Rawicz. Staromiejski uklad urbanistyczny by Henryk Rawicki

RAWICZ STAROMIEJSKI UKﾅ、D URBANISTYCZNY

RAWICZ 2011

Fotograﬁe Marek Krukiel

Wstęp, projekt i opracowanie graﬁczne Henryk Pawłowski

Tłumaczenie na język angielski Adam Naskrętski

Tłumaczenie na język niemiecki Justyna Końska Stare plany Rawicza ze zbiorów Janusza Hamielca ISBN 978-83-931302-7-6 Wydawca Drukarnia TEKST sp.j. Emilia Zonik i wspólnicy ul. Wspólna 19 20-344 Lublin Nakład 750 egz.

Gmina Rawicz ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 21 63-900 Rawicz tel. (65) 546 54 00, fax (65) 546 41 67 umg@rawicz.pl www.rawicz.pl

taromiejski układ urbanistyczny Rawicza, od 1956 r. wpisany do rejestru zabytków, to najciekawsze i największe założenie urbanistyczne spośród miast wielkopolskich lokowanych w czasach nowożytnych, czyli od XVI w. Fundatorem Rawicza był Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski, oboźny wielki koronny. Przywilej lokacyjny wystawił 24 marca 1638 r. król Władysław IV, natomiast rok później, 26 kwietnia 1639 roku, Przyjemski podpisał na zamku osieckim tzw. dokument pański, w którym szczegółowo określał ustrój nowego miasta. Było ono w istocie nowe, bo powstało na tzw. surowym korzeniu, czyli od podstaw, na gruntach jednego z folwarków fundatora we wsi Sierakowo. Rawicz, powstający jako miasto prywatne, jest przykładem ówczesnej tendencji do odchodzenia przez fundatorów od powielania schematów miast królewskich wywodzących się z wzorców średniowiecznych i sięgania po koncepcje urbanistyczne powstałe na zachodzie Europy w XVII w. W tworzonych od podstaw miastach można było z powodzeniem stosować nowoczesne sposoby planowania przestrzennego. W układzie urbanistycznym Rawicza, czy innych miast lokowanych w tym okresie w Polsce, widać wyraźnie dążenie do geometryzacji planu oraz odejście od układu opartego na owalu, tak charakterystycznego dla miast średniowiecznych. Nadal jednak bardzo ważną rolę odgrywał centralny plac, rynek, od którego odchodziły ulice i wokół którego planowano kwartały mieszkaniowe. Dokument lokacyjny Przyjemskiego zawierał m.in. potwierdzenie przywilejów wynikających z lokowania miasta na prawie magdeburskim, wolności praktyk religijnych i bogate nadania dla innowierców. Fundator zakładał bowiem miasto dla dysydentów uciekających do Wielkopolski przed prześladowaniami ze Śląska i miast niemieckich. Już 29 maja 1639 r. w rawickiej świątyni ewangelickiej odprawiono nabożeństwo. Zbór zatem, obok drewnianego ratusza, był jednym z pierwszych miejskich obiektów Rawicza. Fakt ten potwierdza również, że proces powstawania miasta postępował bardzo szybko.

Twórcą planu Rawicza był sprowadzony przez Przyjemskiego z Wrocławia inżynier Michał Flandrin. Niewiele wiadomo o tym architekcie, prawdopodobnie współdziałał w budowie fortyfikacji Wrocławia w czasie wojny 30-letniej. Jego nazwisko wskazuje być może na flandryjskie pochodzenie, co tłumaczyłoby jego znajomość niderlandzkiej sztuki planowania miast. W istocie bowiem układ urbanistyczny Rawicza stworzony przez Flandrina to przykład charakterystyczny dla nowoczesnych miast, projektowanych przez najlepszych architektów ówczesnej Europy. Układ przestrzenny rozplanowany przez Flandrina ma zarys krzyża z rynkiem w miejscu przecięcia ramion. Główna oś południkowa wytyczona został na trakcie Poznań – Wrocław. Centralnym punktem układu Flandria jest rynek. Ma on wymiary 100 x 101 x 123 x 120 m. Z narożników rynku wychodzą po dwie ulice, dwie kolejne przecinają jego dłuższe boki. Wszystkie ulice krzyżują się pod kątem prostym. Do rynku przylega sześć bloków, które składają się z działek o głębokości 48 m. Była to wielkość stała (pasy takich samych bloków jak przyrynkowe organizują układ sieci ulicznej Rawicza), określona dokładnie w dokumencie lokacyjnym Przyjemskiego: działka o wymiarach 80 łokci (czyli właśnie 48 m) i szerokości 13 łokci była podstawową, według której określano czynsz. Po około 20 latach od założenia miasta, kiedy mieszkało tu już ponad 200 rodzin, zabrakło parceli 48-metrowych usytuowanych przy głównych ulicach i wówczas na tyłach krzyżowego układu szkieletowego zaczęły powstawać bloki o głębokości 59 m. Rawicz rozplanowany przez Flandrina obejmował tereny o układzie prawie kwadratu o wymiarach ok. 670 x 550 m. Charakteryzował się bardzo ﬁnezyjnie wymierzoną siecią parceli, krzyżowym szkieletem, regularnym układem szachownicowym, osią południkową. Najstarszy plan Rawicza umieszczony został na portrecie A. O. Przyjemskiego, pędzla Gottlieba Zygmunta Knoefvla z 1780 r. (w zbiorach Muzeum Ziemi Rawickiej). 3

Miasto szybko rozwijało się. W 1650 r. w Rawiczu mieszkało 500-600 rodzin. Było już wiele cechów, wśród których jako jeden z pierwszych ukonstytuował się cech sukienników (w XVIII w. Rawicz stał się najważniejszym w Wielkopolsce ośrodkiem tkactwa sukiennego). Okres rozwoju zahamował potop szwedzki. Wielu mieszkańców opuściło miasto w obawie przed wojskami szwedzkimi, ale też w związku z panującą wówczas zarazą. W 1660 r., po pokoju w Oliwie, nastąpił nowy okres także w historii Rawicza. Właścicielem miasta został Jan z Bnina Opaliński, podczaszy koronny. Dzięki stworzonym przez niego ułatwieniom dla mieszkańców i daniu drzewa na budowę domów, Rawicz ponownie zaczął się rozwijać. Dla ciągle przybywających osadników Opaliński postanowił utworzyć tzw. Nowe Miasto, katolickie, w odróżnieniu od protestanckiego Starego Miasta. W tym celu wytyczył (prawdopodobnie w 1663 r.) Nowy Rynek (obecny plac Wolności). Długość jego bocznych południkowych ścian wynosi tyle samo co Starego Rynku, natomiast szerokość (64 m) stanowi dokładnie połowę szerokości Starego Rynku. Oprócz typowych bloków 59-metrowych przy Nowym Rynku są także bloki 34-metrowe. Za czasów Opalińskiego pobudowano przy Nowym Rynku kilkanaście domów (prawdopodobnie 16). Nowy właściciel zażądał, aby gmina ewangelicka wybudowała katolicki kościół. Ostatecznie odstąpił od zamiaru stworzenia katolickiej osady i sprzedał domy i parcele przy Nowym Rynku rawickiemu burmistrzowi. Opaliński jednak sprowadził do Rawicza katolickich kapłanów, zakonników z zakonu franciszkanów – reformatów, ufundował dla nich klasztor i kościół pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego. Tylko że znajdowały się one, podobnie jak cała nowa osada, poza miastem. Za sprawą bowiem też Opalińskiego w 1665 r. inżynier Marcin Purlitz z Gorlic otoczył Rawicz fortyﬁkacjami w stylu staroholenderskim - były to wały ziemne umacniane cegłami, z czterema bastionami w narożach, otoczone fosą i (prawdopodobnie) drewnianą palisada. Ale fortyﬁkacje nie obejmowały Nowego Miasta, ich linia na wschodzie przebiegała wzdłuż obecnych ulic Kościelnej i Scherwentkego. Rozwój Rawicza zahamowany został na początku XVIII wieku dramatycznymi wydarzeniami. W 1707 r. wojska moskiewskie pod dowództwem kapitana Szulza, rodem z Leszna, najpierw miasto splądrowały, potem kilkakrotnie podpalały (pożar trwał 10 dni). Dwa lata później straszliwa zaraza pochłonęła blisko 2 tys. rawiczan. Odrodzenie miasta było zasługą Sapiehów. Kolejny właściciel Rawicza - Jan Kazimierz Sapieha, generalny starosta wielkopolski, przy odbudowie miasta po pożarze 4

