J.P.Nagelhout by reclamemakers

J.P. Nagelhout, levensschets

Een p rettig e perso o n lijk h eid m et tw in kelen d e ogen en een g ulle lach!

Joannes Pieter N agelhout w erd door zijn vrienden m et bovenstaande w oorden ge ke n sch e tst. Een door Kees Stoop gem aakt portret toont een rustige evenw ichtige persoonlijkheid, w a a rb ij de tw in k e le n d e ogen en g ulle lach hebben plaats g e m aa kt voor de onderzoekende blik van de m ed icus.1 Toen N agelhout in 1930 in Holten k w am , m aakte hij m et zijn vo organger de h u isarts Bessinkpas en de eig e n aar van het do rp slog em ent H o lterm an , een ritje m et paard en w ag en om zijn to eko m stig e w oon- en w erkgeb ied te verken n en. De dorpsgenoten, op de hoogte van de kom st van de n ieu w e h u isarts, info rm eerd en naar de opvolger. Bessinkpas reageerde laconiek m et de volgende w o o rd e n : 'Och de man past w e l in het lan dschap.’2

vierde kind van Jan N agelhout (1869-1923) en A altje Schaap

In dat landschap sluim erd e in de ja re n dertig van de vorige

(1873-1947), broer van Jan (1895), Pieter (1898) en N eeltje (1899).

e e u w het pittoreske dorpje Holten m et toen nog geen

In het lan delijke M oerbeek bezat de fa m ilie N agelhout een

vijfd u izen d in w o ne rs. De kern van het dorp bestond uit de

karakteristie ke sto lp b o erd erij,d ate ren d uit 1853. H oew el het

D orpsstraat en de Sm id sbelt. H oewel zich op de Holterberg

bloeiende bo eren b ed rijf van vader op zoon w a s overgegaan,

reeds enige hotels en pensions bevonden w a s er nog geen

kan m en niet spreken van een echt N oord-H ollands geslach t.

sprake van een w eg over de Holterberg, de latere T oeristen w eg .3

De naam N agelhout kom t sporadisch voor in deze provincie in

Een eerste verm eld in g van de parochie Holten d a te ert uit de

te g e n ste llin g to t de N oord-Veluwe w a a r de fa m ilie N agelhout

vee rtien d e eeuw , toen de regio nog to t het bisdom U trecht

voor 1800 te traceren is in D oornspijk en H attem .

behoorde. A fgezien van een grote brand op 16 ju n i 1829,

Jo N agelhout v e rlie t het o ud erlijk huis toen hij begin tw in tig

w a a rb ij ook het enige h istorisch e m o n um ent, de Hervorm de

w a s om m edicijnen te gaan stud eren in A m ste rd a m . Hij heeft

Kerk, v e rw o e st w e rd , zijn er over het dorp w e in ig historische

dit gebied ech ter zijn gehele leven gekoesterd en kw am er

feiten bekend.4 De Canadese b e g raafplaats, na de Tweede

graag en veelvu ld ig teru g .

W ereldoorlog fraa i aangelegd m idden in het bos, h e rin n e rt aan

In 1941 g a f hij een goede kenn is, de kun sten ares Rie Knipscheer,

de strijd voor de v rijh eid . De om geving van Holten w a s en is

de opdracht zijn o uderlijke w o n in g te sch ild ere n .7 Op 5 ju li 1979

sch itteren d en biedt volop de m o gelijkheid to t recreëren.5

is deze door brand ve rw o e st en vervang en door een m oderne

Bij een bezoek van een groep Belgische schild ers aan Holten in

boerderij m et de naam Kam eleon. N azaten van de N agelhouts

het n ajaar van 1953, sprak de ku n sten aa r Jos de M aegd u it St-

w e rken en w o n en er nog steeds. Het dorp Oude Niedorp kreeg

Lam brech ts-W o luw e de volgende w o o rd e n :‘Het is hier schoon

sam en m et N ieuw e Niedorp stadsrech ten in 1415 en w erd

m eneer, de m ensen zijn h arte lijk en het w e rken is hier p re ttig !’

sindsdien stede Niedorp genoem d. Als men dit gebied op

Niet zonder tro ts w e es hij op de doeken die hij had geschilderd:

een hedendaagse to p o g rafische kaart bekijkt, ziet men een

een p lein tje in H olten, een gezicht v a n a f de H olterberg, het

w e g e n n e t in een geom etrisch systeem . Bij de ruilverkaveling

viad u ct en de Beukenlaan. De M aegd had zijn drukke w e rkkrin g

in de jaren zeventig van de tw in tig s te ee u w w erd het gebied

Pagina 8 boven: Hotel

- behalve uitvoerend ku n sten aa r w a s hij leraar aan het Hoger

ingedeeld, het eeuw en oud e landsch ap onderging een volledig

Holterman-annex

Kunst- en V ako n d erw ijs St. Lukas te Brussel - onderbroken om

m etam o rfo se. Sm alle en kronkelende w egen en boerenslootjes

zalencentrum Amicitia.

sam en m et v ijf co lleg a’s deel te nem en aan het u itw isse lin g s-

verd w e n en , e venals vele land sch ap p elijk a a n trekke lijke

plan N ag elh ou t.6

plekjes. Het land w erd v la k g e m aa kt en gedraineerd, de boeren

Jeugd in N oord-H olland

w erden a a n g e le g d .8

kregen hun grond d ichter bij huis en n ie u w e rechte w egen

Pagina 8 onder:J os de Maegd, Gezicht op Holten,

In dit afgelegen gebied groeide de jo n g e Jo op en volgde het

1953 In het g ehucht M oerbeek, behorend to t de gem een te Oude

lager o n d e rw ijs in het nabijgelegen dorp Z ijd ew in d . Bij gebrek

Rechts: De ouderlijke

Niedorp in N oord-H olland, w erd in de w a rm e zom er van 1901,

aan een schoo lgebouw w erd het o n d e rw ijs gegeven in een uit

boerderij in Moerbeek.

op 11 ju li, Joannes Pieter N agelhout geboren. Het w a s het

de zeventien de ee u w daterend éénbeu kig kerkje.

Linksboven: Schoolfoto HBS-tijd te Alkmaar, vierde van links, bovenste rij,Jo Nagelhout.

Rechtsboven: Jo en Neeltje, musicerend.

Rechts: Defam ilie Nagelhout-Schaap met hun vier kinderen.

Elke dag, behalve zondags, w erd de tw e e ë n h a lv e kilo m eter

Na het behalen van het einddiplom a begon Jo sam en m et

lange to ch t n aar school sam en m et de andere kinderen uit

W iebe de m edische stud ie aan de U n iv e rsite it van A m ste rd am .

het gezin te voet d w ars door de landerijen ondernom en.

In die tijd w a s Jo N agelhout de enige uit Oude Niedorp die ging

Na deze school doorlopen te hebben m aakte hij eerst een

stud eren . Een prettige bijko m stig heid w a s dat hij voor het

ja a rtje kennis m et het boerenleven, m aar al snel w erd besloten

to e la tin g se xam e n voor de u n iv e rsite it drie v rijste llin g e n kreeg.

om de jo n g ste zoon n aar de HBS in A lk m a a r te stu ren. Om dit

De op zijn ein d lijst prijkende tien voor w isk u n d e , de acht voor

o n d e rw ijs te kunnen volgen w erd zijn kennis b ijg e w erkt door

n atu urkun d e en zeven voor scheikunde zorgden daarvoor.10

de ho o fd o n d erw ijzer van de lagere school, m eester Snel.

Tijd en s zijn stud ie reisde hij reg elm atig naar Oude Niedorp en

Op de HBS raakte hij bevriend m e t W iebe van Slo o ten, zoon

de vele fa m ilie fo to ’s to nen dat hij zich sam en m et v rienden en

van de b urg em eester van H eerhu g o w aard, een vrie n d sch ap

fa m ilie u itstekend am useerd e. In het gezin N agelhout w erd

die ja re n la n g bleef b e staa n .9 De fa m ilie N agelhout had

regelm atig gem usiceerd, Jo speelde cello, zus N eeltje viool en

in m iddels de boerderij verlaten o m dat vader Jan een

vader Jan begeleidde op de piano. In 1923 overleed plotseling

benoem ing als burg em eester a a n n a m in Oude Niedorp, w a a r

zijn vad er op 54-jarige leeftijd . De M oerbeekse boerderij w a s

het gezin een w o o n h u is aan de D orpsstraat betrok.

inm iddels overgenom en door zoon Jan. M oeder A altje en

gastenb o ek uit die tijd geeft w e e r hoe g a stvrij Coba en Jo voor hun fa m ilie en vrien d en w a re n : " t W as jo lig , ’t w a s lollig, ’t w a s knal! En d aarbij som s v ersch rikk elijk m a l’, s ch rijft goede vriend in G ee rtru i H o m m es. En een h a lfja a r la te r bevindt ze zich w ed ero m in het d o k te rs h u is : ‘M en zou h aast helem aal niet m eer w e g w ille n ’, ve rzu ch t ze d an .12 H oew el beide e chtelieden zich vol e n th o u siasm e op de p raktijk sto rtte n , b leef er voor Jo nog genoeg tijd over zich te w ijd e n a a n zijn zanghobby. Voor Coba w a s het een s ta rt voor de vele m aatsch a p p e lijke fu n ctie s. Op 27 ja n u a ri 1937 nam Jo N agelhout in D eventer deel aan een m uziekavond w a a r hij een b a sre cita tie f uit Haydns Schöpfung voor zijn rekening nam . Ook in de H oltense kerk w a s hij reg elm atig t e horen. Als hij voor een recital oefende, stonden de voo rbijgangers som s even stil voor zijn w o n in g , om naar zijn w e llu id e n d e stem te lu isteren . In een in te rv ie w kom t nog eens du id elijk zijn liefde voor alle face tte n in de m uziek n aar voren: ‘H et sp ijt me dat ik zondagavond La B oh èm e voor de te le v isie g e m ist heb.’ Vervolgens v e rw ijs t hij lyrisch n aar zijn operah erin nering en in V enetië en A m ste rd a m .13 Dat zijn gedachten in die tijd echter ook n aa r andere cu ltu re le terrein e n u itg in g en , w erd pas na de oorlog d u id elijk.

dochter N eeltje v erlieten het grote h uis in Oude Niedorp en

De o orlog sjaren

sam en m et Jo gingen zij in A lk m a a r w o n e n . In de h erfst van 1924 vertro k Jo van A lk m a a r w edero m naar A m ste rd am en

In zijn p raktijk kreeg N agelhout in 1943 net als de m eeste

betrok een kam er in de C erard B ran d stra at. Kort d aarna

artsen in N ederland te m aken m et de o n d e rteken in g van een

verh u isd e hij o p n ieuw , w a n t op zijn verzoek tro kken m oeder

p a m flet w a a rb ij alg ehele to e w ijd in g aan de bezetter w erd

en dochter N agelhout bij hem in aan de A d m irale n g ra ch t te

g e ëist. Als reactie hierop legden een groot aa n ta l artsen hun

A m ste rd a m . N aast zijn stu d ie hield Jo zich bezig m et talrijk e

fu n ctie neer, ook dokter N agelhout u it H o lten. De D u itsers

and ere zaken. Hij toonde veel b e lan g stellin g voor archeologie

nam en represailles en in tern eerden velen voor korte tijd in

en ste rren ku nd e.Teg en het eind van zijn m edische stu d ie deed

kam p A m e rsfo o rt.14

hij een u itvin d in g : een ap p araat w a a rm e e pillen en poeders

In de co rrespo ndentie van Coba s ta a t : ‘...N a e lf dagen kregen

gesorteerd konden w o rd en . Een o ctro o iaanvraag voor dit

w e onze m annen te ru g , w e l kaalg ekn ip t. De m eesten hadden

ap p araat w erd echter niet g e h o no re erd .11

Start in O verijssel

Toen Jo N agelhout op 9 feb ruari 1930 zijn artsenbu l in ontvangst n am , kende hij reeds enige tijd zijn aa n staa n d e bruid Jacoba W ilh e lm in a Klijzin g (1902-1991), dochter van de d irecteur van de zu ivelfab riek in het D rentse D w ingeloo. S choonvader in spé Jan Klijzin g en schoo nm o eder Ja n tje M ulder verleenden gastvrijh eid aan de jo n g e arts, die in cidenteel participeerde in de h u isa rtse n p ra k tijk van H uijsen van Rheenen aan de En tin g h ew eg in D w in g e lo o . Tijd en s deze bezoeken had Jo Coba Klijzin g leren kennen, een a c tie f en vro lijk m eisje dat na de HBS in M eppel korte tijd een opleiding had gevolgd voor ap oth ekersassiste n te . Later haalde ze de akte van b ekw aam h eid voor M id d elb aar O n d e rw ijs in de D uitse ta a l. Op 27 m ei 1930 tro u w d e n ze te D w ingeloo en w erd er uitgekeken n aar h u isartsen p ra ktijke n in de b u u rt van Schagen, m a ar u itein d elijk w erd het O verijsselse H olten gekozen, w a a r Boven: Trouwdag in

de p raktijk van h u isarts Bessin kpas b eschikb aar w a s.

Dwingeloo, 27 mei 1930.

Toen het jo n g e paar in H olten arriveerde w a s de u itbreiding van de p ra ktijkru im te aan het do ktersh u is nog niet gereed. Ze

Rechts: Tijdelijke bewoning

kregen tijd e lijk een onderkom en in de bu u rt van zaal A m icitia

van het kersverse echtpaar

aan de D o rp sstraat, d ich tbij de ru im te die later zo'n belangrijke

Nagelhout-Klijzing naast

rol ging spelen in de cu ltu re le activ ite ite n van Jo an n es Pieter

Amicitia, en de

N agelh out. De v o o rm alig e pastorie van de N ederlands

Pastoriestraat 50 met

H ervorm de gem een te aan de Pasto rie stra at w erd na

nieuwe aanbouw.

v erb o u w in g in 1935 te n slo tte de d e fin itie ve w o n in g . Het

De n ach t van v rijd ag op zaterdag (7 april 1945) brachten w e deels te bed m et alle kleren aan, deels in de kelder door... Jo is toen nog n aar een gew onde g e w e est. Hij is gew oon door ’t fro n t heen geg aan ’. Coba b esluit h aar relaas, w a a ru it blijkt dat ook de d o ktersw o n in g en de p raktijk o ntru im d m oesten w o rd e n : ‘ ln to ta a l zijn er o ngeveer zestig boerderijen in de as gelegd en heel veel m ensen zijn dakloos. Die avond w oedde de strijd nog aan 't andere eind van het dorp in Espelo, dat erg geleden heeft. Er w erd aangeraden die nacht nog in de kelder door te brengen en dat hebben w e ook gedaan. Het gevaar w a s dat de m offen nog teru g zouden gaan vu ren . W at w a s die b evrijd ing een o p lu chtin g . Net voor donker hadden w e onze spullen in huis teru g g esle ep t, m a ar je m oet niet vragen hoe het e ru it zag! De spreekkam er g ed eeltelijk in puin en vol gaten . M aar dat w as van m ind er belang en w e hebben m et blij gem oed de vlag uitg e sto ken ...’15 De oorlog w a s voor H olten voorbij! Behalve m uziek bezat Jo N agelhout een grote affe ctie voor de beeldende kun st, m et een voorkeur voor n a tu ra listisch e en realistisch e sch ild erku n st. Z e lf teken d e hij voor zijn plezier po rtretten van m ensen uit zijn o m g evin g .16 Het ligt in de lijn der v e rw a ch tin g dat hij in deze tijd de bijeen ko m sten van kunstpedagoog B rem m er bezocht, die ook cursussen g a f in goed begrepen w a t een co n centratiekam p b e te ke n t...’

De Nagelhouts en enkele buurtgenoten voor het beschadigde doktershuis, na de bevrijding in april 1945.

O v erijsse l.17

Het kinderloze ech tp aar kw am verd er net als de m eeste

In de o orlogsjaren speelde hij reeds m et de gedachte om iets

p latte la n d sb ew o n e rs de oorlog redelijk goed door, behalve de

te gaan doen m et k u n ste n a a rsu itw isse lin g e n . Im m ers voor

bange nacht van de b e vrijd ing, verw oord in een b rief van Coba

de noodlijdende ku n sten aa r zou het v erfrisse n d en g e est

op 11 m ei 1945 aan h aar goede v riend in G ee rtru i de Jong-

verruim en d w erken enige w eken in een andere om geving door

H om m es in A m s te rd a m : ‘Er m oet in De Tele g raaf gestaan

te brengen, het liefst in het bu ite n lan d . Indien hotelhouders

hebben dat er in Holten b ra af gevochten w e rd . Nu, overdreven

bereid w aren in de kalm e herfst- o f w in te rm a a n d e n ru im te ter

is dat niet g e w e est. De b evrijd ing is allesb e h alve zonder slag o f

beschikking te stellen v o o r een kun sten aar, zou deze op zijn

stoot gegaan. Al dagen lang hoorde je ’t zw a re g esch ut steeds

beurt een schild erij als betaling kunnen le v e re n . Terug in eigen

nad er kom en en toen bleven onze bevrijders drie dagen voor

land zouden de g em aakte schild erijen geëxposeerd en verkocht

h e tT w e n te -R ijn k a n a a l sta an . W e w a ch tte n m a a re n het leek

kunnen w o rd en . Ook het publiek zou door deze actie in contact

w e l eindeloos. Ein delijk kw am ’t n a d e re n w a t w ij m erkten

kunnen kom en m et kun st in het alg em een. N agelhout d acht

w aren branden in de v e rte en g e sch u tla w a a i...

d at, door de schoonheid van de streek te laten zien deze

Rie Knipscheer, A ig u ille du Midi, 1950.

Het is alw eer 4 ja a r geleden dat ik van dokter Nagelhout de uitnodiging kreeg om als eerste schilder(es) naar het eerste Franse hotel te gaan w aarvan de hotelier belan gstelling had voor het uitzendingsplan, dat nu reeds overal bekend geworden is. In Mei 1950 reisde ik n aar les Bossons' (Hte Savoye) om daar een m aand te werken. Ik had de route via Zwitserland gekozen: Bazel- Bern- Spiez- door het Simmental naar Montreux en dan w eer de Alpen in n aar Martigni om langs de steile berghellingen van het Trient-dal bij Valorcines de Franse grens te passeren en door de tunnel van de Col des Montets (1385 m) in het Arve-dal terecht te komen en af te dalen via Argentières en Chamonix tot het kleine dorpje aan de voet van de G lacier des Bossons, die naast de G lacier de Taconnaz de ijsm assa's van de Mont-Blanc naar

ku n stzin n ig e a ctiv ite ite n ook een bijdrage konden leveren aan het to erism e . H et plan leek prim a m a ar zou, zo bleek later, nogal w a t vo etan g els en klem m en ondervinden. H et idee w erd verd er u itg e w e rkt en reeds in 1943 sch ree f N agelhout hierover aan de to e n m a lig e vo o rzitter van de N ederlandse R eisvereniging de heer J.J. van Egm ond.

C u ltu rele activ ite ite n

Dat het nog to t 1949 duurde, voo rdat N agelhouts idee enige aa n d ach t kreeg, is te w ijte n aan de geringe voedingsbodem van het c u ltu re le k lim a at in die tijd . M et de H oltense sch ild er H erm an Berends pleegde hij regelm atig overleg w e lk e vorm de plannen dienden te krijgen. M et de N ederlandse R eisvereniging belegde N agelhout op 22 feb ru ari 1950 een o prich tin g sverg ad erin g in Den H aag. Een tijd e lijk co m ité w erd ing esteld om de m ogelijkheid te onderzoeken voor het uitzend en van N ederlandse schild ers n aar Frankrijk. N agelh ou t hield voor zich dat hij al stappen had gezet m et de to ezeg ging van acht H oltense en tw e e R ijssense hoteliers, die bereid w aren om gedurende een m aand gratis onderdak te v ersch affen aan een kun sten aar. Bovendien had hij z e lf al tw e e p ro e fu itw isselin g en n aa r Frankrijk verzorgd. Het tijd e lijk w e rk co m ité , gevorm d u it afvaard ig in g en van het M in iste rie van O n d e rw ijs Kunsten en W etenschappen (O.K. en W.), de N ederlandse Reisvereniging (N.R.V.) en de N ederlandse Federatie van Beroepsverenigingen van Ku n ste n aars (Federatie), streefde er n aar dat een d e fin itie f co m ité vorm zou geven aan het door N agelhout bedachte plan. U it arch iefstu kken b lijkt dat in de periode voorafgaand aan Het reislustige echtpaar

deze b elangrijke verg ad ering in huize N agelhout al veel

Nagelhout.

plannen gesm eed w a ren .

van zelfsprekend - en heel erg - m et de n ie u w e sch ild erku n st te m aken, m a ar toen onze w e g ons in de bu u rt van M o ntignac bracht, konden w e de verleid ing niet w e e rsta a n om nog eens a f te dalen in de w o n d erg ro t van Lascaux w a aro ver w ij sinds ons eerste bezoek, tw e e ja a r g eleden, v rij veel gelezen hadden, zodat een bezoek veel in teressa n te r en vru ch td rag en d er w as dan d e stijd s.’ U it d it relaas b lijkt o verd uidelijk dat de N agelhouts niet alleen bezig w aren m et het w e rven van ho teladressen , m aar ook genoten van de cu ltu u r van het land. U ite in d e lijk heeft hij zes ja a r lang zijn vakan tie s g eb ru ikt om h otelho uders e n th o u siast te m aken voor zijn ideeën. Dat kostte hem uiteraard m eer m oeite en overred ing skrach t dan in H olten w a a r men hem kende als onze do kter. U ite in d e lijk h eeft hij 180 h o teliers in Frankrijk voor zijn idee g ew o n n en en vele duizenden kilo m eters gereden om zijn N ederlandse schild ers aan de m an te brengen.

C u ltu u r en artse n p rak tijk

Beide echtelieden trokken in 1949 naar het oosten van Frankrijk,

De cu ltu re le a ctiv ite ite n lagen in het verlengd e van de

w a a r ze in de bu u rt van C h am o n ix v ijftig to ezeg ging en w iste n

o prichtin g van de kun stclub Holten in 1950. Kun stzin n ige

te veroveren van h oteliers die in de nabije to ek o m st een

b ijeen ko m sten, w a a rb ij een verlo tin g centraal stond, w a a rv a n

sch ild er w ild e n o nderbrengen.

de o pbrengst w a s bestem d als reisgeld voor een uit te zenden

Na deze e e rs te - door N agelhout h otelw erf-reis genoem d -

kun sten aar. Later v ersch o o f het accen t m eer n aar cu lturele

volgden er in de ja re n v ijftig m eerdere reizen door geheel

avonden w a arvo o r sprekers w erden uitgenodigd, m a ar w a a r

F ra n k rijk , steeds m et positieve re su lta te n jto e ze g g in g e n ,

ook de loterij nog een pro m in ente p laats behield. G edurende

h ern ieu w d e contacten en controle van de hotels. Een van de

een reeks van ja re n heeft N agelhout deze avonden zelf

reizen w erd zelfs gesubsidieerd door O .K.en W. Van de redactie

georganiseerd, w a a rb ij ook alle voorkom ende w e rkza am h e d en

van de verenig in g van A rtse n -A u to m o b ilisten (VVVA) kreeg hij

eig enh an d ig door hem w erden v errich t.

veel m e d ew erkin g , doordat steeds w e lw ille n d enkele p ag in a’s

In deze periode groeide ook zijn eigen ve rza m e lin g ; sch ild erijen

in het periodiek A rts en A uto te r beschikking w erden gesteld.

en b e eld h o uw w erken w erden o nder m eer gekocht bij k u n st

In het m ein u m m e r1 95 2 nam men een zes kolom m en breed

handelaren H u in cke n S cherjo n .V an Lier, M ak van W aay,

verslag van een w e rfre is o p : 'H et werd al w a t later op de m iddag en ’t w a s een nare koude dag, regen en m ist; w ij verlangden n aar onze v rie n d elijk e M m e .e t M s. Raym ond Cirod van het hotel le Dô me te Les Bossons bij C h am o n ix, om het genoegen van een w e erzien m et hen te hebben en het sch ild erij van Ton M eijer te kunnen o verhand igen. H ier bij deze bescheiden sym p ath ieke jo n g e lu i w a s het begonnen, een m aand o f tien geleden. Toen w ij in ju n i 1949 bij de G irods logeerden na een reis van ongeveer tw e e w e k e n - a l le nachten in een and er h o te lverbleven w ij in dit hotel w a t langer en leerden w ij hen w a t beter kennen. H ier kreeg ik de ing evin g een pleidooi v o o r een s c h ild e r te houden v o o re e n m aand lo g ie s, te betalen m et een mooi en goed sch ild erij. M et deze m ensen sprak ik ’s avonds over m ijn idee en zij accepteerden tersto n d om eens een proef te nem en, w a a rb ij ik m e ze lf g a ran t steld e voor een goede sch ild er en het la atste beetje fran cs dat w ij o verh ield en , zou ik ach te rla te n als eventueel zakgeld voor hem . Ik zocht m et veel zorg een sch ild er uit en m ijn keuze viel op de A m ste rd a m m e r Ton M eijer, van w ie ik een paar prachtige dingen had gezien. De heer M eijer accepteerde, hij had veel w a ard erin g voor deze opzet en beloofde m et een mooi en goed fo rm a a t schild erij te Boven: Woonkamerfam ilie

q u itteren en aldus een goede s ta rt te m aken...de heer M eijer

Nagelhout met kunst-

w ild e graag zijn g e m aakte olieverven nog in A m sterdam

werken en fam iliefoto’s.

exposeren en ik beloofde daarom om in 1950 het gekozen schild erij uit N ederland mee naar hotel le Dô me te n em en .’'8

Rechts: Adriaan Verdonk,

In het kerstn u m m er V V A A 1953 deed N agelhout o p n ieuw

Hendrika, 7955.

v e rs la g :‘Op onze ja a rlijk se h o te lw e rfre is in ju n i hadden w ij

Rie Knipscheer, Portret

In zijn sp reekkam er hing het bekende sch ild erij De M u la ttin

G.A. Prins, oprichter en

van W im S ch u h m ach e r en in zijn w e rk ka m e r Dirk Filarsk i’s

eerste voorzitter VVAA.

land schap p elijke verb eeldin g van de Col des G ê ts.20Tem idden van zijn sch ild erijen voelde hij zich gelukkig . Vooral de persoonlijke contacten m et G odfried B o m an s, Jelle Troelstra en sch rijve r/h u isa rts H erm an Schönfeld W ichers (B e lca m p o ), die in het nabijgelegen B athm en w o o nde, w aren voor hem belangrijk. Een verg elijkin g d rin g t zich op m et de d o rp sarts Broekem a uit het D rentse Diever. N aast zijn d o ktersp ra ktijk ontplooide deze verg aan d e cu ltu re le activ ite ite n door m et en voor de d orps bew on ers Shakespeare to t leven te brengen, hetgeen ja a rlijk s u itm ondd e in een w e lh a a st n atio naal gebeuren. N agelhouts activ ite ite n speelden zich ongeveer in dezelfde tijd af. Beiden w aren bezeten van hun hobby en lieten in d rukw ekkend e archieven na. Behalve een goede h u isarts w a s Jo N agelhout ook een genereus m an, die niet alleen publiek en ku n sten aa r door zijn cu ltu re le a ctiv ite ite n bij elka ar tra c h tte te brengen, m aar die ook m a atsch a p p e lijk betrokkenheid toonde. Toen de VVAA in 1961 verh u isd e naar een n ie u w e onderkom en bood hij een ku n stw e rk van Rie Kn ipsch eer aan , die hij de opdracht had gegeven een portret te m aken van de heer Prins,

J.P. Nagelhout overhandigt

de op richter van de vere n ig in g . Bij de o verdracht, m em oreerde

het door Willem Hofker

N agelhout nog eens, d at n aa st zijn w e rk als arts, één van zijn

vervaardigde portret van

belan grijke bezigheden w a s om sch ild ers en publiek n a d e r to t

de voorzitter van de VVAA.,

elka a r te brengen.21

de heer Beelaerts van

In 1964 bij het ju b ileu m van deze vereniging m aakte hij o pn ieu w

Blokland.

een groots gebaar door een sch ild erij te schenken m et de beeltenis van de to en m a lig e v o o rzitte r van de v eren igin g jh r. G J .T h . B eelaerts van Blokland, vervaardigd door de bekende p o rtre ttist W ille m Hofker. In het VVAA-periodiek s to n d : ‘Het w a s voor a lle aan w ezig en

Onder: Lakstempel met

een volslag en verrassing toen de heer J.P. N agelhout, a rts te

initialen JPN.

H o lten , de M aecen as van de N ederlandse sch ild ers en w ie n s in itia tie f van de Verlo ting O p d rach tschild erijen in onze kringen m a ar al te bekend is, het w oord verkreeg en d aarbij to t

Rechts: Een van de straten N ieu w e n hu izen Segaar en Van W isselin g h . M aar ook van

uitd rukkin g bracht, hoe d a n kb a ar hij de th a n s ju b ileren d e

van Holten werd naar

N ederlandse kun sten aa rs die uitgezonden w e rd e n , kocht hij

VVAA haar bestu u r en h aar re d actieco m m issie is voor de grote

Nagelhout genoemd.

w e rk , eve n als van bu ite n lan d se ku n sten aa rs die in H olten o f

ste u n , w e lk e hij m iddels A rts en A uto steeds ontvangen had

elders verb leven. K u n ste n aars u it de regio konden altijd op zijn

voor de v e rw e ze n lijk in g van zijn som s - n aa r hij ze lf z e id e -

g o edertierenheid rekenen.

w e l eens eigenaard ige id eeën’.

in het nieuwbouwplan

Dat hij ook z e lf opdrachten g a f aan ku n sten aa rs b lijkt uit het

De spo n tan e gever kreeg ook nog de gelegenheid enige

volgende b rie ffra g m e n t: 'N aar aa n leid in g van de opdracht

stelling en aan zijn publiek mee te g e v e n :‘A ls je m et kunst een

w e lk e ik van U kreeg, m oet ik u m et een vraag kom en lastig valle n . Ik w e e t n am e lijk niet w a n n e e r de ju ffro u w w a a ra a n U m ij vo orstelde en ik schilderen m oet w e e r th u is is. Ook w e e t ik de naam n ie t. G aa rn e zou ik die w e te n , dan kan ik m et h aar verd er afspreken, d a ar het m ijn bedoeling is eens n aar Holten te kom en om dan op de boerderij eens rond te kijken om zodoende een goed idee te krijgen van w a t zo’n m eisje nu eig e nlijk kan doen en w a t g esch ikt is als h an d eling . D aar het m ijn plan is er iets w e rk e lijk goeds van te m aken heeft het w el enige voorbereiding nodig. Enfin dat begrijpt U w e l.’19 De ju ffro u w w a aro v e r de sch ild er repte w a s H en d rika, die op de boerd erij n aast het kinderloze ech tp aar N agelhout w o on de en door hen w e lh a a st als hun eigen dochter w erd beschouw d. In het kerstn um m er van A rts en Auto (1955) w erden N agelhouts plannen voor de Loterij O p d rach tschild erijen nog eens extra benadrukt. Het portret van Hendrika, inm iddels gereedgekomen, w erd ter beschikking gesteld voor de voorplaat.

getuigen h iervan. M aar ook n ie u w ja a rsw e n se n , g eboorte kaartjes en u itnodig ingen voor exp o sitie s zijn volop in zijn a rc h ie f te v inden . Deze p araferna lia laten een diep m en se lijk a sp ect zien van zijn vaak d rastisch uit de handgelopen liefheb b erij. Zo vond hij het niet m eer dan no rm aal om na een noodkreet van een kun sten aar, als persoonlijke o n d e rste u n in g een p o stw isseltje uit te schrijven! Een k u n stverzam elin g , b e w u st g ericht op th em a o f geordend n aar stro m in g , heeft hij ech ter nooit nag estreefd . A a n n e m e lijk is dat zijn aankopen in tu ïtie f p laatsvond en, en geschonken kun stw erken naadloos w erden toegevoegd. In zijn collectie bevinden zich v ijf w e rken van de d estijds in N ederland w o nen d e Belgische sch ild er Raoul Hynckes m et w ie hij veel co n tact had. H oew el beide m annen u iteenlo pende ideeën hadden over de rol van de kunstenaar, belette dit N agelhout niet nog zes w erken van deze sch ild er uit diens eerste Hollandse periode te kopen, die hij reserveerde voor zijn zes nichtjes. Later heeft H ynckes nog geprobeerd deze w erken teru g te kopen, N agelhout ging d a a re c h te r niet op in. In 1952 bracht hij het reeds eerder gekochte O ranjesluizen bij kun sthandel Van W isselin g h te H aarlem te ru g en ruilde het m et b ijb etalin g in voor G roene tu inva as ( Vase).24 Fam ilie en bekenden m ochten te r g elegenheid van speciale g eb eu rten issen een w e rk bij hen th u is uitzoeken. D ezelfde coulance had hij ook teg eno ver ku n sten aa rs; hij kocht v lo t aan, en paste een w e rk niet in zijn eigen collectie dan kon het nog g e b ru ikt w orden voor de loterij. In 1966, op 76-jarige leeftijd , sto p te hij m et zijn p raktijk. In 3 6 ja a r had hij m et veel plezier een bloeiende h u isa rtse n p raktijk in H olten d raaiende gehouden. A an van k elijk bezocht hij zijn p atiënten per m o to rfie ts, later sch afte hij een auto a a n Hij deed vele bevallingen en m enig anekd ote kleurde zijn p ra ktijkg e sch ie d e n is. Toen hij eens bij een k raam vro u w w erd geroepen en constateerde dat het n ie u w e leven niet lang mee op zich zou laten w a ch te n , vroeg hij ter plekke om een bed en een pyjam a om in a fw a ch tin g van de blijde ge b eu rte n is nog enige u u rtje s te ru sten . Bij het aanbreken van het cru ciale m o m en t, w a s de dokter in zo’n diepe slaap verzonken dat hij Boven: Bijeenkomst t.g.v.

groot publiek w ilt bereiken, dan m o e tje niet beginnen m et

m et m oeite w a k k e r gepord kon w o rd en .

het afscheid van dokter

het w e rk van Picasso. Nee, dan m o e t je m ensen schild erijen

De nieu w gebo ren e w erd dan ook gehaald door een a rts in

Nagelhout in de

laten zien van dingen die ze herkennen kunnen, een boerderij,

pyjam a. In plaats van een h onorarium nam de p latteland sarts

Hervormde Kerk in Holten.

een lan dsch ap o f zo. Ik z e lf begrijp niets van m oderne

m eer dan eens genoegen m et een kippetje dat op het e rf bij

sch ild e rk u n st.’22

een boerderij rondscharreld e. En zo brak voor de a rts

Toespraak door

Aan de H oltense Sch oleng em eensch ap schonk hij in novem ber

J.P. N agelhout het einde aan van een w e rk za m e periode.

burgemeester

1972 een sterrenkijker, bestemd voor het keuze-vak sterrenkunde

mr. W.H. Enklaar.

op het A th e n eu m . Bij de o verhand ig ing van de kijker noem de

P ension erin g , vo o rtg an g cu ltu rele a c tiv ite ite n

hij als m o tivatie voor het g eschenk, dat h ijze lf reeds vroeg een

diepe o n tro ering en bew o ndering o nderging bij het bekijken

Zijn afscheid w a s o verw eld ig en d . Zow el bij de receptie in

van het h e e la l.‘W einigen w e ten van dingen, m aar gaan veel

A m icitia als bij de o fficiële plechtigheid in de H ervorm de Kerk

w e ten als de b e lan g stellin g ee n m aal is g e w e k t’, aldus

te H olten bleken de ruim ten te klein om het publiek onder te

N ag elh o u t.23 In hetzelfde ja a r eerde de g em een te H olten zijn

brengen. De a rtse n w o n in g aan de P asto riestraat 50 w a s

d o rp sarts door één van de straten in het nie u w b o u w p lan naar

bestem d voor de opvolger, de jo n g e h u isarts S ijtsem a . En

hem te noem en.

de N agelhouts lieten een n ie u w huis bouw en aan de

In eigen beheer g a f hij tw e e m onografieën uit, over de

Pasto rie stra at 22.25 Bij het afscheid sch ree f T h o m as Vos in het

sch ild ers Jaap G ard en ie r en Kees Stoop, geschreven door de

Zondagsblad van 24 april 1 9 6 6 : '... vele beeldende k un sten aar;

kun stcriticu s C h arles W e n tin ck. Hij w a s geabonneerd op de

en de liefheb bers van goede kun st mogen hopen dat Joannes

N ederlandse p ersd ienst en verzam eld e elke recensie over het

Pieter N agelhout er nog lang m ag blijven zitte n . O pdat hij de

w e rk van sch ild ers w a a rm e e hij in con tact k w am . Ook bezocht

sch itteren d e idee al deze groepen elk op hun w ijz e w a a r

hij som s hun ate lie rs o f bracht een spo ntaan bezoek. Brieven

levensgeluk te schenken nog vele m alen zal kunnen

m et de a a n h e f: ‘W at ja m m e r dat u ons niet th u is tro f op...’

ve rw e ze n lijk e n . D it is nu eens een m an die eig e nlijk al een

Dankwoord door

liet Jo N agelhout w e t e n :‘Zolang ik het leven heb ,g a ik hierm ee

Nagelhout.

door’. H elaas, na deze kernach tig u itsp raak w aren hem nog slechts enkele m aanden gegeven. Op 8 ja n u a ri 1975 overleed Joannes Pieter N agelhout in H olten, nad at hij in het ziekenh uis te D eventer teverg eefs w a s behandeld. Zijn leven sgezellin bleef alleen ach te r in het grote huis, beladen m et sch ild erijen . De druk bezochte crem atiep lech tig h eid vond p laats op 13 ja n u a ri in Dieren. In een m em oriam in het H oltens N ieuw sblad w erd hij geëerd m et de volgende regels: ‘Onze m etgezel op onze levensreis, onze hulp en to e ve rlaa t, onze tro u w e vriend en onze m edeburger. W ij zijn ontroerd dat deze gave m ens m et zijn w a rm kloppende h art u it onze rijen is gegleden, dat zijn gulle sch aterlach is versto m d , d at de w a rm te van zijn h art niet m eer n aa r ons u itstra a lt, d at de w ijsh e id van zijn oordeel ons niet m eer to t steun kan zijn , dat zijn hu m o r ons h art niet m eer v e rk w ik t’.28 Terugblikkend kunnen w e vastste lle n , dat Joan n es Pieter N agelhout niet gezien m oet w o rd en als een groot kunstken n er o f collectioneur. Op een bevlogen w ijz e zette hij zich ech te r in voor een beter m a atsch a p p e lijk k lim a a t voor de kun sten aar. Het onder de aa n d ach t brengen van het w e rk van zoveel m o gelijk ku n sten aa rs bij een breed publiek, lag besloten in zijn han delen . De contacten die hij onderhield m et gem atig de critici als C h arles W e n tin ck, Jan Engelm an en Jacobus M arie Prange en allen die hem verd er van d ien st konden zijn , w aren g ericht op d eg elijkheid . D aarbij stond fig u ra tie ve kun st hoog in zijn vaan d el.To en zijn w e d u w e in 1991,16 ja a r na zijn dood, de co llectie overdroeg aan de gem een te H olten, onder standbeeld bij zijn leven heeft verd iend . Hij heeft het al, beslist

de v o o rw aard e dat de v e rza m e lin g in H olten m oest blijven en

o n gew ild en zonder zich ze lf b ew u st te zijn, o pgericht in de

to eg a n ke lijk voor het publiek m oest zijn , handelde zij in de

harten van velen .’ 26

geest van haar m an, een echte m ecenas.

