinden, entstanden in der 2. Hälfte des 18. Jahrhunderts. Sie wurden mit Namen der Maler Z. G. Knoefvel und Z. Ziegler unterzeichnet. Das erlaubt einen genauen Zeitpunkt deren Verfassung zu bestimmen. Einige Bildnisse besitzen in unteren Teil Wappenschilder und Inschriften, die mit der lateinischen Majuskel und Minuskel verfasst wurden und die über Verdienste und Taten der geschilderten Person berichten. Die Datierung des größten Teils von beschriebenen Bildnissen für die zweite Hälfte des 18. Jahrhunderts kann davon zeugen, dass sie von dem letzten Herrscher von Rawicz J. N. Mycielski spendiert und für Bildnissaal des Rathauses bestellt wurden.

The Rawicz District Museum Resume

On March 24th 1638 on the general sitting of the Seym in Warsaw, Adam Olbracht Przyjma Przyjemski, the crown camp commander of King Wladyslaw IV, received a foundation charter allowing him to found a town in compliance with the Magdeburgian law. The town got its name from the coat of arms of the house of Przyjemski Rawa - Rawicz. At the same time the king approved the Rawicz coat of arms - a brown bear walking down a meadow against a golden background. In the early years of Rawicz in 1639 there was a wooden town hall. Next to it there was a whipping post - a symbol of the judiciary. The contemporary building of the town hall was put up between 1753 and 1756 thanks to its benefactor, Katarzyna Agnieszka Sapiezyna, the then Rawicz owner. The design of the building was prepared by Leopold Ostritz from Trzebnica. The edifice is an example of baroque architecture with some elements of rococo. It is one of the most valuable and oldest monuments in the town. In 1783 a lightning conductor was attached to the town hall, which was then unique in Poland. The front of the building is graced by an arcade portal topped by a decorative cartouche presenting coats of arms of the owners of Rawicz: Traba, Wieniawa, Topor, Rawa, Lis, Lodz, Doliwa and Szreniawa. Right after the building was erected, on the ground floor in the entrance hall with two entrance gates leading to it, there were shops with salt, meat, bread and town scales. In the north part there were rooms for night watchmen. On the upper floor local authorities had their offices and two more rooms were taken up by the customs. After the second partition of Poland in 1793 the customs office and the shops were eradicated. In the 19th century almost all the rooms in the town hall were occupied by the administration. Some parts of the ground floor were used as a municipal jail. The town hall served its administrative functions till the 1970s. In 1974 the Rawicz District Museum was created in its place. ***** The permanent exhibition of the Rawicz District Museum includes the following sections: ‘Old Rawicz”, ‘Ethnographic Hall’, ‘Longbow Fraternity’, A Cadet Corps’, ‘The S. Kukla Hall’ and ‘A Gallery of Portraits of the owners of Rawicz.’ Altogether in the Rawicz District Museum we have 1776 artistic and historical showpieces, 397 ethnographic exhibits and 575 cadet exhibits.

The Rawicz District Museum Resume

Old Rawicz Hall In the Old Rawicz Hall we can find a portrait of the Polish King Wladyslaw IV and photocopies of portraits of the owners of Rawicz, the originals of which can be found in the Portrait Room of the town hall. The graphic arts reading ‘Rawitz in Gross Pohlen’ shows the panorama of the 18th century town, which was not destroyed until the North War (17011719). The exhibits connected with technical guild activity have pride of place in the Old Rawicz Hall. Among others there are three guild chests: two shoemaker guild chests, one of which dates back to 1733 and a chest of tailor guild from Sarnowa (1771). In display cases we can see ‘wilkomy’ - guild cups: a silver jubilee cup of shoemakers’ guild from Miejska Gorka (1896), a cup of carpenters’ guild from Rawicz (1671) and the other one from 1783. In one of the display cases in the Old Rawicz Hall, there are two metal cases taken out from the sphere of the town hall tower during its restoration in the 1960s. The first case dates from the times when the town hall was being built (1753-1756) and it contained a founding act of the town hall. Moreover, in the case there were old Polish coins from 1753, small Polish coins of silver and copper, (only used in the 17th and 18th century) and small copper coins, used in the reign of King August Sas III. In the other case there were documents in German: a brochure from 1865 and an antique book with a sealing-wax seal.

Ethnographic Hall In the Ethnographic Hall three complete national costumes from Zakrzewo are worthy noticing. The first one is a girl’s dress in bright colours comprising an embroidered bonnet, apron, blouse, lace, skirt, slip, scarf and beads. Another one is a woman’s dress in dark colours with a characteristic green taffeta apron with a black lace finishing. The other one is a man’s garment comprising a jacket, trousers, waistcoat and a shirt without a collar and a hat. The most treasured exhibits in the hall are the sculptures from roadside shrines, Christ as the Man of Sorrows, carved in 1859 by Franciszek Nowak from Raszew, and St. Jan Nepomucen from the mid-19th century.