wprowadził znaczące zmiany w układzie urbanistycznym, dlatego też często określa się ten okres jako drugą lokację Rawicza. Autor nowych założeń, nieznany z imienia i nazwiska architekt, nazywany jest drugim po Flandrinie twórcą układu urbanistycznego miasta. Sapieha przez kilka lat przebywał na zachodzie Europy, być może więc stamtąd pochodził ów architekt. Jego zasługą było połączenie obu części miasta. Linię wałów przesunięto na wschodzie do obecnych granic. Cały teren włączony w obręb obwarowań został rozparcelowany, z zachowaniem układu szachownicowego. Dotychczasowy układ południkowy połączony został z układem równoleżnikowym, w którym istotną rolę pełni droga wylotowa w kierunku Szymanowa, obecna ul. 17 Stycznia, i równoległa do niej ul. Wazów. Ulice te połączyły krótsze pierzeje obu rynków. Znajdująca się pomiędzy nimi ul. Klasztorna, która w XVII w. miała drugorzędne znaczenie, w nowym układzie stała się główną osią widokową, łączącą dwie fasady najbardziej reprezentatywnych barokowych gmachów XVIII-wiecznego Rawicza: zbudowanego w latach 1753-1756 ratusza i kościoła Reformatów (1725-1740). Za czasów Sapiehy powstał jeszcze jeden bardzo ważny element układu urbanistycznego. W 1737 r. zakończono budowę wspaniałej rezydencji Sapiehów – zamku (nazywanego też pałacem), który znajdował się wewnątrz wałów, naprzeciw obecnego więzienia, po drugiej stronie ul. 17 Stycznia. Okazała budowla, z głównym gmachem o długości ok. 35 m, była jedyną w Wielkopolsce taką rezydencją wkomponowaną w układ staromiejski. Stworzony za Sapiehy układ urbanistyczny Rawicza, zwłaszcza osiowe połączenie dwóch rynków, przypomina rozwiązania miasta Richelieu we Francji, powstałego w latach trzydziestych XVII w., oraz Neustadt Erlangen obok Norymbergii. To niemieckie miasto rozplanował pod koniec XVII w. Johann Moritz Richter, ale – jak podkreślają urbaniści – według wzorców francuskich. Tak więc architekt Sapiehy niewątpliwie inspirował się francuską szkołą budowy miast. Ukształtowany ostatecznie w pierwszych dziesięcioleciach XVIII w. plan Rawicza ma obrys regularnego prostokąta. Długość krótszych boków, tj. zachodniego i wschodniego, wynosi 574 m, dłuższe boki nieco różnią się długością: południowy ma 705 m, północny - 773 m. Wewnątrz tego prostokąta mieszczą się dwa place (Rynek i obecny plac Wolności) będące dwoma ośrodkami rozplanowania. Cały ten układ zamknięty jest wałami. W czasach Sapiehy wjazd do Rawicza odbywał się czterema bramami: Wąsoską, Poniecką, Szymanowską i Wrocławską.

Tak więc staromiejski układ urbanistyczny Rawicza powstawał kilkadziesiąt lat w trzech etapach. Etap pierwszy (od 1638 r.) to dzieło Michała Flandrina. Etap drugi obejmuje lata sześćdziesiąte XVII wieku, kiedy właścicielem był Opaliński. Ostatnia faza przypada na pierwsze dziesięciolecia XVIII wieku - czasy Sapiehy. O wyjątkowości układu urbanistycznego Rawicza decyduje kilka czynników: skala tego założenia (Rawicz pod koniec XVIII wieku stał się drugim pod względem liczby mieszkańców miastem w Wielkopolsce), bogactwo kompozycji, związek z najnowocześniejszymi w XVII i XVIII wieku założeniami urbanistyki europejskiej. W Rawiczu, jak w żadnym innym mieście wielkopolskim, zaistniał korzystny splot czynników miastotwórczych. Gród z czarnym niedźwiedziem w herbie miał szczęście do nie tylko bogatych, ale i światłych kolejnych właścicieli. Sami też mieszczanie byli zamożni i odznaczali się kulturą - zgodnie współtworzyli miasto przez kilka wieków Niemcy, Polacy i Żydzi, członkowie wspólnot: ewangelickiej, katolickiej, judaistycznej oraz nieliczni wyznawcy prawosławia. Wreszcie - staromiejski układ urbanistyczny Rawicza przetrwał niezmieniony w zasadniczych elementach do dnia dzisiejszego. Oczywiście, w ciągu ponad 370-letniej historii miasto zmieniało się. Zniszczenia dokonywane przez różne wojska, straszliwe zarazy dziesiątkujące mieszkańców, wreszcie ogromne pożary (w największym w 1801 r. spłonęło blisko 300 zabudowań) musiały odcisnąć swe piętno. Jednak zawsze miasto odradzało się, zachowując charakterystyczny układ urbanistyczny. Prześledźmy kilka zmian na planie miasta na przykładzie najważniejszych jego obiektów. Ratusz bez wątpienia był jedną z pierwszych budowli Rawicza. Być może też od początku stał pośrodku rynku. Nie wiadomo, jak wyglądał pierwszy, drewniany ratusz. Z czasem zyskał wieżę. Musiano go niejednokrotnie przebudowywać i odbudowywać po pożarach. Murowany, do dziś istniejący, powstał w latach 17531756. Zaprojektował go Leopold Ostritz z Trzebnicy. Fundatorką ratusza była Katarzyna Sapieżyna. W 1783 r. na ratuszowej wieży zainstalowano piorunochron - jeden z pierwszych w Polsce. Dziś w Ratuszu, wspaniałym zabytku architektury barokowej z elementami rokoka, mieści się Muzeum Ziemi Rawickiej. Wyróżniającą się budowlą na XVIII-wiecznych panoramach Rawicza był zamek, siedziba właścicieli miasta, zbudowany w latach trzydziestych XVIII w. Powstał prawdopodobnie na miejscu dawnej, drewnianej rezydencji Opalińskiego, spalonej