Ter g elegenheid van de v ijfe n tw in tig ste b ijeen kom st van

De to e n m a lig e gem eente H olten aanvaardd e de collectie van

de H o ltense Kunstclub m e ld d e T u b a n tia : ‘Het huis aan de

zijn p rom inente b ew o ner en to t op de dag van van d aag is deze

Pasto riestraat is behangen m et sch ild erijen . Het lijk t op een

te zien in het vo o rm alige g e m ee n teh u is op de Sm id sb e lt. Het

m in ia tu u rm u s e u m ,d a a r in H olten w a a r stu kken van Rousseau,

is een co llectie die niet u itb lin kt door h o m o g eniteit, m a ar die

Stoop en G ard enier om enkele te noem en v rijw e l geen stu kje

door het in te rn atio n ale karakter be slist de m o eite w aard is.

m u u r o nbed ekt laten. Op de v lie rin g staan nog allerh an d e

G ren so versch rijd en d , door het w e rk van b u iten land se

sch ild erijen opgeslagen w a arvo o r geen p laatsje te vinden is !’

ku n sten aars, m a ar ook door de d ive rsite it in stijl. Bekende

Een deel hiervan bestond uit w e rken van b u iten land se

k u n sten aa rsn a m en als Filarski, G estel, Hynckes, Israëls,

ku n sten aa rs die Holten bezochten, im m ers zij w ild e n hun

S lu ijte rs en Voerm an zijn in de co llectie te vin d e n . Het w e rk

m ecenas graag verrassen m et een sch ild erij. De Engelse

van de p e tits m a itres zoals C roin, H om an en M artin e z en niet

kun stsch ild er Richard A llen , die m et tw e e co lleg a’s in 1969

te vergeten van de bu ite n lan d se ku n sten aa rs Slabbinck,

H olten bezocht, schonk N agelhout een n o n -fig u ra tie f w e rk .d a t

C h am b rin en Allen ad em t de sfeer van de ja re n v ijftig , die van

hij in de balcon kam er o p h in g . ‘ Ik hou er e ig e nlijk niet v a n ’, w a s

een gem atigd m o dernism e.

N agelhouts eerste re a c tie , ‘m aar toch vind ik d it w e rk p rachtig ’,

Joan n es Pieter N agelhout h eeft zijn doel - kun st en publiek

een o pm erkin g die recht doet aan de enige tw e e volledig

sam enb ren gen - op zijn eigen w ijz e gerealiseerd, zijn naam

ab stracte w e rken in de N ag elh ou tco llectie. Zeer a c tie f b leef

blijft verd er leven in zijn co llectie.

hij de la atste ja re n bezig m et zijn Loterij O p d rachtschild erijen, w a a r het con tact tu ssen k u n ste n aa r en publiek op een and er m an ier to t stand kw am dan bij de s ch ild e rsu itw isse lin g e n . K o o sT u itje r sch ree f in de G e ld e rla n d e r: ‘M et ongekende vasth ou d en dh eid b lijft de H o ltense a rts dokter J.P. N agelhout tro u w aan zijn id eaal: het bevorderen van een goede verstan d h o u d in g tu ssen k u n s te n a a r en publiek. Volgende m aand laat deze 73-jarige a rts in ruste voor de neg entiend e m aal de ja a rlijk se hoofdprijs trekken u it de door hem o pgezette k u n stv e rlo tin g ,e e n verb lu ffend in itia tie f om beeldende kun sten aa rs aan opdrachten te helpen .’27Tw ee m aanden eerder bij een in te rv ie w m et de Z w olse C o u ra n t,

Het plan Nagelhout

D e regeringssubsidies kom en dikw ijls in de verkeerde

niet ver van H olten, hetgeen het co ntact v erg em a kkelijkte.

p o rtem o n n a ie en h et pu bliek is te ver van de k u n sten aar en

N agelhouts idee om h otelho u ders te bew egen schild ers

zijn w erk kom en a f te staan !

onderdak te verlen en in een to e riste n lu w e periode in ruil voor een ku n stw e rk, kreeg steeds m eer vo rm . K u n ste n aar en publiek

Deze u itspraak deed J.P N agelhout bij één van zijn eerste

zouden d ich ter bij e lka ar g ebracht w orden door u itw isse lin g

cu ltu re le m issies.

van N ederlandse k u n sten aa rs n aa r het b u iten land en

Hij voegde eraan t o e : ‘Ons kun stleven is ziek. H et is al niet eens

bu ite n lan d se ku n sten aa rs n aar N ederland.

m eer een publiek g eheim , m a ar een w a arh e id die sinds j a a r en

De do e lste llin g w a s het verbreden van de horizon van de

dag van de daken w o rd t geroepen. Nobel, m a ar niet altijd

k u n sten aa rs en erzijd s en to e ristisch e prom otie and erzijds.

u itm u n ten d door d eskundigheid zijn de pogingen g e w e est om

De co rrespo ndentie van N agelhout m et Belcam po, is een bron

beterschap te bevorderen.’

van in fo rm a tie voor de allereerste p lan n e n .32

O nder de noem er van het plan N agelhout zijn een aan tal acties

Een sch rijve n , gedateerd 24 oktober 1949, geeft de volgende

onder te brengen die voor het cu ltu re le leven in het a lgem een,

in fo rm a tie v e w e e t dat ik al e e n j a a r o f 5 á 6 geleden plannen

en dat van J.P. N agelhout in het bijzonder veel betekend hebben.

u itbroedde om jo n g e schild ers de gelegenheid te geven in het

Som m ige plannen en a ctiv ite ite n zijn van korte duur gew eest,

b u itenlan d te gaan w e rken als ze d aar lust in m ochten hebben.

andere, zoals de Loterij O pd rach tsch ild erije n, w a re n een langer

De N ederlandse R eisvereniging ging ind ertijd op m ijn

leven beschoren. Zelfs tie n ta lle n ja re n na zijn dood bestond dit

vo o rstellen in, en w ild e na de oorlog, als w e niet al te arm

ja a rlijk se eve n em e n t nog steeds, verder vorm gegeven door

w a ren gew o rd en, een proef nem en en tien schild ers uitzenden

een co m m issie onder leiding van zijn echtg eno te Coba

n aar bekende to eristeno o rd en . M et enkele vriend en die hier

N ag elh o u t-K lijzin g .29

veel voor voelden, had ik w a t geld bijeen en er zouden er in het

Het b asisplan , uitzend en van N ederlandse kun sten aa rs naar

geheel 15 kunnen gaan. Nu w a s na den oorlog het v e rb lijf in

het b u ite n lan d , w erd vóór de Tw eede W ereldoorlog ingeleid,

't b uiten lan d zoo o n tzetten d d u u r g ew o rd en, dat de N.R.V. de

gevolgd door het u itw isse lin g sp la n in 1950, w a a rb ij ook

plannen voorlopig rustig m oest laten liggen. Wel hadden enkele

b u ite n lan d se k u n sten aa rs N ederland bezochten.

leden van de N ieuw e Federatie van Beeldende K u n ste n aars via H erm an Berends van deze plannen gehoord en al eens gepraat.

A a n ze t v an de p lan nen

[...] Toen w ij in Ju n i 1949 in Fran krijk in Les Bossons in hotel Ie Dô me logeerden en ik nog voor ca. f 1 0 0 ,- aan fran cs over had,

De p ro efuitzen d in g van de H oltense sch ild er H erm an Berends

kreeg ik de inval, deze als zakgeld te bestem m en voor een

n aar Z w itserlan d kan als een eerste stap in de u itvoerin g van

N ederlandse sch ild er(es), als de h o telier de sch ild er zou w ille n

het plan N agelhout gezien w o rd en . De reis w erd aangeboden

inviteren om 4 w eken te kom en logeeren in ruil voor een

onder voo rw aarde dat N agelhout een schild erij van zijn geliefde

sch ild erij. Ik hield dus een w a rm pleidooi voor d it idee, hen

gebied in de A lpen zou o n tva n g en .30

w ijze n d e op de prachtige reeks sch ild erijen die op die m an ier

Berends bezat veel relaties door zijn lid m a atscha p van de

m a ar w e in ig hoefden te kosten - op de reclam e voor zijn zaak

ku n sten aa rsfed e ratie . Daardoor kreeg ook N agelhout steeds

die zijn w e lw ille n d h e id t.o .z. van onze schild ers ste llig m et

m eer co nn ecties. Door de lo g eerpartijen van Ton M eijer bij de

zich zou m e e b re n g e n - op het m o o ie - het p rijzen sw aard ig e

fa m ilie Berends aan de A alp o lsw eg in H olten zal het plan

en z.enz. van dit alles. Ik w a s al reuze in m ijn nopjes toen de

o n tstaa n zijn voor de uitzen d in g van M eijer naar Les Bossons

ho telho uders (lieve jo n g e lu i, die ik 't inderdaad ook van harte

in Fran krijk. In dit kader m erkte prof. W ille m van de Pluym ,

gunde) genegen w a re n een p r o e f te n em en ’.33

vo orm alig docent van M eijer, bij zijn inleid in g op M eijers w e rk

In het periodiek A rts en A u to van m ei 1952 is het vervolg te

in De U trechtse Kring terloo ps o p : ‘Na de b evrijd ing heeft het

le z e n : ‘ln m id d els kw am er enige ru ch tb aarheid aan deze

plan N agelhout hem de d a n kb a ar ben utte gelegenheid to t het

o n d ern em ing en kreeg ik a f en to e een verzoek, h etzij van een

w e erzien m et Z uid-Frankrijk geboden.’

schilder, hetzij van een vriend van een schilder, om die, en die

Na de reis van Berends o ntstonden contacten m et de heer Van

en die enz. ook eens zo’n kans te bezorgen. Deze reactie w as

Egm ond, vo o rzitter van de N ederlandse R eisvereniging (N.R.V.),

van zelfspreken d nogal vleien d en prettig, en er w erd lang en

Pagina 18: Fragment

m et de to en m a lig e A cad em ie van Beeldende Kunsten en

in te n sie f en hard n ekkig gepeinsd op een w e rk w ijz e , die het m o gelijk zou m aken dit w e rk op groter schaal te kunnen

uit een schrijven van

Technische W eten sch appen te Rotterdam en m et de Vakgroep

Nagelhout aan Schönfeld

Ku nstsch ild ers in de N ederlandse Federatie van beroeps

u itv o e re n . Tenslo tte kw am ik to t de volgende co n clu sies: De

Wichers.

veren igin gen van K u n ste n a a rs.31Van Egm ond w o onde in Goor,

sch ild ersu itzen d in g zou w e d erkerig m oeten zijn : niet alleen

Ton Meijer, G ezicht op Holten, z.j.

Tekening van Ton Meijer.

N ederlanders naar Fran krijk, m a ar ook Fransen naar ons toe.

en te n slo tte vertelde N agelhout over zijn ervaringen in

M et m ijn vrie n d e n , de ho telho uders in H olten, besprak ik deze

Fran krijk. Inm id dels had de N.R.V. co ntact gezocht m et Touring

zaak en nooit zal ik de h arte lijkh e id verg eten, w a a rm e e zij alle

C lub de France (T.C.F.) om te kom en to t de selectie van hotels in

acht, zonder u itzo n d erin g , d irect en m et veel en th o u siasm e

Fran krijk. M et het C om ité d’ H o nneur w a a rin zow el Franse als

een in v ita tie toezegden om een Franse sch ild er een m aand

N ederlandse h o o gw aard igh eidsbekleders z ittin g nam en , w erd

lang in pension te nem en in ruil voor één van de sch ild erijen ,

de nodige im p o rtan tie verkregen. Ook de Franse pers m aakte

die hier g e m aa kt zouden w o rd e n . Tw ee h otelhouders in Rijssen

m elding van het in itiatie f. Het streekblad Le D au p hin é kopte:

deden hetzelfde. D it p lan zou te r v e rw e ze n lijk in g m oeten

‘On paie en nature m o rte..., depuis le début de l’été une

w orden voorgelegd aan het hoo fdbestuur van de N ederlandse

v in g ta in e de peintres h o llan d ais a ssen t sans bourse délier

R eisve re n ig in g , onze grootste to e ristisch e o rg a n isatie w a arvan

leurs vacan ces en D aup hiné.’36

ik al ja ren d a n kb a ar lid ben en w a a rm e e ik in 1943 al, over

N agelhouts plan stond op de rails, on danks de door hem geuite

hetzelfde o nd erw erp een prettig co n tact had .[...] Een volgende

tw ijfe ls in zijn schrijven aan B e lca m p o : ‘O f ik er dan nog echt

stap, sam en m et de heer Van W aard, bij de heer Vroom , ch ef

veel in zal hebben te zeggen, is de vraag , w a n t: het is zeer w el

van de afd eling Kunst aan het m in iste rie van O.K.en W. om

m o gelijk d at de Reisvereniging deze hele zaak van me w il

m orele en even tu ele fin a n c ië le ste u n .’34

overnem en om het helem aal in het groot te kunnen v e rw e ze n lijk e n .’37

V ervolg van de p lan nen

N agelhout lanceerde reeds op deze eerste verg aderin g van het w erkcom ité het idee van loterijclubs. Al snel bleek hoe m oeizaam

De plannen kregen gestalte toen de N.R.V. zich bereid verklaarde

het w a s het benodigde reisgeld bij elka ar te sprokkelen. Uit

in te gaan op de ideeën van Nagelhout. Op 22 februari 1950 werd

loterijen die, zoals hij hoopte, zich als een o lievlek over

door hen een vergadering in Den H aag belegd w a a r behalve

N ederland zouden verspreiden konden de reizen voor de

J.P. N agelhout, een afg evaardig de van het d e p arte m en t van

ku n sten aa rs gefin an cierd w ord en .

O .K.en W .,e n verteg en w o o rd ig ers van diverse k u n ste n aa rs

Een la n d elijk lo terijp lan w erd na veel problem en aangenom en

verenigingen a a n w ezig w a re n .T ijd e n s deze b ijeen kom st w erd

in de verg adering van het w e rkco m ité van 9 oktober 1950.

een voorlopig w e rkco m ité in g este ld .35 In de pers w erd

D u id elijk w erd gesteld dat het beslist la n d elijk m o est blijven,

N agelhout als in itia to r en in sp irato r van deze actie alom

een uitzondering w erd ech te r g e m aakt voor de lo terij van de

geprezen.

H oltense Kunstclub.

In hotel Du Passage te U trecht w erd op 12 ju n i 1950 een

Een b elangrijk v raag w a s w e lke kun sten aars in aan m erkin g

persconferentie belegd w a a r het plan w erd to eg e lich t. De

konden komen voor uitzending en, zo m ogelijk nog belangrijker,

co n feren tie w erd geopend door de heer Van W aard van de

w ie de selectie zou m aken.

N.R.V., vervolgens kreeg de heer Vroom van O.K.en W. het woord

De d elegatie van de N ederlandse Federatie van Beroeps-

Hotel le Dôme, Les Bossons, voor- en achterzijde.

verenigingen van Ku n ste n aars bestond in 1950 uit diverse

w a a rm e e de eig enaars dan ook bijzonder in hun schik z ijn .

afvaardigingen elk m et haar eigen sig n atu ur: de oude federatie,

Het zeer g a stvrije hotel Bonnard te Pont-en-Royans, w a a r per

de nieu w e fed eratie, een p ro testan t ch riste lijke en een

sé elk j a a r een sch ild er m oet kom en logeren, s ta a t m ij hier w e l

katholieke afvaa rd ig in g . Ook niet georganiseerde kun sten aars

als aan - de spits - staan d e voor ogen. De eetzaal bevat een

w erden in het com ité v erteg en w o o rd ig d . U ite in d e lijk w erd

prachtige verzam eling schilderijen culm inerend in de portretten

besloten dat selectie zou w orden verrich t op basis van de

van de heer Brém ond ze lf en van zijn jo n g ste d o chtertje, een

verhouding van het ledental van de k un stenaarsveren ig in g en .38

dot van een ja a r o f drie, vier. Het geeft me een gevoel van grote

N agelhout had in 1949 m et de u itzen d in g van Ton M eijer naar

vo ldoening en tro ts, dat d it allem aal w e rk is van N ederlandse

Fran krijk zijn eigen plan getrokken, er w a s toen nog geen

sch ild ers.’40

sprake van een georganiseerd overleg, bovendien had hij het

H oew el het w e rkco m ité de uitein d elijke vera n tw o o rd in g droeg

con tact m et het hotel in Les Bossons ze lf gelegd. De uitzend ing

voor de afspraken en de afw ik k e lin g m et de hotels en plaatsin g

in 1950 van drie kun sten aars, w ie r reisgeld w erd opgebracht

van de kun sten aars, stond N agelhout niet aan de z ijlijn .

door de kunstclub H olten, w a s w a a rs c h ijn lijk ook een gevolg

G etu ig e de notulen van het w e rk co m ité , probeerde hij steeds

van een solo-actie van de e n th o u siaste arts. Het w e rkco m ité

w e e r het basisplan cen traal te ste lle n : koppeling van

w erd hiervan w e l op de hoogte gebracht.

u itz e n d in g en loterijclub.

Op de tw e ed e verg aderin g , het w e rkco m ité had in m iddels een d e fin itie ve sta tu s gekregen, kon N agelhout m elden dat na een

U itbreidin g van de p lan nen

door hem g e m aakte w e rfre is n aar Fran krijk 55 h o teliers bereid w aren ku n sten aa rs g a stvrij te ontvangen in de to e riste n lu w e

Inm id dels had N agelhout m et w e rven d e artikelen in A rts en

periode van het ja a r.39 De zes w e rfre ize n n aar Fran krijk die

A uto de aan d ach t gevestigd op een n ie u w plan Loterij

Coba en Jo N agelhout sam en m a akte n , zijn niet alleen

O p d rach tsch ild erije n .41

b elangrijk g e w e est voor het slagen van de vele u itw isse lin g e n

In zijn eigen w o o n p laats had hij in m iddels ook niet stil

van N ederlandse en Franse kun sten aa rs, m aar ook voor hun

gezeten .Te g e lijk m et het lan delijke w e rk co m ité U itzend in g

eigen cu ltu re le bagage. A an van k elijk w erd en hotels gezocht

K un stsch ild ers n aar het b u iten land rich tte hij de Holtense

in het gebied van de H aute Savoie, een favo rie te v a k a n tie

K un stclu b op w a a r de in w o ne rs van H olten zich een o f som s

beste m m in g van de N agelhouts. Vervolgens kw am en de

tw e e m aal per ja a r m et c u ltu u r konden bezighouden en die

d istricten B retagne, de Rivièra, de A rdèche, de Provence en

m et veel succes van 1950 to t 1975 heeft bestaan . Bijna alle

Les Landes erbij. Later tra ch tte men ook h o teliers in België en

in w o ne rs, m aar in het bijzonder de h otelhouders, stonden

Luxem bu rg voor het plan te vin den . In een verslag van de w e rf

ach te r hun d o rp sarts en zijn ideeën over k u n ste n a a rs

reis van ju n i 1955 sch ree f Jo N a g elh o u t: 'Een ander resultaat van

u itw isse lin g e n .42 De betrokkenheid w a s zo groot dat in de

deze w e rfto ch te n is, dat enkele hotels al een m ooie collectie

ja a rlijk se dorpsoptocht zelfs een praalw agen aan het idee

sch ild erijen in hun eetzaal hebben h an g e n ,e e n co llectie, die

g ew ijd w erd!

de stand in g en aanzien van het hotel ste llig verhoogt en

Ook in andere plaatsen probeerde N agelhout kunstclub s op te

re su lta at dat een aa n ta l belangstellend en zich o p g af als lid van een op te richten D eventer Kun stclu b.’45 In D w ingeloo, w a a r N agelhout zijn v ro u w had o n tm o et, w as het niet zo m o eilijk om via een aan tal bekenden iets van de grond te krijgen. De burgem eester van dit dorp w eigerde echter to e ste m m in g voor een collecte ten bate van de schildersu itw isse lin g te g e v e n : 'lk kan daarto e geen to estem m in g geven. Er zijn al zo veel collecten en ons land w o rd t collectem oe. Bovendien kon de bevolking w e in ig in teresse opbrengen voor reizen van schild ers, die zij niet kenden, n aar vreem de landen, die zij ook niet kenden. Het denkbeeld kw am toen bij me op, om N ederlandse sch ild ers n aar D w ingeloo uit te nodigen, w a a r de n a tu u r h aar eigen schoonheid heeft, die n iet voor het bu iten lan d on derdoet.’46 Een v a ria n t op het N agelhoutplan! In een artike l in het A lgem een H andelsblad w a s te lezen dat Fragment uit het

in 1951 v ie r en in 1952 t w a a lf k u n sten aa rs van dit in itia tie f

vouwblad Nederlandse

gebruik m aakte n . Het w a s geen verp lich tin g een sch ild erij a f te

Kunstschilders in

staan dit in ruil voor logies m aar m eestal deden de kun stenaars

Frankrijk.

d it.47 N agelhouts plan, het stich ten van kunstclub s, leidde to t ad hesieb etu ig in g en uit het gehele land w a aro n d e r een sch rifte lijke toezegging van de bekende Brabantse sch ild erijen v e rza m e la a r Peijnenb urg om ook in het zuiden van het land een lo terijclu b op te richten. U ite in d e lijk zijn de m eeste van deze in itiatie ve n niet van de grond gekom en veelal bij gebrek aan gem o tiveerde personen om deze clubs te leiden. G ed urende een tie n ta l ja re n verliep de uitzen d ing van N ederlandse schild ers n aa r Fran krijk m et hulp van het com ité en de grote inzet van N agelhout naar w e n s, hoew el in de verg aderin g van 29 ja n u a ri 1952 de vo o rzitter v erzu ch tte dat er m in sten s drie N agelhouts nodig zijn om alle w e rkza am h e d en in goede banen te leiden. N agelhout lanceerde op één van de verg aderin g en in 1952 het idee een gidsje m et nam en van deelnem end e hotels op de m a rkt te brengen. Een d ergelijk gidsje zou een w erven d e w e rk in g hebben v o o r de hotels en hun to e ristisch e o m geving. D it idee w erd door de verg aderin g niet overgenom en. Enkele ja re n la te r stond in A rts en A uto een lijst van d eelnem end e hotels m et de a a n h e f: ‘Lijst van hotels in Frankrijk w a a r onze schild ers een m aand m ogen logeren in ruil voor één van hun rich ten . Een kort artike l in het A lgem een H andelsblad opende

sch ild erijen , en w a a r ook onze leden zeer h arte lijk w elko m

m et de z in :‘H oltense kunstclub heeft filia le n .....m e vro u w

zijn .’48 Langs een and ere w e g had N agelhout toch zijn doel

N um ans uit M arkelo is bereid gevonden e e n filia a ltje in haar

bereikt.

w o o n p laats te stich te n .... h u isarts De M ooy in D eventer heeft

In au g u stu s 1952 g a f hij de kun stenares Rie K n ipscheer de

een club g e stich t en op het ogenblik is de heer Kanter te Delft

opdracht een o n tw erp te m aken voor een reclam eschild voor

bezig om d aar iets dergelijks te bereiken.’43

N.R.V.-hotels. Het is niet bekend o f dit schild ooit g eb ru ikt is.

In D eventer w erd in 1954 een kunstclub opgericht. In de

In een in te rv ie w voor het H aarlem s Dagblad v e rtro u w t hij de

Een door Rie Knipscheer

aan lo o p fase sch rijft één van de bestuursled en over de

jo u rn a lis t to e dat hij van plan is de redactie van A rts en Auto

ontworpen hotelschild.

d o e lste llin g e n :‘ Kunst in onze w o n ing en , een band m et onze

te vragen zo’n tw in tig keer per ja a r een reisverh aal van een

k un stenaars, bevoegde c ritici, die hun w oorden in goudschalen

k u n sten aa r op te nem en m et een teken in g als illu stra tie . De

zullen w eg en , b e lan g stellin g voor de kunst, b ehartig ing van de

o orspronkelijke teken in g zou verloot kunnen w o rd en onder de

belangen van k u n sten aa rs. H ieru it v lo e it vo ort: veel loten

ab onnees 49

verkopen en veel prijzen to eken n en .’44

Op de cover van A rts en A uto van m ei 1955 kon men de ets

Een circu laire, sam eng esteld door m u seu m d ire cteu r Lugard

bew onderen Tour des Cigognes g e m aa kt in R ibeau ville w a a r de

m aakte duid elijk d at de D eventer Kunstclub beïnvloed w as

sch ild er Van der V loo t in hotel de la V ille de N ancy in 1954 w a s

door N agelhout en als een soort v erlen g stu k van de H oltense

neergestreken. N a g e lh o u t: 'Deze ets kunt u voor f. 3 5,- kopen.

Ku nstclu b kon w orden gezien.

Het is de bedoeling om in het vervolg m eer tekeningen en kleine

'De contactavond m et beeldende kun sten aars en publiek, op

aq uarellen als illu stra tie s bij de reisverslagen te gebruiken. A lle

in itia tie f van dokter N agelhout u it Holten op 25 novem ber j.l.

uitgezonden sch ild ers zullen door m ij verzo cht w orden een

in de M u ntento ren a lh ie r g ehouden, had het verheugend

versla g je en teken in g in te zenden n aar de redactie van dit

voor pakw eg een tie n tje voer op tafe l zetten voor een schilder. Het eten w a s d aar te duur, rond 1960 w a s het dan ook praktisch afgelopen m et de Franse u itw iss e lin g .’52 N agelhout had v a n a f het begin elke verg ad erin g van het w e rk co m ité in Den H aag op het hoofd kantoor van de N.R.V. bijgew oond. In deze verg adering en w erden de taken rond de u itw isse lin g verd eeld. N agelhout fu n g ee rd e als w e rv e r van ho teladressen en bem id d elaar voor het benodigde reisgeld uit de o pbrengst van de lo terij van de H o ltense Kunstclub. De Federatie had als ta a k de ku n sten aa rs aan te schrijven en degenen te selecteren die voor u itw isse lin g in aa n m erkin g kw am e n . De N.R.V. coördineerde het geheel en verzorgde de Aankondiging in Arts en

blad, zodat deze voldoende keuze zal hebben om n aar eigen

a d m in istra tie die h ie ru it v oo rtvloeid e. M et deze o rg an isatie

Auto (1953) van Nageihouts

sm aak en in zich t het beste en m eest aa n trekke lijke te

had de o vere n th o u siaste a rts het vaak m o eilijk, zo b lijkt uit de

Loterijpian.

publiceren, zo v aak daar ru im te voor is.’50

notulen van de verg aderin g en . Hij pleitte voor kortere lijnen en

D aarna verschen en in het periodiek gedurende een reeks van

een sn ellere a fh an d e lin g van de brieven. Het kon dan ook niet

Rechts: Herman v.d. Vloot,

ja re n verslagen van en artike len over de reizende kun sten aars.

u itblijven dat hij op enig m om en t de co nseq u enties van zijn

Tour de Cigognes, 7954.

O ver zijn vee lvu ld ig e co ntacten m et de pers laat hij zich

m isnoegen zou aan vaard e n . In decem ber 1958 kw am het to t

als vo lgt u it : ‘Door a llerlei pu blicaties w orden van tijd to t tijd

een breuk toen hij een sch rijven rich tte aan O .K.en W., w a arin

jo u rn a liste n e rto e gebracht m ij te kom en in te rvie w e n over de

hij zijn b esluit geen deel m eer te w ille n u itm aken van het

u itzen d ing o f over m ijn lo te rijc lubs. Om ee rlijk te zijn dien ik er

co m ité kenbaar m a a k te .53 Kopieën van dit sch rijven zond hij

m eteen bij te v e rte lle n , dat het tem p o w a a rm e e ik ze lf achter

aan de afg evaardig den in het w e rkco m ité . De reactie van

de jo u rn a liste n aa n zit, a ltijd nog stukken hoger ligt dan het

O.K. en W. w a s d u id e lijk : ‘N aar aa n leid in g van U w b rief van

tem p o der jo u rn a lis te n ; ik doe d it,o m d a t pu b licite it en het

9 decem ber j.l., w a a rin u m ij sch rijft dat U van het C om ité to t

w in n e n van veler sym p ath ie voor ons w e rk , e ig e n lijk a lles is.

U itw isse lin g van Kun stsch ild ers verder geen deel m eer w ilt

De resu ltaten van die in te rvie w s hadden bijna zonder

u itm aken en dat u zich heeft voorgenom en onder geen

u itzo n derin g d it m et elka ar g em een, dat ik m et klim m en de

o m stan d ig h ed en m eer een w e rfre is te m aken, dit vooral naar

verb azin g m oest lezen over het gevoerde gesprek.’51

a a n leid in g van een aan tal bruuske a fw ijz in g e n , die u tijd e n s

Eindfase

alleen ik ze lf m aar het gehele com ité, zonder u itzon derin g,

Volgens N agelhout veranderde de situ a tie drastisch toen De

voor de w ijz e w aaro p u, vo o rn am e lijk in Frankrijk, altijd

G au lle in Frankrijk aan de m acht k w a m : ‘De h oteliers w aren

w e e r o p n ie u w g e trach t heeft hotels voor de u itzen d in g van

bang voor bonje en bovendien m oesten ze dertig dagen lang

N ederlandse sch ild ers te w e rv e n . Ik heb m eer dan eens gesteld,

u w la atste reis had te incasseren . Het is U bekend, dat niet

steed s van de grootste bew on derin g zijn vervu ld g e w e est

Reisverslag van Otto B. de Kat in Arts en Auto, 1952.

T maintenant au travail! „Zoudt U er voor voelen om een maand n aar Les Sab les d'Olonne te gaan ?" klonk een stem door de telefoon. „Wilt U het alstublieft nog eens zeggen, Les Sables d'O ....... ? en w aar ligt dat pre cies?" Dat woordje precies moet de spre ker aan de andere kant van de lijn de illusie verschaffen dat ik het wel zo om-en-nabij wist. (Je moet je niet te gauw in de kaart laten kijken en later kon ik immers op de kaart kijken waar het lag!) Uit Les Sab les had ik wel af kunnen leiden dat er van een strand en dus zee sprake was, m aar er kwamen te veel indrukken ineens op mij af en het onverwachte vooruitzicht op een ver blijf in Frankrijk had mij overrompeld. Toen ik vernomen had dat de plaats aan de Atlantische Kust, 80 km ten Zuiden van Nantes lag, ongeveer ter hoogte van de eilanden Yeu en Ré, dat het een der voor naam ste vissershavens van Frankrijk was, begon er zich in mijn verbeelding een schemerachtig beeld af te tekenen van de moerassen der Vendée, van mensen die op stelten lopen en wier voorouders het taaiste verzet tegen de Republikeinen geboden hadden. Als ik nu mijn ogen sluit zie ik een ander en duidelijker beeld voor mij. M aar ik hoef mijn ogen niet te sluiten, want als ik mijn herinnering aan die streek wil verlevendi gen, kan ik uit de portefeuille de tientallen tekeningen en aquarellen te voorschijn halen, die ik in de maand Mei van het vorige ja a r daar maakte. De gastvrijheid genietend van de Directie van het mooie Splendid-Hotel kon ik vier weken lang onbezorgd rondkijken en werken in Les Sables d'Olonne en ik zou haast durven zeggen dat ik er misschien meer van gezien heb dan menig inwoner. Dag in dag uit dwalend langs de kaden van de haven met de rood, geel en blauw geverfde boten, straten en straatjes doorkruisend, een tekening makend in de schaduw van de Kathedraal, in de avond nog schetsend bij de Arcades en op de scheeps werven. Kijken en tekenen en d aarna een vin blanc drinken met monsieur Beaucaire in de schemerige duisternis van zijn cafétje, of op het terrasje in de kring der blauwgekielde vissers, die de kansen der komende sardinevangst bespre ken. Door monsieur Beaucaire, zelf een liefhebber van schil derijen, kom ik in aanraking met de plaatselijke peintres indépendants. Altijd indépendant deze kaste, wier stoffelijk bestaan zo afhankelijk is van de conjunctuur van het moment, m aar toch vrij als vogels, minder gehouden aan de regels en voorschriften dan hun medeburgers, altijd een tikje fantastisch. Ik tref ze in de kelder van Grand Hotel, diepzinnige problemen besprekend, temidden van hun schil derijen die daar in het seizoen geëxposeerd worden. Dadelijk vertrouwelijk ook, hun noden en vreugden mededelend aan de peintre-aquarelliste hollandais. Nog onlangs kreeg ik 272

een brief van mijn hotelier met groeten van de vrienden die ik in Les Sables maakte. „Vous vous souvenez monsieur M. qui vous tutoyait? II avait souvent les mains sales, mais il se prend vraiment au sérieux." Ik neem deze vriendelijke causeur die mij afwisselend aansprak met „Mon brav e," en „Mon vieux" ook au sérieux. Gemoedelijk keuvelend met hem langs de boulevard wandelende, terwijl zijn parmantig hondje vrolijk om ons heen sprong, kreeg ik het gevoel van hier a l aardig thuis te zijn. Gemakkelijker dan de tourist valt het de schilder in vele gevallen, om contact te krijgen met de vreemde streek en zijn bewoners. Toen ik een fiets kon lenen ging ik ook eens wat verderop kijken en ontdekte de wonderlijk mooie gehuchtjes, die geheel verborgen, terzijde van de grote routes, gelegen zijn. De lage huisjes, afgedekt met de Romaanse dakpannen, met hun diepe vensters in de muren die van natuursteen zijn opgetrokken, zijn soms wit of lichtrose gekleurd. Als men in Nederland buiten zit te schilderen komt er al spoedig iemand over je schouder kijken: „Meneer is zeker aan de liefhebberij?" Toen ik in een miniatuurgehuchtje in de Vendée een plekje zocht, bracht een oude man mij een stoeltje om op te zitten. Hij keerde zijn verweerde gezicht, w aarin de oude ogen vriendelijk lichtten, n aar mij toe en zei: „Et maintenant au travail." Daarmee beduidend dat hij mij au sérieux nam en mijn bezigheid evenmin als de zijne als liefhebberij beschouwde. Daarop begon hij met grote aandacht een hoop stenen, afkomstig van een inge storte schuur, opeen te tassen en ook ik was a l spoedig verdiept in mijn tekening. Zo ging een middag rustig voorbij op dit schier onvindbare plekje ergens in het grote Frankrijk. Dat Nederlandse schilders, dank zij de bemiddeling van de Nederlandse Reisvereniging en de Touringclub de France, in de gelegenheid zijn Frankrijk opnieuw te ontdekken, vervult hen met grote dankbaarheid. OTTO B. DE KAT

dat niem and u dit zou nadoen! U h eeft in de loop d e rja re n versch ille n d e m alen bepleit voor uitb reid in g van de m o gelijkheden to t uitzen d in g , m et nam e naar Italië en D u itsland , en u heeft er de N ederlandse Reisvereniging m eer dan eens een v e rw ijt van g e m aa kt, dat deze op dit terrein naar u w m ening niet voldoende a c tie f w a s. [...] D itm aal heb ik besloten niet te trachte n u te doen terug kom en op u w besluit, gelijk vroeg er... Ik zal th a n s bevorderen, d at u op u w verzoek eervol o ntslag w o rd t verleend u it het co m ité, m et ingang van 1ja n u a ri 1959.’54 In de slotzin van zijn o n tslag b rief sch ree f N a g elh o u t: ‘O verigens zit ik m et een voldoend aan tal n ie u w e plannen om m ij bezig Jaap Gardenier (boven) en

te houden en dat te bereiken, w a arvo o r ik in verg adering en

Kees Stoop (onder).

van het w e rkco m ité , helaas tevergeefs, w a n h o p ig heb zitten v ech te n .’ De plannen w aaro p N agelhout doelde hadden te m aken m et de uitnodiging aan een grote groep kunstenaars uit Z w itserland w a a rv a n een aa n ta l in Holten w erd on dergeb rach t en een aan tal elders in het land. In 1966 w erd o p n ie u w een plan g e la n c e e rd : ‘G e e f een schild er een bepaald m aandgeld en hij geeft ons een schild erij voor onze v e rlo tin g .’ In Holten sloeg dit plan aan. Als eerste kw am Kees Stoop in a a n m erk in g . In het v erlengd e van dit plan w a s het de bedoeling om over de geadopteerde sch ild ers m onografieën te laten versch ijn en . De bekende k u n stcriticu s C harles W entinck w erd als au teu r gevraagd en N agelhout verzorgde de fin an ciën . De eerste m ono grafie w a s gew ijd aan de jo n g e in Frankrijk w o n e n d e ku n sten aa r Jaap G ardenier, protégé van C harles W entinck. Deze contacten hebben geleid to t de aankoop van een groot aan tal w erken van deze schilder, w a a rv a n er zich zes in de N agelhoutco llectie bevinden. De tw e e d e m onografie w erd geschreven over Kees Stoop, w a t voor W e ntinck een m o eilijke opgave w a s, o m dat hij zow el Stoop als zijn w e rk n a u w e lijks kende.55 U ite in d e lijk is het bij deze tw e e publicaties gebleven. In 25 ja a r - v a n a f het begin van zijn a ctiv ite ite n in 1950 to t aan zijn dood in 1975 - h eeft Joann es Pieter N agelhout een niet aflaten d e energie aan de dag gelegd om zijn d o elstellin g te v e rw eze n lijk en : K unstenaar en pu bliek na der to t elkaar brengen. Het uitw erken van het plan voor uitw isselin gen , het m eedenken in het w erkco m ité , de loterijen, het realiseren van een bloeiende kunstclub in zijn w oo n plaats en het onderhouden van de re laties m et ku n sten aa rs en andere in kunst g eïnteresseerd e personen: het w aren alle a ctiv ite ite n die hij n aast zijn praktijk nog een plaats w is t te geven. Dat zijn huis aan het eind van zijn leven op één groot m useum leek, w a s niet alleen het gevolg van het verw erven van een ku nstverzam elin g . De voorraad kun stw e rke n bood ook de m o gelijkheid prijzen b eschikb aar te stellen voor de lo terij van zijn kunstclub. In een a rtike l u it het Algem een Dagblad v raa g t de redacteur zich a f :‘W aarom doet deze H o ltense a rts dit? Eerzu ch t!’ De reactie van N a g e lh o u t: 'Als je niet een beetje vern arrt bent doe je dit n iet, de ellend e is a lleen dat ik nooit m et h artsto ch t m ijn plannen kan verdedigen o m dat ik niet d u rf te pretenderen dat ik ku n stke n n er ben.’ ‘Zijn collectie die de H oltense v illa to t de nok v u lt tre k t deze

Rechts: Omslagen van door

u itsp raak in tw ijfe l’, ald u s de re d acte u r.‘Zijn p an th e ïstisch e

Nagelhout uitgegeven

levensho ud ing w e k te in het verled en echter m eer w e erk la n k

publicaties over de schilders

bij anderen dan zijn o verred ing skrach t. Het is die in ste llin g die

Gardenier en Stoop.

hem to t deze m e rkw aard ig e hobby dreef.’56

Kunstclub Holten

in sta a t is z e lf n aar H olten te kom en om over zijn w e rk en leven te v erte lle n w o rd t de g edachte gediend ku n sten aa rs en leden van onze club nader to t e lka ar te brengen.’ 59 De in 1950 o pgerichte H oltense Kunstclub, aa n va n ke lijk Loterijclub H.K.C. g enoem d, kan gezien w ord en als een v erlen g stu k van de land elijke acties van N agelh ou t. De bijeen ko m sten vonden p laats in zaal A m ic itia .60 N agelhout w a s bevriend m et W im ten Berge en zijn vro u w Je t ten B erge-H o lterm an , eigenaren van dit co m p lex. Voor de plannen van hun d o rp sarts sto nd en zij steed s open en Interieur hotel Holterman

verleenden indien m o gelijk a lle m ed ew erkin g om de

in Holten.

clubavonden van de H.K.C. to t een succes te m aken.

