BKFilosofie oktober 2017 by Redactie Boekenkrant

OKTOBER 2017, NO. 2 â&#x20AC;&#x201C; DE BESTE BRON VOOR FILOSOFISCHE BOEKEN

Met Noam Chomsky, Marianne Thieme, Suzan Neiman en het Brainwash Festival

GANDHI: HULTON ARCHIVE/GETTY IMAGES, KING: SUPERSTOCK/GETTY IMAGES, MANDELA: PAUL WEINBERG, ANZENBERGER

Zoeken naar een betere wereld

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 2

ZOEKEN NAAR EEN BETERE WERELD OP DE COVER

Wereldverbeteraars Hun morele overwicht schrijft Heijne vooral toe aan humanisme: hun strijd voor gelijke rechten kwam voort uit een ‘diepgewortelde overtuiging van wat het betekent, of zou moeten betekenen, om mens te zijn’.

Bas Heijne, Wereldverbeteraars. Gandhi, King, Mandela – hun erfenis, Uitgeverij Prometheus, 96 pagina’s (€ 15,99)

Op de cover van deze BKFilosofie staat het affiche voor de tentoonstelling ‘We have a dream’, die sinds half september te zien is in De Nieuwe Kerk in Amsterdam. Naar aanleiding hiervan schreef Bas Heijne het essay Wereldverbeteraars. Gandhi, King, Mandela – hun erfenis. Hij wil deze iconen van hun zoete reputatie ontdoen om te laten zien hoe actueel en radicaal hun gedachtegoed is. Door Regine Dugardyn

ls er drie mannen zijn die het motto ‘Verander de wereld, begin bij jezelf’ belichamen, dan zijn dat wel Mahatma Gandhi, Martin Luther King en Nelson Mandela. Toch kijkt Heijne in zijn essay wel uit om van de drie figuren heiligen te maken. Hij meldt keurig de doorgeslagen ascese van Gandhi, het notoire overspel van King en de onwrikbare loyaliteit van Mandela aan dubieuze leiders zoals Fidel Castro en Saddam Hussein, die het ANC steunden. Dat de drie desondanks een ‘moreel ijkpunt’ voor velen werden, komt omdat hun activisme ‘in laatste instantie niet enkel een strijd voor gelijke rechten, onafhankelijkheid en bestuurlijke verantwoordelijkheid [was] – het was ook een levenshouding, een filosofie’. Het was juist hun morele waardigheid die hun tegenstanders vaak als bedreigend ervaarden en extreem gewelddadige reacties bij hen opriep. Zoals op meer plekken in het essay, trekt Heijne een parallel

Bas Heijne met onze tijd en verwijst hij naar de haat die de Zwarte Piet-discussie en activiste Sylvana Simons losmaken. De grote waardigheid van de drie iconen behelst meer dan hun geloof in een geweldloze strijd; na aanvankelijk Gandhi’s filosofie van geweldloosheid te hebben aangehangen, koos Mandela zelfs een tijdlang voor gewapend verzet tegen de witte overheersers van Zuid-Afrika – om het geweld later weer af te zweren. Hun morele overwicht schrijft Heijne vooral toe aan humanisme: hun strijd voor gelijke rechten kwam voort uit een ‘diepgewortelde overtuiging van wat het betekent, of zou moeten betekenen, om mens te zijn’. Hun boodschap gold dan ook niet alleen voor hun eigen land of groep, maar voor de hele mensheid. Ook beseften de drie wereldverbeteraars dat het belangrijkste strijdperk zich niet in de buitenwereld bevindt, maar in ons eigen hoofd: het zijn vooroordelen, waar ook zijzelf mee waren opgegroeid, die ten grondslag liggen aan racisme en ongelijkheid. Zoals King het zo mooi ver-