przez Moskali w 1707 r. Teren z zabudowaniami zamkowymi obejmował rozległy kwartał na północnym-wschodzie miasta. Oprócz głównego gmachu z dwoma przybudówkami, oﬁcyny, stajni, wozowni, domów dla służby i ogrodnika, była tam też oranżeria oraz rozległe ogrody. Na początku XIX w. zamek podupadł i w latach trzydziestych został całkowicie rozebrany. Najdłużej zachowała się oranżeria, w której założył swoją fabrykę w 1862 r. Johannes Linz. Ostatecznie z zamku pozostała jedynie nazwa ulicy, która do niego wiodła – Podzamcze. Na tym terenie z czasem powstały domy mieszkalne, wytyczone zostały ulice. Później wybudowano osiedle mieszkaniowe. Od początku istnienia Rawicz miał świątynię. Pierwszy zbór, drewniany, powstał w tym samym czasie co pierwotny ratusz. Usytuowany został w pobliżu południowo-wschodniego narożnika rynku. Ewangelicki kościół wielokrotnie przebudowywano i odbudowywano po pożarach. Swój ostateczny kształt otrzymał na początku XIX w. Już murowany gmach zaprojektował Carl Gotthard Langhans, twórca Bramy Brandenburskiej w Berlinie. Kościół został poświęcony w 1808 r. Po pożarze w 1915 r. świątynię zrekonstruowano w latach 1915-1918, zmieniając dach i nieznacznie wieżę. W 1946 r. zbór został przekazany paraﬁi katolickiej i po poświęceniu stał się kościołem św. Andrzeja Boboli. Klasycystyczna świątynia jest jednym z najcenniejszych zabytków Rawicza. Rawicz był od zarania miastem wielowyznaniowym. Oprócz gminy ewangelickiej wcześnie powstała tu też gmina żydowska. Pierwsza synagoga w Rawiczu funkcjonowała od roku 1721. Nową, dużą synagogę, częściowo drewnianą, zbudowano w 1783 r. Ostatnią, najwspanialszą, wybudowano z czerwonej cegły w latach 1887-1889 według projektu Georga Böttgera. Potężna kopuła synagogi stała się charakterystycznym elementem rawickiego pejzażu. W 1923 r. rozwiązana została gmina żydowska w Rawiczu. Budynek synagogi pełnił później różne role. Hitlerowcy wysadzili go w powietrze i rozebrali w 1941 r. Plac po bóżnicy pozostał do dziś niezabudowany, obecnie jest tam parking, na którym ciemniejszą kostką zaznaczono zarysy fundamentów dawnej świątyni. Pierwszy kościół katolicki powstał za sprawą Opalińskiego. Ufundował on kościół św. Antoniego Padewskiego i klasztor, który reformaci zasiedlili w 1665 r. Drewniane zabudowania spłonęły w wyniku działań zbrojnych wojsk rosyjskich w r. 1707. W latach dwudziestych XVIII w. kościół i klasztor zaczęto odbudowywać w formie murowanej (projektantem był być może P. Ferrari albo J. Catenazzi) staraniem właściciela miasta – Jana Kazimierza Sapiehy oraz m.in. bogatego mieszczanina Władysława 5

Glinickiego. Ostatecznie budowę świątyni zakończono w 1740 r. W 1945 r. kościół doszczętnie spłonął od ognia zaprószonego przez żołnierzy Armii Czerwonej (według innej wersji, spalili go wycofujący się z miasta, przez kilka dni pozostający w ukryciu, żołnierze niemieccy). Nie pozostał po nim dziś żaden ślad. Natomiast klasztor, po sekularyzacji zakonów w państwie pruskim, został przeznaczony na tzw. Dom Kary i Poprawy. W końcem 1820 r. zakończono adaptację zabudowań klasztornych na więzienie i w 1821 r. traﬁli do niego pierwsi skazańcy. Systematycznie rozbudowywane stało się jednym z największych zakładów karnych w Polsce. Ponurą sławę zyskało rawickie więzienie w czasie II wojny światowej i w okresie stalinowskim. Drugi kościół katolicki zbudowany został w stylu neogotyckim w latach 1900-1902. Jego projektantem był znany architekt niemiecki - Alexis Langer. Wieża kościoła Chrystusa Króla i Zwiastowania Najświętszej Marii Panny góruje dziś nad miastem. Jednym z najważniejszych elementów staromiejskiego układu urbanistycznego Rawicza są planty, należące do najstarszych i największych w Polsce. Zaczęto je tworzyć ok. 1840 r. Ich wyjątkowość polega na tym, że znajdują się na dawnych wałach, teren fortyﬁkacji nie został całkowicie splantowany. Mają nietypowy kształt, wynikający ze staromiejskiego układu urbanistycznego. Planty powstały w celu upiększenia Rawicza. Przez

dziesięciolecia troskliwie pielęgnowane stały się już w okresie międzywojennym wizytówką miasta. Niebagatelne jest ich znaczenie dla zachowania układu urbanistycznego Rawicza. Wały z pasem zieleni, otaczające starówkę po linii prostokąta o długości niemal 3 km, w sposób naturalny „zamknęły” ten rejon miasta. Dzięki Plantom Jana Pawła II do dziś możemy podziwiać stworzony przed wiekami urbanistyczny układ. Ciekawe założenia urbanistyczne z XIX i pocz. XX w., które przetrwały w niezmienionej formie, choć przyjęły inne funkcje, są w Rawiczu także poza staromiejskim obszarem plant. Do nich należą m.in. tereny dawnych koszar wojskowych, które dziś pełnią funkcję mieszkań i obiektów szkolnych, oraz znajdujący się obok kompleks zabudowań dawnego rawickiego Korpusu Kadetów (dziś szpital i szkoła). Bardzo interesujący jest układ urbanistyczny Sarnowy, niegdyś miasta, dziś osiedla Rawicza. Wpisany do rejestru zabytków jako układ powstały w XIV-XIX w. zawiera elementy pochodzące z wielowiekowej historii Sarnowy. Urok staromiejskiego Rawicza, zwłaszcza jego urbanistycznego ładu, ale także piękno nowych dzielnic najwyraźniej widać z lotu ptaka. Takie właśnie widoki znajdą Państwo w tym albumie, zawierającym zdjęcia wykonane podczas lotów paralotnią w sierpniu 2011 r. HENRYK PAWŁOWSKI

he Old Town urban plan of Rawicz, listed on the landmarks register since 1956, is one of the most interesting and biggest urban establishments amongst cities established in Greater Poland voivodeship in the early modern period, that is since the sixteenth century. The Crown Great Quartermaster, Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski, was the founder of Rawicz. The Emplacement Law of Privilege was granted on the 24th of March in 1638 by King Władysław IV. One year later, on the 26th of April 1639 in the Osiecki Castle, Przyjemski signed the so called „dokument pański” („owners document”), in which the organisation system of the new city was described in detail. It was indeed a new city, because it was established on so called „bare roots” what means it was established from scratch on one of the founder’s folwark, a serfdom-based farm. Being established as a private town, Rawicz is an example of a new tendency (at the time) of town founders to abandon the idea of duplicating the architectural designs of royal cities, which were built in accordance to medieval designs. Instead, the founders wanted to implement new concepts used in Western Europe in the seventeenth century. It wasn’t difficult to apply the new spatial layout in cities that were just newly established. In Rawicz’s urban plan, as well as other cities established in Poland during that time, it is easy to notice the efforts the founders made to make the urban layout more geometric, in contrast to the old oval one which used to be very characteristic for medieval towns. Although the idea of a central market square remained unchanged, with main streets leading into it and building plots planned around it. The town’s emplacement documents included a confirmation of prerogatives owning to establishing the city in accordance to Magdeburg rights, giving freedom of religious beliefs and equal rights for the infidels. Przyjemski wanted to create a city for dissidents who were coming to Greater Poland voivodeship in order to escape from the persecutions in Silesia region and German cities. The first religious ceremony took place in a Protestant shrine in Rawicz. It is therefore right to assume that apart from the wooden city hall, the Protestant church was one of the first buildings in Rawicz. It also proves that the city was growing very fast. Michał Flandrin, an engineer brought to Rawicz from Wrocław by Przyjemski, was the creator of Rawicz’s urban plan. Not much is known about him, however, it is possible that he was participating in building fortifications in Wrocław during the Thirty’ Years War. His surname indicates that he may have come from the Flanders region, what would also explain his knowledge of the Dutch way of planning towns. Rawicz’s urban layout created by Flandrin, was indeed very characteristic for modern towns designed by the best architects in Europe at the time. The spatial layout planned by Flandrin is in a shape of a cross, with a market square where the two lines meet. The main meridional axis was positioned on the route between Poznań and Wrocław. The central point in Flandrin’s plan was the market square. It’s dimensions are 100x101x123x120 meters. Two roads come out of each corner, and two other roads cut through the longer sides. All the streets cross at a right angle. 6 blocks of buildings are adjacent to