Jet Ten Berge-Holterman

w e rk bezorgd hebben. Zo w erden m et een ste n cilm ach in e de

en Jo Nagelhout.

uitnodig ingen m et p ro g ram m a’s g edrukt. Een tijd ro ven d e klus!

De voorbereidingen voor deze avonden m oeten N agelhout veel

Hij zag er op toe dat de loterij geregeld w e rd , d at voldoende ku n stw e rke n b eschikb aar w a re n , ook m oest hij zorgen voor de nodige v erg u n nin g en . Hij legde co n tact m et de ku n sten aa rs die voor de avond w a re n uitgenodigd en de w e rken m oesten w orden opgehangen w a t hij ook vaak eigenh andig deed. De bedoeling w a s d at de k un sten aa rs over hun ervaring en in h et b u itenlan d spraken, h etgeen een extra dim en sie aan de avond g a f en de verkoop van loten bevorderde. De a a n w ezig e ku n sten aa rs en ook N agelhout z e lf stelden een o f m eerdere

Verzuimt u toch vooral niet deze interessante en leerzame avond

ku n stw e rke n te r beschikkin g. Im m ers, het doel w a s een fo rse

bij te wonen. U neemt toch ook uw huisgenoten mee. Ik reken op

opbrengst van de loterij te b e w erkstellig e n , w a a ru it de

u allemaal!

reiskosten van de k u n ste n aa r gedekt konden w o rd en. In Tu b a n tia s to n d : ‘En H olten is er w a t tro ts op dat zij voor drie

De convocatie voor de eerste b ijeen kom st van de H oltense

kun stsch ild ers de reis n a a rd e vallei van C h am o n ix heen en

Kunstclub w erd besloten m et b oven staan d e w e rven d e zin n en .

te ru g h eeft kunnen b e ta le n .’61

N agelhout rekende e ig e n lijk op allen die zijn club een w a rm

De H.K.C.-avonden w erden m eestal geopend door de

h art toedroegen en dat w aren er velen in H o lten .57

burgemeester van Holten, m r.W .H . Enklaar, die zijn bew ondering

Op een speciale lijst m et ad h esieb etu ig in g en , prijkten de

voor de in itiatie ve n van N agelhout niet onder stoelen o f

n am en van vele p ro m inente H o lten are n .58

banken sta k. Hij noem de de kun stclu b e e n s : 'De m eest

Bij een in te rv ie w w erd N agelhout eens de volgende vraag

o nd em o cratische in ste llin g van H olten, w a n t d okter N agelhout

g e ste ld : ‘W aarom hebt u de H oltense Kun stclu b o pgericht?’ Het

b eslist a lles, m a ar iedereen is het erm ee e e n s.’62

an tw o o rd lu id d e :‘M et het doel om schild ers reisgeld te kunnen

N agelhout vertelde elke keer w e e r en th o u sia st over de

versch a ffe n als ze n aa r het b uiten lan d gaan . A ls teg en p re sta tie

vo ortgan g van de u itw isse lin g e n , de groei van het a a n ta l leden

geven zij ons een w e rk voor onze verlo ting . En als de k unsten aar

van de H.K.C. en het steeds stijg en d e a a n ta l loten d at verkocht

Jaarlijkse optocht met verwijzing naar het Nagelhoutplan.

w e rd . Ook deed hij verslag van zijn eigen w e rfre iz e n , m eestal

zijn v e rb lijf in Le Tour bij de M o nt Blanc, R iem ko H oltrop over

m et de m ededeling dat steeds m eer ho telho uders bereid

Bretagne en A lfred Löb over zijn tijd in Parijs.

w a ren gevonden een ku n sten aa r in hun hotel op te nem en.

Een d em o n stratie op de d ra a isch ijf van keram iste A ns de Mik-

D aarna kw am het bekende busje tevo o rsch ijn w a a rin zich de

de Boer w a s in het begin van de H .K .C . een v a st onderdeel van

loten bevonden en w erden de g elukkig e w in n a a rs afgeroepen,

de avond. M eestal steld e zij ook enige potten o f vazen ter

hetgeen gepaard ging m et luide bijvalsb etu ig in g en .

beschikking van de lo terij. M en ig H o lte n a a r toog na zo’n avond

Na de pauze verte ld e n de ku n sten aa rs over hun ervaring en en

g elu kkig en tevreden m et een fra a i k u n stw e rk n aar huis.

illustreerd en dat m et hun, tijd e n s het v e rb lijf gem aakte,

D at er ook aa n d ach t w a s voor and ere m aatsch ap p e lijke zaken

ku n stw e rke n .

bew ees een actie ten bate van slach to ffe rs van de w a te rsn o o d

E erste fa se K u nstclu b H olten

een deel n aar het ram penfonds.

ram p Z eeland. Van de opbrengst van de v erlo tin g in 1953 ging

De R otterdam se sch ild er H.C. M ac Lean hield in 1954 een De eerste clubavond vond plaats op donderdag 15 feb ru ari 1951.

bijzondere causerie over zijn reis en v e rb lijf in het schilderachtige

De b u rg em eester opende de goed bezochte b ijeen ko m st. In

p laatsje C éret in de Pyreneeën, w a a rb ij hij verte ld e dat hij het

Melkbus als opbergplaats

het kort w e e s hij op het grote belang van de u itw isse lin g van

u itstekend naar zijn zin had gehad en zijn reisdoel per trein

voor loten.

kun sten aa rs en sprak de hoop uit, dat steed s m eer kun sten aa rs

had b e reikt.64 U iteraard w erden w e e r d iverse w e rken verloot

konden profiteren van dit unieke in itia tie f. Hij felicite erd e

en N agelhout w is t te m elden dat de club in m iddels 214 leden

Rechts: Stien Eelsingh,

N agelhout m et het m ooie re su lta at. Er w erd en die avond 274

teld e en dat 180 ho telhouders in binnen- en b u iten land bereid

Groentehal te St.Tropez,

loten a f. 2.50 verko ch t, bijna d riem a al zoveel dan v e rw a ch t.

w aren een ku n sten aa r op te nem en. In dit kader w a s de

1950.

Het H oltens N ie u w sb la d : ‘M en had aan deze b ijeen ko m st een ap art cachet gegeven door in de zaal een achttien tal schilderijen en aq uarellen te plaatsen zodat m en een te n to o n ste llin g kreeg in z a k fo rm a a t.’63 N aar H olten w a re n geko m en: Stien Eelsingh uit Stapho rst, Pierre van Boxel uit Den H aag en Kees van der Laan uit R otterdam . U it hun verh alen bleek du id elijk hoe belan g rijk het v e rb lijf in Fran krijk w a s g e w e est. Stien Eelsingh z e i: ‘Het w a s voor mij een geestelijke bevrijding... toen ik na een m aand in N ederland te ru g kw am zag ik het schone van ons land m et andere ogen.' Een aa n ta l w e rken van deze ku n sten aa rs deden die avond d ien st als te verloten objecten en w aren in de zaal opgehangen.

In het daaropvolgende ja a r o rganiseerde N agelhout m eerdere b ijeen kom sten voor de club, die inm iddels 182 leden telde. Op donderdag 14 feb ru ari 1952 verte ld e Hein B a ls in k over

w e ten o f het g ro tendeels b estaat u it in telle ctu ele n , g em ixed o f de d oodgew one gem iddelde burgerij van H o lten .’67 Het antw o o rd van N agelhout hierop is niet bekend. In het vo o rjaa r van hetzelfde ja a r w a s het o p m erkelijk d at N agelhout de D eventer schild eres Ellie G eesin k de gelegenheid had geboden te exposeren en over haar w e rk te v erte lle n . O p m erkelijk o m dat N agelhout m et zijn voorliefde voor realistisch e kunst deze jo n g e kun stenares liet verte lle n over de overgang van het fig u ra tie ve naar het ab stracte in h aa r w e rk .68 H et H o ltense Dagblad, m aar ook d iverse andere regionale bladen, brachten het publiek n au w k e u rig op de hoogte van w a t zich op deze c u ltu re le avonden afspeeld e. De b ijeen ko m st van novem ber 1957 w erd in de regionale bladen als één van de beste bestem peld, sinds de o p rich ting in 1950. O p n ie u w kon de club n ie u w e leden begroeten te rw ijl er m a ar liefst 870 loten w erden verko ch t. Een van de m eest aa n trekke lijke prijzen w a s een w e rk van de H ong aarse schild er Im ry Nagy. N adat Nagy in 1956 zijn land w a s o n tvlu ch t, kw am hij door bem idd eling van N agelhout in Holten tere ch t. M et Ans de Mik-de Boer,

m ededeling van de heer Ten Berge, eig e n a ar van Hotel

behulp van fo ndsen van de lo terijclub w erd de sch ild er aan

keramiek.

H o lterm an , b elan g rijk o m dat hij bijzonder prettige ervaringen

m ate ria al geholpen.

had opgedaan m et de Franse en Belgische kun sten aars. Hij w a s bereid om ook in de to eko m st zijn h otelkam ers w e e r

radiospreker JelleT ro elstra die een causerie hield over het leven

b eschikb aar te ste llen .

van V in cen t van Gogh.

Toen de H.K.C. in 1955 v ijfja a r bestond w erd een lustrum -

H oew el Troelstra ook z e lf w a s uitgezo nd en, verkoos N agelhout

b ijeen ko m st in A m icitia g e h o u d e n . ‘W at is k u n st en w a t w il

toch diens lezing over Van Gogh boven de verslag g e vin g van

de k u n ste n a a r’, w a s de tite l van een lezing, die de d irecteur

zijn u itzen d in g n a a r Sam o ëns in de H aute Savoie.

van de R otterdam se A cad em ie van Beeldende Kunst, de heer

‘M ooie avond van de Ku n stclub H olten ’, luidde de kop,

H .J.M .B a sa rt, op deze avond zou houden. B asart schreef, zoals

w a a rm e e het H oltens N ieuw sblad het v erslag van de ja a rlijk se

de m eeste in leid ers, vo o raf een b rief aan N a g e lh o u t: ‘Hierbij

clubavond van novem ber 1959 aankondigde. Er w aren 4 0 0

bericht ik U, dat ik vo o rn em ens ben op Donderdag a.s. uit

loten verko cht m et een to ta le w a ard e van duizend gulden:

Rotterdam te vertrekken m et de trein van 14.46 uur w e lke om 17.07 uur in Holten aanko m t. D aar ik bij m ijn lezing lichtbeelden zal verto nen zou ik het op prijs stellen indien voor een lan taarn kan w o rd en gezorgd en een le esla m p je.’65 In de pauze verte ld e N agelhout over zijn drie-w eekse h o te lw e rfre is naar Frankrijk en België (1954), w a a rb ij 6500 k ilo m eters w aren afgelegd. En zoals gew o o n lijk kon m en w e er een aa n ta l kun stw erken w in n e n m et de v e rlo tin g .66

U itbreidin g activ ite ite n

A ls gevolg van de uitbreidin g van zijn a ctiv ite ite n kreeg N agelhout steed s m eer co ntacten in de k u n stw e reld . Het w a s dan ook geen probleem m eer om g e kw alifice erd e personen voor de bijeen ko m sten van de kunstclu b te vin den . Vele ku n sten aa rs o ndernam en een reis n aar H olten om over hun ervarin gen te verte lle n , en als in leid er w erden prom inente v erteg en w o o rd ig ers u it de w ereld van de beeldende kunst aan g ezo ch t. M evro uw Van G uldener, w e ten sch ap p elijk m e d ew erkste r van het R ijksm useum te A m ste rd a m , w erd in 1956 in het kader van de 350ste geboortedag van Rem brandt, bereid gevonden een lezing over de beroem de sch ild er te h o u d en . ‘In de po rtretten v in d t R em brandt de ijdelheid van de o pdrachtgever n iet belan grijk, m aar hij probeert het in n e rlijk te benaderen en bereikt vervo lgens in het groepsportret de saam horigheid’, aldus de spreekster, die een en ander illustreerde m et lichtbeelden . Voordien had Van G u ld en er laten w e ten graag te vern em en w e lk g ehoor zij in H olten zou a a n treffen : Cor Basart, Griekse

‘W aar ik geen idee van heb, w e lk soort publiek het is, zou het

Vissersvrouw,7952.

m isschien w e l practisch zijn , w a n n e e r U m ij nog even laat

Klap stu k van de avond w a s de bekende ku n stsch ild er en

Imre Nagy, Boerderij te

h et reisgeld van een aa n ta l ku n stschild ers w a s gew aarbo rg d.

Holten.

H et program m a van die avond w a s zeer g evarieerd, a llereerst verte ld e de N unspeetse sch ild er H endrik Verburg o ver zijn bu ite n lan d se reizen, in het bijzonder over C ollioure, een kunsten aarsd o rp in Zuid Frankrijk, w a a r hij de tw e e aq uarellen had g e m aakt, die bij de v erlo tin g w erden aan g eb o d en.69 Behalve door deze w e rk en , kreeg de v erlo tin g nog een bijzonder tin tje door de schild erijen van de Bergense-school sch ild ers M atth ieu W iegm an en C e rm de Jong, de Z w itserse schild er Fritz H u b e r en de D e ven tern aar Jan S lijkh u is. En w e e r w a s er een ja a r voorbijgeg aan toen de k u n sten aa r Ter Reehorst uit Neede v e rz u c h tte :‘ Het is m o eilijk voor m ij om over m ijn kun st te spreken, w a n t ik heb e ig e nlijk al gesproken door m ijn w e rk aan de w a n d !’ De w and en w aren bedekt m et zow el zijn e xp ressio nistische als no n-figuratieve k u n stw e rk e n . Toen bu rg em eester E n klaar de w in n e n d e n um m ers bekend had g e m aakt, m ochten de gelukkig en h ie ru it hun keuze m aken.70 De avonden van de kunstclub Holten w aren ook voor N agelhout een belevenis, hij had zijn gehoor veel te v erte lle n en som s w is t hij van geen ophouden. Dan onderbrak hij zich ze lf ab rupt m et de w o o rd e n : ‘Coba zegt dat het nu genoeg is g e w e e st!’

C o n tin u ïteit

Voor de ja a rlijk se avond in novem ber 1961 had Jo N agelhout o p n ie u w Je lle T ro e lstra w e ten te strikke n. Hij sprak over K arika tu u r in de kunst, en vertoonde d ia ’s van de schild ers Bre u g h el,G o ya en D a u m ie r,die hij als vaders van de karikatuurkunst b e sch o u w d e . ‘Deze sch ild ers’ aldus de sp reker, ‘w aren allen m en sen , die het m eest g eïnspireerd w erden door de ze lfkan t van het leven en zodoende v aak fel realistisch e w e rken schild erd en ’. N adat de 70-jarige T ro e lstra , ‘m et zeve n m ijls laarzen ' door deze m a te rie w a s gegaan, vroeg de nestor van de kun stclu b het w oord. Hij m aakte de aan w ezig en deelgenoot van een n ie u w plan: ad optie van ku n stschild ers. ‘Laat een ku n sten aa r een tijd je op kosten van de kunstclub w erken en in ruil d aarvo o r s ta a t deze een aa n ta l w e rken a f voor de ve rlo tin g .’ De in m iddels in H olten w o n e n d e Kees Stoop w ild e hij het

Otto Dicke, Boerderij in om g e vin g v an Holten,

1970 .

Op iedere avond w erd en , zoals g eb ru ikelijk, w e e r kunstw erken

over de oudste m ozaïeken u it M eso po tam ië, steld e hij een

verlo o t, teken in g en van Kees Stoop, etsen van Prange,

klein m o zaïekje b eschikb aar voor de v e rlo tin g .77

p o ttenb akkersw erk van de O verijsselse k un sten aa r M ein d ert

Het optreden van de kun sten aa r O tto Dicke uit Dordrecht,

Z aalberg , alsm ede boeken en prenten. Er w a s veel te w in n en !

onder de tite l 'O tto Dicke praat en te k e n t’ is nog lang in het

Z e lf w o n N agelhout op een avond tw e e po rtretten van de in

geheugen van de H oltenaren blijven hangen. Het b etrof de

Frankrijk w o n en d e kun sten aa r M ax Raedecker, d ie een plek

23ste bijeenko m st, hetgeen door de in leid er in zijn slo tact

kregen in zijn p rivé-verzam eling.

bijzonder ben adrukt w erd, door m et beide handen een

Toen de O tterlose glazen ie r W im M ulder een avond verzorgde

bloem envaas te teken e n , w aaro p het getal 23 te voorschijn kw am . De aan w ezig en honoreerden dit m et een daverend ap p lau s.78 Ook in de ja re n zeventig passeerden diverse o n derw erpen de revue. Zo w is t in novem ber 1972 m e vro u w Kelk-de Jong haar g e h o o r te boeien d o o r te s te lle n : 'K unst is overbodig - is kunst overbodig.’79 Op donderdag 8 oktober 1973 w a s het 25 ja a r g eleden dat J.P. N agelhout de H oltense Kunstclub in het leven had geroepen. Dit h eu g lijke fe it w erd gevierd m et frag m en te n uit d o cum en taires over de levens van R em brandt en Van Gogh. De heer H ofstee, directe u r van de C u ltu rele Raad van O verijssel hield een in leid in g over de a ctiv ite ite n van deze o rgan isatie. Toen een jo u rn a lis t N agelhout te r gelegenheid van dit ju b ile u m de vraag stelde o f hij ooit had o m gezien n aar een opvolger antw o o rd d e h ij: ‘Vrij veel m ensen zijn lid van de H.K.C. o m dat het persoonlijke vrienden van me zijn . O f daar een opvolger bij zit w e e t ik n ie t. M aar ik hoop van w e l.’80 G edreven door de liefde voor de sch ild erku n st en bevoorrecht door de grote plaats die hij in het h art van de H oltenaren in n am , kon hij sta rte n m et zijn kunstclub , die in het to e riste n oord m et zijn ruim 6500 in w o ners m a ar liefst 240 leden telde. Zoals h ijze lf opm erkte w a s hij, en alleen hij, voorzitter, secretaris, bankier, m a n u sje van alles van deze club, een é é n m an sb e d rijf

Otto Dicke, Kees Stoop in gesprek m et Otto Dicke,

tekening.

dat ooit uit het niets opdook.81

Loterijen

Corrie Cabrielse, Jantje.

Elke N ederlander een m ecenas!

Deze leus g eb ru ikte N agelhout bij zijn lo terijp lan , im m ers, de koper van een lot steu nde in fe ite d irect de kun sten aars. Bij de u itvo ering van zijn plan w erd al snel d u id elijk d at het g ratis v e rb lijf door een kun sten aa r m et graagte aanvaard w e rd , m aar d at de reiskosten, die voor eigen rekening w aren , voor velen een flin k e be lem m erin g vo rm den. Som m ige sch ild ers probeerden liftend hun doel te bereiken, anderen m oesten lenen o f on derw eg al schilderend het bedrag bij e lka ar proberen te sprokkelen. Nagelhout onderkende dit al snel en begon m et het organiseren van lo terijen . De o pbrengst hiervan w erd als reisgeld ter beschikkin g gesteld van de deelnem end e kun sten aars. Door de d iv e rsite it w a re n de lo terijen van N agelhou t in zekere zin uniek, m a ar in de gesch ied en is van de kun st w a s het geen novum . Reeds v a n a f de zeventiende e e u w bestond er een tra d itie op dit gebied.

Loterijen in N ederland

In de zeventien de e e u w w a ren het veelal de sch ild ers zelf, die m iddels lo terijen hun w e rk aan de m an probeerden te brengen. U it de ach ttie n d e en neg entiend e e e u w zijn diverse lo terijen bekend w a a rb ij kun stw erken verw o rven konden w o rd en . Ook in de tw in tig s te e e u w w erd deze vorm van lo terijen vo ortgezet. In de w in te r van 1934, w erd zoals De

Een o pm erkelijke lo terij m et slech ts één w in n a a r w erd in 1954

Tele g raaf m eldde, een lo te rij m e t vele a antrekkelijkh eden

georganiseerd door het fa rm ace u tisch b e d rijf O rganon te Oss.

g e h o u d e n . 'In de kunstzaal M ak van W aay in het gebouw

Een van de directieleden bezocht de s child erijen tento o n stelling

Leesm useum w o rd t th a n s een exp o sitie gehouden van

te r gelegenheid van de A escu la ap p rijs in het H aagse

ku n stw e rke n door circa 4 0 0 N ederlandsche ku n sten aa rs ten

G e m een te m u se u m . Een aan de ku n sten aa r Boucher

behoeve van de lo terij ten bate van D u itsch e Joodsche

to egeschreven schild erij H et n a ch tka stje boeide h em .83 Hij

v lu ch te lin g e n . Er zijn 6 0 .0 0 0 loten; de prijs is slech ts f. 1 - , de

besloot dit w e rk te kopen en a f te beelden op de n ie u w ja a rs

w in n a a r van den hoofdprijs m ag to t een bedrag van f. 5 0 0 ,-

w e n s voor 1954 van zijn bedrijf.

een o f m eer w e rken uitzoeken van een der kun sten aars

Bij de w e n sk a a rt voegde hij een gratis lot, dat ingestuurd diende

w e lk e een w e rk voor de v erlo tin g hebben afg estaan o f

te w o rd en om het afgebeelde w e rk te w in n e n . Het gevolg w a s

een portretop dracht g e v e n .[...] Er zijn begeeren sw aardige

dat e r niet m ind er dan 4 5 0 6 loten w erden ingezonden. De

sch ild erijen en teken in g en van Lizzy A n sing h, Bakels, Bendien,

gelukkige w in n a a r, die het sch ild erij persoonlijk overhandigd

Else B e rg , C itro e n , Colnot, D ittlinger, Filarski, G arm s, G estel,

kreeg, w a s zeer co ntent m et deze o n verw ach te a a n w in s t. Door

G o ed vriend , G rég o ire.V an H e rw ijn e n , H eynsius, Is.lsraëls,

dit succes besloot het b e d rijf to t een co n tin u erin g , w e lis w a a r

G erm de Jong, Karsen, M aks, H.R. M au ve, H. M eyer, Van N iftrik,

m et een va ria tie op de eerste a c tie : ‘O nze gedachten gaan nu

Van R a a lte , Saalb o rn , S c h u h m a ch e r, S ch w arz, S lu yters, Spier,

u it naar een sch ild erij van één van de ku n sten aa rs w a arvo o r

CharleyTo o ro p, Van der V alk, W ieg m an en nog velen meer.’

collega N agelhout zich m et zijn actie zozeer b e ijv e rt.’84

Het artike l b e slo o t: ‘W ie zou d a ar niet w ille n p a rticip eeren ? ’82

M et 4 5 0 0 inzend ers w erd het o p n ie u w een daverend succes.

In 1953 w erd een loterij georganiseerd voor de slach to ffe rs van

‘Iedere to e sch o u w e r is e n th o u siast en o ntdekt nieu w e

de w atersn o o d ram p in Zeeland. De k u n sten aa rsfed e ratie riep

k w a lite ite n ’, w a s de reactie van de w in n a a r, die een po rtret van

h aar leden op w e rk te r beschikking te s te lle n . Een één m alig e

zijn zoon Ja n tje m ocht laten schild eren bij Corrie G abrielse.

actie en de o pbrengst w a s voor het goede doel.

De in itiatie fn e m e r van deze O rganon-verloting, dr. J.W.R. Everse,

Lot en envelop, H.K.C.

steld e: 'als o rg an isato r van deze verlo tin g voel ik collega N agelhouts actie in het m in st niet als een soort concurrentie, in teg en deel, ik hoop d at onze verlo tin g en er toe hebben bijgedragen, b elan g stellin g voor de zijn e te w e k k e n .’85 In de ja re n zestig begon de stich tin g O penbaar K un stb ezit een loterij voor h aar honderdduizenden abonnees op de radiocursus. A ls het ab onnem entsgeld vóór 15 novem ber betaald w erd, deed men mee in een verlo tin g w a a rb ij w e rk van levende kun sten aa rs gew o n nen kon w orden zoals van Henri B asart, H erm an B e rse rik , Jean ne B ierum a-O o sting en A at V eldhoen.

loterij sloeg aan bij de verg adering . Het bracht nogal w a t

Om aan de vraag te voldoen kocht de stich tin g som s een

a d m in istratie ve rom pslom p m ee en ook het verkrijgen van de

gehele oplage grafisch w e rk a a n .86 Het nadeel van dit type

benodigde verg u nning en s tu itte hier en daar op problem en.

lo terij w a s dat de ku n sten aa r geen enkel idee had w a a r zijn

U ite in d e lijk kw am het plan van de grond, m aar het w a s slechts

w e rk te re ch tk w a m . Van een relatie m et de to ekom stige

een kort leven beschoren.89

b e zitte r w a s dus geen sprake, bovendien kw am de ku n sten aa r

Na de bekendm aking van dit lan d elijke lo terijp lan kw am de

nooit te w e ten o f het w e rk in de sm aak vie l. Op zijn beurt w is t

eerste bijval van de kunstclu b Deventer, en in G eldrop bood

de w in n a a r van het ku n stw e rk v aak niets a f van zijn n ie u w

co llectio n eu r Peijnenb urg zijn m ed ew erkin g aa n .90

verw o rven bezit, veelal had hij zelfs nog nooit van de

O p n ie u w w erd ook A rts en A uto ingeschakeld en de redactie

ku n sten aa r g ehoord.87

steld e diverse m alen ruim te beschikb aar om het loterijplan onder de aa n d ach t te brengen. Het zal d uidelijk zijn dat

Loterij en w erk co m ité

N agelhout ze lf niet ach te r de scherm en bleef. In het vo o rjaar van 1953 bezocht hij de H aarlem se K u n ste n aarsso cië te it

In het w e rkco m ité U itzend in g N ederlandse Ku n stsch ilders

T eisterb an t, w a a r hij G odfried Bom ans en O tto B. de Kat

n aar het b uiten lan d w erd al snel du id elijk dat een groot aan tal

on tm o ette. D aarbij kreeg hij de gelegenheid zijn plan u it te

ku n sten aa rs niet o ver voldoende m iddelen kon beschikken om

leggen.

eigen reiskosten te betalen. U iteraard beschikte het com ité

G odfried B om ans kon w orden overgehaald een w e rven d stuk

ook niet over de fondsen om dit op te lossen. H oew el de

te sch rijven in A rts en A uto, te rw ijl De Kat z ittin g nam in het

k u n sten aa rs ervan op de hoogte w aren dat de reiskosten voor

aa n b evelin g sco m ité.91

eigen rekening k w am e n , o n tvin g N agelhout v aak verzoeken om reisgeld. De opbrengst van de loterij van de H.K.C. kon

Loterij K u nstclub Holten

m enig sch ild er uit de problem en helpen. De toevoeging op een

p o stw issel voor het w e rkco m ité spreekt bo e kd e le n : ‘V in d t U

De loterij van de H oltense Kunstclub w a s v a n a f het prille begin

het n iet leuk, zo’n opbrengst u it zo’n gew oon boerendorp? 88

een groot succes, en vorm de een w e ze n lijk onderdeel van de

N agelhout had het probleem van de reiskosten al v a n a f het

clu b avo n d en.To t N agelhouts dood in 1975 bleven deze

begin onder ogen gezien. Op één van de e erste vergaderingen

loterijen op de clubavonden bestaan . Een lot kopen betekende

van het w e rkco m ité opperde hij het idee van een lo terij, om

teve ns toeg ang to t de bijeenko m sten van de Kunstclub H olten.

m et de o pbrengst daarvan het benodigde reisgeld bij e lk a a r te

En m eestal kon men daar, vooral in het begin, de kun sten aa rs

brengen. De g edachte om het co ntact tu ssen publiek en

aa n treffen voor w ie het reisgeld w a s betaald. In de pauze

ku n sten aa r te bevorderen door een eenvoudige algem ene

verscheen N agelhout m et het karakteristie ke b lauw e

W. Heesen, g lasappliqué,

m elkbu sje, tro k h ie ru it een lot en noem de het num m er.

1966.

Vervolgens gleed zijn blik door de zaal w a a r dan en th o u siast een vin g e r om hoog ging. M et zijn en igszins traa g slepend stem g elu id noem de hij de naam van de gelukkig e, die hij m eestal w e l kende. Voor één lot betaalde men tw e e gulden v ijftig . Op de e erste clubavond had hij zonder m oeite 274 loten aan de m an gebracht, te rw ijl zes ja a r later het aa n ta l to t 870 w a s opgelopen. Beslist niet gering voor een re la tie f kleine g em een sch ap .92 G etu ig e de lijst van p rijsw in n a a rs behoorde Jo N agelhout ook z e lf reg elm atig to t de gelu kkig en , w a n t om zijn ste en tje bij te dragen kocht hij z e lf m eestal een fors aa n ta l loten. In 1963 won hij de eerste prijs en koos voor een w e rk van Kees Stoop. Ook op deze w ijze zijn een aantal kunstw erken in zijn kunstverzam eling terech tg eko m en. In het a rc h ie f van N agelhout bevinden zich ta lrijk e stukken die b etrekking hebben op de lo terijclu b, zoals de H oltense Kunstclub in het begin w erd genoem d. Brieven van kunsten aars m et w ie hij in co n tact w a s gekom en en die bereid w aren een teken in g o f aquarel v o o r de lo terij a f te sta an . In een schrijven van kun sten aa r Kees Jan sen uit Bergen aan Zee is te lezen dat hij zo snel m o gelijk, zoals hij het noem de, een m o o i ding voor de H oltense loterij zal zend en.93

op de hoogte te ste llen van zijn lo terijp lan n en . Een co m m issie

Plan voor verlo tin g van o p d rach tsch ild erijen

voor N agelhouts id eeën.94 O nder het m o tto ‘De K u nst in onze

bestaande u it pro m in en te N ederlanders vorm de een d raagvlak

W on in gen ’ sch ree f elk co m m issielid in het k erstn u m m er van O m d at een landelijke loterij in sa m e n w e rk in g m et het

A rts en A uto een w e rven d e te k s t.95

w e rkco m ité niet echt succesvol bleek, besloot N agelhout het

C o m m issielid professor dr. G. S tu iv e lin g : ‘De plannen en

h eft ze lf in handen te nem en. In het Parool van 15 decem ber

bem oeiingen van N agelhout ten aan zien van de beeldende

1955 verscheen een bericht w a a rin N agelhout ve rw e e s naar

kunst hebben het dubbele doel de kun sten aa rs een ruim ere

zijn n ie u w e lo te rija c tiv ite ite n :‘In H olten w a s iets dergelijks

gelegenheid te geven to t het opdoen van n ie u w e verfrisse nd e

spoedig o p g e richt.d e m ensen deden dat om m ij een plezier te

indrukken en an d erzijd s de a fstan d tu ssen k u n ste n aa r en

doen m aar elders haalde ik een reuze strop. A lleen in Deventer

publiek te v erkle in en . Beide d o elstellin g en acht ik van belang,

is nu iets dergelijks in de m aak; het w a s niet g e m akke lijk in

en te r bereiking ervan is n aar m ijn m ening niet alleen de steun

andere plaatsen vaste voet te krijg en.’

van vele zijden noodzakelijk, m aar ook het in zich t dat er

W. Hofker, Portret van een

O p n ie u w w a s zijn spreekb uis A rts en Auto. In het kerstn u m m er

versch ille n d e w e rk w ijze n te g e lijk m oeten w orden aan g ew en d ,

m agistraat, 1959.

van 1955 rich tte hij zich to t de lezers van dit periodiek om hen

ju is t bij een zo m o eilijke en d elicate z aak. G raag spreek ik de hoop uit, dat de g eestd rift van de in itia tie fn e m e r a a n ste k e lijk zal w e rk en , zodat er een p o sitie f re su lta at kan w ord en b ereikt.’ In dezelfde ed itie introduceerde N agelhout z e lf zijn plan door m iddel van tw e e p ag in a’s te k st g eïllu streerd m et sch ild erijen . 'W ij w ille n w e e re e n band m et onze k u n ste n a a rs’, luidde de e n th o u siaste aanhef. Vervolgens lich tte hij zijn nieu w e plan toe m et v o o rb ee ld en : ‘ Picasso, die algem een w o rd t beschouw d als de grootste hedendaagse schilder, v raa g t voor zijn sch ild erijen 300 to t 4 0 0 gulden en krijg t dit er g rif voor b e ta a ld . Toch hoeft dit nog niets te zeggen over de w e rk elijk e w a ard e van zijn w e rk . O nlangs w erd op een p ostzegelveiling in A m sterd am 4 4 0 gulden betaald voor één postzegel, die toch u itslu ite n d zeld zaam he id sb e le g g ing sw aard e heeft. De w e t van vraag en aanbod doet een zeldzam e postzegel toch nog p rijziger zijn dan een zeldzam e Picasso. Die zelfde w e t van vraag en aanbod verm oordt m om enteel de kans op een bestaan van onze kun sten aars, w a a ro n d e r er z e e r velen zijn die w e rk e lijk prachtige dingen m aken.’ H oew el het opzetten van een loterij m et o p d rach tschild erijen hem helder voor ogen stond, bleek hij inh o u d e lijk nogal eens te tw ijfe le n . Vooral de reactie van Raoul H ynckes paste niet in zijn stra a tje : ‘...u sch ree f m ij dat het goed zou zijn w a n n e e r de schild ers opdrachten aan zouden nem en, opdrachten in die zin dat zij zouden gaan schild eren hetgeen de opdrachtgever mooi vin d t.