woordde: eerst moeten ‘de muren binnenin geslecht worden’. Wat is nu de erfenis van deze drie grote mannen? Heijne constateert dat er sindsdien veel veranderd is en tegelijk ook niets. Veel, omdat India zich van de koloniale overheersers heeft bevrijd, in de VS wit en zwart gelijk zijn voor de wet, en in Zuid-Afrika de apartheid is afgeschaft. Niets, omdat ongelijkheid en racisme nog steeds wijdverspreid zijn. Sterker nog, in tegenstelling tot de grote emancipatiebewegingen uit de vorige eeuw die zich tegen de gevestigde orde keerden, eisen hun tegenhangers uit de 21ste eeuw niet het recht op gelijkheid, maar op ongelijkheid. Denk maar aan extreemrechts of de radicale islam in Europa die een ‘superieure afzondering’ of vernietiging van andersdenkenden nastreven. ‘Het is zaak de erfenis van Gandhi, King en Mandela te bevrijden van [de] al te zoete, al te geriefelijke reputatie’, stelt Heijne, die hun gedachtegoed in deze tijd van ‘eigen volk eerst’ en religieus fanatisme radicaal noemt. In die missie is hij met Wereldverbeteraars eigenlijk al geslaagd.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 3

IN DEZE EDITIE REDACTIONEEL

Een politieke boodschap

+++ Het lijkt vroeg, maar toch kijken wij al reikhalzend uit naar de Maand van de Filosofie in 2018. Het thema is alvast bekendgemaakt: ‘Verbeelding aan de Macht’. Ook de Nacht van de Filosofie kan alvast worden genoteerd in je agenda. Die zal op 7 april plaatsvinden in De Lindenberg in Nijmegen. +++ Heruitgaven van filosofische klassiekers blijven populair. Dit najaar kunnen we bijvoorbeeld uitzien naar een nieuwe vertaling van een van de belangrijkste filosofische werken aller tijden: de Ethica van Spinoza. Maarten van Buuren, die in eerdere boeken al de filosofie van Spinoza probeerde te doorgronden, tekende voor deze nieuwe vertaling en voorzag de tekst van commentaar. +++ Om jonge filosofen een platform te bieden om hun onderzoek aan een breed publiek te tonen, is sinds september de site www.theyoungphilosophers.org in de lucht. De Nederlandse Onderzoeksschool Wijsbegeerte (OZSW) is de initiatiefnemer van dit project. De jonge promovendi van het platform werken ook mee aan allerlei publieke optredens. Zo zullen ze in oktober hun onderzoeken pitchen op het Brainwash Festival. +++ Gaan Bouquetreeks-boekjes en filosofie niet samen? Marjan Slob denkt daar heel anders over. In haar nieuwe boek Foute fantasieën probeert ze te begrijpen waarom zij als moderne feminist plezier beleeft aan die voorspelbare romances. Het heeft volgens haar alles te maken met ons verlangen naar een wereld die wij voor mogelijk willen houden en die alleen bestaat in onze fantasie. +++

Filosofieboeken voor een breder publiek gaan vaak over een betere wereld. In deze tweede editie van de BKFilosofie is er veel aandacht voor nieuwe boeken met een politieke of maatschappelijke boodschap. Zo werpen de politiek filosofe Suzan Neiman (p. 7) en filosofisch icoon Noam Chomsky (p. 4) hun licht op actuele ontwikkelingen, zoals de opkomst van nepnieuws en de groeiende ongelijkheid tussen rijk en arm. Om zicht te krijgen op de filosofische inspiratiebronnen in de Nederlandse politiek, vroeg de redactie aan diverse Tweede Kamerleden wat hun favoriete filosofieboek is (p. 17). We leggen publieksfilosofe Daan Roovers voor waarom het werk van Hannah Arendt, een van de invloedrijkste politieke denkers uit de tweede helft van de vorige eeuw, nog altijd relevant is (p. 19). Verder bespreken we Samenleven met gezond verstand van filosoof Patrick Loobuyck, een belangrijke stem in de Vlaamse media – en sinds kort ook in de Nederlandse – als het om FILOSOFIE IN BEELD de islam gaat (p 13). Kortom: een betere wereld begint bij deze BKFilosofie. Regine Dugardyn, adviseur BKFilosofie

Margreet de Heer, Filosofie in beeld, Uitgeverij Meinema, 120 pagina’s (€ 17,95)

IN DEZE KRANT NOAM CHOMSKY

NEPNIEUWS

AANRADERS

In gesprek met Kelly Nyks over zijn documentaire met dit filosofisch icoon in de hoofdrol. Suzan Neiman laat zien hoe je je kunt verzetten tegen fake news.