ie altstädtische Stadtplanung von Rawicz (deutsch Rawitsch) ist seit 1956 in das Denkmalschutzregister eingetragen, sie ist eine der interessantesten und größten Standplanungsvorhaben unter der Großpolnischen Städten, die in der Neuzeit d.h. seit XVI Jh., gebaut wurden. Der Stadtstifter war Adam Olbracht Przyjma-Przyjemski, oboźny wielki koronny (deutsch Würden- und Militäramt beim König im Königreich Polen). Die Lokationsfreiheit wurde am 24. März 1638 vom König Władysław IV erteilt, dagegen wurde vom Przyjemski ein Jahr später am 26 April 1639 am Osiecki -Schloss die sog. Herrenurkunde unterzeichnet, in der er detailliert die Struktur der neuen Stadt bestimmt hat. Die Stadt war im Grunde genommen neu, weil sie auf einem sog. Rohwurzel, das heißt vom Gründe auf, auf einem von Gütergebieten (in Sierakowo) des Stifters erbaut wurde. Rawicz, die als eine Privatstadt gebaut wurde, zählt zu den Beispielen der damaligen Tendenz des Weggehens, durch die Stadtstifter, von dem Widerholen der Planungsschemen von Königsstädten, die aus der mittelalterlichen Schemata stammten und des Greifens nach Stadtplanungskonzepten die in Westeuropa in dem XVII Jahrhundert entstanden sind. In den, von Anfang an gebauten Städten könnte man erfolgreich moderne Formen der Raumplanung anwenden. In der Stadtplanung von Rawicz, oder der anderen Städte die, in dieser Zeit in Polen gebaut wurden, ist deutlich eine Tendenz der Geometrisierung des Stadtplanung und das Weggehen von einer ovalen Stadtplanungsform zu sehen, die so charakteristisch für die Mittelalterstädte waren. Die wichtigste Rolle spielte allerdings weiterhin der Zentralplatz, das Rathaus, von dem die Straßen abgeleitet wurden und rings um das Rathaus die Wohnquartale geplant wurden. Die Lokationsurkunde von Przyjemski beinhaltete u.a. die Bestätigung der Privilegien, die aus der Stadtlokation auf dem Magdeburger Rechts, aus der Freiheit der Religionspraktiken sowie aus der reichen Rechtsverleihung für die Andersgläubiger, resultierten. Der Stifter gründete nämlich eine Stadt für die, in Großpolen vor der Verfolgung aus Schlesien und aus deutschen Städten geﬂuchteten Dissidenten. Schon am 29 Mai 1639 in dem Rawitscher evangelischen Gotteshaus wurde das Gottesdienst gehalten. Die Kirchgemeinde, neben dem hölzernen Rathaus war bereits einer der ersten Stadtbauten von Rawicz. Dieser Tatsache bestätigt auch, dass der Prozess der Stadtentstehung sehr schnell vor sich ging. Der Entwerfer der Stadtplanung war der, vom Przyjemski aus Breslau geholte Ingenieur Michał Flandrin. Man weißt wenig über den Architekten, wahrscheinlich nahm er an dem Bau der Breslauer Befestigung während der Dreißigjährigen Krieges teil. Sein Namen weist vielleicht auf seine ﬂandrische Herkunft hin, was seine Kenntnisse in der niederländischen Kunst der Stadtplanung erklären würde. Im Grunde nämlich stellt die vom Flandrin entworfen Stadtbauplanung von Rawicz ein charakteristisches Beispiel der modernen Stadt dar, die von den besten Architekten des damaligen Europas entworfen wurden. Die, vom Flandrin entworfene Raumplanung hat einen Kreuzabriss mit dem Rathaus an der Stelle, wo sich seine Arme kreuzen. Die Hauptsüdachse wurde auf der Landstraße Posen – Breslau festgelegt. Der zentrale Punkt des Flandrin-Stadtnetzes ist das Rathaus. Es hat die Größe von 100x101x123x120m. Aus den Rathausecken gehen jeweils zwei Straßen hinaus, zwei weitere kreuzen seine längere Seiten. Alle Straßen kreuzen sich unter rechtem Winkel. Dem Rathaus liegen eng sechs Blocke an, die aus Grundstücken mit der Tiefe von 48 Meter bestehen. Es war eine Festgröße (gleiche

the market square, each made up of 48 meters long parcels of land. 48 meters long parcels of land was the norm, as described in detail in the emplacement documents: 80 ells (exactly 48 meters) long and 13 ells wide plots were the primary unit of determining the rent. Zones of the same blocks of buildings as the ones adjacent to the market square make up the street layout in Rawicz. About 20 years after the town was established and more than 200 families lived in Rawicz, there were no 48 meters long parcels left adjacent to the main streets. As a result, new, 59 meters long blocks were established at the outer sides of the cross like framework. The plan of Rawicz designed by Flandrin consisted of an area of 670x550 meters, almost in a shape of a square. It was characterised by precisely directed land lots, cross like frame, regular chessboard like shaped construction and a meridional axis. The oldest map of Rawicz was painted on a portrait of A. O. Przyjma-Przyjemski, by Gottlieb Zygmunt Knoefvl from 1780 (in the collection of Rawicz Municipality Museum). Rawicz was developing rapidly. About 500 to 600 families lived in Rawicz in 1650. There were many guilds established, including a drapery guild, which was one of the very first guilds in town (in the eighteenth century Rawicz became the most important centre for drapery industry). The Deluge impeded the development of the city. Many people left Rawicz in fear of the Swedish army but also because of the plague that was spreading at that time. After the treaty of Oliva in 1660, a new period in the history occurred also for Rawicz. Jan of Bnin Opaliński, Royal Deputy Cup-bearer of the Crown, became the owner of the town. Thanks to the facilities for the locals created by him and giving timber for building houses, Rawicz once again continued to develop. For the constantly incoming new inhabitants, Opaliński decided to create a so called New Town, a Catholic one as opposed to the Old Town, the Orthodox one. In order to fulfil his idea, he delimited (probably in 1663) a New Market Square (currently the Freedom Square). The length of its meridional sides is the same as the length of meridional sides of the old market square, but the width (64 m) is exactly half of the width of the old one. Apart from the primary 59 m long plots, there are also 34 m long plots adjacent to the New Market Square. During the times of Opaliński, several houses (probably 16) were built adjacent to the New Market Square. The new owner ordered for the Protestant municipality to build a Catholic church. In the end, he abandoned the idea of creating a Catholic settlement and sold the houses and parcels adjacent to the New Market Square to the mayor of Rawicz. Opaliński did, however, brought Catholic clergymen, monks of the Franciscan order. He funded a monastery for the monks as well as a church of St. Anthony of Padua. However, as well as the whole new settlement, they were located outside the town. It was also thanks to Opaliński that in 1665, Marcin Purlitz of Gorlice, an engineer, enclosed the town with fortifications in the oldDutch order. They were hill forts enforced with bricks, with four bastions in the corners. On the outside of the hill forts there was a moat and (most likely) a wooden palisade. However, the fortifications did not enclose the New Town, the eastern line went along current Kościelna Street and Scherwentke Street. The expansion of Rawicz was once again impeded at the beginning of the eighteenth century due to a series of drastic events. In 1707 the Muscovite army