Longbow Fraternity Hall Longbow Fraternity in Rawicz is the oldest organisation in the town. It was founded by Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski on the strength of a privilege in 1642. The privilege marked out the land for the shooting range near the Wroclaw Tower and it gave the fraternity a code of laws and duties. The fraternity were to supervise the defensive embankments and do policing

The Rawicz District Museum Resume

services during wars and natural disasters. With the passing of time the fraternity was transformed into recreational sports association. In 1903 the association put up a building called ‘Shooting Range’ (now the community centre). The Fraternity played an important part in the promotion of Polish culture in the interwar period. Lots of concerts and theatre plays took place in the ‘Shooting Range’ house at that time. The Longbow Fraternity in Rawicz was re-established in 1991.

Cadet Chamber Cadet schools in the Republic of Poland alluded to the great traditions of the 18th century Chivalry School in Luneville, France founded by King Stanislaw Leszczynski, and those of the first Chivalry School in Warsaw founded by King Stanislaw August Poniatowski in 1768. Cadet Corps were secondary military schools with maths- and natureoriented classes which prepared candidates for officers’ schools. The learning process in the Corps took 5 years (after educational reforms prolonged to 6 years). Sports classes were at a very high level including the following sections: athletics, fencing, football, boxing and rowing. The Cadet School in Rawicz used to have its own pitch, tennis court, gym and shooting range. There was also a cinema, amateur radio club, school choir and orchestra. The Cadet Corps in Rawicz was established in 1925. 750 cadets graduated from the school. The Cadet Chamber was created thanks to the gifts from former cadets and their families in 1989. The chamber is named after major Jan Kaminski, an alumnus of the Cadet Corps in Rawicz. From 1940 till 1942 he was the chief of the Home Army inspectorate in Wielkopolska and the Chief of Regional Staff in 1943. In 1944 he was arrested and executed by firing squad in Zabikowo.

A Gallery of Portraits The photographs that have survived till today prove the fact that in the interwar period the portraits of the former owners of Rawicz were placed in the Gallery of Portraits in the town hall. The portraits depict Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski, Aleksander Kostka, Stanislaw Kretkowski, Jan Kazimierz Sapieha, Katarzyna Agnieszka Sapiezyna, Jan Mycielski and King Jan Sobieski III. After World War II in the 1950s the paintings were lodged in the Central Repository of Museum Showpieces of the Ministry of Art and Culture in Kozlowka. Thanks to the efforts and dedication of art enthusiasts and people holding administrative and cultural positions in the Rawicz county, the miraculously retrieved portraits were restored in the Conservation Studio in Torun. In 1968 the paintings sprang back. Five of the portraits in the gallery were made in the second half of the 18th century). The paintings were signed

by the painters Z.G. Knoefvel and Z. Ziegler, which helps to determine the time of their creation. Some of the portraits are inscribed in Latin capital and small letters describing the merits of the depicted person and show shields with family crests. Since the described paintings are dated to the second half of the 18th century, we may believe that they were either ordered or funded to the fine room of the Rawicz town hall by the last owner of Rawicz, J.N. Mycielski.

35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej

Wydarzenia z dziejów Rawicza, o których warto wiedzieć 1638 r. 24.03. Władysław IV aktem lokacyjnym zezwolił Adamowi 01- brachtowi Przyjemskiemu na założenie na gruntach wsi Sierakowo miasta Rawicza. Dogodne położenie i poparcie fundatora sprawiło, że Rawicz szybko rozwinął się w znaczące w Wielkopolsce miasto. Władysław IV zatwierdził również herb miasta: kroczącego po łące niedźwiedzia, w złotym polu. 1639 r., 23.03. Adam Olbracht Przyjemski wydaje przywilej lokacyjny dla Rawicza. Z polecenia fundatora pomiarów terenu i wytyczenia granic miasta dokonał wrocławski architekt Flandrin. 1639 r. 28.10. Rada Miejska wystawiła przed drewnianym ratuszem słup pręgierza - symbol władzy sądowniczej. 1641 r. 11.11 Otwarcie szkoły w Rawiczu. 1651 r. W Rawiczu działały już następujące cechy: piekarzy, kowali, szewców, ślusarzy, sukienników i bednarzy. 1642 r. 28.09. Adam O. Przyjemski powołał Bractwo Strzeleckie, wyznaczając grunt na strzelnicę (w pobliżu bramy wrocławskiej), ufundował klejnot dla króla kurkowego i nadał liczne uprawnienia 1658 r. W Rawiczu było 385 domów. 1690 r. Zofia Opalińska wydała miastu przywilej na budowę cegielni, której produkcja w pierwszej kolejności miała być przeznaczona na budowę murowanego ratusza. 1690 r. Budowa budynku dla nowej szkoły. 1692 r. 6.11. Aleksander Przyjemski polecił otwarcie miejskiej kuchni, z której dochody przeznaczono na potrzeby cechu rzemieślniczego rzeźników. 1701 r. W wyniku pożaru zniszczeniu uległa znaczna część miasta. 1704 r. 25.11. Do Rawicza przybył król szwedzki Karol XII i zamieszkał w nieistniejącej dziś rezydencji właścicieli, (przebywał w mieście do 8.08.1705 r.).