Tips van de boekhandelaar en de redactie van de BKFilosofie. PATRICK LOOBUYCK

POLITIEK EN FILOSOFIE

HANNAH ARENDT

TOP 10

BRAINWASH

Recensie van zijn boek Samenleven met gezond verstand. Uit welke filosofische boeken halen Nederlandse politici hun inspiratie? Daan Roovers vertelt waarom deze filosofe zo populair is.

De best verkochte filosofieboeken op een rijtje. Op bezoek bij de organisatie van het grootste denkfestival. EN VERDER

Agenda Prijsvraag Colofon

26 27 27

Margreet de Heer

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 4

DOCUMENTAIRE

Het einde van de Amerikaanse droom CHOMSKY

De economische ongelijkheid is nog nooit zo groot geweest. Wat zegt dat over onze samenleving? Om hierachter te komen, voerde documentairemaker Kelly Nyks vijf jaar lang gesprekken met taalfilosoof en maatschappijcriticus Noam Chomsky. Door Ira Pronk

Noam Chomsky, Het einde van de Amerikaanse droom. De tien principes voor de concentratie van rijkdom en macht, vertaling: Rogier van Kappel, Uitgeverij Ten Have (€ 19,99). Verschijnt 24 oktober.

et resultaat van deze gesprekken leidde tot de succesvolle documentaire Requiem for the American Dream (2015), die wereldwijd op Netflix te zien is. Deze maand verschijnt de Nederlandse editie van het gelijknamige boek, dat al in zestien talen is verschenen. Ik interview Nyks over de gesprekken met Chomsky, de film en het boek. Requiem for the American Dream lijkt allerminst een film voor de hitlijsten. Het is een serieuze, soms bijna zwaarmoedige film, waarin 75 minuten lang één man aan het woord is: de filosoof en activist Noam Chomsky (1928), die door The New York Times de belangrijkste levende intellectueel wordt genoemd. In de documentaire legt hij uit welke principes er schuilgaan achter de groeiende financiële ongelijkheid, zoals de marginalisering van de bevolking, de beïnvloeding van de verkiezingen en hoe die leiden tot een steeds grotere concentratie van

macht en welvaart bij een kleine, bevoorrechte groep. Wat overblijft is een samenleving waar de Amerikaanse droom niet langer bestaat en veel Amerikanen een precair bestaan wacht. Als ik Kelly Nyks spreek, praten we Nederlands. Nyks, die al 19 jaar in de VS woont, heeft een Amerikaanse moeder en een Nederlandse vader. Hij heeft zich altijd verbonden gevoeld met beide culturen: ‘Het stelt mij in staat door Amerika te reizen, mij moeiteloos tussen de Amerikanen te bewegen en tegelijkertijd met mijn Europees wereldbeeld kritische vragen te kunnen stellen.’ De behoefte om altijd naar het ‘waarom’ te vragen, is de stuwende kracht achter alle films van Nyks. Het idee voor Requiem for the American Dream ontstond bij de filmmaker na de financiële crisis van 2008. Ondanks films zoals Inside Job (2010), die de crisis proberen te reconstrueren, miste hij een documentaire over het grotere verhaal. ‘Ik vond dat er nog steeds geen film was gemaakt over de vraag hoe het kan dat we steeds opnieuw in een crisis belanden.’ Het werd al snel duidelijk dat Requiem for the American Dream een uniek project zou worden met vele uitdagingen. Door het centraal stellen van één persoon heeft Nyks meer cinematografische en beeldende oplossingen gebruikt, zoals journaalfragmenten en animaties, om de aandacht van de kijker vast te houden. Nyks vergelijkt het productieproces van de documentaire met een vijf jaar durend gesprek. Na elk interview met Chomsky in het Massachusetts Institute of

Het is een serieuze, soms bijna zwaarmoedige film, waarin 75 minuten lang één man aan het woord is: de filosoof en activist Noam Chomsky. Technology in Boston, keerde hij terug naar New York om zich een aantal maanden met Chomsky’s woorden bezig te houden. Deze sessies waren voor de filmmaker echte eyeopeners. Chomsky liet bijvoorbeeld zien dat Amerika’s vierde president en grondlegger van de Amerikaanse grondwet, James Madison, de democratie al zo wilde vormgeven dat de rijke minderheid tegen de wil van het volk werd beschermd. Toen hij werd benaderd met de vraag of hij het materiaal van het interview tot een boek wilde verwerken, was Nyks verheugd dat hij nu ook het referentiemateriaal van Chomsky kon laten zien. Het boek biedt zowel ruimte voor het materiaal dat bij de film op de cutting room floor is blijven liggen, alsook een onderbouwing voor de documentaire. ‘Zeker in een post-truth-tijdperk, waar mensen als Trump voortdurend onzin kunnen verklaren, is het mooi als je kunt laten zien dat iets er écht staat.’ Het boek, dat in Nederland de titel Het einde van de Amerikaanse droom heeft, is ingedeeld in tien hoofdstukken, overeenkomstig met het aantal principes dat in de film wordt behandeld, die elk het bijbehorende