Blockstreifen wie die am Rathaus regeln das Straßennetz von Rawicz), die genau in der Lokationsurkunde von Przyjemski bestimmt wurde: ein Grundstück mit der Größe von 80 Elenbogen (d.h. eigentlich 48 m) und Breite von 13 Elenbogen war die Basis nach der, die Miete berechnet wurde. Nach ca. 20 Jahren seit der Stadtgründung, als dort fast über 200 Familien wohnten, mangelte an 48 meter-großen Parzellen, die an den Hauptstraßen lagen und deshalb wurde mit dem Bau, auf der hinteren Seite des Kreuzsystems, von Blöcken mit der Tiefe von 59 m. begonnen. Von Flandrin entworfene Rawitsch umfasste die Gebiete in Form fast eines Quadrates mit der Größe von ca. 670x550 m. Das Stadtnetz zeichnete sich durch das sehr präzise gemessene Parzellennetz, Kreuzskelet, regulären Schachplan, sowie durch die Südachse aus. Die älteste Planung von Rawicz wurde auf dem Porträt von A. O. Przyjemski platziert, gemalt von Gottlieb Sigmund Knoefvel aus dem Jahr 1780 (Sammlung Museum der Rawitscher Heimat). Die Stadt entwickelte sich schnell. Im Jahre 1650 wohnten im Rawicz 500-600 Familien. Es gab schon diverse Zünfte, unter deren als einer der ersten die Tuchmacherzunft registriert wurde (im XVIII Jh. wurde Rawicz zum wichtigsten Zentrum der Tuchweberei in Großpolen). Die Entwicklungszeit wurde durch Schwedische Invasion gehemmt. Viele der Einwohner verließen die Stadt aus Angst vor der Schwedischen Truppen, aber auch im Zusammenhang mit der damalig herrschenden Pest. Nach dem Frieden von Oliva (auch Vertrag von Oliva) im 1660 folgte auch in der Geschichte von Rawicz eine neue Zedit. Zum Eigentümer der Stadt wurde Jan aus Bnina Opaliński, königlicher Mundschenk. Dank der, von ihm geschaffenen Vereinfachungen für die Bewohner und des Holzschenkens für den Hausbau entwickelte sich Rawicz erneut. Für die immer wieder ankommenden Ansiedler beschließ Opaliński eine sog. Neustadt, katholische Stadt, im Gegensatz zu der alten protestantischen Stadt, zu gründen. Zu diesem Zwecke steckte er (wahrscheinlich im Jahre 1663) den Neuen Marktplatz ab (gegenwärtig Freiheitsplatz, polnisch plac Wolności). Die Länge dessen seitlich-meridionalen Seiten gleicht dem alten Marktplatz, die Breite dagegen (64 m) stellt genau die Hälfte der Breite des Altmarktplatzes dar. Außer der typischen 59-meterhöhen Blocks an dem Neuen Marktplatz gibt es auch 34-meterhöhe Blocks. Zu Zeiten von Opaliński wurden an der Neuen Marktplatz dutzende von Häuser umgebaut (wahrscheinlich 16). Der neue Eigentümer verlangte, dass die evangelische Gemeinde eine katholische Kirche baut. Schließlich trat er von der Idee der Gründung der katholischen Siedlung zurück, er verkaufte die Häuser und Parzellen an den Neuen Marktplatz dem rawitscher Bürgermeister. Opaliński hat dennoch nach Rawicz katholische Priester und Brüder des Franziskanerorden-Reformatoren geholt und stiftete ein Kloster und eine Kirche unter den Namen des Heiligen Antoni Padewski. Das Kloster und die Kirche befanden sich allerdings, ähnlich wie die neue Siedlung außerhalb der Stadt. Auch Dank Opaliński im 1665 umkreiste der Ingenieur Marcin Purlitz aus Gorlice die Stadt Rawicz mit Befestigungen in dem altniederländischen Stil umgeben- es waren mit Ziegel befestigte Erdfestungen, mit vier Eckenbastionen, umgeben vom Festungsgraben und (wahrscheinlich) von einer Holzpalisade. Die Befestigungen umfassten allerdings nicht die Neue Stadt, ihre Linie lief im Osten der heutigen Kościelna- und Scherwandtkestraße entlang. Die Entwicklung von Rawicz wurde zu Anfang XVIII Jh. durch dramatische Ereignisse gestoppt. Im 1707 plünderten die Moskauer Truppen unter Führung von

under captain Szulz, native to Leszno, first plundered and then set a fire to the city (the fire lasted 10 days). Two years later, a dreadful plague decimated nearly 2000 inhabitants. The regeneration of the town was a merit of the Sapieha family. Jan Kazimierz Sapiecha, General Starosta of Greater Poland voivodeship, was the next owner of the city. During the reconstruction of the city after the fire, he introduced significant changes to the urban layout of the town. For this reason, this time is often identified as the second emplacement of Rawicz. An unknown architect who directed the changes, is known as the second, after Flandrin, creator of the urban layout of Rawicz. Sapieha spent a few years in Western Europe and it is possible that he met the architect there. Thanks to him the two parts of the town were joined together. The hill forts were moved east, in place with the current borders. The entire area, now included within the fortifications, was parcelled out, maintaining the chessboard like layout. The previous meridional layout was combined with a parallel one, in which the road to Szymanów (current 17 Stycznia Street), and parallel to it, Wązów Street play a crucial role. The streets joined the shorter sides of both market squares. Klasztorna Street, situated between the two, which in the seventeenth century was not a main road, became the main view axis in the new layout, providing a view on façades of the two most representative baroque buildings in Rawicz in the eighteenth century: the Town Hall, built between 1753 and 1756, and the Franciscan church (1725-1740). During the times of Sapieha, one more very important feature of the urban layout was created. In 1737 the magnificent residence of the Sapieha’s family was built. The castle (often called the palace) was situated within the hill forts, opposite to the current prison, on the other side of 17 Stycznia Street. The enormous building (the main edifice was about 35 m long) was the only construction of this type incorporated into the Old Town layout in Greater Poland voivodeship. The urban layout of Rawicz created by Sapieha, especially the axial fusion of the two market squares, resembles the one in the city of Richelieu, France, established in the 1630s, as well as in the city of Neustadt Erlangen, next to Nuremberg. This German city was planned at the end of the seventeenth century by Johann Moritz Richter, however, as historians claim, in accordance to French standards. Therefore Sapieha’s architect was undoubtedly inspired by French techniques of building towns. The ultimate layout was shaped during the first decades of the eighteenth century. Rawicz was planned in the contour of a perfect rectangle. Its shorter sides (the western and eastern side) are 574 meters long, the longer sides are slightly different, the northern one being 773 meters long and the southern - 705 meters. Inside this rectangle there are two squares (the Market Square and the current Freedom Square) which serve as the two starting points of the layout. The entire arrangement is enclosed with hill forts. In the times of Sapieha, the entrance to Rawicz was through four city gates: Wąsoska, Poniecka, Szymanowska and Wrocławska. The Old Town urban plan of Rawicz was created in three stages throughout many years. The first stage (from 1638) is the creation of Michał Flandrin. The second stage falls during the 1660s when Opaliński was the owner of the