35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej

1707 r. Wojska rosyjskie spaliły doszczętnie miasto. 1710 r. 7-12. W mieście szerzyła się zaraza (morowe powietrze) powodując śmierć wielu mieszkańców, a zamknięcie bram miasta znaczne straty gospodarcze. 1719 r. 14.08. Na Rawicz napadł oddział wojsk austriackich powodując znaczne zniszczenie i biorąc wysoką kontrybucję. 1753-1756 Budowa murowanego ratusza wg projektu Leopolda Ostrit-za z Trzebnicy. Koszt budowy wyniósł 60 tyś. złotych polskich. 1759 r. W Rawiczu działała drukarnia Jana Hunolda (drukowano książki w języku polskim, łacińskim i niemieckim). ok. 1770 r. W Rawiczu były: 482 domy, 65 wiatraków, 1 młyn słodowy, 3 farbiarnie, 2 winiarnie, folusz i drukarnia. 1771 r. 20.08. Katarzyna Sapieżyna sprzedała Rawicz wraz z Szymanowem, Sierakowem, Cegielnią i Masłowem Janowi Mycielskiemu 1793 r. 8.02. Zajęcie Ziemi Rawickiej przez Prusy w wyniku II rozbioru. 1793 r. 10. Do Rawicza przyjechał król pruski Fryderyk Wilhelm I 1794 r. 25.08. Rawicz zajęli na kilka dni powstańcy kościuszkowscy. 1891 r. 19.04. Pożar strawił 1/3 Rawicza, m.in. zbór ewangelicki, ul. Szymanowską i Wrocławską. 1806 r. 14.11. W Rawiczu w miejsce władz pruskich powołano nowe władze. 1807 r. 29-30.10 Wybory do magistratu. Rawicz wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. 1811 r. 11.04. Przybył do Rawicza brat Napoleona I król westwalski Hieronim I i zamieszkał w domu winiarza Hellwiga. 1853 r.

35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej

Otwarcie Gimnazjum Realnego. 1858 r. Otwarcie drugiej po Poznaniu gazowni miejskiej. 1857 r. Uruchomienie linii kolejowej Poznań-Wrocław przez Rawicz. Budowa Dworca. 1863 r. 12.04. Zginął w lesie łaszczyńskim Stefan Bobrowski (1841-1863) jeden z przywódców Powstania Styczniowego. 1872 r. Wybudowano fabrykę Papieru Falistego i Kartonów. 1906-1907 r. W okolicach Rawicza mają miejsce strajki szkolne. 1920 r. 17.01. Powiat rawicki znalazł się ostatecznie w granicach Państwa Polskiego. Początkowo władze powiatu mieściły się w Jutrosinie. Wiatach 1919-1939 kolejnymi starostami byli Stefan Suchocki, Metody Stelmachowski, Stanisław Put, Józef Skalski, Kazimierz Chmielowski, Józef Eckert i Stanisław Łobos. 1920 r. 15.04. Otwarto rawickie gimnazjum. 1922 r. 12.10 Zawiązało się Towarzystwo Powstańców i Wojaków im. Stanisława Kamińskiego. 1925 r. 3.10. W Rawiczu powstał Korpus Kadetów. 1928 r. 26.06. Do Rawicza przyjechał Prezydent R.P. prof. Ignacy Mościcki. 1939 r. 1.09. Już w pierwszych godzinach wojny do miasta wkroczył oddział niemiecki. 1945 r. 22.01. Powiat rawicki został wyzwolony przez jednostki pancerne Armii Czerwonej. (Muzeum Ziemi Rawickiej Przewodnik, Rawicz 1983)

35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej

Muzeum Ziemi Rawickiej Rynek 1, 63-900 Rawicz BoĹźena Rawluk-Raus 65/ 545 35 75 65/ 545 38 25 mzr@rawicz.pl www.mzr.rawicz.pl

35 lat Muzeum Ziemi Rawickiej