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 5

CORBINO

Het boek biedt ruimte voor het materiaal dat bij de film op de cutting room floor is blijven liggen.

Noam Chomsky referentiemateriaal bevatten. Ook de vormgeving blijft aan de documentaire verwant; de illustraties zijn gebaseerd op de animaties uit de film. Reizend door Amerika werd Nyks bijna overal – van Michigan tot Louisiana – geconfronteerd met het algemene gevoel van wanhoop en hopeloosheid als gevolg van armoede. Belangrijke oorzaken zijn het gebrek aan werkzekerheid en het bijna onbetaalbare zorgstelsel en hoger onderwijs. ‘Voor het eerst sinds lange tijd daalt de levensverwachting voor mannen van boven de 55 jaar. Dit komt vooral door de opioïdencrisis [de enorme toename van verslaafde gebruikers

van heroïne, maar ook van voorgeschreven pijnstillers – red.] en zelfmoord.’ Of, zoals Chomsky dit probleem verwoordt: ‘Poverty is not only a financial state, it’s a physical state.’ Tijdens zijn reizen in de VS merkte Nyks ook een grote discrepantie tussen de werkelijkheid en de denkbeelden van Amerikanen. Niet alleen beschouwen ze zichzelf vrijwel nooit als lower class, maar steevast als middle class, ze zien Amerika ook nog steeds als het beste land ter wereld. Hoewel in Amerika de contrasten het meest uitvergroot zijn, zien we ze ook in onze eigen samenleving terug. We spreken samen

over de bekroonde serie Schuldig (2016), die de uitzichtloze situatie van het armste deel van de Nederlandse bevolking in beeld brengt, maar ook over de veramerikanisering van het zorgstelsel en het afschaffen van de basisbeurs voor studenten. De Amerikaanse droom gaat zowel over het ideaal als over de realisatie van sociale mobiliteit; over de hoop én de mogelijkheid om uit de armoede op te kunnen klimmen naar een beter bestaan. Dit is echter niet exclusief voorbehouden aan Amerika, ook in Nederland is het van belang dat we de sociale mobiliteit niet de nek omdraaien. Requiem for the American dream herinnert ons aan dit ideaal.

De documentaire Requiem for the American dream is nog steeds te zien op Netflix.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 6

BOEKFRAGMENT: VERZET EN REDE IN TIJDEN VAN NEPNIEUWS De Amerikaanse filosofe Susan Neiman laat zien dat waarheid en rechtvaardigheid geen ‘kwestie van perspectief’ zijn, zoals vaak wordt beweerd, maar universele waarden om voor te strijden.

Susan Neiman, Verzet en rede in tijden van nepnieuws, vertaling: Marjolijn Stoltenkamp, Uitgeverij Lemniscaat, 80 pagina’s (€ 9,95) www.lemniscaat.nl

onder idealen kan iedere eis tot verandering van de hand worden gewezen als een utopische fantasie. Zonder idealen zullen conservatieven onvermijdelijk nee schudden: idealen mogen dan prijzenswaardig zijn, maar de harde feiten van de ervaring zijn ermee in strijd. Dit argument, dat in 1793 al een cliché was, heeft Kant doorgeprikt. In Over de gemeenplaats draaide hij de beweringen van de zogenaamde realisten om. Natuurlijk komen de ideeën van de rede in conflict met de aanspraken van de ervaring. Daar zijn ideeën voor bedoeld. Idealen worden niet afgemeten aan de mate waarin ze zijn aangepast aan de werkelijkheid; de werkelijkheid wordt beoordeeld naar de mate waarin ze idealen realiseert. Telkens wanneer bepaalde ideeën tot normen worden verheven, verandert de wereld. Pas sinds het presidentschap van Obama kunnen homoseksuele mannen en lesbische vrouwen openlijk dienst nemen in het leger. Ik heb pacifisten gekend die naar Canada verhuisden, gevangenisstraf kregen of toch maar naar Vietnam gingen. Geen van hen was bereid te doen alsof hij een homo was, zelfs niet tijdens de dertig minuten voor de selectiecommissie. Hoewel er tijdens heel wat avonden vol sigarettenrook grapjes over homoseksualiteit werden gemaakt, wilde niemand geconfronteerd worden met het onvermijdelijke gerucht dat de homoseksuele pose niet louter een voorwendsel was. Tegenwoordig kunnen mannen met mannen en vrouwen met