Kapitän Szulz, gebürtig aus Leszno, zuerst die Stadt und später setzten sie die Stadt einige Male in Brand (der Brand dauerte 10 Tage). Zwei Jahre später forderte eine schreckliche Pest fast 2 Tsd. Rawitscher. Die Wiedergeburt verdankte die Stadt der Familie Sapieha. Der nächste Eigentümer von Rawicz - Jan Kazimierz Sapieha, genereller Bezirkshauptstarost von Großpolen, führte beim Wiederaufbau der Stadt, nach dem Brand, bedeutende Veränderungen in der Stadtplanung ein, deshalb wir diese Periode oft auch als zweite Lokation der Stadt Rawicz genannt. Der Autor der neuen Planungsannahmen, vom Namen und Vornamen unbekannte Architekt, wird als der zweite nach Flandrin Gründer der Stadtplanung bezeichnet. Einige Jahre verbrachte Sapieha im Westen des Europas, also könnte der Architekt von dort aus stammen. Sein Verdienst war die Verbindung der beiden Stadtteile. Die Erdwalllinie wurde im Osten bis zur gegenwärtigen Grenze verschoben. Das gesamte, in das Befestigungsanlagesystem angeschlossene Gebiet wurde parzelliert, mit dem Einbehalten des Schachplanungssystems. Das bisherige meridionale System wurde mit dem Breitenkreissystem verbunden, in dem die wesentliche Rolle die Ausfallstraße in Richtung Szymanowa, gegenwärtig die Straße 17 Stycznia (deutsch des 17. Januars) und die Parallelstraße ul. Wazów (deutsch Wasastraße), spielten. Diese Straßen führten die kürzere Frontfassaden der beiden Rathäuser zusammen. Die zwischen ihnen liegende Klasztornastraße, die im XVII Jh. zweitrangige Bedeutung hatte, wurde in dem neuen Planungssystem zu der Hauptaussichtspunktachse, die zwei Fassaden der meist repräsentativsten Barockbauten des XVIII Rawicz verbunden hat: des in den Jahren 1753 – 1756 gebauten Rathauses und der Reformatoren-Kirche (1725-1740). Zu Sapieha- Zeiten entstand noch ein wichtiges Element der Stadtplanung. Im Jahre 1737 wurde der Bau der prachtvollen Sapieha- Residenz beendet – des Schlosses (auch Palast genannt), das sich innerhalb der Erdwälle befand, gegenüber des heutigen Gefängnisses, auf der anderen Seite der 17 Stycznia-Straße. Das prachtvolle Bauwerk, mit dem Hauptgebäude mit der Länge von ca. 35 m, war einzige solche Residenz in Großpolen die, in die altstädtische Stadtplanungssystem hinein komponiert wurde. Das, zur Sapieha Zeiten entworfene Stadtplanungssystem von Rawicz, vor allem die Achsverbindung der zwei Rathäuser, erinnert an die Ausführung der Stadt Richelieu in Frankreich, die in den 30 Jahren des XVII Jh. gebaut wurde und an die Neustadt Erlangen bei Nürnberg. Diese deutsche Stadt wurde zum Ende des XVII Jh. von Johann Moritz Richter, allerdings – wie die Stadtplaner unterstreichen – nach französischen Muster, entworfen. So auch der Architekt von Sapieha ließ sich zweifellos durch die französische Schule der Stadtbaus inspirieren. Der, in den ersten Jahrzehnten des XVIII Jh. letztendlich deﬁnierte Stadtplan von Rawicz hat den Umriss eines regulären Rechtecks. Die Länge der kürzeren Seiten d.h. der westlichen und östlichen beträgt 74 m, die längeren Seiten unterscheiden sich ein wenig in der Länge: südliche Seite hat 705 m, nördliche - 773 m. In dem Rechtseck beﬁnden sich zwei Plätze (Rathaus und der heutige Freiheitsplatz) die zwei Zentren der Planung darstellen. Dieses gesamte System ist durch die Erdwälle geschlossen. In der Sapieha- Zeiten fand der Eingang in die Stadt Rawicz durch vier Tore statt: Wąsosz-, Poniec-, Szymanowo- und Breslauertor. Somit vollzog sich das altstädtische Stadtplanungssystem von Rawicz durch einige Jahre, in drei Etappen. Die erste Etappe (seit 1638) stellt das Werk von Michał Flandrin

town. The last stage falls on the first decades of the eighteenth century – the times of Sapieha. There are numerous reasons for which Rawicz’s urban plan is unique: the scale of its establishment (at the end of the eighteenth century, Rawicz was the second biggest town in Greater Poland voivodeship), the wealth of its composition, and a link to the most modern European urban design solutions in the seventeenth and eighteenth century. It is worth noticing that unlike any other town, Rawicz experienced a series of favourable urban factors. A gord with a black bear in its coat of arms was lucky to have not only wealthy but also bright consecutive owners. The bourgeoisie themselves were rich and well cultured – a society made up of German, Polish and Jewish citizens, members of the Evangelic, Catholic, Judaist communities (there were also few members of the Eastern Orthodox Church) co-operated in creating the town. And finally, the Old Town urban layout of Rawicz remained unchanged in its main concepts until today. However, without a doubt, the city has changed throughout its 370 years long history. Damages made by various armies, terrible plagues decimating the inhabitants and finally the enormous fires (during the biggest one in 1801, almost 300 buildings were burnt) have all influenced the city to a certain degree. However, the city has always managed to revive , keeping its characteristic urban layout. Let’s review some of the changes to the map of Rawicz using some of the most important places as examples. The Town Hall was without a doubt one of the first building in Rawicz. It was probably always located in the middle of the Market Square. It remains unknown what the first wooden town hall looked like. In time, a tower was incorporated into the building. The Town Hall had to be reconstructed and even rebuilt many times after the fires that destroyed the city. The current building made of bricks was created between 1753 and 1756. It was designed by Leopold Ostritz of Trzebnica. Katarzyna Sapieżyna funded it. In 1783, a lightening conductor was installed on the tower – one of the first ones in Poland. Today the Museum of Rawicz Municipality is located in this magnificent baroque landmark with elements of rococo style. Another distinctive building of Rawicz’s panorama was the castle, the premises of city owners, built in the 1730s. It was most probably built in place of Opaliński’s old wooden manor, burnt down by Moskals in 1707. The area with the castle and other buildings covered a large quarter on the north-east of Rawicz. Apart from the main building with two extensions, annexe for the servants, a stable, a coach house and an office there was also an orangery and large gardens surrounding it. At the beginning of the nineteenth century the castle was deteriorating and in the 1830s, it was decided to dismantle it. The longest standing building was the orangery in which Johannes Linz established his factory in 1862. In the end, the only thing left after the castle is the name of the street that led to it – Podzamcze (from Polish „to the castle”). Later, houses were built in this area and streets were planned. A housing estate was built later on. Since its establishment, Rawicz always had a temple. The first shrine, a wooden one, was built at the same time as the Town Hall. It was located near the south-eastern corner of the Market Square. The Protestant church was re-