Frankrijk konden w e rk en . Z egenrijk voor de Franse, Belgische, Z w itserse en M onegaskische sch ild ers die dank zij het u itw isse lin g sp la n n aar N ederland k w am e n . Z egen rijk bovenal voor het d irecte con tact tu ssen ku n sten aa rs en 'n veelsoortig publiek, d at door deze in itiatie ve n to t stand kon kom en. Eenzelfde gedachte ligt m ede ten gro nd slag aan het plan van in o pdracht te schilderen k u n stw e rk e n .’97 Raoul H ynckes nuanceerd e later zijn ferm e u itspraken en g af N agelhout to e ste m m in g een artike l van hem op te nem en in de brochure V erlo ting O p d rach tschild erijen. Boven dit artike l stond een iro nische o n tb o e z e m in g e n onze tijd te g ew ag en van h arm o n ie, kom t op het zelfde neer als tegen m ijn poes te praten over de w o n d erb a arlijk e schoonheid der vlind ers, die zij opeet in m ijn t u in .’98 Aan de opvolger van kunstpedagoog B re m m e r, W.C. Feltkam p vroeg N agelhout een essay te sch rijven over o p d racht sch ild erijen , en daarin een aa n ta l vragen te r d iscussie te ste llen , onder a n d e re : ‘is de w e n s een schild erij te bezitten belachelijk verouderd; is in het algem een kun st op b estelling m in d erw aard ig aan vrije schepp ing; zijn niet de m eeste kenners en v e rza m e laars begonnen zich uitsluitend voor herkenbare kunst te interesseren; h eeft men m in a ch tin g voor degelijk v ak m a n sch a p ’ en to t slo t N agelhouts s to k p a a rd je : ‘Zo alleng s zijn w e gaan begrijpen dat er sch ild ers en schild ers zijn , m aar ook kun stcritici en k u n stcritici en acht u de vaak zo harde en scherpe kritiek op kun stw erken niet even sch ad e lijk voor de verh ou din g pu b liek-ku n sten aar? ’99 Feltkam p v e rw e rk te deze vragen in een krachtig a rtik e l: ‘De vraag o f een ku n stw e rk in opdracht v ervaardigd per se slech ter m oet zijn dan een v rij door de k u n ste n aa r g e m aa kt w e rk , kan m et stellig h eid ten an tw o o rd krijg en, dat vele van de grootste kun stw erken ju is t in opdracht vervaardigd zijn. [....] A ls de o pdrachtgever de ku n sten aa r zich v rij in zijn vorm en laat uitspreken en n iet aan het ku n stw e rk z e lf w il m eedokteren, gaat alles van een leien dakje. [....] Eerst in de im pressio nistische tijd , w a arin de kun sten aa r op een directe inspiratieb ron uit de n atu u r reageert, kom t de idee om hoog d at de kun sten aa r spontaan te w e rk m oet gaan en h ierm ed e verd raag t zich de idee van een opdrachtgever niet zo goed, hoew el een opdracht daar nog niet geheel o ndenkbaar is. In deze periode v atte de idee post dat een sch ild erij in opdracht vervaardigd m in d erw aard ig m oest zijn , m a ar daarvo or en ook d aarn a zijn tallo ze belangrijke w e rken to t stand geko m en.’100

V e rlo tin g O p d ra ch tsch ild e rije n

A an van kelijk lag de kern van belan gstellend en v o o r de Loterij

Paul Citroen, Hanneke,

Neen. Ik ben het niet m et u eens, w a t de burgerm an mooi

1957.

vin d t, laten w ij hem zo noem en voor het gem ak, en begrijp

O pd rach tschilderijen in de eigen beroepsgroep van N agelhout

m ij, is in h e ta lg e m e e n zo lelijk, verveeld o f kin d e rlijk d at m et

en kreeg hij de m o gelijkheid in zijn vakblad 8 6 0 0 N ederlandse

dergelijke gegevens nooit een ku n stw e rk to t stand kan kom en.

a rtsen op te roepen m ee te doen aan deze lo terij.

Het is ook niet aan de burg erm an, m aar aan de ku n sten aa r op

‘W ie per ja a r tw e e keer tw e e gulden v ijftig u itg e eft dingt in

schoonheid te w ijz e n . Bovendien m et een co rset van eisen en

deze op a rtistie k e basis gedragen loterij mee n aar prijzen die

verlan g e n s m oet een kun sten aa r zich zo o n vrij voelen dat van

variëren van f. 1 0 0 0 ,-, de hoogste prijs, f. 7 5 0 ,- de tw e ed e prijs

een ku n stw e rk, in zo’n geval, niets tere ch t kan kom en.’96

en f. 6 0 0 ,- als derde prijs to t prijzen van f. 3 0 0 ,-.’ Later kreeg de

U iteraard w a ren er ook andere gelu id en, Je lle T ro e lstra sch ree f

opzet een veel breder karakter, en w erden n ie u w e doelgroepen

voor N agelhout een artike l m et de volgende a a n h e f:'lk behoef

benaderd.

u n au w e lijks te zeggen d at de ku n sten aa rs het in itia tie f voor

A an van k elijk kon een bestaand ku n stw e rk g ew o n nen w o rd en ,

de v erlo tin g van o p drach tschild erijen w a rm to eju ich en ! Het

te rw ijl in de latere opzet het w in n e n d e lot de m ogelijkheid

past g eheel in de reeks van zeg enrijke in itiatie ve n die to t nog

bood een opdracht te geven aan een kunstenaar.

toe van dr. N agelhout zijn uitg eg aan . Z egenrijk voor de

H ierbij kregen de w in n a a rs dus geen geld in handen m aar

zeshonderd N ederlandse sch ild ers die een m aand lang in

hadden de verp lich tin g een gew o n nen bedrag bij een

F o t o : F o to b e d rijf Lam b erig ts, W e e rt

H E R T W IL L E M

Reneé Wong, W achtkam er-

k u n ste n aa r te besteden. Op deze w ijz e sneed het m es aan

schildering.

tw e e kan ten : in te n sie f contact tu ssen w in n a a r en ku n sten aa r en het v erw erve n van een a u th e n tie k stu k. N a g e lh o u t: ‘Ook op

Rechts: W.J. v.d. Kerke, Bert

deze m a n ie r kunnen w e w e e r de band tu ssen de ku n sten aa r en

Willem.

ons ve rste vig e n .’ Een artikel in D e T ijd : ‘Tussen M a e c e n a s en C roesus, een w e g n aar het ate lie r van de k u n ste n aa r’, g a f een uitsteken d résum é van deze lo te rij: ‘Er is hier sprake van de derde tre k k in g in de verlo tin g en van o p drachtsch ild erijen w a a rto e enkele ja re n geleden de H oltense a rts J.P. N agelhout het in itia tie f h eeft genom en. N a tu u rlijk zou iedereen ook zo m aar, zonder dat hij een bepaalde prijs gew o nn en heeft, op een goede dag een bepaald bedrag kunnen uittrekken om

Jop Goldenbeld, Spelende

een portret van zich zelf, zijn v ro u w o f zijn kinderen te laten

zoon.

schild eren o f tek en e n. Dat kom t ook voor, m a ar m ind er dan m o gelijk zou zijn . Het idee lijkt niet m eer zo voor de hand te liggen sinds de fo to g rafie zo o ntzetten d langs de w e g tim m e rt. Het aa n trek ke lijk e van de actie is nu niet alleen , dat zij voor een lot van tw e e gulden v ijftig de kans levert op een

w e rk w ille n bezitten . N agelh out h eeft m et deze actie de w e g

geschilderd o f getekend portret, m a a r ook dat zij enig in zich t

n aar het a t e lie r van de k u n ste n aa r g eëffe n d .’ 101

geeft in de h onoraria, w a ara an men m oet denken, w a n n e e r

Een reactie van een w in n a a r deed N agelhout veel plezier,

men op geheel eigen in itia tie f te w e rk w il gaan. Bij de jo n g ste

o m dat daarin zijn do elstellin g en du id elijk w erd en verw o o rd :

verlo tin g w aren niet alleen acht hoofdprijzen van vijfh o nderd

‘W at heeft die gew on n en prijs m ij veel vreugde bezorgd!

to t tw eeh o n d erd gulden beschikbaar, m aar ook kleinere

M aan d en lan g heb ik m et een to ta a l and ers gerichte aan d ach t

prijzen van h o n derdvijftig en honderd gulden, sam en achttien

h et w e rk van jo n g e ku n sten aa rs bekeken. Im m ers, het p lezier in

prijzen. Voor deze kleine prijzen zijn de m eeste sch ild ers bereid

de dingen, die in m ijn kam er a a n w e zig zijn , is fu n ctio n e e l en

een p o rtre tte k e n in g te m aken, w o rd t d aarbij aangetekend .

sp eelt een positieve rol in het dagelijks bezig zijn . O m d at ik al

Een der p rijsw in n a a rs bij een vorige tre k k in g sch rijft dan ook:

een paar sch ild erijen heb, w ild e ik voor m ijn prijs zo graag een

‘Het con tact m et een zo vee lzijd ig kun sten aa r als H ofker w a s

beeldje. U begrijpt dus dat het zoeken en u itein d elijk vinden

bijzonder prettig en leerzaam , zodat de uren die ik in zijn

een blijde ge b eu rte n is op zich z e lf w a s. Ik bezocht het a te lie r

a te lie r heb mogen doorbrengen, steeds een aan g enam e

van Jop G oldenbeld te Biltho ven.

h erin n erin g zu llen blijven. Eig en lijk vonden w ij het allebei

U renlang spraken w e over zijn w e rk , zijn gezin en zijn leven;

ja m m e r toen het sch ild erij gereed w a s. Ik g eloo f dat ju is t in dit

bijzonder boeiend en leerzaam . Ik kocht op zijn ate lie r een

co n tact m et de k u n ste n aa r de grote w a ard e van het streven

beeldje, w a a r ik v erru k t van ben. De heer G oldenbeld bleek

is gelegen. En kent de w in n a a r geen schilder, dan w o rd t

bereid om een m ij bekende jo n g e k u n ste n aa r w a t vo o rt te

hem geadviseerd bij de schildersbonden een adres van een

helpen, zodat ik via de prijs niet alleen een beeldje rijker ben,

ku n sten aa r die bij hem in de bu u rt w o o n t, die de g e w e n ste

m a a rte v e n s een jo n g e ku n sten aa r een ernstig e raadgever en

o pdracht zou kunnen uitvo eren, op te vrag en. Zij kunnen dan

steun kan bezorgen. Het beeldje is van brons en h eeft een

de schild ers op hun ate lie rs bezoeken en kiezen van w ie zij een

hoogte van tw in tig cen tim eter. Het ste lt een kleine jo n gen

Een bu rg em eester uit het noorden des lands s c h rijft:‘W ij zijn over het sch ild erij bu iten gew o o n tevred en . Het betreft hier een oude Saksische boerderij uit D w ingeloo. W ij vin den het een mooi bezit. Ook de schilder, Van D uim en Kru m p e lm an , w a s zeer gelu kkig m et de opdracht.’103 De loterij brochures die N agelhout elk ja a r u itgaf, deden niet alleen verslag van de gew on n en prijzen en de gelukkige p rijsw in n a a rs, m a ar bevatten de e erste ja re n ook artikelen geschreven door bekende ku n stcritici. Ook zakelijke m ededelingen ontbraken n ie t: ‘W ilt u m et het betalen van uw loten w a ch ten to t deze zijn gezonden en als u de loten hebt o ntvangen, m eteen het bedrag s to rte n ?’104 In de brochure ja n u a ri 1958 sch ree f Prange een opw ekkend a rtik e l: ‘D aarom d u rf ik u deze loterij zo aan te bevelen: u kunt N ederlander blijven : voo rzich tig en goed uitkijken en tóch hebt u de kans kunst te o n tvan gen . U kunt daarbij kiezen: de keuze van de a rtie st en van het soort ku n stw e rk hangt van u af. U bent v e rp lich t in con tact te tred en m et de m aker van het door u bestelde k u n stw e rk; u zu lt daardoor de sch ild erk u n st beter leren begrijpen en begrip krijgen van de problem en, die des ku n sten aa rs zijn - niet sch rikken , m isschien krijg t u de sm aak beet en w ilt u later nog m éér hebben van dat schoons aan uw Rechts: E.B. van Duimen

voor in speelkleren - het is de oudste zoon van de beeldhouw er.

Krumpelman, O ude

Hij h eeft een brok klei in de handen, en is in zijn geheel

De V erlo ting O pd rach tsch ilderijen bleek een groot succes en

Saksische Boerderij, 1958.

ontroerend van vorm . M aar het m eest tro f m ij o n m id d ellijk

w a s een lang leven beschoren. Na de dood van J.P. N agelhout

de lijn van het w a t gebogen hoofd en ru g je .d e lichtgebogen

in 1975 w erden de a ctiv ite ite n vo ortgezet door een co m m issie

John Rädecker, Twee

knieën, w a a rin alle to egangen aan d ach t, vreugde en

o nder leiding van zijn echtg en o te. N adat zij in 1991 w a s

ponypaardjes, 1968.

in sp an n in g om het scheppend bezig zijn van elk kind te zien is.

overleden, w erd de loterij door een aa n ta l n a u w betrokkenen

Ik hoop dat de foto zo d uid elijk is d at d it te zien is. De lo terij is

to t het ja a r 2 0 0 0 vo ortgezet en steeds op dezelfde w ijz e als

een kostelijke g ed ach te. leder ja a r een aa n ta l m ensen vreugde

N agelhout v a n a f het begin van de loterij in 1955 voor ogen had

te bezorgen en dan voor zo lang. H a rte lijk dank.’102

g estaan .

w a n d en . U itste k e n d !’105

Uitwisseling/uitzending

Voor de sch ilder de kans om in zu lk een verrukkelijke n a tu u r

Toen in de Toeristenkam pio en van het v o o rjaa r 1951 het

te kunnen w erken, voor de h o te lh o u d e r een g o e d schilderij!

N agelhoutplan w erd uitgelegd, ve rw e e s men o p n ie u w naar een u itw is s e lin g : ‘ H elem aal n ie u w is naar ik m een deze

Reeds in de zeventien de ee u w trokken kun sten aa rs naar Rome

gedachte niet. Iets dergelijks is betrekkelijk kort na de bevrijding

om de oudheid te bestuderen, ze m aakte n schetsen die later

reeds g eschied m et U trechtse ku n sten aa rs, die in N oorw egen

th u is in eigen ate lie r w erden u itg e w e rkt. In het m idden van de

gelegenheid kregen een aa n ta l w e ke n , speciaal in de

neg entiend e eeuw , toen er steeds m eer a an d ach t kw am voor

S ep te m b erm aan d , w e lk e in N oorw egen heel mooi pleegt te

het schilderen in de v rije natuur, en de v e rf te verkrijgen w a s in

zijn, door te brengen.’109

tub es, tro kken sch ild ers naar buiten . De School van Barbizon in

Het e n th o u siasm e echter van N agelhout voor zijn eigen

Fran krijk is daarvan een vroeg voorbeeld, de im p ressio n isten

u itw isse lin g sp lan , de d aad w erkelijke bijdrage in de vorm van

volgden later.

het verstrekken van reisgeld en de w e rvin g van de hotels

Deze ku n sten aa rs nam en ze lf het in itia tie f om hun grenzen te

m aakte het plan uniek. De steun hiervoor van N .R.V., O .K.en W.,

verleg gen, te rw ijl de uitverkorenen van het N agelhoutplan een

alsook de Federatie van kun sten aa rsve ren ig in g en , en later van

reis aangeboden kregen en het w e rkco m ité voor een plek in

deT.C.F. w a s uiteraard o n o n tb eerlijk.

een hotel zorgde.

Het m in iste rie van O .K.en W. g a f een persbericht uit, dat in

Bezien in het tijd sg e w rich t is deze u itw isse lin g u iterst

diverse periodieken w erd o p g e n o m e n : ‘De N ederlandse

sym p ath iek, o m dat de actie g eheel buiten het gebied van de

Reisvereniging en de Touringclub de France, voo rtbo u w end e

steu n lag. De sch ild ers betaald en kost en in w o nin g m et een

op het plan van de heer N agelhou t, a rts te H o lten, hebben een

ku n stw e rk.

n ie u w e vorm van to e ristisch e propaganda geschapen, die

Dat het reisgeld som s een probleem opleverde w a s op te

e nerzijd s de banden tu ssen de beide landen v ersterkt,

m aken uit ann on ces in enkele d a g b la d e n : ‘K un stschild er die

an d erzijd s het aan N ederlandse en Franse k unstschild ers

in het kader van een cu ltu re le u itw isse lin g een m aand kan

m o gelijk m a akt in het b uiten lan d n ieu w e in sp iratie voor hun

doorbrengen in Z uid-Frankrijk zou graag m ee w ille n rijden in

w e rk te verkrijg e n . Het is voor to e ristisch e streken van belang

la atste w e ek Septem ber.’106

dat haar n atu ursch o o n, h aar h isto risch e b o u w w erk en , haar

U it een sch rijven aan Belcam po b lijkt dat N agelhout zich w e l

kled erd rachten en andere fo lk lo ristisch e eigenaard igheden

degelijk zorgen m aakte over het verloop van zijn p la n :‘... ik ben

w orden uitgebeeld door tale n tvo lle ku n sten aars, die la te r hun

me d ro m m els goed b ew u st, d at de m in ste o ntevred enheid van

w e rk ten to o n ste lle n en het publiek daardoor opw ekken deze

hun zijde m et zich mee zal brengen een o nh erro ep elijk: ééns,

m ooie streken te gaan bezoeken.

m a ar nóóit w e e r !! De eerste uitgezonden sch ild er had dus een

Een h o te lie r die buiten het s e iz o e n , een k u n stsch ild er v o o r een

bijzondere fu n ctie v o o rn am e lijk door het verw ekke n van zoo

m aand o f langer g astvrijh eid biedt, d raagt daardoor bij to t de

veel m ogelijk g o o d w ill voor deze w ijz e van sch ild ers herbergen,

to e ristisch e propaganda voor zijn om gevin g, te rw ijl hij als

deze u itzen d ing sm o g elijkh ed en voor onze jo n g e schild ers

co m p en satie van de ku n stsch ild er een sch ild erij o n tvan gt,

veilig te stellen .107

vervaardigd in de om geving van zijn hotel. In 1950 en 1951

Toen N agelhout zijn plan o ntvo uw d e, bleek dat hij niet de

hebben verscheiden e kun sten aa rs binnen het kader van deze

enige in N ederland w a s, die het verru im en d en verfrisse nd

u itw isse lin g bijzonder aa n g en a m e ervaringen opgedaan

vond, dat een kun sten aa r eens buiten de grenzen keek.

tijd e n s hun v e rb lijf in een Frans hotel, om gekeerd hebben

Het kun sten aarsvakb lad Fed eratie: ‘ Door het bestu u r van de

Franse ku n sten aa rs g astvrijh eid in N ederland g e n o te n .’ 110

vakgroep kun stsch ild ers in de fed eratie w erden een aantal N ederlandse kun stsch ild ers aa n g ew ezen , die gedurende

De e erste e rvarin g en

tw e e m aanden in het b u itenlan d zu llen ve rb lijve n ; het Prins Bernhard Fonds sch iet de verb lijfko ste n voor, de KLM zorgt voor

De e e rste ku n sten aa r die de gelegenheid w erd geboden naar

g ratis vervo er heen en teru g . Na afloop van de reizen zal een

het bu iten lan d te gaan, w a s de H oltense sch ild er Herm an

te n to o n ste llin g van het door de ku n sten aa rs vervaardigde

Berends, m et w ie N agelhout al diverse m alen zijn plannen had

w e rk w o rd en georganiseerd , w a a rv a n de o pbrengst ten goede

doorgesproken. Berends, bestuurslid van een beroepsvereniging,

zal komen aan het Prins Bernhard Fonds. De eerste kunstschilders

fu n g ee rd e als spreekb uis naar de achte rb an . In 1949, bij het

zijn th a n s vertro kke n : de bekende R otterdam se d ieren schild er

bezoek te r voorbereid ing van een p ro efu itzend ing aan de

T im m e r vertro k per KLM naar Zuid-Afrika om daar in het Kruger

fa m ilie Girod te Les Bossons, stond N agelhout de A m ste rd am se

W ildpark te w erken. K unstenaar Ten Hoedt vloog naar Corsica.’108

sch ild erTo n M eijer voor ogen. Hij w is t dat deze goed w erk

m ijn eerste m aaltijd g eb ruikte. Links de A ig u ille du M idi, rechts de A ig u ille en de Dôm e du G oûter, en in het m idden als een rose b o rstp laatje sta k de top van de M ont Blanc boven de d ichterbij gelegen sneeu w b erg en uit. Ik tro f prachtig w e e r en de n atu u r bloeide u itb u nd ig . Er w aren sch ild erach tig e plekjes v la k bij huis, zodat het m o eilijk w a s een keuze te doen. Het w a s hard w erken gedurende de eerste w e ke n , dus w e in ig tijd voor w a n d elin g e n . Een m aand is e ig e n lijk nog veel te kort, m a ar het w a s toch een vo ldo ening om de ho telier zijn sch ild erij (w a t ik als o pdracht beschouw d had) te kunnen overhandigen en daarbij nog enkele w erken n aar Holland te kunnen m eenem en. Ik heb een m ooie tijd in Les Bossons doorgebracht en ik hoop, dat veel to eristen dit plekje zu llen bezoeken.’111 Drie to t de eerste lich tin g behorende ku n sten aa rs v ertelden op de eerste b ijeen kom st van de H .K .C .o ver hun reizen. Hun reisgeld w a s im m ers door de verkoop van loten van de kunstclub opgebracht. A lleen over het v e rb lijf van Stien Eelsingh is een verslag bew aard gebleven, zij vertro k sam en m et een vrien din die reis en v e rb lijf u itvoerig b e sch reef:'...G elu kk ig d at het o lieverfsch ild e rij voor de ho telier klaar is. Het is een bijzonder mooi kleurig s ch ild erij gew orden van de Place de’l O rm e au ...’112 H et C entraal Bureau van de N.R.V. had op verzoek van het w erkco m ité een gedragsregel opgesteld, w a arin de kunsten aars op hun rechten en plichten w erd g e w e ze n :‘U w gedrag zij in het algem een du sd anig , dat er uit b lijkt dat u de geboden gastvrijh eid op prijs ste lt. De d u u r van U w v e rb lijf w o rd e door U niet verlengd, noch door U een ve rb lijf aangevraagd dan door het hotel aangeboden tijd .’ Vervolgens w erd de kun sten aars op het h art gedrukt geen v e rw a n te n m ee te n em en, tijd van aa n ko m st du id elijk aan het g astad res te m elden en een even tu ele verh in d erin g tijd ig door te geven. Na afloop w erd een sch rifte lijk verslag van het v e rb lijf v e rw a ch t. Tot slot w erd de schild ers erop g e w e ze n :'... dat de m eeste hoteliers voorkeur hebben voor een m eer re alistisch landschap uit hun om geving (o lieve rf), en het lijk t g e w e n st om aangeboden v e rb lijf n iet te accep teren, w a n n e e r men m eent daaraan niet te kunnen voldoen. W e lisw a a r zijn er ook gevallen w a arin een portret, aq u arel o f andere vorm en aa n g en a am bleken, m a ar nonAnsichtkaart (1951) van Rie

leverde en bovendien een aim abel m ens w a s. Een ja a r later

fig u ratie ve o f andere zeer m oderne kun st w o rd t door de

Knipscheer.

vertro k de sch ild eres Rie K nipsch eer naar hetzelfde adres. Zij

gasth eren niet verlan g d . W ordt deze hen toch aangeboden,

geeft h aar erva rin g als volgt w e e r: 'ln m ei 1950 reisde ik naar

dan is, zoals de praktijk u itw ijs t, de kans groot dat zij zich in

Les Bossons (H au te Savoie) om daar een m aand te w e rk en . Ik

het vervolg niet m eer b eschikb aar s te lle n .’113

had de route via Z w itserlan d gekozen: Bazel-Bern-Spiez - door het Sim m e n tal n aar M o n tre u x en dan w e e r de Alpen naar

K u n ste n aars op reis

M artig n y om langs de ste ile berghellingen van h e t Trient-dal

bij V alo rcines de Franse grens te passeren en door de tu n ne l

V a n a f 1951 m aakte een grote groep N ederlandse kun sten aars

van de Col des M o ntels in het A rve-dal te kom en en a f te dalen

gebruik van de m o gelijkheid om m et het N agelhoutplan een

via A rgentières en C h am o n ix to t het kleine dorpje aan de voet

m aand in het bu iten lan d te v erb lijve n . S om m igen zonden een

van de G lacier des Bossons, die n aast de G la cie r d e Taconnaz de

verslag n aar het w e rk co m ité , anderen schreven N agelhout o f

ijsm a ssa ’s van de M o nt Blanc n aar beneden v o ert. Het w a s zeer

lieten via fa m ilie w e ten hoe het hen in den vreem de verging.

in d ru kw ekkend om langs deze w e g m ijn doel te bereiken.

Een aa n ta l kreeg de gelegenheid in een p laatselijk periodiek

Steeds hoger en m o eilijker kronkelde het tre in tje door de

hun reisverslag a f te drukken. M aar ook op de ja a rlijk se

bergen heen: steed s g rootser w erd de natuur, zodat je je als

clubavonden w erden verh alen verteld . Riem ko H oltrop sprak

m ens steeds n ietiger g aat voelen. Het A rve-dal, d at op

over zijn reis naar Bretagne. In gezelschap van dit van

som m ig e m ensen beklem m end w e rk t als zij v a n u it de Franse

oorsprong Keltische volk en speciaal bij de B retonse visse rs had

Rhóne-vlakte binn en kom en , g a f voor m ij een gevoel van

hij zich erg op zijn gem ak gevoeld. Bijzonder in teressa n t vond

o ntsp ann in g : de fleu rig e w eiden en de bloeiende vruchtbom en

hij de beeldengroepen (calvaires) langs de openbare w eg en,

m et de dorpjes die langs de A rve liggen als kralen aan een

op pleinen en op b e g raa fp la atse n .114 Jan H ub ertu s, schild er uit

snoer. Ik voelde m ij als in een to verlan d . De eerste avond in

St. G eertru id en b erg , had het w e l erg goed getro ffen . In plaats

hotel Le Dô me kreeg ik m eteen het prachtige A lpen glüh en te

van één m aand te g ast te zijn in hotel Du Tourism e in Saillan s

aa n sch o u w en , zo m aar v a n a f m ijn ta fe ltje in de serre, w a a r ik

v e rb le e f hij er tie n m aand en . Zijn vrie n d elijk e g astvro u w ,

Riemko Holtrop, Landschap Bretagne.

Rechts: Jan Hubertus, Saillans, 1950.

M adam e A u tin , vroeg hem de v ie r w an d en van het re stau ran t te beschilderen en bood hem daarvoo r o nbep erkt g ratis v e rb lijf aa n .115 De p laatselijke pers sch re e f begin fe b ru a ri: 'D epuis quelque tem p s déjà, le bruit co u vrait que les m urs de la salle de café de l’Hôtel du Tourism e se co u vraien t de larges peintures dues au ta le n t d’un p en sio nn aire de la m a iso n ...’116 De sch ild er Johan de Vries, die in 1951 in hotel Des G ro ttes in Chorances verb leef, sch ree f aan N a g e lh o u t: 'H et is me een groot genoegen u te kunnen sch rijve n , dat ik u zeer d ankbaar ben voor u w in itiatie f. Een hele n ie u w e w ereld g aat er hier voor m ij open. G roots is het lan dsch ap en de m ensen zijn hier alle rb e m in n e lijkst. Er ligt h ie rv o o r m ij ja re n w e rk , ogen en

tro ts, en in w en d ig geheel in ta c t; rijk aan herin nering en van het

handen kom t men h ie r te kort. M ooi en zeer goed w e rk deed u

ancien-régim e, pied-a-terre van de dau p h in s in hun tro u w e

voor ons en de resu ltate n zullen ook w e l niet u itb lijve n . Het zal

D aup hiné, nu een w a a r m useum van oude fa m ilie p o rtre tte n

m ij een groot plezier doen u later eens te o n tm o eten .’117

en relikw ieën van een uitgesto rven p rin se lijk g eslach t, dat

Een van de leden van het w e rkco m ité liet N agelhout w e te n :

de laatste m arkiezin voor u te r bezichtiging o p e n stelt. Een

‘Vand aag sprak ik Johan de Vries, nu te ru g van zijn reis naar

honderd m eter hoger ligt de veel oudere m iddeleeuw se

Chorance. De m an s tra a lt. Hij heeft het v erru k k elijk gehad en

burcht, o ngenaakbaar, o nverg an kelijk en o n bereikbaar op zijn

acht m ooie sch ild erijen m eegebracht om th u is a f te w e rken .

top.

De ho telier heeft hem uitgenodigd m et zijn v ro u w teru g te

En w a t span t de kroon van al deze d ierbare herin n ering en ?

kom en w a n n e e r hij m aar w ild e . De Vries die de la atste tijd in

Is het de o ngeëvenaarde keuken van M ad am e Faure, o f de

Holland zeer zw aarm o e d ig w a s door de zorgen, is als een and er

jo v ia le g astvrijh eid van m onsieur? Zijn het de k w a lite ite n als

m ens teru g g eko m e n .118

b e tro u w b aa r gids van de je u g d ig e C h ristian die m ij als een

In hetzelfde n aja a r ging de Bergense sch ild er Dirk Vis naar het

hinde de w e g w e es n aar boven? Het is vooral de h arte lijke

plaatsje Sassenage w a a r hij logeerde in het fam ilie h o te l Faure:

ap p reciatie van w a t de sch ild er presteerde en schonk, zoals

‘W at zijn ze rijk en fle u rig , de ervarin g e n , die de sch ild er zónder

om gekeerd de g astvrijh eid geschonken w erd in die ch arm an te

dokter N agelhout en diens au to niet gehad zou hebben. Ze

vorm van u itw isse lin g van g eschenken, die regel w a s in vroege

vorm en voor m ij herinn ering en aan het v rie n d elijk e Sassenage,

e e u w e n , toen de Kunst een n atu u rlijk e , erkende plaats in de

aan het herfstig e bergland in het ro m antische V e rco rs, aan

sam e n levin g in n am .’119

intens w erken in de late n ajaarszo n op liefelijke b erghelling en,

U iteraard w a s het niet iedereen gegeven een dergelijk lyrisch

m et in de zachte nevel van het verre v ersch iet de frisse

verslag a f te leveren, m aar, hoe ook verw o o rd, d u id elijk bleek

rivierd ale n , en d a a ra c h te r - n u eens zich tb aar en dan w e er

steed s w e e r hoe men het v e rb lijf op prijs steld e. N iet alleen

o n z ic h t b a a r - in de te e rst d enkbare tin te n een bergm assief.

m ind er bekende kun sten aa rs m aakten van de gelegenheid

Zonneplekken glijden verrassend over de helling en en toveren

gebruik, ook ku n sten aa rs van naam vertro kken in het kader

de bekoorlijkste d e tails voor ogen, zodat de schild er bijna een

van het N agelhoutplan n aar het bu iten lan d .

d ichter zou w ille n zijn om dit te bezingen. Dan w e e r sta a t hij

De A chterhoekse sch ild er Frans Storm logeerde in 1952 in

te w erken in een w ild ro m antische bergkloof, w a a r in de kille

B retagne in een hotel in S o u illa c : ‘Behalve de uiterlijke

lu cht het ijskoude w a te r n aar beneden bu ld ert tu ssen de

aan trekke lijkh ed en van het stad je tro ffen m ij de m en sen , die

im m en se rotsblokken en w a a r de oeroude berggeesten hem

hier w o n e n , door hun h ulpvaardigheid . Eens op een dag, toen

hun o ntzag g elijke en d u istere geheim en openb aren. M aar ook

ik aan het schetsen w a s, kw am een Fransm an zijn huis uit m et

de oude burchten van Sassen age leveren zo’n rijke s to f voor

een stevige stoel en g a f te kennen, dat een behoorlijke stoel

sch ild er en teken aar, dat een ja re n la n g v e rb lijf de voorraad

toch veel gem akke lijke r m oest zijn dan m ijn kleine

van m otieven nog niet u itgepu t zou hebben. A lle ree rst het

vo u w k ru kje.T o en m ijn schets klaar w a s en ik het m e ub elstu k

C h âteau de Béranger, verva lle n , m a ar vol bekoring ondanks zijn

teru g b racht, w erd ik uitgenodigd om binnen te kom en, w a a r

Ronald Lindgreen, Gezicht

zo begon een n ie u w hoofdstuk in m ijn sch ild erku n dig e

o p Annecy, 1953.

o n tw ik ke lin g . M ijn w e rk begint in een betere verh o uding te staan m et het leven. Ik heb m ijn ivoren toren kunnen verlaten zonder ook m a ar een enkele concessie te m oeten doen aan de sm aak van het publiek. Dat b etekent voor m ij, n aast de gezonde vrie n d sch ap die ik m et de fa m ilie M o n ta n ier m ocht slu iten, de grote w in st van m ijn v e rb lijf in Annecy; het ontw aken uit het iso lem en t, w a a rin ik als ku n sten aa r w a s g e raakt.’121 In een drie p ag in a’s tellen d verslag in A rts en A uto b eschreef de

Giethoo rnse sch ild er Piet Z w ie rs de schoonheid van

Bretagne:

‘...tegen het la a tst van m ijn verb lijf, toen lang zam erh an d de m orgens vol w erden van h erfstn eve len , w a a rin bos en stru ik als oud-goud er belegen kleurden, zag ik te la Trin ité enkele v issersschep en liggen m et g ehesen zeilen . Ik b leef w erken bij het to t w e rk elijk he id gew orden droom beeld en kon m ij niet zat genoeg zien aan de vorm en van zeilen en schepen in het stille h aventje dat, g elijk een ru stig g ew eten in een w o elig e

Stien Eelsingh, Place de l’O rm eau, 1950.

ik n a tu u rlijk g aarn e aan voldeed. Zoals het bij de Fransen

tijd , een to e v lu ch t is voor a lles w a t de lange d einin g der

g ew o o nte is, dronken w ij sam en een glas w ijn . Zo kw am en w ij

A tlan tisch e Oceaan een tijd je w il o n tvlu ch ten .’122

nad er to t elkaar.’

O tto B. de Kat, de bekende H aarlem se s c h ild e r w a s ook in

Kees H e y n s iu s , een A m ste rd a m se schilder, v e rb le e f in hotel

Bretagne. De tite l van zijn artike l luidde: E t m a in ten a n t au

S t.M ich e l te M ortain in ju n i 1952. Van een door hem vervaardigd

travail! Een m ooie b e schrijvin g van het eerste verloop: ‘Zoudt

w e rk van de kleine kapel in M o rtain w erd een an sich tk a a rt

u er voor voelen een m aand naar Les Sables d’O lonne te g a an ’,

g e m aa kt, die hij als n ie u w ja a rsw e n s in 1958 v a n u it zijn

klonk een stem door de te le fo o n . ‘W ilt u het a lstu b lie ft nog

ate lie rw o n in g aan de Z o m erd ijkstraat 28 in A m sterd am naar

eens zeggen, Les Sables d’ 0 l.... En w a a r ligt dat precies?’ Dat

N agelhout z o n d .120 In dezelfde periode w a s Ronald Lindgreen

w oo rd je precies m oet de spreker aan de and ere kant van de

in Annecy. Hij geeft een korte schets van zijn v e rb lijf ald aar:

lijn de illu sie versch affe n dat ik het w e l zo o m -en-nabij w is t.