dar. Die zweite Etappe umfasst die sechzige Jahre des XVII Jh. als Opaliński der Eigentümer war. Die letzte Etappe fiel auf die ersten Jahrzehnte des XVIII Jh. – Sapieha-Zeit. Über die Besonderheit der Stadtplanung von Rawitsch entscheiden einige Faktoren: der Umfang des Vorhabens (Rawitsch wurde zum Ende des XVIII Jh. zur zweitgrößten Stadt Großpolens hinsichtlich der Einwohnermenge), Aufbaureichtum, die Verbindung zu den, in XVII und XVIII Jh., modernsten Anforderungen der europäischen Stadtplanung. In Rawicz, wie in keiner anderen Stadt von Großpolen, kam zu einem günstigen Zusammentreffen von stadtschöpfenden Faktoren. Die Stadt mit dem schwarzen Bären im Stadtwappen hatte Glück nicht nur zu reichen aber auch zu aufgeklärten Folgeeigentümer der Stadt. Selbst die Bürgern waren reich und kulturbewusst- die Stadt wurde friedlich gemeinsam durch einige Jahrhunderte von Deutschen, Polen und Juden, von Mitglieder der Religionsgemeinschaften: der evangelischen, katholischen, jüdischen und der wenigen russisch-orthodoxen Gläubiger mitgestaltet. Letztendlich- blieb die altstädtische Stadtplanung von Rawicz in den wesentlichen Elementen bis heutiger Zeit unverändert. Sicherlich, änderte sich die Stadt während der über 370-jährigen Geschichte. Zerstörungen die, durch diverse Truppen verübt wurden, entsetzliche Pest die Stadteinwohnern dezimiert haben, schließlich große Brände (in dem größten Brand im Jahre 1801 sind fast 300 Gebäuden verbrannt) mussten ihre Spuren hinterlassen. Dennoch entstand die Stadt immer wieder und hatte ihr charakteristische Stadtplanungssystem aufbewahrt. Folgen wir der einigen Veränderungen in der Stadtplanung auf Beispiel deren wichtigsten Objekte. Das Rathaus war ohne Zweifel eine der ersten Gebäuden von Rawicz. Vielleicht stand es seit Anfang an in der Mitte des Marktplatzes. Man weißt nicht, wie das erste hölzerne Rathaus aussah. Mit der Zeit gewann es einen Turm. Das Rathaus musste mehrmals umgebaut und nach den Bränden wiederaufgebaut werden. Gemauert, bis heute vorhanden, ist in den Jahren 1753-1756 wiederaufgestanden. Das gemauerte Rathaus, bis heute bestehend, wurde in den Jahren 1753-1756 gebaut. Entworfen vom Leopold Ostritz aus Trzebnic. Die Stifterin des Rathauses war Katarzyna Sapieżyna. Im Jahre 1783 wurde am Rathausturm die Blitzleiter angebracht – eine der ersten in Polen. Heute, in diesem prachtvollen Denkmal der Barockarchitektur mit der Rokokoelementen, befindet sich das Museum der Rawitscher Heimat. Das sich am meisten auszeichnende Gebäude auf den XVIII- alten Panoramen von Rawicz war das Schloss, der Sitz der Stadteigentümern; erbaut in den dreißiger Jahre des XVIII Jh. Das Schloss entstand wahrscheinlich am Platz der alten, hölzernen Residenz von Opaliński, die von den Russen 1707 verbrannt wurde. Das Gebiet mit den Schlossgebäuden umfasste den weiten Quartal in den nördlich-östlichen Stadtgebieten. Außer dem Gebäude mit zwei Anbauten, dem Hinterhaus, Pferdestall, Wagenschuppen und Häuser für Dienste und Gartenpfleger befand sich dort die Orangerie und weiter Garten. Zu Beginn des XIX Jh. ist das Schloss heruntergekommen und wurde schließlich in den dreißiger Jahren völlig abgetragen. Am längsten blieb die Orangerie, in der 1862 Johannes Linz seine Fabrik gegründet hat, erhalten. Letztendlich vom Schloss blieb nur der Straßennamen übrig, die zum Schloss führte – Podzamcze. Auf diesem Gebiet entstanden mit der Zeit Wohnhäuser, es wurden Straßen bestimmt. Später wurde eine Wohnsiedlung gebaut.

constructed and rebuilt several times after the many fires in town. It reached its final construction at the beginning of the nineteenth century. The building made of bricks was designed by Carl Gotthard Langhans, the designer of the Brandenburg Gate in Berlin. The church was consecrated in 1808. After the fire in 1915, the church was reconstructed between 1915 and 1918, slightly changing the tower and the roof of the building. In 1946, the shrine was given to the Catholic parish and after consecration it became the church of St Andrew Bobola. This classical temple is one of the most precious landmarks of Rawicz. Rawicz was always a multi-faith town. Apart from the Protestant community, before there was also a Jewish community. The first synagogue in Rawicz was functioning since 1721. The new one, bigger and partially wooden, was built in 1783. The latest one, the most wonderful one, was built with red bricks between 1887 and 1889, designed by Georg Böttger. The enormous dome of the synagogue became a characteristic element of Rawicz’s panorama. In 1923 the Jewish community was dissolved. The synagogue building was used in many ways. However, Hitler’s army blew it up and then dismantled its remains in 1941. The area where the synagogue used to be remains bare, currently there is a car park there, on which the outline of the old temple is marked with darker setts. The first Catholic church was established thanks to Opaliński. He funded the church of St Anthony of Padua and a monastery that was resided by the Franciscans in 1665. The wooden buildings burnt down due to hostilities of the Russian army in 1707. In the 1720s, the owner of the city, Jan Kazimierz Sapiecha, and a wealthy local, Władysław Gliniecki, among others, aspired to rebuilt the church and the monastery using bricks (as designed probably by either P. Ferrari or J. Catenazzi). The construction works were completed in 1740. The church was entirely burnt down in 1945 as a result of a fire started by the Red Army (although another version of events says that the church was burnt down by members of the resigning German army who were hiding in the city for a few days). Nothing remained after the church. The monastery, after the transformation of orders in Prussia, was assigned for a so called Dom Kary i Poprawy (The House of Punishment and Reformation). At the end, in 1820, the works to adapt the monastery into a prison were finished and in 1821 the first prisoners were brought in. In time, due to many extensions added, it became one of the biggest prisons in Poland. It became notoriously known for its cruelty during the World War II and during Stalin’s time. The second Catholic church was built between 1900 and 1902 in a neogothic style. It was designed by a famous German architect, Alexis Langer. Today, the tower of the Church of Christ the King and the Annunciation of the Blessed Virgin Mary soars the sky above the city. One of the most precious landmarks of the Old Town urban layout in Rawicz is the Planty Park, one of the oldest and biggest park of its kind in Poland. Its establishment begun in 1840. It is unique because it is located on the old fort hills, as the fortification area was not entirely levelled down. Because of the urban plan of the Old Town, Planty has a peculiar shape. It was