‘Buiten w a s het gloeiend heet, de enige te m p e ra tu u r w a arin

(Je m o e t je niet te g a u w in de kaart laten kijken en later kon ik

ik goed w erken kan. Daar liep iedereen op zijn luchtigst

im m ers op de kaart kijken w a a r het lag). U it Les Sables had ik

gekleed, doch binnen w a s het koel en heerste een h arte lijke

w e l a f kunnen leiden dat e rv a n een strand en dus zee sprake

verstan d h o u d in g . A n necy begon een stuk van m ijn leven te

w a s, m aar er kw am en te v e e l indrukken ineens op m ij a f en

betekenen. D it co n tact m et de sam e nlevin g hebben w ij

het o n verw ach te v o o ru itzich t op een v e rb lijf in Frankrijk had

schild ers hard nodig. M ijn w e rk w erd geapprecieerd en

m ij overrom peld.Toen ik verno m en had dat de plaats aan de

A tlan tisch e kust, tach tig k ilo m e te r ten zuiden van N antes lag, ongeveer te r hoogte van de eiland en Yeu en Ré, dat het een der vo o rn aam ste v isse rsh aven s van Fran krijk w a s, begon er zich in m ijn verb eeldin g een sch em erach tig beeld a f te teken en van de m oerassen van de V e nd eé ,van m ensen die op stelten lopen en w ie r voorouders het ta a iste verzet tegen de Republikeinen geboden hadden. A ls ik m ijn ogen slu it zie ik een du id elijker beeld voor m ij. M aar ik h oef m ijn ogen n ie tt e slu iten w a n t als ik m ijn h erin n erin g aan die streek w il verlevend ig en, kan ik uit de po rtefeu ille de tie n ta lle n teken ing en to n en .’123 De T w en tse sch ild er Johan H aan stra logeerde e ven als Z w iers en De Kat in Bretagne. Hij sch ree f aan zijn e c h tg e n o te :‘...’t W as een D-trein, m aar a lle plaatsen w aren besproken o f vol. Ik heb toen m ijn sch ild ersto eltje uit de koffer g ehaald en d aar best op

Tot nu to e teken d e ik alleen bijna alles m et pen. Kon nog niet

gezeten van h a lf negen to t bij én en . W at een afstan d e n zijn

aan ’t schild eren to eko m en. W e llich t kan ik beter, als ik w e e r

dat toch! 't Landschap is a fw isse le n d heu velach tig en deed

th u is ben, v rij gaan schild eren naar deze teken in g en .

behalve n a tu u rlijk de hu izen, vaak aan onze landschappen

Tot nu toe iedere dag erg w a rm en stralend w e er! ’s M orgens

denken. In Rennes o verstappen op een boem eltrein . D aarna

getekend op m ijn k am e rtje. N a’t eten er op u it. Heb nog steeds

nog a n d e rh a lf uur in een heel klein stam pvo l tre in tje naar

m et pen getekend, bevalt me goed en heb al enkele m ooie

D inard. Heb h a lf g e sta an , h a lf gehangen tu ssen stap els koffers

co m p osities gekregen om n a a r te w e rk en . N ogm aals,

in. Tenslotte m et een gew eld ig e la w aa ierig e hard jag en d e

o n verg etelijk zijn m ijn w a n d elin g e n langs de A rquenon n aar

hotsende bus n aar m ijn reisdoel Le G uildo. H eerlijk w a s ’t zo nu

de zee. Je g aat over kleine kro nkelpaadjes, som s stu k je s strand,

en dan ineens de prachtige blau w groene zee te zien opduiken.

e n fin , je zou je e ig e nlijk in de 17de e e u w kunnen w a n e n . Ik

W at zit ik een eind van ju llie w e g . A ls je d at zo achte r elkaar

w e e t nog niet, w a n n e e r m ijn trein g a at. M ijn plan is zaterd ag

a fre ist en zo’n hele n acht erbij, dan besef je dit pas goed. Die

m orgen te v ertrekken om een n ach ttre in uit Parijs te halen.

Fransen kunnen zulke in tie m e tu in tje s m aken, m et krulijzeren

A ls ik in A m sterd am ben, bel ik w e l hoe laat ik a an ko m .’124

hekjes, m u u rtje s erom , rozenboogjes en haagjes, en fin alles zo

H et deed N agelhout veel plezier om gew ap end m et de

echt knus burgerlijk.

aa n b e v e lin g sb rie f van het m in iste rie van O .K.en W. en deze

Aan de and ere kant van ’t w a te r s ta a t een heel oude kasteel-

verslagen o p n ie u w naar Fran krijk te gaan om te trachten

ruïne tegen de hoge oever. De w a n d e lin g daarheen is zo

hoteliers een verklaring te laten tekenen w a arin deze toezegden

o verw eldigen d m ooi, zo fa n ta stisch , zo typ isch w e eld erig ,

een k u n s te n a a r te w ille n o n tva n g e n . ‘ Deze handtekeningen

zw oel en rom antisch ook van sfe e r.d a t ’t me o n m id d ellijk deed

liet ik keurig ten gem ee n teh u ize legaliseren, zodat het geheel

denken aan de w e eld erig e boslandschappen die Zola b e schrijft

een deftig uitziend papier w erd rijkelijk van gem een testem pels

in zijn boek De m isstap.

en h an dtekenin gen van onze bu rg em eester voo rzien.’125

O ja , ik verg at te zeg gen, dat i k ’s m orgens kennis m aakte m et

Terug van zijn reis w a ch tte hem een stapel post m et nieu w e

de d irectrice van het hotel.

verzoeken.

’t Is net als dokter N agelhout schreef, een keurig v rie n d e lijk

De B ergense-Schoolschilder G erm de Jong die reeds eerder

d a m etje , van g an ser harte bereid mee te doen m et

gebru ik had g e m aa kt van een u itw isse lin g , s c h re e f: ‘lk kreeg

’t u itw isse lin g sp lan voor kun stsch ild ers. Ze doet me iets

bericht dat, hoew el ik n u m m e r één stond op de lijst van A rti et

denken aan m e vro uw Van O ostveen.

A m icitia e voor re g erin g su itzend ing n aar S panje, ik niet mee

Cerm de Jong, ansicht

m ag doen. Leeftijdg rens, h et loopt niet erg m ee. M ijn v ro u w

kaart met tekening (1954).

hele w e e k ziek - kon dus niet w erken - a llem aal erg beroerd. Dus ook geen verkoop. Voor het hotelplan kom ik voorlopig ook niet in aa n m e rk in g , w a n t ee rst m oet iedereen een beurt hebben gehad. En toch m oet ik eru it. W eet u er raad op? G raag zou ik hierover eens spoedig, als dit kan p raten.’126 O f er inderdaad g epraat is, is niet bekend. N agelhout vond kennelijk

k asteelheer kocht w e rk aan en g a f de jo n g e ku n sten aa r de

een oplossing hetgeen b lijkt uit een kaart van deze sch ild er uit

o pdracht een schild erij van de p ia n o te m aken. Hij bezorgde

M alaucène w a aro p w a s te le z e n :‘ Ben u zeer d an kb aar voor dit

zijn o pdrachtgever een kub istisch w e rk m et de tite l H om m age

prachtige dorp. Ik ga niet verder. Kan ook niet verder w a n t m ijn

à M o za rt. Voor de bijdrage aan de ho telier volgde Ed lef de

koffer m et al het m a te ria al is niet aangeko m en en s ta a t in

a a n w ijzin g e n van de N.R.V.-gedragscode en schonk hem niet

Parijs, Lyon o f M arseille . Het zal w e l tere ch t kom en, m a ar ik kan

alleen een landsch ap in o lie v e rf, m aar aq u arelleerde ook nog

niets doen. In A vignon is n iets g esch ikts te koop en te duur. Zal

zijn kinderen.

u spoedig nader berichten en groet u g a a rn e .’127

De D eventer schild er Jo Pessink die in 1954 een m aand v erb lee f

Ed lef te r H aar Rom eny h e rin n ert zich nog goed het bericht dat

in hotel Des A lpes in de plaats Die ten zuidoosten van Lyon

hij in de h erfst van 1953 n aa r Frankrijk m ocht gaan. Hij w as

haalde de Franse pers in een artike l m et de tite l Le peintre

toen 27 ja a r en besloot w e g e n s geldgebrek n aar het Franse

H o lland ais Jo P e ssin k :‘C’est ici le pays de la lu m ière, de la

plaatsje Peyret-le-Chateau te lifte n , w a a r hij na een to ch t van

b eauté, de la g en tilesse fra n ç a ise .’’28

enkele dagen a a n kw a m in hotel Des Voyageurs. In de

Volgens Pessink w aren de m ensen er erg gem o ed elijk en

g e lag kam er van het hotel o n tm o ette hij o p één van de eerste

m aakten ze graag een p raatje als hij aan het schild eren w a s.

avonden van zijn v e rb lijf iem and die hem vroeg w a t hij toch in

Hij o n tm o ette v erscheid ene Fransen die w a ard erin g voor zijn

het dorp deed.

w e rk hadden en ook aanvoelden w a t hem , de noorderling,

Ed lef verte ld e over de u itw isse lin g , zijn ku n sten aarsch ap en

g ew end aan de v lakke landen, zo bijzonder boeide in hun

zijn liefde voor het pianospel. Zijn g e sp reksp artn er bleek de

o m g evin g .129

kaste elh e er van Peyret, baron C a u rie r te zijn en deze nodigde

H et zondagsblad De R o tterd am m er nam een fors artike l op

hem u it op zijn kasteel. Hij stond d e jo n g e k u n s tsc h ild e r toe

over de sch ild er Pierre Hoeks die zelfs tw e e m aal w erd

zijn bijzondere piano te bespelen en ze w erden vrie n d en . De

uitgezonden. In sep tem b er 1953 ve rb le e f ook hij in hotel Ie Dôm e in Les Bossons in de H au te Savoie en in m ei 1956 in het pittoreske plaatsje E n tre ve a u x,een stadje in de Alpes M aritim es. Van dit m id d eleeu w se p laatsje zegt h ij: ‘Geen H olland er zou onder dergelijke o m stan d ig h ed en kunnen leven: blijm oedig, tevre d en , de v ro u w e n en m e is je s , fris en gesoigneerd, in krotten en bijna ro tsw o nin g en . M aar m et het schildersoog bekeken v a lt dit alles w e g en dan is d aar een stad je als een film décor, m et een rust en een vo elbaar-histo risch e achtergrond zoals elders zelden w o rd t a a n g etro ffe n. A ls in

Edlef Romeny ter Haar,

een drang om de donkere w o o n ru im te n te ontlopen leeft men

H om m age aan Mozart,

h ier m eest op s tra a t. En m et de neiging , die w ij hebben onze

1952.

w o o n k am e r gezellig te m aken, zijn daar, m et een sm aak, overal

w a a r er m a ar en ig szin s p laats voor is, p lanten o f bloem en

van een g rijs verled en, zó g e h eim zin n ig en zó o n w e rke lijk dat

buiten neergezet. En ju is t op punten, w a a r ze het dan ook net

alleen al om dit te beleven het de m oeite w aard zou zijn er een

goed doen. Zo ziet men zow el eenvoudige g e ran iu m s als de

reis van 1500 km voor te m aken.’

m eest exo tisch e vetp lan ten op stoepen, ven sterb an ke n o f in

Ook de U trech tse sch ild er Arend van der Pol kon dank zij het

deu ro pen ing en . In de avond brandt er op alle hoeken van

u itw isse lin g sp la n een m aand in de H au te Savoie verb lijve n .

straten en ste eg jes een sch am el verlich tin k je . Dan han gt er,

‘ In Fran krijk is g elukkig m a ar w e in ig veran d erd ’, w a s de kop

door de su ggestie van de lichten sch a d u w w e rk in g zo’n sfeer

w a aro n d e r het U trechtse N ieuw sblad een versla g van zijn reis

diepe kloven en w ereld verm aard e grotten g lasheld er w a te r n aar de rustig-brede Isère laat bruisen. Zijn m aaltijd en kam er betaald e hij m et sch ild erijen . Ze hangen er overal aan de m uur. Hij verkoch t veel aan de g asten, en m aakte po rtretten van de dorpsbevolking. Tien ja a r geleden verko cht de eig e n aar zijn hotel. Er kw am iem and in, die m ind er van kunst en m eer van geld genoot. Bob w ild e er niet voor u it Pont-en-Royans v lu ch te n ’. Tot zover A le van Dijk in het V rije Volk. Enige tijd na de verkoop van het hotel kocht de sch ild er voor w e in ig geld een leeg staande do rp sw on in g tegen de uitlo per van de A lpen. Penseel en te k e n stift w erden tijd e lijk ingeruild voor het gereedschap van de bouw vakker. Het huis in Pont-enRoyans w erd een w oon- en a te lie rru im te , h a lf in en h a lf tegen de steile rotsw and gebouw d. Het bordje m et zijn naam en de toevoeging p ein tre h olla nda is hing niet alleen aan zijn w o n ing , m aar ook bij de groenteboer, de bakker, de s la g e r en in de d o rp skro eg . Ik hou hiervan . Kijk ’s die kleuren, die geur, die sfeer. Zo m oet dat hier al honderden ja re n g e w e est zijn . Kijk 's w a t een licht. Zie je dat grietje. Zo’n sm o eltje vind je niet in Pierre Hoeks, Entrevaux, 7956.

o p n a m : '...sterk geboeid door de lan d elijke a rch ite ctu u r in de

N ederland. Zo’n esp rit m is ik d aar in ’t noorden. Ik zou niet

Franse A lpen w a a r vorm en lijn enspel in de loop der tijd en niet

m eer zonder dit Franse zuiden kunn en .’ De m eeste tijd verb lee f

veranderd zijn : m odern is d aar alleen de keus van so m m ig e

Ten Hoope in Fran krijk, m aar zijn ate lie r in Holland bleef hij

m a te ria le n . Sober en logisch, o n besm et door protserige

aa n ho u d en .’31

stijllo o sh e id , heeft in de Savoie de eenvoudige o rn am e n tiek

Een ja a r vóór Ten Hoope dit gebied bezocht vond d aar een

haar b e staansrech t nog niet verlo ren. N atuur hielp m ede de

m e rkw aard ig e o ntm o eting plaats tu ssen drie N ederlandse

b o u w tra n t te bepalen: b o u w tra n t w a a rin de bescheiden

schild ers. Flip H am ers, W ibbo H a rtm an en Hendrik Koekkoek

versiering en niet g em ist kunnen w o rd en. W at betreft de

kregen van hun vakveren ig ing te horen dat ze n aar het gebied

b o u w m ate riale n : de grijze steen w o rd t doorgaans voor de

van de Isère konden gaan, zonder dit van elkaar te w e ten en

beneden - ’t hout voor de bovenbouw gebezigd. De v e rfk w a st

zonder elkaar te kennen.

poogt hier niet de aard der m aterialen te ca m o u flere n : deze

In de eerste dagen van sep tem b er 1953 reisden ze elk op hun

behouden hun n a tu u rlijk u ite rlijk , hetgeen voorko m t d at een

eigen w ijz e n aar G enève en vervolgens per bus naar Pont-en-

gebou w al te zeer uit het kader van 't landschap sp ring t, zoals

Royans. W ibbo H a rtm a n : 'Toen ik m et m ijn schetsboek op een

hier te lande nog al eens g esch ied t.’130

eerste verkenning uitging, ontdekte ik een schilderende persoon

Voor de sch ild er Bob ten Hoope is de u itw isse lin g van grote

die ik als H ollan d er herkende door een fle sje Siroop B onnem a.

invloed g e w e est op zijn verdere leven. Hij reisde n aar de

H et bleek de sch ild er Hendrik Koekkoek uit A m sterd am te zijn

Ardèche m et zijn collega Louis Krüger, die eveneens een plek in

en deze ken n ism akin g heeft to t een heel vrien d sch ap p elijke

h etzelfde gebied had toegew ezen gekregen. Krüger b e schrijft

o m gang geleid, w a a r w ij beiden veel w a ard e aan hechtten.

zijn belevenissen van septem ber 19 54 in A rts en A uto van

Toen w ij een paar dagen later sam en stonden te schild eren,

16 m a art 1957:‘Sam en m et collega Bob ten Hoope, toen sinds

kw am een lange blonde m an m et een racefiets achte r ons

kort de tro tse b ezitter van een bejaarde auto, ben ik van

staan kijken, die on tdekte dat w ij H olland ers w a re n . H et w as

Bussum naar Valence gereden in die w ag en . W e deden er drie

de sch ild er Flip H am ers uit K o rte n h o e f, die op dezelfde

dagen over, w a t voor deze w ag en een behoorlijke prestatie w as

vo o rw aard e als w ij in dit gebied w a s tere ch t gekom en. W ij

en ook voor zijn eig e naar die als ch a u ffe u r nog m a ar beperkte

drieën hebben elka ar g evonden, m aar het lijk t m ij toch w el

erva rin g had. N adat w e in V alence, m eer uit zu in ig heid s - dan

beter, indien m ogelijk om aan uitgezonden sch ild ers tevoren

u it g ezellig h eid so verw eg ing en - kam er en bed hadden

m ee te delen o f er co lleg a’s in de buurt zijn . ’ De reisverslagen

gedeeld, scheidden onze w e g e n ’. Krüger ging naar hotel de

van zow el H a rtm an , H am ers als Koekkoek bevatten ta l van

l’Europe in Joyeuse en Bob ten Hoope v ertro k naar hotel

cu rieu ze an ecdo tes.’32

Bonnard in Pont-en-Royans, gelegen in het stroom gebied van de Isère. Het V rije Volk v erhaald e over de niet geringegevolgen

B u iten lan d se k u n ste n aa rs n aar N ederland

van deze reis op zijn leven als m ens en k u n ste n a a r: 'Bob ten

Hoope heeft ’t ’gevonden, schild eren aan de Isère’. Vervolgens

In het orgaan Reizen en Trekken (N.R.V.) sch ree f vo o rzitter

w o rd t de sfeer van het Zuid-Franse p laatsje g esch etst en

Van W aard een w e rven d artike l over de sch ild e rsu itw isse lin g ,

h et verh a al van Ten Hoope v erte ld : 'Tien ja a r geleden is het

m aar ben adru kte het belang van w ed e rke rig e uitzend ing.

begonnen. Er w a s toen een cu ltu re le u itw isse lin g tu ssen

Ook Franse schild ers m oesten kunnen profiteren van de

Fran krijk en N ederland. Franse sch ild ers w erden in sta at

gastvrijh eid van N ederlandse h o teliers.’33

gesteld, in ons land te w e rken en om gekeerd. In N ederland is

N agelhout had e rv o o r gezorgd dat in 1950 de Franse k u n st

toen geen Franse sch ild er blijven plakken. Ik kw am in Pont-en-

sch ild er Louis Robin in hotel H olterm an kon logeren om in

Royans tere ch t en ik ben er ieder ja a r teru g geko m en. Zoals

N ederland indrukken op te doen. In een to esp raak to t de

zoveel van m ’n co lleg a’s in Zuid-Frankrijk zijn gaan w o n e n .’

b u itenlan d se gast zei de b u rg e m e e ste r: ‘Het g e m ee n teb e stu u r

A an van k elijk m aakte Ten Hoope vrien dsch appen v a n u it hotel

van Holten ste lt er prijs op u, die als e e rste in het cu ltu re le

Bonnard, prachtig gelegen aan het rivie rtje de Bourne, die via

u itw isse lin g sp lan Frankrijk-N ederland naar hier bent gekom en,

Jean Navarre, Holten, 1957.

in het g e m ee n teh u is te m ogen o n tvang en . ’ A ls aandenken

n aar de hem el u itsteken , in de verte de kerktoren en de huizen

aan zijn v e rb lijf kreeg de Fransm an enige boekw erken

aan de rand van het dorp, d a ar zou ik dan, allee n , beginnen te

aan gebo d en.134 De Parijse schild er Philip Legène kreeg in de

schilderen - geen w o o rd en zouden er m eer zijn voor m ij, om

regio onderdak bij vrienden van N agelhout, w a a r hij een m aand

m ij u it te drukken, m aar kleuren en een sch ild erij.’136

m et zijn echtg eno te verb leef, veel schild erd e en u itein d elijk

De Franse schilder Noël Filippi w erd door N agelhout uitgenodigd

een fraa i portret a ch te rlie t van de dochter des hu izes.135

en ondergeb racht bij een collega in R o tterdam . De jo n g e

Een h a lf ja a r later, kw am de Franse sch ild er Jean Navarre

s c h ild e r w a s laaiend en th o u sia st over H olland. In het Franse

enige w eken logeren in hotel M ü lle rte H o lten .Terug in zijn

dagblad Le D au p hin é Libéré s to n d : ‘De g lazen w asse r w o rd t er

w o o n p laats Parijs sch ree f hij een b rie f naar het Holtens N ieuw sblad en deed verslag over de v rie n d elijkh eid van zijn g a sth e e r en de H oltense b e vo lkin g : ‘A ls ik m orgen de dag o p n ie u w de kans kreeg in H olten te kunnen verb lijve n zou ik m et en th o u siasm e w e e r de trein nem en m et m ijn schildersarse n a al. W aarom ? A lle ree rst om o p n ie u w door u te w orden ontvangen m et de v rie n d elijkh eid en h arte lijkh e id , die ons, v a n a f het m o m en t, dat w e te D eventer de trein verlie te n , vorige m aand, zo hebben bekoord. W ij zouden w e e r g enieten van de fijn e atten tie s en de zorgen, die op zo overvloedige w ijze door de heer en m e vro u w M uller, aan ons w erd en besteed, en die om ons heen een sfeer van w e lw ille n d e h arte lijke sym p ath ie sch iepen . W ij zouden w e e r to t hen zeggen, ons vero n tsch uld ig end e dat w ij het zo slech t u itsp raken, U v e rw e n t ons, voor al het tafelgen ot en de voldoening van de s m ulp artijen . Op stra a t in H olten o f op de landpaden zouden w ij w e e r de groet en de w oorden van w e lko m van u w m edeburgers, van w ie w ij zo graag het jo via le karakter en de zo bijzonder hoffelijke m anieren p rijz e n , te horen krijgen. M et al diegenen, die onze vrien d en w a re n , zouden w ij de vriend schap sb an d en w e e r aan kno pen . H olten zou ons voor een tw e ed e keer w é é r veroveren. Dan, in de stille rust van een p ie k w a a r ik bijzonder op gesteld ben, voor een groep boerderijen m et bruine daken, langs de Philip Legène, Evelien.

kan t van de w e g , een haag van groene bom en, die hun takken

verw o nd erd e zich over de o n w a a rsch ijn lijk e netheid van de huizen en straten in H olland, volgens hem w o rd t in e lk tu in tje gezocht naar h arm on ie en kleur. En in het straatto n ee l zijn h u isvro u w en voorzien van bezem s, em m ers w a te r en sponsen, boenend, w rijve n d en vegend. Hij keek zijn ogen uit dat de luiken som s verw ijderd w erden om ze beter schoon te m aken.138 De A rn h em se co urant verm eld de dat de Franse sch ild ers uit Parijs, die in Holten zelfs o fficieel op het g e m ee n teh u is w erden o n tvang en , vol lo f w aren over hun bezoek aan N ederland. Bij hun vertre k kon nog iets bijzonders w o rd en opgem erkt... de sch ild ers w a ren vele kilo ’s aa n g eko m en .139 De buitenlandse u itw isse lin g e n , vooral de groepen kun sten aars in zijn eigen dorp, w aren een kroon op N agelhouts plan. In 1953 konden de H o ltense h o teliers een groep van zes Belgische sch ild ers begroeten. Een van hen, Jos de M aegd, sch ree f h iero ver: 'ln V la an d e ren , de Z uidelijke N ederlanden, zijn hem el en a a rd e , m y s tie k en m in n e lijk h e id , vroom heid en leven slu st harm on isch gebonden; de u itersten kom en er to t één klank. Zò is het volk, zò de ku n sten aars, die h aar aard verto lken . M em lic, Breughel en Rubens hebben die ingetogenheid en bruisende v ita lite it, zo heeft ieder van hen deze persoonlijke eigenschappen op zeer persoonlijke w ijz e w e ten te uiten; M em lic ingetogen en w eem o ed ig , Breughel veelzijd ig en diep m e n se lijk, Rubens g lo rieu s en fe e ste lijk ju ich e n d . In w e lke tijd de V la a m se ku n sten aa rs ook w e rk en , v in d t men bij hen die algem en e karaktertrekken teru g ... Ook heden blijven deze eigenschappen gelden voor de th a n s levende schild ers van het huidige België. Het zou een w a a g h a lze rij g e w e est zijn om in éénzelfd e m aand, in het rustige H olten, v ijf Belgische sch ild ers bij elkaar gegroepeerd te hebben, indien men hoopte dat het kalm e v lakke landschap hen zò in beslag zou genom en hebben, dat de sch ild ers het gedw ee zouden trachten na te bootsen. Het viel echter gelukkig u it. Ze lieten heide noch dorp vat op hen n e m e n - w a n t daarvo o r w aren de b ew u ste v ijf te zeer ku n sten aa r en te tem p eram en tvo l - m aar ze nam en het in zich op; k lim a at en g edaan te.To en gingen zij, begrijpend, m et het landschap dat rijpte, een w a rm h u w e lijk aan. Door o nderling begrip en w a a rd e rin g rijpte w a rm e genegenheid tu ssen beiden.’ Het verh a al van De M aegd eindigde m et een exposé van het karakter van het w e rk van zijn co lleg a’s. Als gevolg van deze u itw isse lin g w erd door de Belgische schild ers de C lub H olten o pgericht, w a arv an N agelhout praesus w erd. Terug in België hielden de ku n sten aa rs nog diverse gezam enlijke exp o sitie s o nder deze naam . Een ja a r later voldeed N agelhout à titre p erso n el aan een verzoek van de Belgische schild eres C lély Lam berty om gebruik te kunnen m aken van de g astvrijheid van hotel H o lterm an . Een groep van zeven sch ild ers u it M onaco w erd in 1958 door de burg em eester van Holten op het gem ee n teh u is ontvangen: ‘De m ensen uit het w e ste n hebben elkaar nodig, ik w il de M onegaskische schilders dan ook niet bestem pelen als schilders uit M onaco, m aar als burgers uit een vreem d land, dat w e lis w a a r niet onze ta a l spreekt, m aar w e l den kt als w ij.’140 Fragment uit Le D auphiné

m et net zoveel respect beschouw d als de bankdirecteur.

Het M onegaskische dagblad Le Patriote schonk aa n d ach t in de

Libre, 12 december 1953.

Daarom hebben de banken geen tra lie s in H olland. Daarom

zondag editie van 21 ju n i 1959 aan de h arte lijke o n tvan g st van

ook kunnen m ijn heren een h aring eten u it het v u istje op

de sch ild ers. Bij het afscheid w erden de M onegasken nog eens

stra a t.... Zo is er in Rotterdam , d at door bom m en plat is

extra verw en d m et een fra a ie R em brandt-kalender en een

gegooid een beeld van Z a d k in e - d e m a rte la a r van H olland.’137

gloedvolle speech van de b urg em eester die het bezoek

De kom st van de Franse sch ild er M arcel Heuga uit Bigorre

ken schetste a ls : ‘een begin van een Europese gedachte,

(Pyreneeën) lijkt ook een e e n m an sactie, d aar ook hij onderdak

w aard o o r een steen w erd gelegd voor een b o u w w erk dat eens

kreeg bij een artsen g ezin in de buurt van R otterdam . Hij

zal m oeten leiden to t de Europese ee n h eid .’141

Robert Liard,

Het uitnodigen van Z w itse rse kun sten aa rs d ien t als een gevolg

in der näheren U m gebung von Em m en in den Lan dschaft

Strandtafereel, 1953.

van de breuk tu ssen N agelhout en de N.R.V. gezien te w o rd en.

selb st, in deren U m gebung m it arb eiten den M enschen und

In het vo o rjaar van 1959 sch ree f de bedrijvige a rts een

deren W o h n sied lun g en, der B au ernh äu ser.’144

u itn o d ig in g sb rie f aan drie kun sten aarsve ren ig in g en in

Hij steld e N agelhout voor een boekje te m aken geïllu streerd

Z w itse rlan d , m et als doel de leden gebruik te laten m aken

m et lith o ’s,o m a ls w e r v in g t e gebruiken bij u itw isse lin g e n .

van het N ag elh ou tp lan .142

M adritsch had ook de tite l al vo o rh an den: 'K ünstler verdienen

De reactie w a s v eelbelovend, aa n va n ke lijk m eldden zich uit de

fhre A u slan d A u fe n th a lt m it Bilder m ach en .’

g ezam enlijke veren igin gen tw in tig k un sten aa rs. De m eesten

Andere kun stenaars lieten het op het laatste nipp ertje afw eten

w erd een hotel to eg ew ezen in Holten en om g evin g , enkelen in

en de uitgebreide b rie fw isse lin g m et de Z w itsers geeft n aast

D renthe, en tw e e v ro u w e lijke ku n sten aa rs hadden de voorkeur

veel positieve ook neg atieve reacties, die zijn a f te lezen uit een

voor een particulier adres aangegeven en w erden ondergebracht

in terview m et een regionale krant. N agelhout zegt teleurgesteld

in Leerdam . 143 D at het to e w ijze n de nodige problem en m et

te zijn dat niet m eer Z w itserse schild ers betrokken konden

zich bracht b lijkt uit een sch rijven van de Z w itserse ku n sten aa r

w orden bij de uitw isseling en dat de o rganisatie hem heel zw aar

M ax von M oos u it Luzern, die ondergeb racht zou w o rd en in

is g evallen. Een van de redenen dat in de to ek o m st de N.R.V.

hotel G rim m e in E m m e n : ‘Die Stad t Em m en m ag reizend sein

zijn ta a k zal o vern e m en .145

aber ich kann d a m it g ar nichts verb inden , keine Erin n e ru n g an

Toch bleven de bezoeken aan Holten van kunstenaars doorgaan.

Spinoza oder R em b randt oder Van Gogh. Es w a r m ir unm öglich

In het n aja a r van 1966 w erd in de pers de kom st van acht

in der S ch w e iz auch nur eine ein fach e A n sich tsk arte oder ein

Tsjechische schild ers naar H olten aangekondig d. W elke

Bild in einem Frem d e n fü hrer a u fzu treib en . Ich kenne w e d e r die

problem en zich m et de kom st van deze groep hebbem

Strasse des Hotel noch w ie er liegt, ob in S trassen züg en oder

voorgedaan is niet bekend. In ieder geval zijn ze niet in Holten

im G rü n en . Kurz: ich stehe vor dem N irw an a und dazu bin ich

gesig n aleerd .146

noch n icht w e ise genug. So habe ich m ich en tschlo ssen in

Een groep Engelse schild ers bezocht H olten in 1965, zij w aren

Luzern zu bleiben.’

afk o m stig u it het bergachtige gebied W est Pen w ith op de

Karl M ad ritsch, even eens een Z w itse rse k unsten aar, ging w el

u iterste zu id p u n t van Engeland. Ze behoorden to t de

m et plezier n aar Em m en . M et N agelhout w erd later een

bew eg ing N ew lyn Society o f A rtists.147 Een van de leden vond

uitvoerige b rie fw isse lin g gevoerd w a arin te lezen v a lt : 'Es w a r

m et nam e de polders im ponerend, vooral de hoofdkleuren geel

fü r mich eine w e rtv o lle Zeit, ins besonders w a s die A rbeit

en groen, ste rk a fw ijk e n d van het b lau w g rijs van de granieten

an b e lan g t. Ich habe v iele Eindrücke em pfangen die mich

kust in eigen land. K o rto m : ‘een raam van frisse lu ch t.’

m alerisch und zeichnerisch ang eregt haben, und so sind neben

In 1969 verzorgde N agelhout o p n ie u w de opvang van een

m alerisch e Studien in Oel und A q u arel, eine Reihe von

groepje Engelse sch ild ers; Richard A llen , Allen H ughes en Telfer

Zeichnungen und Lithograp hien en tstan d e n . Die M o tiv w e lt lag

Stokes verbleven enkele w eken in H olten. Voor beide groepen

W at hier g ebeurt draag t geheel en al het stem pel van de

Een schilder in Dwingeloo.

g a stvrijh e id , zoals die in D renthe van nature b e staat.’ D at de ku n sten aa rs deze u itzen d ing in eigen land zeer w aard eerd en , verw o ordde de H aagse schild er Van den B e rg : ‘W at is het natuurscho o n van D w ingeloo m ooi, eens toen een bijzonder m ooie hem el zich gevorm d had boven het dorp had hij de arm en u itg e stre kt en had hij m oeten uitroepen - w a t is het hier mooi -o p het gevaar af, dat iem and hem zou horen en voor gek v e rslijte n .’152 Kw am en er in 1951 v ie r schild ers n aar D w ingeloo door een uitn odig in g van p a rticu liere n , in 1952 w a s dit aa n ta l uitgegroeid to t veertien en in 1953 to t tw in tig . Toen m en in 1953, te r gelegenheid van een grote la n d b o u w te n to o n ste llin g , in D w ingelo o een exp o sitie w ild e houden m eldden zich na een oproep v ee rtig schild ers.

Slot

Dat al deze uitzend ingen en u itw isse lin g e n niet altijd geheel volgens plan verliep en, b lijkt uit een schrijven dat N agelhout Engelse sch ild ers w a s het bezoek aan het Kröller-M üller

tijd e n s zijn w e rfre is in 1954 aan de d eelnem end e o rg an isaties

M useum op de V e lu w e één van de hoogtepunten van hun

z o n d W o o rts zal ik verp lich t zijn beduidend m ind er hotels te

bezoek.

controleren dan ik m ij had voorgesteld en dit o m dat het eenvoudig o n m o g elijk is, door het grote a a n ta l, alles bij langs

V a ria tie s op de u itw isselin g e n

te gaan ; d agelijks 250 à 300 km te rijden en som s tie n à t w a a lf gesprekken te voeren is erg verm o eien d , heel erg zelfs. Het is

Zoals reeds g em em oreerd, probeerde N agelhout ook

ook zeer o pvallend, hoe v ersch illen d men toch reageert op m ijn

reg elm atig kun sten aa rs o nder te brengen bij zijn co lleg a’s. Een

vo o rstel: som s u itbun dige bew on derin g en s y m p a th ie , en vlak

van hen sc h re e f: 'W e tro ffen een goed geschoren en gew assen

er na de lom p ste a fw ijz in g ; a f en toe h otelhouders, die per se

jo n g m en s en hij heeft het naar ik hoop ook bij ons goed naar de

ieder ja a r m ee w ille n doen en direct erna een ander, die zich

zin gehad... De m oderne sch ild erku n st had zijn b elan g stelling

g e flest vo elt, en het laat m erken ook!’

niet, dit h eeft a lle rm in st storend g e w e rkt, m aar veeleer

M id d e n ja re n v ijftig w erden u itw isse lin g e n g eafficheerd als

aa n leid in g gegeven to t discussie. Hij heeft ons tw e e aardige

N .R.V.-schildersreizen, w a t w a a rsch ijn lijk betekende dat

w e rk je s n ag elaten , tezam en m et tw e e fle ssen Franse w ijn .’148

N agelhout nog w e l z ittin g had in het w e rk co m ité , m a ar z elf

In 1958 p laatste N agelhout een ad ve rten tie in het N ederlands

niet a c tie f m eer in de o rg a n isatie particip eerde. In 1955 w erd de

T ijd sc h rift voor G en e esku n st w a a rb ij o n derdak voor zes

u itzen d in g naar Fran krijk m o eizam er getuige een u itspraak

bu ite n lan d se sch ild ers w erd gevraag d.149 Een re a c tie : ‘M o nster

van h em .153

z e lf is w e lis w a a r w e in ig a a n trek ke lijk , m aar gelegen in

De bezoeken van bu ite n lan d se kun sten aa rs aan Holten gingen

’t m idden van het v rij typ isch e W estland 10 m inu ten van zee en

ech ter g estaag door, hun w erken in de collectie N agelhout en

6km van Hoek van H olland, H ollands polderland en het oude

bij hotels en p articulieren zijn een blijvende h erin n erin g . Vele

D elft in de n aaste o m g e v in g .150

kun sten aars, die het in en direct na de Tw eede W ereldoorlog

N agelhout had in D w ingeloo veel co nnecties, in de ja ren dertig

fin an cie e l zeer m o eilijk hadden gehad, kregen door het plan

had hij hier zijn v ro u w o n tm o et en de contacten m et vooral het

N agelhout de gelegenheid hun blik te verru im en en ervarin g in

b u rg em e estersechtp aar Stork-Kuijl w aren hecht.

het buitenland op te doen.

M et het lo terijp lan w a s niet alles volgens zijn idee verlopen, m aar onderdak voor ku n stsch ild ers in D w ingelo o w a s een groot succes. W e lisw a a r op een and ere basis dan N agelhout had b e d a c h t: ‘B u rg em eester Stork van D w ingeloo is de m an die het in itia tie f nam in dezen... hij hoorde van het lo ffelijk optreden van Nagelhout in Holten en kreeg een idee. Dwingeloo m oest iets nie u w s ondernem en en in sam e n w e rk in g m et N agelhout w erd er con tact gezocht m et de Federatie van Ku nstveren ig in g en .’151 De eerste kun sten aars kw am en in 1951, w a a rb ij het b u rg em e estersechtp aar de spits afb e et d o o r een sch ild er in huis te nem en. Al snel volgden andere bew o ners dit voorbeeld. M evro u w Stork, lichtte in een in te rv ie w het D w in gelo se plan nog eens extra t o e : ‘De g eru chten, volgens w e lke de Pagina 49 : De talrijke

ku n sten aa rs hun v e rb lijf betalen, zijn o n ju ist. De kun sten aars

ansichtkaarten die

zijn onze gasten en gasten verp licht m en niet to t iets. A ls ze

Nagelhout ontving van

zich gedw ong en voelen je een souven ir aan hun v e rb lijf te

zijn schilders.

geven, dan m oet dit zijn zonder een enkel idee o f dw an g.

Exposities

Troelstra onderging ze lf de e rva rin g van een u itw isse lin g , toen hij een m aand ve rb le e f in hotel Des G laciers in Sam o ens in de H aute Savoie.154 In het Com ité U itw isse lin g van N ederlandse en Franse schilders, het w erkco m ité, w erd reeds in de vergadering van 30 novem ber 1950 gesproken over een reizende te n to o n ste llin g w a a rin het publiek kennis zou kunnen m aken m et het w e rk van de N ederlandse sch ild ers in Frankrijk. De te n to o n ste llin g zou ook een to e ristisch e im puls betekenen. Behalve naam en tite l, diende ook bezochte regio en hotel aangegeven te w o rd en . Z ow el de voorbereid ing als de latere verslag g evin g adem de de sfeer van het c u ltu re le k lim a at in N ederland van de ja re n v ijftig . M et nam e de d iscussie over de voor- en nadelen van een catalo g us o f brochure is in h eren t aan die tijd . De o n m o g elijkh eid om een eenvoudige catalo gus (kosten vee rtig cen t!), zonder verlie s, uit te geven w a s een b elangrijk ag en d a p u n t.155 U ite in d e lijk w erd besloten een fo ld er te laten vervaardigen over de u itw isse lin g . Op een inlegvel w erden de nam en van sch ild ers en hun v e rb lijfp laa tse n w eerg eg even . In dezelfde vergadering bleek uit een opm erking van Nagelhout, K lo o f tu ssen k u n sten a a r en g e w o n e m ens overbrugd!

dat het een verko o p ten to o n ste llin g b etrof en een catalo gus

Exp o sities hebben als doel het o euvre van één o f m eerdere

'm u taties. A ls m an van de praktijk in form eerd e hij naar het

n a u w e lijk s zin zou hebben in verb and m et de te v erw ach te n

k un sten aa rs o ver een bepaalde periode te laten zien. Het w a s

probleem van de v ervang in g van verko chte stu kke n . De

dan ook vanzelfspreken d dat ku n sten aa rs die als g a st in het

o rg a n isatie w a s in handen van jk v r. Dr. C. M de Jonge, d irectrice

bu iten lan d g e w e rkt hadden het re su lta a t aan het publiek

van het C entraal M useum U trech t, geassisteerd door leden van

to ond en. N agelhout w a s niet alleen van m en ing d at hierm ee

het co m ité.156

een bijdrage kon w orden geleverd de kloof tussen de kunstenaar

Zij hadden de ta a k de kun sten aa rs te bezoeken, het w e rk te

en het publiek te overbruggen, m a ar ook dat er een stim u la n s

beoordelen en de o rg a n isatie door te spreken.

voor het to e rism e van uit zou gaan. In Vrij N ederland sch ree f Je lle T ro e lstra in een essay g etiteld :

De e erste exp o sitie s

O ver varen, logeren en sch ild eren : 'H et is m a ar g elukkig dat schild ers, al w ille n ze het zich ze lf niet altijd bekennen, van

‘Reisindrukken van N ederlandse schild ers te g ast in Fra n krijk’

huis u it vo lh ard ende id ealisten zijn , v ita a l en niet gem akkelijk

zou volgens een tevoren vastg esteld schem a over de periode

te o n tm o edigen. Indien dat niet zo w a s, dan zou men op de

feb ru ari-n o vem b er 1951 gehouden w orden in de steden U trech t,

te n to o n ste llin g en geen enkel blij en le ven slu stig schild erij

A rn h em , M a a stric h t,T ilb u rg , Z w o lle, G ro n ing en, Leeuw ard en,

m eer zien hangen, w a n t hun sociale positie is slech te r dan ooit

H engelo, Lochem , Den H aag, A ssen, Rotterdam en A m ste rd a m .

tevoren en er is m aar héél w e in ig o f geen persp ectie f op een

Dat een dergelijke m o n ste rexp ositie de nodige logistieke

betere to e k o m st. ’ Vervolgens ging hij over to t het bespreken

problem en m et zich m eebrach t is evid en t.

van tw e e exp o sitie s: W erk van acht schild ers vervaardigd

Op zaterdag 10 feb ru ari w a s het dan ein d elijk zover en kon

op reizen van de Kon in klijke M arin e en ‘ Reisindrukken van

de te n to o n ste llin g van zestig u it Frankrijk terug gekeerde

N ederlandse sch ild ers te gast in Fra n krijk ’. 'Beide

N ederlandse kun sten aa rs in de n ie u w e exp o sitie zaal van het

ten to o n ste llin g en ’, aldus T ro elstra,‘m aken een prettige en frisse

U trech ts C entraal M u seu m geopend w o rd e n . Talrijke

in d ru k, en w e kunnen dan ook zonder voorbehoud v a stste lle n ,

a u to rite ite n w a ren a a n w e zig , w a aro n d e r de b urg em eester

dat de eerste resu ltate n een in te n sie f vo o rtzetten van het

van U tre c h t, jh r.m r. De Ranitz, die de o peningscerem o nie

Pagina 50 : Vouwblad voor

e xp e rim e n t alle szin s rechtvaard ig en ’. D aarn a b eschreef hij de

v e rrich tte .157

de reizende expositie, 1951.

g esch ied en is van het u itw isse lin g sp la n van N agelhou t. Jelle

D at de pers goed w a s geïnfo rm eerd bleek u it de overvloed van

reacties die de daarop volgende m aandag de kunstko lom m en

Van Van H am el noem ik als exq u is specim en zijn pittoreske

van de N ederlandse dagbladen vulden.

straatje in M alau cèn e . Een ve rfijn d e geest spreekt u it Johan de

N agelhout w erd als in itia tie fn e m e r in het zo n netje gezet en

V ries’ oeuvre, die m et zijn Regenachtige dag in de bergen, een

ook w aren er veel lovende w oorden voor de N.R.V., O.K.en W.,

fascineren d W interm orgen, het sn eeu w lan d scha p je en een

de Federatie en d e T.C.F. Recensent J.J. van het U trechts

w e id s panoram a bij Chorance zijn noordelijke aard niet

N ieuw sblad ging enige w eken later in h o u d elijk op de exp o sitie

verlo o ch en t. Een o pm erkelijke sym p honie in groen en b lau w is

in: ‘Dat ’t lan dsch ap d o m in eert w a s te v e rw a ch te n ; evenzo,

Krab bé’s G ezich t op Nice, H oogw outs geestig ezeltje zie ik als

dat velen onder de N ederlandse sch ild ers het zuiden m et dat

het g e lu kkig st voorbeeld van zijn kunnen.’158

typ isch -N ed erlan dse gevoel voor to n a lite it en atm osfeer-

In m a a rt kon men de te n to o n ste llin g in A rnhem in het gebouw

u itd ru kkin g hebben w eerg eg even. M in der hadden w ij

Ku nstoefen in g bezichtigen. De A rnh em se C o u ra n t: ‘ ln het

v e rw a ch t, dat hier nog zoveel invloed van het trad itio n e le to t

algem een kan men van de g eëxposeerde w erken zeggen dat

u itin g zou kom en. Zo h erinneren de landschappen van Ton

zij niet op u ite rlijk effect berekend zijn , h oew el er enige

M eijer door hun p e in tu u r d u id elijk aan de tra n t van de Haagse

o n derw erpen zijn , die v erd ach t dicht bij h e t p la a tje kom en en

School, w a t ook op te m erken v a lt in het w e rk van Knipscheer.

and eren, die een al te g em akkelijke sch etsm atig h eid v erto n en .’

En Van Boxtels landschap E n treva u x v e rw ijs t zelfs n a a r de

H oog w outs Fontein m et ezel in Serres w a s nog niet verkocht, de

rom antische sch ild ers van circa 1859, al geeft deze inzender

A rn h em se C ourant roem de dit w e rk m e t: ‘heel fijn en m et een

ook w e rk te zien, dat de indruk w a t v e rz w a k t. Kees B astiaan s

parelende toon afg estem d .’ En vervolgde m e t:‘Van Eelsingh

doet som s in zijn m an ier sterk V incentiaans aan : iets w aaro m ik

een huizengroep m et b lau w e kar, k leurig en karakteristie k van

zijn w e rk overigens niet m ind er w aard eer. Een groots

o p vattin g . Een poëtisch geval sch ild ert Hof, een w aterbekken

berggezicht C h a lim on t La Balm e m et zijn suggestieve

m et w a sv ro u w e n . Tw ee fijn-n evelig e landschappen expo seert

w in d veg en in een koud-blauw e lucht doet deze sch ild er alle

Van Schagen. Een landschap, kloek van opbouw , sterk van kleur

eer aan! Jelle Troelstra to o nt hier een aa n ta l in d rukw ekkend e

schilderde B astiaa n s aan de Isère, m et een verre h erinn ering

teken in g en , door hem vervaardigd in de H aute Savoie. Van

aan Van G ogh.’ In de laatste besprekingen resoneert de recensie

Pagina uit Nieuw Utrechts

Schagen enige exq u ise landsch apjes bij La C io tat, d elicaat

van het U trechts N ieu w sb lad .159 De volgende h alte p laats w as

Dagblad van 21februari

geschilderd in zacht grijze tin te n bij getem perd lich t. De echte

M a a stric h t, w a a r het B o nnefanten M useum als gasth eer

7957 .

Franse sfeer spreekt uit het savante w e rk van D.W. H. Filarski.

optrad. Dat de recensent van De G azet van Lim burg goed naar

Ronald Lindgreen hangt

de (opgehangen) kaart van Fran krijk, w aaro p aangegeven

zijn te exposeren werk

stond in w e lk e plaatsen de schild ers hadden g e w e rkt, had

Serenade op.

gekeken, bleek u it een artike l m et de o p e n in g s z in n e n eindeloze reeks zo etklin ken de nam en als Les B eaux, Pernes la Fontaine, C a rp e n tra s, St. Eulalie en Royans, S a lla n ch e s, Veynes en Sisteron verteg en w o o rd ig en de sfeer, het licht en het leven van de Basses A lpes, H aute Savoie, Provence, Drô me en V aucluse van het o n verg elijkbare Fra n krijk.’160 G ed urende de m aand m ei w a s de e xp o sitie in het Paleis-Raadhuis van Tilburg te zien. D e Tilburg se Courant, het N ieuw sblad van het Zuiden en de Bredase C ourant besteedden veel aan d ach t aan het eve n e m e n t.161 Toen de exp o sitie het H o p m an sh uis in Z w o lle aandeed kregen de schild ers B astiaa n s, Filarski en De Vries w ed ero m de aandacht. De Provinciale en Zwolse Courant:'Een m erkw aardige, een boeiende te n to o n ste llin g voor een groot publiek, w e lke de fijn p ro ever de kans geeft tu ssen al deze kleurige sieraden de w e rk elijk e parels te zoeken.’162 Na de steden Groningen en Leeuwarden reisde de tentoonstelling via A ssen n aar Hengelo en Lochem , om in de m aand septem ber in Rotterdam en A m sterd am te eindig en. Bob Buys bezocht de exp o sitie in A m sterd am in het gebou w van A rti et A m icitia e en deed verslag in Het V rije Volk: ‘W ie echter deze streken heeft leren kennen door het oog van grote schild ers, w ie het verband tu ssen dit land en een belangrijke sch ild erku n st al leerden w a ard e re n , w o rd t op deze exp o sitie ech te r in al zijn v e rw ach tin g en teleu rg e ste ld . Het kan ook m o eilijk and ers.

schilders gehad, getuige de reizen van Van Gogh en Jongkind.’165

Het zijn niet de belan g rijkste fig u ren , die profiteerden van dit

N am ens het w e rkco m ité bracht de heer Van W aard dank aan

in itia tie f. Zij im m ers zijn toch eerder geneigd zich de v rijheid

versch ille n d e in stan tie s en verte ld e over een soortg elijke

voor te behouden z e lfd e p le k te kiezen w e lke het m eest

te n to o n ste llin g op een boot in de Seine te Parijs.166

b ean tw o o rd t aan hun gevoelens, zoals dit in hun w e rk

U it naam van de sch ild ers sprak kun sten ares Lucia Stein bach ,

geprojecteerd ligt... Neen, men o n tm o et hier niet het Z uiden,

die z e lf in het vo o rjaa r van 1953 een m aand doorbracht in

zoals w e het leerden zien van Van H e rw ijn e n , W ieg m an en

D ouarnenez, een woord van d a n k : ‘Een droom w o rd t door dit

Oepts. W e m issen w e l zeer het stralen d e van Van Gogh, het

in itia tie f w e rk e lijk h e id ’. In het Haagsch Dagblad kon men het

brandende van M arch and, het fe e ste lijke van Dufy.’ H elem aal

volgende over de exp o sitie le z e n :‘U iteraard is hier rijp en groen

ee rlijk lijk t deze co n statering niet. E n ig szin s paradoxaal

verenigd, w a a rb ij het la a tst o v e rh e e rst. Toch is het geen

resum eerd e B u y s : ‘Voldoende is ten slo tte dan toch de k w a lite it

o naardig e e x p o s itie , die m issch ien niet z o z e e r v o o r de

om door te gaan in deze rich tin g . Er zijn zeker schild ers onder

sch ild erk u n st als w e l voor het schone lan dschap van Frankrijk

de hier vertegen w o o rdig den die men een tw e e d e en een

pleit. ’ Extra aa n d ach t w erd gegeven aan het w e rk van Z ijlm an s,

volgend bezoek to e w e n st. In het gelo of dat zij, gezien hun

M otz, W inkel, C o ln o t, G o ffin en Lindgreen.’167

verm ogens, er later m eer van zullen m a ke n .’163

Ook Het V rije Volk sloeg deze te n to o n ste llin g niet over: ‘In het

Een tu sse n tijd se e v a lu atie van de reizende te n to o n ste llin g

bijzonder verraste het w e rk Serenade aan h e t m eer van A nnecy

vond plaats in de v erg ad erin g van het w e rkco m ité van het

van Lindgreen en de stu d ies van W itje n s aan de kust van

vo o rjaa r 1951. M en constateerde dat de m eeste persverslagen

Bre tag n e .’168

p o sitie f w aren m a ar dat u it som m ig e ook bleek dat niet al het

E lf dagen na de slu itin g kw am er een re a c t ie in het Vaderland

getoonde w e rk gewaardeerd w erd. De ju ry erkende dat w a t men

van een a n o n y m u s: ‘ De sch ild erijen die ik d aar gezien heb

bij so m m ig e schild ers a a n tro f ver beneden de m aat w a s .164

w aren over het geheel genom en uitstekend . M aar de prijzen,

V e rv o lg e xp o sitie s

verko ch t. Die prijzen hadden m oeten zijn f. 2 5 - , f. 3 5 ,- en f. 4 5 ,-.

die liepen van f. 2 5 0 ,- to t f. 4 5 0 ,-, n aar ik hoor zijn er tw e e

V erm o ed elijk w a s dan alles verko ch t. Die schild ers vergeten dat In het vo o rjaa r van 1954 w erd door het w e rk co m ité o p n ie u w

ze nog geen naam hebben en dat U trillo voor zijn sch ild erijen

een te n to o n ste llin g g eorganiseerd in Pulchri Studio in Den

ee rst tie n fra n cs kreeg en Bre itn er zeven gulden en v ijftig cent.

H aag. O nder de tite l ‘ N ederlandse sch ild ers te g ast in Frankrijk'

Nu zijn die stukken duizenden w aard en is de naam van hen

kw am w e rk te hangen van N ederlandse sch ild ers die de laatste

gevestigd. Hoe kan een sch ild er naam m aken, als hij niets

d rie ja ren uitgezonden w aren naar Frankrijk.

verkoopt, te n zij dan na zijn dood m a ar dat zal hun bedoeling

De te n to o n ste llin g w erd geopend door de H aagse w e th o u d e r

niet z ijn .’169

van kunstzaken de heer Z w ijnd reg t, die in zijn to esp raak w ees

Het N RC-Handelsblad kondigde in het v o o rjaar van 1953 een

op het grote belang van de u itw isse lin g e n die sch ild ers in sta a t

exp o sitie aan van Franse kun sten aa rs in het koetsh u is Het

stelden een m aand in het buiten lan d te verto even en te

W apen van A m sterd am te ’s G raveland .

w e rken in een geheel andere sfe e r. 'B o vend ien’ zo m em oreerde

Een exp o sitie van uitgezonden Belgische en N ederlandse

h ij,‘h eeft Fran krijk a ltijd een grote a a n tre k kin g sk rach t op onze

schilders w erd in 1955 in M agazijn de Bijenkorf te 's G ravenhage

Opengeslagen vouwblad

geh oud en.170 De heer Van W aard, vo o rzitter van de N.R.V.

en verfrisse nd kan het voor een sch ild er zijn, eens buiten de

expositie Nederlandse

sch rijft in de ca ta lo g u s : ‘ls de u itw isse lin g bedoeld als

grenzen van zijn land binnen de b e schu tting van een goed

Schilders te gast in

to e ristisch e propaganda, zij h eeft ook andere belangw ekkende

hotel en vrie n d elijk e m ensen te w e rk e n . En hoe te w aard ere n is

Frankrijk (1954) in Pulchri

asp ecten . Zij h aa lt de banden to e, die België en N ederland

dat de N.R.V. d it m o gelijk m a akt. M aar het bevrijdende van dit

Studio, Den Haag.

veren ig en , zij brengt de sch ild er in aa n rakin g m et het publiek,

n ie u w e in zich t m oet dan ook in het w e rk van de schild er

doet k u n sten aa r en volk elkaar w e d e rzijd s begrijpen. Voor de

en ig erm ate een exp ressie verkregen hebben. En dit m ist te

schild er z e lf schept zij n ie u w e in sp iratie, leert hem and er licht

zeer op deze te n to o n ste llin g .’171

en andere kleu r k ennen, ve rru im t zijn horizon... ’De V o lkskran t toonde w e in ig w a ard erin g voor het niveau:

Exp o sities in N ederland van in d ivid u e le ku n sten aa rs

‘Op de tw e e d e verd ieping van De B ijen ko rf kan m en het re su lta at van de n ie u w e u itw isse lin g van de N.R.V. van

O pvallend w a s dat ku n sten aa rs die z e lf m eegedaan hadden

Belgische en N ederlandse sch ild ers b ezichtigen. Verheugend is

aan de sch ild e rsu itw isse lin g v aak verslag u itbrach ten over het

h et re su lta a t deze keer n ie t te noem en. De m eeste van deze

w e rk en de ervaring van co lleg a-sch ild ers. Jan Brugge sch ree f

sch ild erijen zijn m et to eristisch gem ak, vlo t, zonder enige

in het D eventer D a g b la d : ‘Een van de N ederlandse sch ild ers die

in te n site it van schilderen to t stand gekom en. H et best zijn nog

in de gelegenheid zijn gesteld in het kader van de u itw isse lin g

ste llig e nkele inzend ingen der Belgen: Jo ze f de M aegd m et een

v o o re e n v e rb lijf van N ederlandse sch ild ers in Frankrijk en

rap neergezet fig u u r en een stille ven . Rik S lab binck m et zijn

Franse schild ers in N ederland, is onze stadgeno o t Hein Balsink.

e xp ressio n istische landschappen uit H olten in een donkere

In de kun stw ereld is het plan N agelhout m et en th o u siasm e

to o n. H oew el Slab binck in deze toch beneden het niveau , dat

ontvangen en vele beeldende kun sten aa rs m aakten reeds

men van hem verw ach te n kan b lijft. Goed van ste m m in g is het

reizen naar Noord-, M idden- en Z uid-Frankrijk. Enkele

N uit à H olten m et vlu ch tig e lichten der la n ta arn s en het

ten to o n ste llin g en hebben bew ezen dat de noodzaak van een

bew egen d e r fig uren van Robert Liard, te rw ijl ook zijn La Pom pe

dergelijk plan groot w a s en het D eventer publiek kan m et

a essence, luchtig en even drom erig van sfeer, een aardige

Balsinks exp o sitie als eerste in de D eventer reeks m et de

stu d ie te noem en is. Van de H o lland ers noteer ik het strakke

vru ch ten o n tstaan door dit u itw isse lin g e n sy ste e m kennis

straatje van A u serem m e door Stipho ut g eschilderd. Verruim end

m aken. Balsink schilderde en teken d e in de o m geving van Le

Voorzijde vouwblad

d ik w ijls voor het oog v rij gecom pliceerde landschap. Het gelukt

expositie in Pulchri Studio

deze sch ild er m et w e in ig veel te zeggen. Rust en bew ogenheid

(1954)-

zijn kenm erken v o o r een sch ild erij van zijn hand. S teeds m eer kom t hij to t een vo lhard en de persoo n lijker lijn voering in teken in g en sch ild erij, een b e w ijs dat de sch ild er w e e t w a t hij w il en verd er kom t; van een terug g ang v a lt niets te bespeuren. Een w e g der m inste w e erstan d is hem vreem d, eigen kleurontdekkingen en een voor de leek bijna o nm erkb are w e g la tin g van een te veel aan lijn en zogenaam de to evallig heden getuigen van de behoudendheid van zijn kun st. De m an ier om vorm te zien ste lt hem d ik w ijls voor problem en, m a ar g estadig gaat hij v oo rt, zijn w e rk op te b ouw en, lering trekkend uit hetgeen zijn vo orafgaande periode hem schonk. Een on tw ikke ling sp ro ces w e lk e veel D eventenaren m eem aakten en aan b ew on deraars van zijn w e rk niet zal o n tg aan. Een keuze u it zijn w e rk h ier op deze plaats stu k voor stu k te bespreken, zou te v e rv o e re n . De bezoeker w o rd t hier g econfronteerd m et zijn eigen o m geving en die van het kleu rrijke Franse landschap. M et suggestieve aand uid in g en van een b e rg m a ssie f en in een w e id s dal gelegen dorpje zal hij m enig reisindruk bij de b escho u w er van het stuk w e ten te h e rin n ere n .’172 De o pening van de e xp o sitie van Jan Brugg e’s w e rk in Fran krijk w erd door N agelh out ze lf ve rrich t. Hij liet d aarbij niet de gelegenheid o n b en ut over zijn p a s s ie - e e n betere leefw ereld v o o r de k u n ste n aa r en kun st en publiek d ichter bij e lka ar te b r e n g e n - te spreken. Brugge w a s in het n aja a r 1951 m et het N agelhoutplan naar S aillan s g e w e est. In D eventer in het M unten to ren Com plex w aren zijn a ld a a rg e m a a k te landschappen te z ie n . ‘Deze sch ild er die de w ijd e horizonten van zijn vaderland gew end is en die zich in zijn conceptie over deze landschappen volledig m e ester vo elt, deze sch ild er w erd geconfronteerd m et de beslotenheid van bergm assieven, w a a rb ij hij de lu cht m oest zoeken. S terk kom t d it to t u itin g bij het stu kje S a in t Sauver, w a a r Brugge m e esterlijk het v erb lin d en d e licht van een zon heeft gezien op de w itte m uren van een stenen w a n d ’, aldus de plaatselijke k ran t.’173 D at ook b u ite n lan d se schild ers de m o gelijkheid kregen hun w e rk in N ederland te to n e n , b lijkt onder andere uit een Tour, een Frans dorpje in de n abijh eid van C h am o n ix, gelegen

p resen tatie van w e rk van de Franse sch ild er Jack C h am b rin in

aan de voet en uitlopers van de m ach tige M ont Blanc. In de

de e x p o sitie ru im te van Santee Landw eer in A m ste rd a m . Het

exp o sitie zaal van het M u ntento ren C om plex zijn zow el Franse

w a s O tto de Kat die o pm erkte d a t: ‘...w a t C h am brin aa n trek t

als H ollandse landschappen van onze stadgenoot opgehangen.

in A m sterd am niet het p ictu rale is, m aar zijn m erkw aard ig e

Balsink begreep het zonnige en sch ild erach tige landschap,

versch u ivin g en van de v lakken der grachtengevels, de halve

gelegen op de grens van het w a rm e Franse Zuiden. Hij w en d d e

cylind ers der bruggebogen, h et boeiende aspect van de

zich niet a f van het im p ressio n ism e en m en on tdekt in zijn

m a ssa ’s der scheepsrom pen teg en de a jo ur van de hem el

w e rk een steeds groter doordringen au cen tre m ysterieu x de

geketende kranen m et hun v ie rka n t, d rieh o ekig o f ruitvo rm ig

la pensée, niet via de w e g der vervo rm in g , doch enkel door

lijn e n sp e l.’ 174 Ook het N RC-H andelsblad roem de enige dagen

m iddel van het besef.

later C h am b rin s co m p o sitieverm o g en .175 C h am brin kreeg de

Dat kleu r en vereenvo udiging van teken in g voor hem de w eg

gelegenheid langer dan g e w o o n lijk in N ederland te blijven

opent en v o o r zover m ogelijk is, de o plossing brengt om zijn

door de to eken n in g van een stu d ieb eu rs van M aison

innerlijke belevenis krachtiger te doen uitkom en en te ontkom en

D e sc a rte s. Tot in d e ja re n zestig w erden in N ederland in

aan het copiëren van de natuur.

versch ille n d e steden exp o sitie s van zijn w e rk geh o ud en .176

De w o rste lin g m et het object blijft groot; geen w a ara ch tig

K u n stcriticu s Prange liet zijn licht sch ijnen over het w e rk van

ku n sten aa r o n tko m t d a araa n , ook B alsink n ie t. N aast doeken

de H aarlem se ku n sten aa r O tto B. de K a t: ‘De Kat is een van de

w a a r som s aarzelin g in kleu rp laa tsin g sterk w a a rn e e m b a a r is,

schild ers die door de bem o eienissen van de T w en tse arts

o ntdekt de b eschou w er w erken w a ar, door ang st om het

N agelhout een m aand g astvrijh eid in Fran krijk verkreeg in ruil

geschilderde te doen m islukken het w e rk tijd ig is afgebroken;

voor een sch ild erij. Hij bracht deze tijd door in Les Sables

hierdoor kom t het geschilderde o bject zo prachtig to t zijn

d ’O lonne aan de A tlan tisch e O ceaan. M et een m ap tekenin g en

recht. Zijn w e rken verraden een vo o rtdu ren d e strijd om te

en m et sch ild erijen keerde hij te r u g - iets hiervan kunt u to t

kom en to t een vereen vo udigin g van kleur en lijn van het zo

22 october bij Santee Landw eer in A m sterd am zie n .’177

Enige m aanden later sch ree f Bob Buys in Het V rije V o lk : ‘ln

sch ild e rijte n to o n ste llin g van w e rk van een aa n ta l van gast-

kun stzaal H am el exposeren de n o g jo n g e sch ild ersT o n n y Ros

schild ers [...] dit is een m e rkw aard ig e, m aar in dit sta d iu m voor

en Ed lef R o m n e y 178 hun w e rk . Beiden zaten in Frankrijk een

D w ingeloo typ erende co m b in atie. Een co m b in atie, die in

m aand in een hotel in ruil voor een te r plaatse te vervaardigen

w ezen een veel diepere betekenis heeft en die w ij hogelijk

schilderij, hiertoe in de gelegenheid gesteld door de uitw isselin g

w a ard ere n. M et de steed s verd er schrijdend e m echan iserin g

bedacht door de a rts N agelhou t. Ros h eeft w e l genoten.

van de landbouw , m et de steed s scherp er w o rd ende eisen van

Ettelijke teken ing en en aq u arellen bracht hij m ee, m ate riaal

econom isch bodem bestel, raakt iets and ers d ik w ijls op de

dat hij later m isschien nog eens m oet gaan ve rw e rk e n . Rom ney

achtergrond. Dit is het, w a a ra a n onze g eneratie in

zoekt nog. Het past de jo n g e re. Hij probeert alles teru g te

b eangstigende m ate bezig is te lijden: de v e rm ate rialise rin g

brengen to t grote vorm en en sterkere kleur. ’ Tonny Ros logeerde

van ons leven. Het verleggen van de norm en u itslu ite nd naar

in hotel Pintou in Eym cu tiers en Ed lef Rom eny in hotel Des

de m aatschap p e lijke w e lsta n d . Hoe het m et de g e estelijke

Voyageurs in Peyrat-le-C hateau, beide dorpen gelegen in de

w e lsta n d gesteld is, is een vraag die op de achtergrond is

H aute V ie n n e . 179

g e raakt. De b e lan g stellin g voor het m a te rië le d o m in eert, de

De sch ild er J.B.H . Lam berts uit B ilth o v e n ,d ie in 1954 in hotel

g eestelijke achtergrond van onze cu ltu u r sch ijn t men zich niet

G arcelon in S t.C e rn in logeerde, exposeerde in zijn w o o n p laats

m eer b e w u st te zijn, men heeft er geen in teresse m eer voor.

zijn gedurende die tijd g e m aa kte w e rk e n : 'En ken n elijk heeft

En daaro m , d w ars tegen deze lijn in, w orden in D w ingeloo

de n ie u w e o m geving onze p laatsgen o ot g eïnspireerd . M et

sch ild erijen en een gem oderniseerde boerderij ten to o ng esteld .

dezelfde eerlijke liefde voor zijn o n derw erpen zijn ook deze

De kunst naast de m aterie en, w a t men bij deze ten to o n ste lling

stukken geschilderd, en ook hier die v erscheiden heid - ook van

voorop m oet ste llen , de kunst, die o ntstond te m idden van de

o pzet. Het is m e rkw aard ig hoe m issch ien n a u w e lijks b ew u st

dorpsbevolking. Zoals één van de sch ild ers het tere ch t

een paar doekjes - Bloeiende appelboom in Canova en R ijstveld

o p m erkte: een plant m oet w o rte ls hebben om te bloeien, m aar

in A rle s - ineens iets als een and ere to e ts v erto n en , w a arm e e

als ze niet m eer bloeit is ze w aard elo o s gew ord en. W illen w ij

veel bereikt is. U it deze Franse doeken spreekt een v e rn ie u w in g

deze te n to o n ste llin g bekijken in dit lich t, dan m oeten w ij m ild

en, bij alle rijpheid verjo nging als men dat zeggen m ag bij deze

o o rd e le n . Ten ee rste is het e x p e rim e n t, al is het geslaagd, nog

niet m eer jo n g e schilder. Deze w e rken zijn de v ru ch t van een

in zijn beg in stad iu m en zijn nu niet d irect de grootsten der

v e rb lijf in Z uid-Frankrijk en de o n derw erpen zijn dan ook van

N ederlandse sch ild ers o n m id d ellijk n aar D w ingeloo getrokken.

d aar en n aaste en m eer ve rw ijd e rd e o m g evin g . Het zal niet

..... ten tw e ed e zijn de w erken niet steeds onder ideale

allen bekend zijn dat er teg en w o o rd ig tu ssen F ra n k rijk en

o m stan d ig h ed en g e m aa kt. Ergens logeren betekent nog niet

N ederland een ruil m ogelijk is van schild ers: het M in iste rie van

ergens een a te lie r in bruikleen krijg en.’182

O n d e rw ijs, Kunsten en W etenschappen van N ederlandse zijde vaardig de de heer Lam berts af, die zoals dat dan gaat, zonder

E xp o sities in H olten

b e zw aar van eigen sch atk ist in het zuiden kan vertoeven en n ie u w e ind rukken opdoet. De gehele opzet, het in itia tie f, is

H oew el elke avond van de Kun stclu b H olten op z ich z e lf al een

genom en door een N ederlander, dr. N agelhout te H o lten .’180

soort exp o sitie m et zich m eebracht - de schild erijen w erden

S ch ild e rije n ex p o sitie te D w ing eloo

w a t er te w in n e n viel - kunnen w e in dit verband niet van

door de gehele zaal opgehangen zodat een ieder goed kon zien

te n to o n stellin g en spreken. Het H oltense N ieuw sblad sprak van

Gekoppeld aan de grote la n d b o u w ten to o n ste llin g ‘De

te n to o n ste lling en in zak fo rm aa t.

W e sth o ek’ in ju li 1953 w erd een exp o sitie gehouden van w e rk

Op v rijd ag 18 sep tem b er 1953 opende de vo o rzitter van de

van sch ild ers die gedurende d rie ja a r g ast w aren g e w e est van

N.R.V. een exp o sitie in de raadzaal van het H oltense ge m ee n te

de in w o ners van D w ingeloo. Deze exp o sitie gehouden in een

huis in het kader van het sch ild e rsu itw isse lin g sp la n .V a n de

g ym n astie klo k aa l aan de Brink w a s teve n s een verkoop

Belgische schild ers, Jean Jacques G ailliard uit B ru ssel, Jack

te n to o n ste llin g .

Godderis u it A n tw e rp e n , Robert Liard uit Luik, Jos de M aegd

De A sser C ourant toonde zich w e in ig e n th o u sia s t: ‘Op zich ze lf

uit Brussel en Rik S lab bin ck uit Brugge, w erden w erken

is dit een zeer g elukkige o m stan dig h eid g e w e e st. Het in itia tie f

ten to o n g esteld . De b urg em eester leidde m et een korte

dat in deze genom en w erd ju ich e n w ij van h arte toe. M aar, als

to espraak de v o o rzitter van de N.R.V. in, en sprak w oorden van

m en de kun st nader to t het volk, of, zo men w il, het volk

dank to t de hem vo o rd e m ed ew erkin g aan het N agelhoutplan.

nader to t kun st w il brengen, dan m oet bij het inrichten van

‘Een deel van de glorie van dit plan s tra a lt ook op ons af, u w

sch ild erijen , als in het o nderhavige g eval, vo o rzichtig w orden

m e d ew erkin g aan het plan heeft b ew erkstellig d dat het plan

te w e rk gegaan. Het zijn im m ers niet allen koks die lange

verd er is gekom en dan de Pasto riestraat in H olten . ’ De

m essen dragen. M e t andere w o ord en : niet alles w a t er

Belgische schild ers w aren zeer tevreden over hun bezoek aan

geschilderd w o rd t en niet a lles w a t op de D w in gelo se hangt is

H olten. Robert Liard sprak een dankw o o rd in het Frans, w a a rn a

daarom een ku n stw e rk... O m d at w e deze exp o sitie n ie t w ille n

Jos de M aegd hieraan to evo eg d e: ‘Het diep m e n se lijk contact

beoordelen n aar het w e rk van één bepaalde schilder. H et ene

dat door het plan van dokter N agelhout is o n tstaa n , is w e l een

w e rk stu k is b elang rijk beter dan het andere. Een enkel

van de m ooiste resu ltate n van dit plan. M en zie t ons als

w e rk stu k is knap geschilderd; een enkel heel knap getekend;

vreem de m ensen en w ij ku n sten aa rs doen b u iten issig e dingen,

enkele w e rk stu kk e n hadden w e op de D w in gelo se exp o sitie

er is een kloof tu ssen ons en de gew one m ensen m aar deze

m a ar liever niet geëxposeerd ge zien .’181

klo o f is hier in H olten w e l overbrugd dank zij dit m ooie plan.’

De M epp eler C o urant u itte zich w a t g en uanceerd er en

O m d at de te n to o n ste llin g succesvol bleek, besloot men to t een

plaatste de exp o sitie in een m aatsch a p p e lijke co n text:

w e ek verleng in g .