Seit der Stadtgründung besaß Rawicz das Gotteshaus. Die erste hölzerne Kirchengemeinde wurde in der gleichen Zeit gebaut, in der des ehemalige Rathaus entstand. Das Gotteshaus wurde in der Nähe des nördlich- östlichen Marktplatzecks platziert. Die evangelischen Kirche wurde mehrmals umgebaut und nach Bränden wiedererneuert. Ihre endgültige Form bekam sie zu Beginn des XIX Jh. Das gemauerte Gebäude wurde bereits von Carl Gotthard Langhans, Autor des Brandenburger Tors in Berlin, entworfen. Die Kirche wurde 1808 geweiht. Nach dem Brand 1915 wurde das Gotteshaus in den Jahren 1915-1918 rekonstruiert, indem man den Dach und ein wenig den Turm verändert hat. Die Kirchengemeinde wurde 1946 an die katholische Pfarrgemeinde übergeben und nach der Einweihung wurde sie zur Kirche des Heiligen Andrzej Bobola. Das klassizistische Gotteshaus ist einer der kostbarsten Denkmäler von Rawicz. Rawicz war vom Anbeginn an, eine vielkonfessionelle Stadt. Außer der evangelischen Gemeinde entstand hier auch eine jüdische Gemeinde. Die erste Synagoge funktionierte in Rawicz seit 1721. Die neue, große, zum Teil hölzerne Synagoge wurde 1783 errichtet. Die letzte, prachtvollste, wurde aus roten Ziegeln in den Jahren 1887-1889, nach der Planung von Georg Böttger, gebaut. Die massive Kuppel der Synagoge wurde zum charakteristische Element der rawitscher Landschaft. 1923 wurde die jüdische Gemeinde in Rawicz gelöst. Das Synagogen- Gebäude wurden später vielseitig genutzt. Die Nationalsozialisten sprengten die Synagoge in die Luft und rissen sie 1941 nieder. Der Platz der Synagoge blieb bis heutigem Tag nicht bebaut, gegenwärtig ist dort ein Parkplatz, auf dem mit dunkleren Pﬂastersteinen der Umriss der Synagogenfundamente markiert wurde. Die erste katholische Kirche entstand Dank Opaliński. Er stiftete die Kirche des St. Antoni Padewski und das Kloster, das von den Reformatoren in 1665 bezogen wurde. Die hölzerne Gebäuden brannten 1707, infolge der Kriegshandlungen der russischen Truppen, nieder. In den zwanziger Jahren des XVIII Jh. wurde mit dem Aufbau der Kirche und des Klosters in der gemauerter Form (der Planer war wahrscheinlich P. Ferrari oder J. Catenazzi), mit Mühe des Stadt Eigentümers – Jan Kazimierz Sapieha und u.a. des reichen Bürgers Władysław Glinicki, begonnen. Letztendlich wurde der Kirchenbau in 1740 abgeschlossen. Im Jahre 1945 brannte die Kirche völlig nieder, was von den Soldaten der Roten Armee verursacht wurde (nach anderen Version wurde die Kirche von den, sich aus der Stadt zurückgezogenen, und sich durch einige Tage versteckten deutschen Soldaten verbrannt ). Von der Kirche fehlt jeder Spur. Das Kloster dagegen, nach der Säkularisierung des Ordens in der preußischen Staat, wurde für die sog. Straf- und Verbesserunganstalt vorgesehen. Zu Ende 1820 wurde die Neueinrichtung der Klostergebäuden in ein Gefängnis vollbracht und 1821 trafen die ersten Verurteilten an. Systematisch ausgebaut wurde das Gefängnis zu einem der größten Strafanstalten Polens. Einen düsteren Ruhm hat das Rawitsche Gefängnis während des II Weltkrieges und in der Stalin-Zeit erlangt. Die zweite katholische Kirche wurde in dem neo-gotischen Stil 1900-1902 erbaut. Deren Planer war der bekannte deutsche Architekt - Alexis Langer. Der Turm der Kirche des Christkönigs und der Verkündigung der Heiligen Maria überragt heute die Stadt. Einer, der wichtigsten Elemente der altstädtischen Stadtplanung sind PlantyGrünanlagen, die zu den ältesten und größten in Polen zählen. Man begann sie ca. 1840 zu erbauen. Ihre Außergewöhnlichkeit baut darauf, dass sie auf den alten Erdwällen liegen, das Befestigungsgebiet wurde nicht vollständig planiert. Sie besitzen eine untypische Form, die aus der altstädtischen Stadtplanung resultiert. Planty sind zwecks der Verschönerung der Rawicz entstanden. Durch Jahrzehnte behutsam gepﬂegt, wurden

established to decorate Rawicz. Carefully looked after throughout the decades, Planty Park quickly became the showcase of Rawicz since the interwar period. Planty is of crucial importance to the Old Town urban layout. The belt of hill forts in a shape of a rectangle, nearly 3 km long, in a natural way encloses this part of the city. Thanks to the John Paul II Planty the urban layout created centuries ago can still be seen and admired. There are also interesting buildings outside the area of the Old Town and Planty, dating back to the nineteenth and the beginning of the twentieth century that remained unchanged since then. These include, among others, the area of the old barracks, which today serve as houses and also school buildings, and located next to the barracks, Rawicz’s old Cadet Corps buildings (currently a hospital and a school). Another very interesting urban layout is the one of Sarnowa, previously a town, today a district of Rawicz. Listed on the landmarks register as a urban layout created between the fourteenth and nineteenth century includes elements from the longstanding history of Sarnowa. The appeal of Rawicz’s historic downtown, especially its urban layout, but also the beauty of the new districts, is best seen from a bird’s-eye view. You will ﬁnd this kind of views in this album which contains pictures taken in August 2011 during a paraglider ﬂight. HENRYK PAWŁOWSKI

sie, schon in der Zwischenkriegszeit zu Visitenkarte der Stadt. Nicht geringfügig ist deren Bedeutung für das Aufbewahren des Stadtplanungssystems von Rawicz. Die Erdwälle mit der Grünanlage, die die Altstadt auf der Rechtecklinie mit der Länge von rund 3 km umgeben, „schlossen“ auf natürliche Art diesen Stadtbezirk. Dank Planty des Johanes Paulus des II können wir bis heute das, vor Jahrhunderten entworfene Stadtplanungssystem bewundern. Interessante Stadtplanungsannahmen aus dem XIX und dem Anfang des XX Jh., die in der unveränderten Form blieben, obwohl sie andere Funktionalitäten übernahmen, sind auch in Rawitsch außerhalb der altstädtischen Grünanlagen zu sehen. Zu den gehören u.a. Gebiete der alten Militärkaserne, die heute die Aufgabe der Wohnungen und Schulgebäuden erfüllen und dar nebenanliegende Gebäudekomplex des alten Rawitscher Kadettenkorps (heute Krankenhaus und Schule). Sehr interessant ist die Stadtplanung von Sarnowa, einst die Stadt, heute eine Wohnungssiedlung in Rawicz. Eingetragen in das Denkmalschutzregister als eine Stadtplanung die im XIV-XIX Jh. entstand, beinhaltet Elemente, die aus der jahrhundertalten Geschichte von Sarnowa stammen. Der Charme der altstädtischen Stadt Rawicz, insbesondere ihrer Stadtplanungsordnung, aber auch die Schönheit der neuen Stadtteile sind aus der Vogelperspektive bestens zu sehen. Solche Aussichten ﬁnden Sie in diesem Bildband, der Bilder beinhaltet, die während des Gleitschirmﬂuges im April 2011entstanden sind. HENRYK PAWŁOWSKI