‘Gekoppeld aan de la n d b o u w ten to o n ste llin g is th a n s een

Het H oltens N ieuw sblad m e ld d e : ‘Van de ruim tw in tig doeken

‘W erken van su b tiele schoonheid, Ellie G eesin k e xp o see rt in A m icitia te H olten. G eesin k exp o seert deze w e ek enkele van h aar sch ild erijen , a q uarellen en tekenin g en in A m icitia te H olten. Zij heeft deze w e rk en , w e lk e voor het m erendeel reeds in handen van particu lieren zijn , b ijeengeb rach t op verzoek van dokter N agelhout, de leider van de H oltense Kunstclub, w elke dinsdagavond bijeenko m t om de leden en ook de overige b elan g stellend e H oltenaren iets te laten zien van het ta le n t van deze jo n g e m aar zeker begaafde ku n sten ares.’ Deze u iteraard bescheiden exp o sitie w erd zaterdag 26 m ei 1956 in a a n w ezig h eid van enkele kun stlievend e in g ezetenen, officieel geopend door burg em eester Enklaar, die dokter N agelhout d a n kzeg d e voor het fe it, dat hij zijn dorpsgenoten steeds w e e r bij de cu ltu u r w e e t te bepalen en de schild eres, dat zij de ing ezetenen enkele dagen h eeft w ille n confronteren m et haar sch ild erk u n st.’185 Dat N agelhout voor deze avonden veel voorbereiding had blijkt u it het schrijven van G e e sin k : ‘G elu kkig , dat U me w ilt helpen m et ’t v e rv o e re n .’t M eeste heb ik al bij elka ar en op ’t ogenblik ben ik bezig de m eest kw etsb are lijsten in dekens te pakken. Ja , ’t lijk t m e w e l de beste o p lo ssin g, als Jo P e s s in k de in leid in g kan houden, m aar zou hij e r to e genegen zijn ? Ik d u r f ’t bijna n iet te v rag en , w a n t ik ken hem practisch niet! Ben erg benieu w d n aar ’t verloop van de avond! ’t Is een heel pro g ram m a.’186 De opening van de te n to o n ste llin g van schild ers uit M onaco in de raadzaal van het g e m ee n teh u is in o ktober 1958 w a s een Jo Nagelhout poseert bij

en aq uarellen w e lk e niet m eer n aar België zijn gegaan, kom en

cu ltu re el ho o g tep u nt.187

het affiche Belgische

v ijf sch ild erijen te hangen in hotels. Zij vorm en de prijs voor het

Het w a s w edero m de burg em eester die de openin gscerem o n ie

Schilders in Holten, op

v e rb lijf van deze bu ite n lan d se k u n sten aa rs aldaar. De overige

v errich tte van ‘Schilders uit M onaco’, w a a rb ij w e rk te zien w a s

deze briefkaart uit 1953.

w e rken zijn aan g eko cht door p a rticu liere n , zodat de schild ers

van H ub ert C lé rissi, Louise Fo ntaine, Luis M olné, Irène Pagès,

uit dien hoofde m et genoegen op hun ve rb lijf in Holten kunnen

Rosam und de Perinello en Jean Pierre Rousseau. Een scala van

Rechts: Annonce in

te ru g zie n . De w erken die zij hebben m eegenom en zullen de

bescherm heren w a s naar H olten gekom en .188 In het in M onaco

Nederlands Tijdschrift voor

kom ende tijd zeker een p laatsje krijgen op de exp o sities, w elke

veelgelezen blad N ice-M atin stond een uitvoerige

Geneeskunde,1 955.

zij ald aar zullen arrangeren. De naam van onze gem eente w o rd t

b erich tg eving .189 De bespreking in Het V rije Volk190 w a s m ild,

op deze w ijz e in goede zin in het b u itenlan d uitgedragen .’183

m aar het D eventer Dagblad kopte op 4 o ktober m e t: ‘Schilders

Een kleine exp o sitie w erd gehouden in het n aja a r van 1954 in

uit M onaco stellen teleur, produktie op korte te rm ijn noodlottig

hotel H o lte rm a n .w a a r de Belgische schilderes C lély Lam berty

voor k w a lite it.’ De d eleg atie sch ild ers bij m onde van Luis M olné

verb leef. B u rg em eester En klaar sprak bij de opening de hoop

reageerde hierop m et een ingezonden artike l gericht aan de

uit d a t: ‘de kunsten ares niet alleen zelf, m a ar ook door haar

re d a c tie : ‘U b e kritise ert vooral het fe it, dat w ij overijld onze

schild erijen to t haar landgenoten w il zeg gen, d at h ie rin

w erken hebben ten to o n g esteld en van w e g e dit fe it n eem t u

Holland een volk w o o n t, dat de vrie n d sch ap en de buren plich t

het ons k w a lijk , dat zij niet vo lm a a k t zijn , a lso f een eenvoudig

je g e n s zijn n aasten , m et nam e je g e n s België, in hoge ere w il

o n tw erp m ind erw aard ig zou kunnen zijn aan een voltooid

h ouden’. Lam b erty reageerde aan het eind van de korte

w e rk en u tre k t an d erzijd s ons ta le n t in tw ijfe l. Dit is u w recht

plechtig heid m et de o pm erking d at zij getroffen w a s door de

en u w persoonlijke m en ing. Voor z o v e r dit bekritiseren van de

ch arm an te g astvrijh eid van de fa m ilie H o lte rm a n , die h aar w el

kun st als zodanig is, nem en w ij u dit in het geheel niet k w alijk .

een b uitengew o o n h arte lijke on tvang st bereidde, w a a rb ij zij in

Sta ons ech te r toe, terlo o ps op te m erken, dat te oordelen naar

het bijzonder de heer Ten Berge in het zon netje zette. Dat de

u w voorgangers in deze m ate rie er m issch ien later redenen

H oltenaren w edero m in groten g etale deze te n to o n ste llin g

voor u zijn om u w z ie n sw ijze te herzien.’ M olné eindigde zijn

bezochten bleek u it de bezo ekerscijfers.184

re la a s: ‘ Ik zou zelfs een plan N agelhout w ille n aan p rijzen voor

a fslu itin g van een bezoek van Z w itserse sch ild ers aan ons land: ‘Bij zoveel hooggestem de pleitredenen past het ons n au w elijks, een artistie ke benadering n aar voren te brengen. W e m oeten tro u w e n s to t ons genoegen toegeven dat de resu ltaten op dit gebied dit ja a r a a n m e rk e lijk beter w aren dan voordien het geval w a s. De schild ers hebben zich b lijkbaar beter gerealiseerd w a t er in een zo korte sp an n e tijd s viel te doen; zij zijn dus m et overleg te w e rk gegaan en hebben v rijw e l allen een redelijk peil in hun w e rk w e ten te h an dhaven .’193 Ook de Z w itserse pers liet zich niet o n b e tu ig d : ‘S ch w eizer M aler in H o llan d ’ stond in de Baseler N atio nal-Zeitung: ‘G e g e n w ä rtig fin d e t in der ho lländisch en Stad t Holten eine A u sstellu n g der v ie r Z ürich er M aler, Schedler, Sagal, Huber und M adritsch so w ie der B aseler M ale rin Steib s ta tt. Diese fü n f K ü n stler verb rach ten a u f Ein lad u ng des holländischen K u n stfreu n d es Dr. N agelhout und der hollän dischen H o tellerie einen M o nat in den Niederlanden, und die Früchte ihres Schaffens in gastfreundlicher A tm osp häre sind nun dem Publikum zugäng lich g e m acht.’194 V a n a f het m o m en t dat Kees Stoop in Holten n e e rstrijk t zijn er diverse e xp o sitie s van zijn w e rk . Een van de eerste in A m icitia, de zaal van hotel H o lterm an, w a a r Stoop logeerde toen hij nog geen in w o n e r van H olten w a s.

Jean Pierre Rousseau, Holten, 1958.

ku n stcritici, opdat zij door het c o n tact m et andere landen de

Zow el de e ig e n a ar van het h o tel, de heer Ten Berge, als

oprechtheid en het begrip v erw erve n m ogen.’191

N agelhout voerden het w oord w a a rb ij de la atste v erw ee s

Een w e e k later reageerde een groep D eventer ku n sten aa rs op

n aar de onlang s door professor Polak geuite v erzu ch tin g d at

het gew raakte artikel en verw eet de recensent dat h ij - afgezien

de m a ssam e n s van heden w e in ig contacten zoekt m et de

van het fe it al kritiseren d e de w a a rd e rin g voor g astvrijh eid uit

uitzo n d erlijk b e g aa fd e n . 'Talentvollen zijn k un sten aars, die de

het oog verloren te hebben - een beetje te v e r w a s gegaan, en

geest boven de m aterie ste lle n ’. Vervolgens vergeleek hij het

m et de te n to o n ste llin g ook de sch ild ers had ve rw o rp e n .192

leven m et een tre in re is door een verruk k elijk A lp en lan d sch ap

De m eeste regionale bladen nam en het bericht op van de

w a a rb ij de ram en geblindeerd z ijn .'D ie ram en gaan open door

o pening van de volgende exp o sitie, die gehouden w erd als

geleerden, u itvinders en kun sten aars. De kunst is boeiend m aar

Opening expositie

de to esch o u w e r w o rd t w e l afg estoten door de vlijm sch erp e

Monegaskische schilders

critici die het niet begrijpend publiek doen vlu ch te n in rom m el

in het gemeentehuis van

en de ku n sten aa rs plaatsen in een ivoren to re n . ’ N agelhout

Holten in 1958.

sch etste Stoop als een b e m in n elijk m ens die w e l u it zijn ivoren to ren kom t, teve ns een u ite rst bekw aam k u n ste n aa r die

Rechts: Luis Molné, Staphorster m eisje, 1958.

prachtige d ingen m a akt en uitleg geeft. In zijn dankwoord sloot Stoop aan bij de woorden van Nagelhout: ‘..d a t hij de la atste zou zijn die zich in een ivoren to ren zou w ille n o p slu ite n . Ik zou altijd m idden in het vrije veld w ille n sta a n .’195 O nder het g eëxposeerde w e rk bevonden zich vele lan d sch ap p elijke verb eelding en van H olten, m a ar het m eest o p m erkelijk w a s het geschilderde portret van N agelhout. In het n ajaar van 1962 sch ree f Stoops collega en plaatsgenoot H erm an Berends een lyrisch artike l over de persoon van de sch ild er n aar aa n leid in g van de toen gehouden e xp o sitie . ’En zo gebeurde het dat hij hier in dit heuvelland kw am om te w erken in de b u u rt van zijn vro u w , die ziek lag in een naburige plaats. Goede vrien den bem oeiden zich voor een onderdak en na het herstel kw am hij dan op deze hoge post m et zijn v r o u w - deze u it k ijk - in het koetshuis van de h e e r Ten Bos. Hij is nu al een bekende versch ijn in g gew orden in ons dorp, deze gebaarde m an, die ons nu een o verzicht van zijn arbeid laat z ie n - een v e ra n tw o o rd in g - w a n t w a s het niet de H oltense Kunstclub, die bij m onde van h aar op richter hem accepteerde en adopteerde voor zover het voor zo'n kleine gem een sch ap m o gelijk is te doen? Hij is dus één der o nzen. A ls de boeren loopt hij over de

w o n d e r open van m ysterieu ze g roeikrachten en het bew egen

akkers en langs de voren in w e e r en w in d , m a ar and ers toch

van w in d en w o lken en het lich t in ee u w ig e w isse lin g en

- w a a r d e boer zijn oog taxeren d laat gaan over het land naar

oneind ige sch akerin gen van so m ber to t zo n overg o ten ...’

opbrengst en k w a lite it - zo bloeit voor Kees, de schilder, het

Tot s lo t : ‘Het w e rk van Kees Stoop d ien t zich niet aan als

door en kon het gezelschap m et m u zikale o m lijstin g van Sjirk W estra kennis nem en van w e rk u it Holten en o m geving en van w a t hij g e m aakt had gedurende zijn d riem aan d s v e rb lijf in Sp an je .197 V o o r een groep Engelse ku n sten aa rs afko m stig uit het u iterste zuiden van het G raafschap C o rn w all in Engeland, zes schild ers en tw e e sch ild eressen, w a s het v e rb lijf in de v lakke om geving van ons land een bijzondere belevenis o m dat zij hier het licht en de kleu rsch akerin g zo heel and ers ervoeren dan in hun zoveel hoger gelegen w o o n p la a ts e n . ‘In C o rn w a ll,’ zei M argo M ack elve rg h e , ‘is de overheersend e kleur het b lauw -grijs van de granieten rotskunst. Hier in Nederland dat vooral im poneerde door de v lakke polders in het w e ste n , zijn groen en geel de h oo fdkleu ren. 'De schild er Dereck G u th rie w a s e n th o u siast over de belan g stelling voor hun e x p o s itie : '....gisteren avo nd w aren hier op de te n to o n ste llin g w e l honderd bezoekers en tro u w e n s ook overdag nog kom t m en kijken. In Engeland is de be lan g stellin g voor de sch ild erku n st heel w a t m inder. Londen Kees Stoop, Zuurberg te

ab stract, m a ar het is in zijn diepste w e zen , zoals alle grote

is het m iddelpu n t van de Engelse kun st. A ls je daar niet

Holten.

kunsten in de verb eelding m eer geven dan het uitgebeelde;

exp o see rt o f geëxposeerd hebt tel je niet m ee’.198

een asso ciatie van gevoelens en gedachten en het verm oeden n aar iets veel m eer, die het schip de lading geven. Moge het u

Exp o sities in het b u itenlan d

zo gaan als o ndergetekende, die het geluk heeft één van zijn

Kees Stoop, W inter in Holten.

w erken het zijn e te mogen n o em en .’196

Dat ook de b uiten lan d se kun sten aa rs hun publiek w ild e n laten

A ls Stoop enige ja re n later o p n ie u w e xp o seert in A m icitia zegt

zien w a t zij tijd e n s hun u itzen d ing n aar N ederland g e m aakt

hij: ‘Ik heb van m ijn v ro u w een boek D oe h e t zelvers gekregen,

hadden, bleek u it diverse ind ivid uele exp o sitie s in de landen

en daarom open ik nu z e lf m ijn te n to o n ste llin g , en o m dat ik

van h erko m st. In de Stedelijke Ku nstsalon te A n tw erp en werd

teken e n , m uziek en d ich tku n st m et elka ar verb ind, w il ik

in het vo o rjaar van 1954 een exp o sitie gehouden onder de

enkele gedichten vo orlezen’. Vervolgens knipte hij een lint

tite l 'Expo sition des peintres des Echanges C u ltu rels Belgo-

In het voormalige gemeentehuis (rechts het exterieur en onder het interieur) werden de meeste exposities gehouden.

w erden beoordeeld. Deze e xp o sitie w a s la te r in het ja a r nog te zien in Luik in M usée d ’a rtW a llo n Parede La Bo verie.200 De Franse sch ild er M arcel Heuga exposeerde in 1954 in het gem ee n teh u is van zijn w o o n p la a ts Bigorre zijn in Nederland g e m aakte w e rk en . Het w aren niet alleen verb eelding en van polders, m olens, w e id e n , b loem envelden, m aar ook grachten, huizen m et trap g evels, en V o len d am m ers in kled erd racht. Het p laatselijke blad van Bigorre roem de de ku n sten aa r om de w e erg ave van het fijn e en te re lich t d at volgens hem N ederland ken m e rkte.201 In Bern, op een exp o sitie van de Z w itserse kun sten ares Renée Yolande H auser, die in 1959 logeerde in Hotel A m erika in Hoek van H olland, w erden t w a a lf sch ild erijen m et Hollandse m otieven ten to o n g esteld w a a rv a n er v ijf w erden verko ch t. 'W ie Sie sehen sind die holländischen Landschaften im A usland sehr b elie b t’, s ch ree f ze aan N ag elh ou t.202

Slot

U iteraard heeft N agelhout de hiervoor g em em oreerde exp o sitie s niet a llem aal verzorgd, dat hij ech ter de m eeste bezocht, recensies las en bew aarde, b lijkt uit het uitgebreid N e erlan d ais’. De in leid ing w erd verzorgd door de président

a rc h ie f dat hij bijhield. In dit a rc h ie f bevinden zich ook een

d ’H onneur Mr. le Dr. N agelhout van de in België o pgerichte Le

aa n ta l o verp einzing en , w a a ru it zijn onvrede m et de

H olten Club. N agelhout hield een gloedvolle rede in het Frans:

to e n m a lig e critici b lijkt.

'....H e t is m ijn w e n s dat vele bezoekers van deze exp o sitie u w

A ls een w e rk op een exp o sitie kom t, dan stu ren diverse

m ag n ifie ke kunst zu llen aa n sch o u w en en de getro uw e

kranten diverse recensenten, en zoals g e b ru ikelijk zouden hun

w e erg ave van het H oltense land zu llen w a a rd e re n .’ 199

recensies uiteenlo pen van zeer mooi to t zeer lelijk. En zoals er

W erk van de naar Holten uitgezonden ku n sten aa rs De M aegd,

schild ers zijn en sch ild ers, zo ook c ritici en critici. Ja m m e r is

C odderis, Liard en Slabbinck w a s te zien, m aar ook van Belgische

het dat men d ik w ijls geen o pbo uw ende kritiek h oort m aar

schild ers, die elders in N ederland onderdak hadden gekregen.

w e l afbrekende. D it kan som s de aa n leid in g zijn dat een

Op hun beurt kregen de N ederlandse k u n sten aa rs die in België

te n to o n ste llin g w e in ig bezoek tre k t, w a n t velen w ach ten

hadden g e w e rkt, zoals Breed, Leegstra, De M eij, Prins, Sluyter,

ee rst de kritie k a f en w o rd t de k u n ste n aa r hierin geheel o f

Verburg en V inke een oproep to t d eelnam e. Elke kun sten aa r

ge d e elte lijk afg ek raak t dan zegt m en: o, dat is de m oeite niet

m ocht v ie r stukken inzenden die d o o r een deskundige ju ry

w a ard , d aar gaan w e niet n a a r to e .’203

Hotels

Een m a a n d logies, b etalen m et een m o o i en g o e d schilderij!

In Frankrijk legde N agelhout de eerste contacten m et hotel le Dôm e in Les Bossons. In zijn artike l over een h o tel-w erfto ch t

Deze u itsp raak en v a rian te n hierop kw am en vooral in het

b eschreef hij de prettige relatie m et de h o teleig en aren , het

begin veel voor in N agelhouts w e rvin g svo cab ulaire. Als hij

ech tp aar G irod. H et b leef niet zonder re su lta a t en er w erd een

een m aal een a a n ta l hotels g eselecteerd had, w a s het in zijn

o vereen kom st getekend. De eerste schild er a rriveerd e reeds in

o ptiek van belang de m ogelijke to e ristisch e gevolgen als

het n aja a r van 1949. Anderen volgden w a a ro n d e r Pierre Hoeks

arg u m en t te noem en.

en Rie K n ipscheer die in h aar verslag sc h re e f: ‘ De eerste avond

N agelhout zocht v a n a f het begin van zijn cu ltu re le a ctiviteite n

in hotel le Dôm e kreeg ik m eteen het prachtige A lp e n g lü hen te

co n tact m et hoteliers, niet alleen om dat hij van m en in g w a s

aan sch o u w e n , zo m aar v a n a f m ijn ta fe ltje in de serre, w a a r

dat originele kunstw erken het etab lissem ent een extra dim ensie

ik m ijn eerste m aaltijd g e b ru ik te.’ 204

zouden geven, m aar ook om kun sten aa rs de gelegenheid te

M o n sie u r Girod ve rw e e s N agelhout n aa r het to eriste n b u reau

geven in een to e riste n lu w e periode enige tijd hun blik te

in C h am o n ix, w a a r men hem n iet alleen een in tro d u ctieb rief

verruim en .

m eegaf, m a ar ook een lijst van m o gelijk g eïntere sse erd en .204

Door de tijd en heen speelden lo g em enten, hotels en cafés

In een van de eerste verg adering en van het w e rk co m ité vroeg

a ltijd al een rol bij het to n en en verh an d elen v an ku n stw e rke n ,

m en zich a f o f so m m ig e beschikb are hotels w e l een goede

hoew el dit vanzelfspreken d niet hun eerste p rio riteit w a s.

am b ian ce vorm den voor k u n s te n a a rs . 'M isschien zou de sfeer

Het aankleden van de g aste nkam ers en publieke ruim ten is to t

van een eenvoudig dorpshotel een p rettiger w e rk k lim a a t

op de dag van van d aag b elangrijk voor de sfeer en het aanzien

o p leveren.’205

van een hotel. Koos de ene h o teld irectie voor het ophangen van een origineel

H otels in Frankrijk

o f grafisch w e rk van een bekende o f onbekende kunstenaar, een and ere nam genoegen m et kopieën o f in g elijste posters.

Een van de belan g rijkste pijlers o nder de ak tie voor het

So m m ig e hotels gaven en geven ku n sten aa rs zelfs de

verw erve n van hoteladressen w a s een artike l dat N agelhout

m ogelijkheid exp o sitie s in te richten.

sch ree f voor A rts en A u to .206 ‘H et w a s al v rij donker toen w e in St. Ram bert-en-Bugey, in

H et begin

de prachtige kloof van A lb arin e, tu ssen A m bérieu en Culoz a a n k w a m e n , en w ij zochten het N ouvel-Hotel m a ar op, een

In een persb ericht van de N ederlandse Reisvereniging en

zeer eenvoudig klein g e valletje . De volgende m orgen zou deze

Touring Club de France stond v e rm e ld : ‘Een hotelhouder, die

h o telier de e e rste zijn van een lange reeks aan w ie ik m ijn

een ku n stsch ild er in de stille tijd , als zijn huis toch ten dele leeg

verh aal zou w eergeven, en ik deed hem m ijn verh a al - voor

sta a t, voor een m aand o f langer g astvrijh eid biedt, levert een

enige th rill w a s er h aast geen tijd w a n t deze hotelier, de heer

v rijw illig e bijdrage voor to e ristisch e propaganda voor zijn stad

Coppin accepteerde zo sp o n taan , vond m ijn plannen zó

o f dorp, te rw ijl hij een behoorlijke betalin g v erlan g t, als de

excellen t en ging e r zo g rif op in, dat ik e e rlijk gezegd bijna

kunstenaar bij zijn afscheid hem een zijner schilderijen schenkt.’

verb aasd w a s, en m ijn v ro u w h e le m a a l!’

In H olten w a s eig e na arT en Berge van hotel H olterm an één

Het e ch tp aar reisde verd er door de Vercors n aar G renoble,

van de e erste h o teliers die d irect e n th o u sia st w a s voor de

hotel in, hotel u it m et w isselen d su c c e s. ‘Zo ging h e t - dag in

sch ild e rsu itw isse lin g , niet lang daarna gevolgd door co lleg a’s

dag uit - je m oet er m aar van houden zeggen ze w e l eens,

in Holten en de regio.

m aar d at deed ik! W e reisden door het dal van de Dróm e door

Later verklaard e hij: A ls d it verzoek door m iddel van een stencil

de Provence, langs de Côte d’A zur en het aantal handtekeningen

bijvoorbeeld m ij had bereikt dan had ik d at zonder m eer in de

op m ijn lijsten steeg , van zelfspreken d ook het aan tal

kachel gegooid’.Ten Berge w ild e zijn dorpsgenoot en dokter

w e ig e rin g e n , dat vooral langs de Riviéra nogal eens op begon

niet voor het hoofd sto te n , toen deze hem van zijn plannen

te lopen en niet w e in ig er toe bijdroeg m ijn en th o u siasm e het

deelgenoot m aakte . Doordat hij persoonlijk w erd benaderd,

vu rig e te o n tnem en en m e te doen voelen hoe verm o eiend dit

kon hij snel overtuigd w o rd en . N a g e lh o u t: ‘V a n a f die tijd is de

g e sjo u w e ig e n lijk w e l w a s. Na 15 dagen praten en a lsm a a r

H oltense e x p lo ita n t zich voor sch ild erk u n st gaan interesseren

praten had ik 55 han dteken in gen op m ijn lijsten verzam eld en

en han gt zijn zaak vol m et sch ild erijen . Bovendien hangen er

besloten w ij huistoe te gaan , dankbaar, voldaan en doodm oe’.

legalisering hoteliers

doeken bij die hem nu veel m eer op zouden brengen als hij ze

Het w a s bij hotel Bellevue in Rayol aan de Franse Riviéra dat

Holten voor toezegging

van de hand zou w ille n doen dan ze hem ooit aan ete n ,d rin k e n

N agelhout een w illig oor vond. M et e ig e na ar A ndré H aller

hotelruimte.

en slapen hebben geko st.’

w erd to t diep in de n ach t een h a rte lijk en gezellig gesprek

Pagina 62: Document voor

H aller g en ieten . V an u it Sassenage on tvin g N agelhout een a n sich t van Dirk V is die in hotel Faure v e rb le e f: ‘...een klein nadeel, het vele v lees en w ijn , w a ara an men niet gew end is, te rw ijl een w e ig e rin g b eled ig t.’208 De w e rfto ch t voerde N agelhout op de te ru g w e g verder langs het m eer van A nn ecy.O o k hier kon hij nog versch illen d e adressen aan zijn steeds langer w o rd en de lijst toevoegen. ’ Een bijzonder sym p ath iek gesprek hadden w ij m et het ech tp aar Pétrier van hotel Belle Rive et Plage te Bredann az aan het M eer van Annecy, die uitbu ndig accepteerden en to t tw e e keer op m ijn lijsten te ken d e n . ’Deze contacten m aakten het André Haller, eigenaar van

m o gelijk dat de Lim burgse sch ild er H erm an van der A voort in

Hotel Bellevue in Le Rayol,

1956 de m aand oktober doorbracht in Bredannaz. Zijn v e rb lijf in hotel Belle Rive be schrijft hij in drie afleveringen voor het

Var (rechts).

dagblad voor N oord-Lim burg.209 De groeiende bekendheid m et de sch ild e rsu itw isse lin g e n , had het positieve gevolg dat steeds m eer N ederlandse to eristen in de door N agelhout aanbevolen hotels gingen logeren. Reacties van colleg a-artsen bleven dan ook niet u it : 'W il niet nalaten je een groet te zenden uit Bredannaz. Een zeer ch arm an te patroon bracht het vlees en gevogelte in een hotel dat o verigens behoort to t die w ijn die geen krans behoeft. W ij logeren hier g elijk m et H erm an van der A voort, één van je sch ild ers.’210 De sch ild er Robert Lindgreen logeerde eveneens aan het m eer van Annecy, niet in hotel Belle Rive m aar in hotel Jean n e d'Arc. Voor A rts en A u to m aakte hij een re isve rsla g : ‘Het w a s toen een bijzonder druk seizoen en zonder dat ik veel van het personeel en de directie m erkte, logeerde ik in een van de grote hotels in Annecy. W at me o n m id d ellijk opviel w a s de bu iten gew o n e gevoerd m et als re su lta at dat het hotel ieder ja a r in oktober

properheid van het hotel, de prettige bijna m oederlijke

een m aand lang een N ederlandse sch ild er w ild e opnem en in

bediening en de vo o rtreffe lijke keuken.’ Vervolgens sprak hij

ruil v o o r een sch ild erij. H aller o n d e rsch ree f dit n o gm aals m et

zich uit over de v rie n d elijk e bevolking en het pittoreske

de volgende w o o rd e n : ‘C ontent aussi du succes de votre

stadsdeel w a a rin het hotel gelegen w a s.’ Toen het tijd stip

m erveille u se in itia tiv e d’échange de peintres, je suis to ujo urs

naderde w aaro p de vastg esteld e periode afliep en ik in m eer

prêt á en recevoir en saison calm e a la fin de l’an n é e.’ In

persoonlijke relatie kw am m et de m annen op de achtergrond,

hetzelfde ja a r bezorgde N agelhout ook de kun sten ares Stien

de d irectie van het hotel, b estaande u it de gebroeders

Eelsingh een plek in dit hotel.

M ontan ier, H e n ri.d ie o n d e rg ro n d s -in de keuken - het

Eelsingh w e rd vergezeld door een goede vrie n d in , die uiteraard

o pperto ezich t hield, en J e a n , die bovengronds de leiding had.

h aar eigen reis- en verb lijfko ste n betaald e. In een reisverslag is

M et kloppend h art en in an g stig e v e rw ach tin g kw am ik bij

te lezen hoe beide dam es door de h o telier o ntvangen w erd en :

Jean m ijn o p w ach tin g m aken m et een dikke po rtefeu ille vol

‘De ho tele ig e n aar begroette ons als w aren w ij zijn p articu liere

stu d ies in aquarel en o lie v e rf. Tot m ijn grote blijdschap vielen

g asten. Het hotel is mooi gelegen en lijkt op een landgoed. Het

deze zo goed in de sm aak, dat ook broer Henri in het

eten in het hotel is heerlijk de om geving prachtig, m a ar Stien

en th o u siasm e m oest delen. En zo dirigeerde men m ij naar de

v in d t alles te m ooi, niet karakteristie k genoeg. M o n sie u r H aller

ondergrondse afd eling van het hotel, w a a r een soort blokhut

biedt daarom aan ons naar het naburige St.Tropez te brengen,

gebouw d w a s in het m idden van de w ijn k e ld e rs, le tonneau.

w a a r hij nog een hotel b e zit’.

Na lang g e w ik t en gew ogen te hebben kw am men to t de

Hier, in hotel La M ich and ière in de Rue Po rtalet in St.Tropez

volgende slo tso m : d at m ijn v e rb lijf in het hotel Jean n e d’Arc

logeerden de dam es de rest van hun v e rb lijf to t volle

nog te kort had g e d u u rd - d a t w e vrie n d sch ap m oesten

tevred enh eid .

slu iten - dat ik een w a n d sch ild erin g in de eetzaal zou

Ze verkenden niet alleen St.Tropez, m aar ook de o m g evin g . En

aanbreng en n aar aa n leid in g van één van de sch etsen , w e lk e ik

als verrassing haald A ndré H aller hen de paar la atste dagen

in de daaropvolgende drie w eken dan ook voltooide en d at ik

teru g naar hotel Bellevue in Rayol om ze nog eens extra te

elk ja a r zou teru g ko m e n .’211

ve rw e n n e n .

U it de bijna tien ja a r d at N agelhout zich bezig hield m et het

‘Z ojuist liet M o nsieur H aller ons als verrassin g een fijn e

w e rven van h oteladressen in Frankrijk zijn vele reacties in zijn

cocktail bezorgen. Het is toch zo’n alleraard ig ste en g astvrije

a rc h ie f b ew aard: De D eventer sch ild er M eijerin k w a s in het

m an, sam en m et zijn onderdirecteur, een jo n g e m an zijn het

n ajaar van 1953 een m aand in Z uid-Frankrijk in Grand Hotel

prettige m ensen. Ze leven als gasten in hun eigen hotel en

M oderne in St. A ffrique-A veyron. Aan N agelhout sch ree f hij:

toch zijn ze goed in hun vak, dat m e rk je aan a lle s’.207

‘Na een prachtige reis door Fran krijk, die in vie r dagen liftend

H et hotel dat o verigens niet m eer b estaat, kreeg in septem ber

w erd afgelegd kw am ik ’s avonds in St. A ffriq u e aan . De

1952 de sch ild er Robèr op bezoek en in 1954 m ocht collega-

o n tvang st w a s van dien aard dat ik al direct op m ijn gem ak

sch ild er D eelm an een m aand van de gastvrijh eid van André

w a s. Dat is tro u w e n s de hele m aand zo g e w e est. W an t m ijn

Stien Eelsingh, Hotel La Mischandière, St.Tropez.

g a sth e e r w a s een zeer vro lijk en v rie n d e lijk m an. Die eerste

kun stenares zoals ze ze lf s c h rijft: ‘de h o te lie r tw e e grote

avond al w a s er een gereserveerde plaats in de e e tzaal, die ik

sch ild erijen van 50 x 6 0 cm ten geschenke gegeven... Een man

de gehele m aand gehouden heb... Grand Hotel M oderne is een

leveren ze zo iets niet g a u w als een vro u w , is m ijn erva rin g ,

hotel m et dertig kam ers m et een groot re stau ra n t en zeer

h elaas.’

p rettig personeel. De h o telier sp reekt D uits en Engels en heeft

De R otterdam se sch ild er M ac Lean g a f op een avond van de

veel begrip voor zijn bu ite n lan d se g asten. Zoals ik al zei, w a s ik

H.K.C. een relaas van zijn v e rb lijf in hotel Vidal in het schilder-

de eerste avond al direct op m ijn gem ak en het is de hele m aand

achtig e Céret in de P y re n e e ë n : ‘Het w a s een buitengew oon

zo gebleven w a n t e r heerst in dit hotel een echt h u iselijke

geno t om te logeren in hotel V id al, w e lk e r eigenaren een en al

sfeer.’ 212

ho ffelijkh eid w aren en me m et ongekende ch arm e o m gaven.

Deze hu iselijke sfeer w a s ver te zoeken in het relaas van Nel

Treffend w a s de schoonheid van de n a tu u r en de su b tiele rust,

K lu itm an die N agelhout liet w e ten v a n u it het hotel w a a r ze

w e lke d aar heerste.’213

v e rb le e f: ‘W an t, ik zal ’t U m aar e e rlijk zeggen, w e hebben

N agelhout heeft in to ta a l zes h o tel-w erfre izen ondern om en;

h ier w e l een beetje het gevoel dat de g astvrijh eid van deze

halve rw e g e de ja re n v ijftig ech te r liet hij het in itia tie f o ver aan

h o teld irecteu r een beetje m et lange tan d e n verstre kt w o rd t.

de N.R.V. In een in te rv ie w m e t Tub antia verte ld e hij dat het

Toen w e a a n kw a m e n w erden w e m eteen vlieg e n svlu g naar

g ratis verstrekken van logies en m a altijd en aan N ederlandse

boven geloodst o m dat hij net bezig w a s andere gasten te

schild ers in Fran krijk in ruil voor beeldend w e rk in m iddels een

o n tvan g en. In een a ch te ra fk a m e rtje verte ld e de directe u r later

probleem w a s gew orden.

d at w ij een p e tit d in er zouden krijgen en geen w ijn aan ta fe l.

O ver zijn eerste reis zei h ij: ‘Na v ijftie n dagen praten en alsm a a r

De eerste ochtend w erd ons th ee gebracht m et een paar

praten had ik v ijf en v ijftig h an dteken in gen op m ijn lijsten

broodjes en een sch aaltje m et boter, verd er niets.Toen de

verzam eld en besloten w ij huistoe te gaan dankbaar, voldaan

h u iskn e ch t het blad kw am halen, vroeg ik v rie n d e lijk o f w e in

en doodm oe.’ Van de tw e e d e reis, w erd de h elft besteed aan

't vervolg suiker erbij konden krijgen.’ Uit de rest van het verhaal

het bezoeken van re laties uit vorige ja re n om , zo liet hij w e ten

bleek d at de enige die v rie n d e lijk w a s g e w e est, de h u iskn ech t

‘van hen indrukken te vern e m en , die voor 70 % g u nstig

w a s. A ls de baas niet op w a s bracht hij een u itgebreider o n tb ijt,

genoem d m ogen w o rd en , zo g u n stig , dat men voor dit ja a r

m aar later op de o chtend...’ N agelhout schreef ogenblikkelijk

w e e r m ee w ild e doen.’ En passan t w erden tw e e en tw in tig

teru g om h aar een h art onder de riem te steken, w aaro p zij

n ie u w e hotels aan de lijst toegevoegd.

re ag e erd e: ‘D ank voor u w aardige brief, ik zit er echt mee in,

In 1952 m a akte N agelhout een reis die niet gekoppeld w a s

w a n t d it hotel van de lijst schrappen is n atu u rlijk w e l erg. Het

aan zijn vak an tie . H et w e rk co m ité had veel w a ard e rin g voor

g aat hier allem aal zóó raar, je m oet w e l een en o rm e dikke huid

N agelhouts bem idd eling bij het w e rven van ho teladressen.

h eb b en ,en dat hebben ku n sten aa rs nu een m aal n ie t. Ik zou

Het m in iste rie van O.K. en W. w erd d erhalve verzo cht een

het liefst n aa r huis w ille n g a an .’ U ite in d e lijk heeft deze

subsidie voor zo’n reis te verlen e n. In de v erg ad erin g van ju li

ingeburgerd in dit h o telletje . O, ja , nu w e e t ik ook hoe ze aan de naam hotel Des Pierres S o nn antes zijn g ekom en: Op een paar honderd m eter h ie rv a n d a a n , aan de o ever van de A rquenon liggen reusachtige stenen en enkele ervan geven een zangerig geluid als je er m et een kleine steen teg en slaa t... Het schilderij voor het hotel sch ie t mooi op. Ook ben ik m et een portretje bezig van het zoontje van de directrice. Ik heb haar beloofd, dit nog e xtra te zullen geven.’215 De Kortenho efse sch ild er Flip H am ers w a s w e l zeer lovend over zijn tijd e lijk adres in C h o ra n ce : ‘Het din er w a s m eestal in het vrie n d elijke e e tzaaltje . De aan ko n diging op de gevel van het hotel sa cuisine soignée w erd niet ijdel g eb ru ikt door de heer Roubatcheff. Het eten w a s in één w oord vo o rtreffe lijk, o vervloedig en rijk g evarieerd . De w ijn m et g ulle hand g eschonken, na elke m aaltijd w erd er voor koffie gezorgd. A ls ik er de hele dag op u ittro k, kreeg ik een uitgebreid lu n chpakket mee m et een fle s w ijn ! Hotel Des G rottes w a s bijzonder proper. M en hield van boenen en schrobben en alles blonk van de w a s. Deze goede verzorging onderging ik als een beloning na ing espannen m a a rzo rg e n vrij w e rk .’ Een van de dorpen w aar de

1952 bracht N agelhout tra d itie g e tro u w verslag uit. H oew el

Nagelhout-kunstenaars

het ook nu niet o veral even g e m ak ke lijk ging konden toch 74

brengen b lijkt uit het volgende c ita a t :‘U it Holland had ik

onderdak kregen.

n ie u w e adressen o verhandigd w o rd en . W el bleek het bezoeken

een 4 0 x 50 cm en een 50 x 6 0 cm lijst, alleen verstek gezaagd

van de reeds d eelnem end e hotels n iet alleen een tijd ro ven d e,

m eegeno m en. M et b e h u lp van ho ekklem m en en een tu be

m aar ook hier en d aar een te le u rste lle n d e bezigheid. Er heerste

m eegebrachte lijm had ik ze in e lka ar gezet. Ik gebruikte ze als

n am e lijk nogal w a t o ntevred enheid over de als betaling

w is s e llijs t voor m ijn w e rk , d at ik in de eetzaal van het hotel

ontvangen k u n stw e rke n . Zo w a s het achterlaten van een

exposeerde. Het w a s m ijn bedoeling er één voor het door Ie

b allp o inttekenin g van 30 x 25 cm v o o ree n dertig dagen lang

p a tro n gekozen sch ild erij te gebruiken. Het is heel anders

v e rb lijf b eslist geen aan b eveling voor een n ie u w con tract.

g egaan, w a n t toen het e ch tp aar R o ubatch eff er a chte r kw am ,

N agelhout to ond e de teken in g als b ew ijs en liet w e te n de

dat ik n aast landsch ap ook portret schild erd e liet m en mij

hotelhouder een Hollands landsch ap tervergoeding aangeboden

blijken, dat men m ijn teg en p re sta tie bij voorkeur in de

te heb ben. 214

po rtretten van de drie kinderen u itg ed ru kt zag. Ik vond, dat ik

Verder bleek dat kun sten aa rs som s zelfs helem aal niets

hen daarin niet te le u r m ocht stellen en schild erd e van de tw e e

achterg elaten hadden.

jo n g e n s, een tw e e lin g van elf, een o lieverfp o rtret. Dit kostte

In een bepaald geval, na een rappèl van N agelhout had de

m ij veel tijd en m oeite, w a n t drie m aanden vaca n tie m aakte

ku n sten aa r alsn o g een sch ild erij gezonden m et drie du inen. Op

van de jo n g e n s geen ideale m odellen, zodat ik besloot van het

een van de toppen lag een boot op zijn kant, m et d a arn aa st een paard en slan g en m en s. Dit vero orzaakte nogal w a t h ila rite it, w aaro p de verg ad ering het b esluit nam een circu laire , m et een soort gedragscode, op te ste llen , w a a rin de kun sten aars du id elijk w o rd t g e m aa kt, w a t van hen v e rw a ch t w o rd t. De la atste w e rfre is van N agelhout vond p laats in ju n i 1955. Hij bezocht toen niet alleen po tentiële hoteladressen m a ar ook diverse to e ristisch e a ttractie s. In zijn verslag hierover s ch rijft h ij: ‘Deze h o te lw e rfre is w a s de zesde en bedoeld als la atste , die dan m eteen d e fin is h in g touch zou aanbrengen. De gesprekken m et de h o teliers g ingen dan ook e ig e n lijk niet m eer over o f m en eens een keertje mee w ild e doen, m a ar o f men bereid w a s , zo e en m aal p e r t w e e o f d rie j a a r een m aand lang één onzer sch ild ers op de bekende vo o rw aard en op te nem en. De resu ltate n van deze g esprekken, ongeveer honderd in getal, nem end als basis voor de algem ene slotconclusie, kan ik zeggen dat deze reis een groot en d e fin itie f succes is gew o rd en.’ Een afsp ieg elin g van dit succes w a s te zien in het g astvrije hotel Bonnard in Pont-en-Royans. In de eetzaal bevond zich een prachtige v erza m elin g s ch ild erijen , w a aro n d e r po rtretten van de e ig e n a ar Brém ond z e lf en zijn jo n g ste do chtertje. N a g e lh o u t: 'H et geeft me een gevoel van grote voldoening en tro ts, dat dit a lle m a a l w e rk is van N ederlandse sch ild ers.’ Hotel du Mont Blanc,

Van de reizende ku n sten aa rs kw am en positieve reacties:

Megève.

Johan H aanstra sch ree f o ver zijn lo g eerad re s:‘ lk ben volkom en

Dat hij zijn w a a rd e rin g hiervoor ook to t uitd ru kkin g w ild e

so ortg elijk geluid te h o re n : ‘Ons lid W inkel is m et zijn v ro u w in hotel Des A lpes in Serres g e w e e st. H eeft reuze succes m et de m u u rsch ild erin g . Pracht artike l in Franse couranten m et fo to ’s. Het hotel w o rd t verb ouw d en de eigenaresse M adem o iselle A rnaud heeft beiden uitgenodigd hun w e rk ook to t de n ie u w b o u w u it te breiden.’218 De co n fro n tatie m et het verzoek van h o teliers om dezelfde s c h ild e r te r u g te zien, w erd in de verg aderin g van het com ité u itvoerig besproken. De reactie w a s dat een dergelijk feno m een zow el p o sitie f als n eg atie f opgevat kon w o rd en . In het hotel d u To u rism e in S aillan s v e rb le e f de kun stsch ild er Jan H u b ertu s uit St. G e e rtru id e n b e rg . Om zijn g a stvro u w te plezieren had hij op een goede dag een kleine w a n d sch ild erin g g e m a a k t. ‘M ijn vrie n d elijk e g a stvro u w raakte d aarm e e zo in de w o lken dat ze me vroeg alle vie r de w and en van het restau ran t te beschilderen en in ruil daarvo o r bood ze me aan een v e rb lijf voor onbep erkte tijd en n a tu u rlijk greep ik die kans m et beide handen. En zo veranderde m ijn plan van één-m aand s in een tie n -m aan d s v e rb lijf.’219

H otels in an d ere lan den

Ansichtkaart van Dirk Filarski vanuit Weekend-

A an van kelijk lag het in de bedoeling dat ook hotels in België

hotel Les Cêts.

en Luxem burg zouden p articip eren in het u itw isse lin g sp la n . Een groep Belgische schild ers kw am in 1953 n aar Holten en in hetzelfde ja a r verklaard en enkele hotels in België zich bereid een N ederlandse k u n ste n aa r op te n em en. Op één van zijn w e rfre ize n had N agelhout m et m o eite enkele adressen in dit land bij elka ar gekregen. Dirk Breed v e rb le e f in hotel King G eorge IV in La Roche, w a a r hij het uitsteken d m et le patron kon vin d e n . In Arlon logeerde de sch ild er Bodaan in H o stellerie à 'l Ecu de Bourgogne en B ertus de M eij genoot g a stvrijh eid in hotel Du Centre in C rupet. In h etzelfde ja a r d at de Belgen naar N ederland kw am en logeerden op hun beurt e lf N ederlandse schild ers in Belgische hotels. U ite in d e lijk bleek er w e in ig co n tin u ïte it in de Belgisch-N ederland se u itw isse lin g te zitten én w eld ra bleven alleen de gasth eren in Fran krijk en Nederland over. U it een sch rijven van O.K.en W. van feb ru ari 1956 aan N agelhout b lijkt dat steeds w e e r n ie u w e m ogelijkheden gezocht en onderzocht w o rd e n : ‘M isschien w a s het voor u een te le u rste llin g , d at e r in de u itw isse lin g m et Italië nog niet veel schot z it; m ij lijken ook in de to eko m st de steed s v rij hoge reiskosten een groot b e zw aar om die u itw isse lin g zeer te in ten sive ren . Dat het m et D u itsland een w a t sn eller tem p o sch ijn t aan te nem en, lijk t me uit een oogpunt van lagere reiskosten toe te ju ich e n . O ver de u itw isse lin g m et Rusland heb ik ook nog eens gedacht. W at d aar ook van zij, er lijken m ij aan een dergelijke u itw isse lin g zovele praktische bezw aren van u iteenlo pende aard verb o nd en, dat ik niet g elo o f dat d aarvan binnen afzie n b are tijd iets zou kunnen kom en. En dan de zesjarige zusje, even verw en d en la stig , een crayon teken in g te

kosten van een reis M oskou visa versa f. 1500,- .’220

m aken. Ook van de heer en m e vro u w R o u b atscheff m aakte ik een teken in g . Deze v ijf portretten heb ik o ngelijst aan de patron

H otels in H olten en regio

overhandigd. Ik kreeg de indruk, dat men er zeer m ee ingenom en w a s en het een royale te g e n p re sta tie vond.’ 216

‘Un peintre a rtiste fra n çais e st a rrivé dans l’hotel H o lterm an .’

De directe u r van het Touringhotel te Sisteron, M o nsieu r

Louis Robin uit Parijs w a s de eerste bu ite n lan d se sch ild er die in

M argoto, liet w e ten dat hij het g ew aardeerd had de schild er

een H oltens hotel logeerde.221

Kees Jan sen in zijn hotel te o ntvangen. Jansen had een prachtig

In 1953 arriveerde een groep Belgische schilders. N aar aanleiding

sch ild erij van het hotel g e m aa kt. N aar aa n leid in g hiervan

van dit bezoek m aakte T h o m as Vos een v a ria n t op een bekend

w ild e hij in het vervolg alleen m a ar deze sch ild er o n tva n g en .217

sp ree kw o o rd : ‘Toen er één sch ild er over de H olterberg k w am ,

Van één van de bestuursled en van de Federatie w a s een

kw am en er m eer.’222

naseizoen en bevoegde o rg a n isaties en o verh e id sin stan ties dragen er zorg voor d at alleen bonafide kun sten aa rs die veran tw o o rd e ku n stw e rke n m aken in a a n m erk in g kom en voor h u isvestin g in N ederlandse hotels.' De heer en m evro uw M u lder van hotel De Dieken schreven: ‘Op deze w ijz e krijgen w e mooi w e rk voor ons h otel; w e zouden and ers niet zo gem akkelijk to t het aan sch affen daarvan gekom en z ijn ’ De eigenaren van hotel Hoog H o lten, de fa m ilie M en sink, zouden van hun rijke bezit aan schild erijen niets m eer w ille n m iss e n . ‘Bovendien zijn vele van deze kun sten aa rsg asten onze vrien d en gew o rd en. Ju ist door onze sch ild erijen co lle ctie kreeg ons hotel m eer bekendheid.’224 De Franse A lice Landeresend logeerde e r en liet tw e e landschappen van H olten achter. Een m aand lang w a s deze fa m ilie g astgezin voor de A m erika an se La Vora N orm an, die een reis door N ederland m aakte en in A m sterd am over N agelhouts u itw isse lin g had gehoord. ‘And let me say ag ain , never in m y life have I been so happy or w orked so hard p ainting as I have th is m onth w ith th e M en sin ks at th e hotel Hoog H olten, w h e re th e co u ntry a ir has been so invigorating or th e guests so frie n d ly (they have invited me to see differe n t parts o f th e ir land and into th e ir hom es). The beauty o f it is breath

tak in g - one can n o t help but sing as

one paints and so I t h a n k y o u , yo ur p la n , and th e M en sinks at hotel Hoog H olten fo r m aking Holland fo r me a m em orable place!’225 Zeer goede h erin nering en w orden bew aard aan het v e rb lijf van het ech tp aar Luis M olné en Irene Pagès uit M onaco in het n aja a r van 1958. De heer en m e vro u w M eu lem an van hotel het Lösse Hoes lieten w e ten dat de sch ild ers bij hen als vriend en w erden o p g e n o m en : 'W ij zijn ze lf grote liefh eb bers van kunst en

Een ansichtkaart en het

Een collega van hem van het Brab ants Dagblad had ja re n

interieur van Hotel 't Lösse

eerder al geschreven over de g astvrijh eid van de H oltense

Hoes in Holten.

h o re ca : ‘De vakan tieg an g er, die in deze zo m erm aan d en de o m geving van de H olterberg opzoekt om er enkele w eken in de fra a ie n a tu u r zijn zakelijke b eslom m eringen te verg eten, zal to t de o ntdekkin g kom en, dat ieder hotel is voorzien van een kleine collectie w aard evo lle sch ild erijen . H olten h eeft de kitsch w a a rd e to e rist in het hotel zo vaak teg en aan m oet kijken, als het w a re van de Holterberg gegooid. En het kom t de kam ers ten go ede... De H oltense ho tellerie h eeft onlang s een beroep op alle N ederlandse hotelhouders gedaan om het goede voorbeeld te volgen. Zij w il op deze w ijz e het u itw isse lin g sp lan to t een com p leet succes m aken. W an t, u itw isse lin g van k u n ste n kun sten aa rs stim u le e rt, zegt men in H olten, w e d e rzijd s begrip en o nderling e sa m e n w e rk in g tu se n Europese landen.’223 In het artike l kw am du id elijk N agelhouts g edachte, dat het m es aan tw e e kanten m o est snijd en n aar voren. Zoals T h o m as hiervoor reeds m eldde rich tten de gezam enlijke

Interieur van Hotel De

h oteliers van Holten zich in een brochure to t hun m edehoteliers

Dieken.

in N e d erlan d :‘ De ku n sten aa rs zijn onze g asten in het voor- en

w e lk e plaatsen zijn beter g eschikt om verantw o o rd w e rk onder de aa n d ach t van het publiek te brengen dan onze b ed rijven ?’ Hotel H o lterm an fu n g eerd e niet alleen als logeeradres. De bijeenkom sten van de H oltense Kunstclub w erden ook hier gehouden, hetgeen betekende dat ook in leid ers uit het w e ste n van het land hier kw am en o f som s een w eeken d over bleven. Enkele H aarlem se kun sten aars, alle lid van de k u n ste n aa rs so ciëteit T eisterb an t, rich tten zelfs de H olten Club op, die eveneens d o m icilie koos in dit e ta b lisse m e n t. H oew el in H olten klein sch alig er, d rin g t zich de v erg elijkin g op m et hotel H a m d o rff in Laren. Ook in H o lterm an kon men groepen ku n sten aa rs aan de sta m tafe l aa n treffen en w erden er lezingen en exp o sitie s gehouden. Belan g rijk w a s de grote betrokkenheid van Ten Berge m et de cu ltu u r in het algem een en die van zijn dorp in het bijzonder. De goede relatie m et ku n sten aa rs als Poppe D am ave en W im Steijn zijn tekenend h iervo or. Toen N agelhout in 1959 een deel van de Z w itserse kun sten aarsg ro ep elders in het land had ondergeb racht, m aar nog een aan tal logeeradressen te kort k w am , kon hij w edero m Hotel Hoog Holten.

brengen dit graag over op onze g asten.’ Ter co m p leterin g van

m et succes een beroep doen op de hotels in de regio H olten.

de brochure die als open b rief gepresenteerd w e rd , verzocht

Jacques S chledler kon hij o nderbrengen in hotel H o lterm an ,

N agelhout de burg em eester van H olten een voorw oord te

W la d im ir Sagal in hotel de S w a rte R uiter en P ie tro O tt in hotel

sch rijven en ku n stsch ild er en rad ioco m m entator JelleT ro elstra

Hoog H o lten. Fritz H uber kreeg een p laatsje in hotel de Dieken

het plan sam en te v atten in een pakkend slo tw o ord.

te rw ijl de heer Van der G oot, e ig e n a ar van hotel V osm an,

De bijdrage van Ten Berge van hotel H olterm an rich tte zich

A u g u st A eg erter, die op het la atste n ip p ertje niet m eer in een

n iet alleen to t de N ederlandse ku n sten aa rs m a ar ook naar zijn

hotel in Lochem kon w o rd en ondergeb racht, g astvrijh eid bood.

co lleg a’s : 'lk zou alle co lleg a’s w ille n toeroepen: neem eens voor

En te n slo tte vond N agelh ou t onderdak voor Irm gard G litsch bij

een m aand een schild er in u w hotel op! W ij w ille n ook schilders

hotel M u lle r en v o o r W a lte r S chü p fer bij hotel de U itk ijk in

u it het w e ste n van ons land naar onze streek brengen, w a n t

H ellendoorn. Dat het plan N agelhou t n atio n aal de aan d ach t

Luis Molné. Twee dam es in blauw, 1958.

boden h o teliers verspreid over g eheel N ederland logies aan. De A n tw erp se sch ild er Jos H en drickx v e rb le e f in het karakteristie ke A uberge-hotel de N ederlanden in Vreeland aan de Vecht en in de Bonte Os te Elburg kreeg Edgar S cau fla ire uit Luik o n derdak. De Belgische kun sten ares M arie H o w et werd ondergeb racht in hotel de G ouden Leeuw in Laag Keppel. Ook het w a te rrijk e gebied in de kop van O verijssel m ocht zich verheugen in b u iten land s bezoek: de sch ild er Henri W olvens ve rb le e f in hotel B e lte rW ie d e te W ann eperveen. Een aan tal Z w itse rse sch ild ers w erd in 19 59 door N agelhout in Drenthe on dergeb rach t. Zo logeerden G ertrud Steib en Eglantine Sch w e izer in hotel Braam s in G ie ten . De ku n sten aa rs Karl M adritsch en M ichel Pandel kw am en te g e lijk n aa r Em m en w a a r zij resp ectievelijk logeerden in hotel H ere nh o f en hotel G rim m e. In het fam ilie h o te l in Patersw olde verbleven M ax Stein e m an n en Rudolf Stadler, eveneens u it Z w itserlan d . Bekende ku n sten aarsve rb lijven als hotel H a m d o rff in Laren en hotel ‘s G rave n h o f in Zutphen tekenden vlo t op N agelhouts lijst. De m eeste van deze hotels zijn in de loop der tijd verd w en en o f kregen een andere eigenaar. Sporen van toen achtergebleven ‘ b u ite n lan d se’ kun st zijn dan ook niet o f n a u w e lijks m eer te traceren .

Slot

Holten. Hotel Vosman H otels en kun sten aa rs m et elka ar in co ntact brengen, iets w a t aa n va n ke lijk een hersenspin sel le e k te zijn , w erd steed s m eer Een ansichtkaart en het

trok b lijkt onder andere uit een artikel in het dagblad de

re a lite it door de in zet van een a rts in het lan delijke H olten.

interieur van Hotel

D o rdtenaar w a a rin de klokkenist s c h re e f: ‘ln H olten sta ik

Sterker nog, het w erd een groot succes: de hotels voeren er w el

Vosman in Holten.

p lotselin g v o o re e n raadsel.In het dorpshotel w r ijf ik m ijn ogen

bij en de ku n sten aa rs verlegden hun grenzen. In A rts en A uto

u it na een blik te hebben gew orpen op de w a n d en . Even kom t

w erd het voorbeeld van het v e rb lijf in A rles van V in cen t van

Rechts: Hotel Müller,

dan de o rd in aire, in g elijste reclam ep laat, verheven to t

Gogh a a n g e h a a ld : ‘De tijd ligt nog niet ver a ch te r o n s - en hij

Holten.

sch ild erij in de h e rin n erin g w e lk e ik ergens zag in een Belgisch

kan terug kom en - dat een oord beroem d w erd enkel door het

hotel. En tro u w e n s in w e lk hotel zag ik o n d erw eg een

fe it, dat een sch ild er er zijn in sp iratie had gezoch t.’ 228

veran tw o o rd e en kun stzin n ig e w a n d versie rin g ? Een groter te g e n ste llin g m et hetgeen ik in Holten zie is dan niet denkbaar: w a t ik teg enko m zijn w a a rlijk k u n stw e rke n . Geen reproducties, nee o rig in ele w erken van kun sten aars uit N ederland en d a arb u ite n . De verb azin g w o rd t nog groter bij een bezoek aan een ander, en nog een an d er hotel in H olten, eveneens m uren vol ku n stp ro d u cte n .’226 H otels elders in N ederland

Het bekende schild ersh o tel Barendsm a in Heeze w a s één van de eerste die een toezeg ging deed voor tw e e schild ers in sep tem b er 1 9 5 0 .227 Aangespoord door vele persberichten

Noten

1 Het in 1968 door de Holtense kunstenaar Kees Stoop geschilderde

29 Zie hoofdstuk Loterijen.

portret bevindt zich in de N agelhoutcollectie te Holten, inv. 68 N.

30 Interview m et zoon Riem ko Berends.

2 N ag elh o u tarch iefH o lten.

31 N ag elh outarch ief Holten, brieven van genoem de verenigingen van 19 4 3 - 1949.

3 Reeds in 1929 werd er nog een onverharde autow eg over de Holterberg geopend, in 1962 werd deze vervangen door de huidige

32 N ag elhoutarch ief Holten, b riefw isseling B elcam po-N agelhout.

Toeristenweg.

33 Schrijven N agelhout aan Belcampo, 24 oktober 1949, uit archief M. A rian-Schönfeld W ichers, Am sterdam .

4 A J. G oldstein, geïllustreerde gids van Holten, 1930. 5 Bij de h erindeling van 19 90 werd Holten sam engevoegd m et Rijssen en kreeg de nieuw e naam R ijssen-H olten

34 A rtse n Auto, 3 m ei 19 5 2 ,17e ja a rg a n g . 35 Notulen N.R.V. in sta lla tie w erkcom ité, 22 decem ber 1950.

6 De Telegraaf, 22 septem ber 1953.

36 Le D a u p h in é , 12 augustus 1951.

7 De oude boerderij is in 1979 afgebrand en vervangen door de nieuw e

37 N agelhoutarchief Holten, briefw isseling B elcam po-N agelhout.

boerderij Kam eleon, w aar nog steeds verw anten wonen.

38 Notulen w erkcom ité, 27 ju n i 1950, vaststellin g uitzendingsform ule 5-5 -1-1-3 voor resp., oude-en nieuw e Federatie, prot.en kath. groepering

8 Door herstructurering zijn een aantal dorpen en gehuchten,

en de niet georganiseerden.

w aaronder Moerbeek, sam engevoegd tot de nieuw e gem eente Niedorp. 9 Jo N agelhout had de gew oonte een fa m ilie alb u m bij te houden m et

39 Notulen w erkcom ité, 8 ju n i 1950.

reacties van fa m ilie en vrienden. Niet alleen notities van W iebe van

4 0 Arts en Auto, 24 decem ber 19 5 5 , 20e ja a rg a n g nr. 24.

Sloten, m aar ook zijn gehele fa m ilie zijn hierin te vinden.

41 Zie hoofdstuk Loterijen.

N ag elh ou tarch ief Schagen.

42 Zie hoofdstuk Holtense Kunstclub.

10 N ag elh outarch ief Schagen, e in d lijst HBS.

43 Algem een H an d e lsb la d , 7 februari 1952.

11 Het Bureau voor Technische Adviezen te A m sterdam zond

44 A rch ief Nagelhout, circulaire oprichting Deventer kunstclub.

N agelhout op 15 m ei 1929 een rekening van f. 160 ,0 0 voor het indienen

45 Deventer Dagblad, 26 novem ber 1954.

van een octrooiaanvrage. N ag elh outarch ief Schagen.

46 Zie hoofdstuk U itw isse lin g -u itzending,variaties op uitw isselingen.

12 N ag elh outarch ief Schagen, gastenboek nr.4. 13 Thom as Vos, Tw ents Zondagsblad, 24 april 1966.

47 Algem een H andelsblad, 14 oktober 1952.

14 N ag elh ou tarch ief Schagen.

48 A r t s en a u to , 2 4 decem ber 19 5 5 , 2 0 e ja a rg a n g .

15 A rchief O udheidskam er H oo lt’n.

49 H aarlem s D a g b la d ,13 m aart 1953.

16 Een schetsboek, m et vooral getekende portretten, is bewaard

50 A r ts en A u to , 28 m ei 19 55 , 2 0 e ja a rg a n g nr 11.

gebleven. 17 Telefonisch interview m et een deelneem ster aan een B rem m erbijeenkom st in Gorssel. 18 A rtse n Auto, 3 m ei 1952. 19 N ag elh ou tarch ief Holten, schrijven A driaan Verdonk aan Nagelhout, 2 m aart 1955. 20 Het sch ild erij D e M u la ttin werd later verkocht, Co l des Gêts bevindt zich in de collectie Nagelhout. 21 Arts en Auto, 1961.

Arts en Auto, 25 decem ber 19 55 ,20e ja a rg a n g .

52 Tubantia, 3 novem ber 1973. 53 C.A.S W inschoten, schrijven N agelhout aan O.K. en W. 9 decem ber 1958. 54 C.A.S. W inscho ten ,sch rijven O.K.enW ., 13 ja n u a ri 1959. 55 N ag elh outarchief Holten, correspondentie W entinck-N agelho ut. 56 Algem een Dagblad, 22 ju n i 1964. 57 N ag elh outarchief Holten, convocatie voor donderdag 15 februari 1951 in A m icitia.

22 Arts en Auto, 27 ju n i 1964, p.831-832 en Telegraaf 64e ja a rg a n g

58 N ag elh outarch ief Holten.

nr. 23.085.

59 Thom as Vos,Tw ents Zondagsblad, 24 april 1966.

23 M et dank aan F. H elm er te Holten.

60 Zalenaccom odatie A m acitia onderdeel van Hotel H olterm an.

24 A rchief Kunsthandel W isselin g h.

61 Holtens N ieuw sblad, 2 4 februari 1951.

25 Beide w oningen vielen ten prooi aan dorpsvernieuw ingen.

62 N ag elh outarch ief Holten, m ap H.K.C.

26 Th om as Vos in het zondagsblad Tw ents Zondagsblad van 24 april

63 Holtens N ie u w sb la d , 2 4 februari 1951.

1966.

64 N ag elh outarch ief Holten, verslagen kunstenaars.

27 Koos Tuitjer, De G elderlander 12 novem ber 1974.

65 N ag elh outarch ief Holten, schrijven Basart aan Nagelhout,

28 M r.W .H. Enklaar in m em oriam op 13 ja n u a ri 1975 in het C rem atorium te Dieren.

15 februari 1955. 66 Holtens N ie u w sb la d ,19 feb ruari 1955.

67 A rchief N agelhout Holten, schrijven mevr. H .v.Guldener aan N a g elh o u t,19 oktober1956.

federatie van beroepsverenigingen van kunstenaars.

68 Dagblad van het Oosten, 28 m ei 1956.

109 Toeristenkam pioen, 1 m aart 1951.

69 Dagblad van het Oosten, 13 novem ber 1959.

110 M aandblad V olksw agen d e ja a rg a n g 1953, nr.12.

70 Deventer Dagblad, 23 novem ber 1960.

111 Arts en Auto, reisverslag Rie K nipscheer, 24 decem ber 1952,17e

71 Deventer Dagblad, 30 novem ber 1961.

ja a rg a n g .

72 Deventer D a g b la d , 7 novem ber 1962 en Dagblad van het Oosten

112 Reisverslag Côt e d ’A zur.l oktober -1 novem ber 1950 van vriendin

7 novem ber 1962.

T.B. M eppel.

73 Dagblad van het Oosten, 27 novem ber 1964.

113 N ag elh outarch ief Holten, N.R.V.-gedragscode.

74 Deventer Dagblad, 7 novem ber 1966.

114 Holtens N ieuw sblad, 16 februari 1952.

75 N ag elh outarch ief Holten, aan ko ndig ing van 20e bijeenkom st op

115 Dagblad de Stem , 31 m aart 1951.

13 n o ve m b er 1968.

116 N ag elh outarch ief Holten, notitie Nagelhout: kopie ontvangen

76 Deventer Dagblad, 12 novem ber 1969.

2 7 februari 1951 van mad.V.P. G a u th ie r Saillans.

77 N ag elh outarchief Holten, aan ko n dig in g 22e bijeenkom st,

117 N ag elh outarch ief Holten, ingezonden b rief in het Holtens

5 novem ber 1970. 78 Holtens N ieuw sblad, 5 novem ber 1971. 79 N ag elh outarch ief Holten, aan ko ndig ing 24e bijeenkom st, 7 novem ber 1972.

Nieuw sblad. 118 N ag elh outarch ief Holten, schrijven van mevr. G. aan N agelhout, 27

ju li 1950.

119 Arts en Auto, reisverslag Dirk Vis, 17 m ei 19 5 2 ,17e ja a rg a n g .

80 Tubantia, 3 novem ber 1973.

120 N ag elh outarch ief Holten, kerstwens Heynsius 1958.

81 Th om as Vos in Tw ents Zondagsblad, 3 novem ber 1966.

121 Arts en Auto, reisverslag Ronald Lin d g re e n ,ju b ile u m n u m m e r 1954.

82 De Telegraaf, 1 2 ja n u a ri 1934.

122 Arts en Auto, reisverslag Piet Zwiers, 24 decem ber 1952,

83 Deze kunstenaar kan niet in verband gebracht worden m et de

17e ja a rg a n g .

Franse schilder Francois Boucher 1703-1770.

123 Arts en Auto, reisverslag Otto B. de Kat, 16 m ei 19 5 3 ,18e ja a rg a n g .

84 Arts en Auto, 25 decem ber 19 5 5 , 20e ja a rg a n g .

124 Arts en Auto, reisverslag Johan H a a n stra , 7 m aart 1953,

85 Arts en Auto, 25 decem ber 19 5 5 ,20e ja a rg a n g .

18e ja a rg a n g .

86 Deventer Dagblad, 5 februari 1964.

125 Arts en Auto, 3 m ei 19 5 2 ,17e ja a rg a n g .

87 Jong Holland 1996, p. 32/33.

126 N ag elhoutarch ief Holten, briefw isseling G erm de Jong-

88 Centraal A rchie f Selectiedienst W inschoten (C.A.S), schrijven

Nagelhout, septem ber 1951.

N agelhout aan het m inisterie van O.K. en W., 24 ju li 1950. 89 Uit afrekeningen b lijkt dat er z.g.n. reisgeldloterijen werden gehouden in 1954, 1955 en 1956.

127 N ag elh outarch ief Holten, brieven Germ De Jong aan Nagelhout. 128 D auph iné Libéré, 13 o cto b e r 1954. 129 Deventer Dagblad, 13 novem ber 1954.

90 Vergadering w erkcom ité, 2 7 ju n i 1950.

130 Utre chts N ieuw sblad, 19 septem ber 1954.

91 N ag elh outarch ief Holten, schrijven van secr. kunstenaarssociëteit

131 Het Vrije Volk, 28 april 1967.

Teisterbant, 25 februari 1953.

132 Nagelhoutarchief, reisverslagen Flip Ham ers, W ibbo H artm an en

92 Tubantia, 1 6 februari 1951.

H endrik Koekkoek, n ajaar 1953.

93 N ag elh o utarch ief Holten, schrijven van Kees Jansen aan

133 Notulen w erkcom ité, 21 augustus 1953.

Nagelhout, 21 d e ce m b e r 1955. 94 De com m issie bevatte de nam en van Mr.J van Binsbergen, secretaris

134 Dagblad van het Oosten, 14 oktober 1959. 135 Interview m et fam . D. te Raalte

van Arts en Auto, Prof. Dr. G. Stuiveling, hoogleraar, G.J. Lugard,

136 Holtens N ieuw sblad, 24 m aart 1951.

directeur m useum Deventer, A.F. Lintner, tan darts te Deventer,

137 Le D auph in é Liberé, 12 decem ber 1953.

G.S.E. Vegter, dierenarts te Holten en M.B. Kolff-Vos predikante.

138 N ag elh outarchief Holten, G ilb e rt D upont in p laatselijk nieuw s van

95 Arts en Auto, 25 decem ber 19 55 , 20e jaargan g.

Bigorre.

96 N ag elh o utarch ief Holten, schrijven H yn ck e s aan N agelhout,

139 Arnhem se Courant, 27 m aart 1951.

25 a ugustus 1955. 97 A rchief N agelhout Holten, brochure Verloting O p drachtschilderijen 955. 98 A rch ie f N agelhout Holten, brochure V erloting O p drachtschilderijen 1965, m et to estem m in g overgenom en uit Elsevier van 9 april 1960. 99 Ongedateerd schrijven van N agelhout aan Feltkamp.

140 Deventer Dagblad, 22 septem ber 1958. 141 Deventer Dagblad, 22 septem ber 1958. 14 2 N ag elhoutarch ief Holten, schrijven van N agelhout aan SVBK, Schw eizerische Verein igun g Bildender K ü n stlerte Zurich, GSM BA, G esellsch aft Schw eizerischer Maler, B ildhauer und Architekten Bern en het G esellschaft Schw eizerischer M alerinnen, B ildhauerinnen und

10 0 Brochure V erloting O pdrachtschilderijen, ja n u a ri 1959.

Kunstgew erberinnen te Zurich.

101 De Tijd, 13 februari 1959.

143 N ag elh outarch ief Holten, in Leerdam boden zich als g a sta d re s aan

10 2 Archief Nagelhout Holten, brochure Verloting Opdrachtschilderijen,

d e fa m ilie s Elzinga, S is s in g en Spaans.

ja n u a ri 1966. 103 Archief Nagelhout Holten, brochure Verloting Opdrachtschilderijen, ja n u a ri 1958.

144 N ag elh outarch ief Holten, brieven Zw itserse schilders aan Nagelhout. 145 Deventer Dagblad, 19 oktober 1959.

10 4 Archief Nagelhout Holten, brochure Verloting Opdrachtschilderijen.

146 Twents Zondagsblad, 24 april 1966.

105 Archief Nagelhout Holten, brochure Verloting Opdrachtschilderijen,

147 De groep Engelse schilders bestond uit: G iles Auty, Bob Bourne,

1958.

Jerem y en M ary le Crice, Derrick G uth rie, M argo M aeckelberghe en

106 Rotterdamse Courant, 18 septem ber 1950.

M ichael Praed.

107 N ag elh outarch ief Holten, schrijven N agelhout aan Belcampo,

148 N ag elh outarch ief Holten, schrijven dr. H. Ferm in, 23 oktober

24 o cto b e r 1949.

108 Federatie, septem ber 1950, nr.14, periodiek van de Nederlandse

1954.

149 Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 27 septem ber 1958.

198 Dagblad van het Oosten, 9 oktober 1965.

150 N ag elh ou tarch ief H o lte n , schrijven particulier, 30 septem ber 1958.

199 De Belgische schilders die in 1953 m et de uitw isse lin g in Holten

151

Algem een H andelsblad, 14 oktober 1952.

152 Nieuw sblad van het Noorden, 19 ju n i 1952.

verbleven, richtten na th uisko m st Le Holten C lub op. 20 0 N ag elhoutarch ief Holten, uitnodigingen voor deze exposities in België.

153 Holtens Nieuw sblad, 19 februari 1955. 154 V rij Nederland, 19 m ei 1951.

201 N ag elhoutarch ief Holten, p laatselijk blad Bigorre, recensie en

155 N ag elh ou tarch ief Holten, notulen w erkcom ité, 30 novem ber 1950. 156 M evrouw de Jonge werd bijgestaan door mevr. G ischler van

verslag geschreven door G ilb ert D upont, ju li 1954. 20 2 N ag elh outarch ief Holten, schrijven H a u s e r aan Nagelhout.

O.K. en W. en de heer Basart, directeur A cadem ie van Beeldende

203 N ag elh outarch ief Holten, overpeinzingen van J.P. Nagelhout.

Kunsten Rotterdam.

20 4 Arts en Auto, 3 m ei 19 5 2 ,17e ja a rg a n g .

157 Vertegenw oordiger van O.K.en W , de heer Jansen, van de Franse

205 Notulen vergadering w erkcom ité, 27 ju n i 1950.

A m bassade m ons. O livier M anet, en van de T.C.F. m ons. M. Fred Robida. 20 6 Arts en Auto, m ei 1953. 158 Utrechts Nieuw sblad, 25 februari 1951.

207 Reisverslag Côte d'A z u r, 1 oktober-1 novem ber 1950, van vriendin T.B. M eppel.

159 Arnhem se Courant, 28 m aart 1951. 160 Gazet van Lim burg, 25 april 1951.

208 N ag elh outarchief Holten, ansichtkaart uit Sassenage,

161 Tilburgse C o u ran t,4 m ei 1951.

162 Prov. O verijsselse en Zwolse Courant, 19 m ei 1951.

209 Dagblad voor Noord Lim burg, 28 septem ber, 5 oktober en

163 Het V rije Volk, 7 septem ber 1951.

septem ber 1951.

17 oktober 1956.

164 N agelhoutarchief Holten, notulen w erkcom ité, 6 april 1951.

210 N ag elh outarch ief Holten, schrijven F e lix aan Nagelhout.

165 Het Vaderland, 22 m aart 1954.

211 Arts en Auto, reisverslag Ronald Lindgreen, m aart 1954,

166 Een door de T.C.F. georganiseerde expositie op een boot in de Seine, einde april 1954.

ju b ile u m n u m m e r. 212 N ag elh outarch ief Holten, schrijven M eijerin k aan N agelhout

167 Haagsch Dagblad, 26 m aart 1954.

213 Dagblad van het Oosten, 12 februari 1954.

168 Het V rije Volk, 27 m aart 1954.

214 Notulen vergadering w erkcom ité, 15 ju li 1952.

169 Het Vaderland, 15 april 1954.

215 Arts en Auto, reisverslag Johan H aa nstra ,7 m aart 1953,

170 N ag elh outarch ief Holten, catalogus U itw isseling Nederlandse en

18e ja a rg a n g .

Belgische schilders van 15 septem ber tot en m et 29 septem ber in Den

216 N agelhoutarchief Holten, verslag Flip Ham ers.

Haag.

217 N agelhoutarchief Holten, schrijven Touringhotel Sisteron aan

171 N ag elh outarch ief Holten, De Volkskrant, 1955.

N a g elh o u t,12 ja n u a ri 1953.

172 Deventer Dagblad, 12 april 1952.

218 N ag elh outarch ief Holten, schrijven kunstenaarsbond.

173 Deventer Dagblad, 1 novem ber 1952.

219 N agelhoutarchief Holten, verslag Jan Hubertus.

174 H aarlem s D a g b la d ,17 m aart 1952.

220 N agelhoutarchief Holten, schrijven m in isterie O nderw ijs, Kunsten

175 N R C-H andelsblad, 22 m aart 1952.

en W etenschappen (G.A. G iltay Veth), 28 februari 1956.

176 Zie Hans Kraan, Drom en van H olland, Zw olle 2002, p. 386.

221 Holtens Nieuw sblad, 14 oktober 1950.

177 Het Parool, 16 oktober 1953.

222 Tw ents Zondagsblad, 3 novem ber 1966.

178 Volledige naam : Edlef ter Haar-Rom eny.

223 Brabants D a g b la d ,19 ju n i 1959.

179 Het V rije Volk, 5 decem ber 1953.

224 G e zam e n lijke w ervings-brochure uitgegeven door Holtense

180 N ag elh ou tarch ief Holten, schrijven fa m ilie Lam berts, 1 septem ber

hoteliers.

1954; bevattende een niet nader geduid krantenartikel m et de aan h e f

225 Arts en Auto, reisverslag La Vora Norm an, kerstnum m er 1955,

N ieuw werk van de kunstschilder Lam berts.

2 0 e ja a rg a n g .

181 Asser Courant, 27 ju li 1953.

226 De Dordtenaar, 2 septem ber 1961.

182 M eppeler Courant, 2 2 ju li 1953.

227 Notulen vergadering w erkcom ité, 27 ju n i 1950.

183 Holtens N ieuw sblad, 3 oktober 1953.

228 A r t s en Auto, 3 m ei 19 5 2 ,17e ja a rg a n g .

184 Holtens N ieuw sblad, 27 novem ber 1954. 185 Dagblad van het Oosten, 28 m ei 1956. 186 N ag elh ou tarch ief Holten, schrijven G e e s in k aan Nagelhout, 23 m ei 1956. 187 Deventer Dagblad, 3 oktober 1958. 188 Acte de présance gaven: Consul Generaal van M onaco, mr. A.J.H .H ankes D rielsm a, afgevaardigde van de N.R.V.,dr.G.J. Ram aker en de voorzitter van de Association N ationale M onégasque des Arts Plastiques. 189 N ic e M atin, 12 oktober 1958. 19 0 V rije Volk, 8 oktober 1958. 191 Deventer Dagblad, 10 oktober 1958. 19 2 Deventer Dagblad, 18 oktober 1958. 193 Deventer Dagblad, 19 oktober 1959. 194 Baseler National Zeitung, 28 oktober 1959. 195 Dagblad van het Oosten, 15 ju li 1960. 19 6 Het Holtense N ieuw sblad, 3 novem ber 1962. 197 Holtens Nieuw sblad, 23 novem ber 1968.