vrouwen trouwen in conservatieve landen als Spanje, Ierland en de Verenigde Staten, en kan een christendemocratische kanselier in Duitsland Donald Trump aanmanen ervoor te zorgen dat homoseksuele mannen en lesbische vrouwen tegen discriminatie worden beschermd. De verrassend snelle aanvaarding van relaties tussen mannen en mannen en vrouwen en vrouwen heeft een ook een donkere kant, want ondernemingen kunnen dan wel een LGTB-vriendelijke werkvloer creëren, maar toch nog altijd niet bereid zijn het neoliberale beleid af te schaffen dat de oorzaak is van economische ongelijkheid. Desondanks zijn gelijke rechten voor homoseksuele mannen en lesbische vrouwen een belangrijke stap vooruit die maar één generatie geleden nog ondenkbaar was. Geloof je nog steeds dat ideeën de wereld niet kunnen veranderen? Democratie vraagt om burgers die in staat zijn na te denken over de woorden die ze gebruiken. We aanvaarden vaak bewoordingen zonder hun betekenis tot ons te laten doordringen. Met behulp van mantra’s als ‘verantwoordelijkheid tegenover onze aandeelhouders’ hult het neoliberalisme zijn overtuiging dat niets ertoe doet, behalve winst, in zachtaardige morele tinten. Wie zou nu ooit bezwaar kunnen maken tegen verantwoordelijkheid? Bij goed bedoelde oproepen tot tolerantie wordt het feit genegeerd dat mensen over het algemeen tolereren wat ze onaangenaam vinden en niet kunnen veranderen, zoals pijn, lawaai en nare geuren. Als je tegen een rechtse nationalist zegt dat hij toleranter moet zijn, zorg je er alleen maar voor dat hij zich machteloos voelt. Oproepen tot solidariteit zijn veel effectiever, want die wijzen op de heilzame gevolgen van samenwerking tussen mensen

van uiteenlopende culturele herkomst. Het is opvallend dat nationalisten in de minderheid zijn in steden waarin verschillende culturen naast elkaar leven. Zelfs in landen die worden geplaagd door opkomend nationalisme, besturen burgemeesters met een nietautochtone achtergrond steden als Londen, Parijs en Rotterdam. Dit hoeft niet tot culturele monotonie of erosie van autochtone tradities te leiden. Integendeel. Als je actief van andere culturen geniet in plaats van ze alleen maar te tolereren, kun je ook je eigen cultuur beter op waarde schatten. Maar alleen maar oproepen tot solidariteit met andere culturen is niet genoeg; zo’n solidariteit heeft krachtige materiële ondersteuning nodig. Het korte bezoek van president Obama aan Athene, voorafgaand aan zijn laatste staatsbezoek aan Berlijn, was een duidelijk signaal aan Europa dat het niet kan overleven als solidariteit alleen in toespraken tot uiting komt. Aanhoudende speculatie over de ondergang van de EU wekt de indruk dat lof op de Unie overmoedig klinkt. Maar soms hebben buitenstaanders een scherpere blik dan de Europeanen zelf: ondanks de talrijke problemen is Europa erin geslaagd eeuwen van oorlog in te wisselen voor vreedzame onderhandelingen, een wijdverbreid besef van maatschappelijke solidariteit te creëren en medische hulp, huisvesting en onderwijs niet louter als voorzieningen, maar als rechten in te stellen.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 7

SUSAN NEIMAN NEPNIEUWS

Blijf zoeken naar de waarheid De laatste jaren kom je ze overal tegen: berichten op het internet die lijken op een echt nieuwsartikel, maar in essentie een groot verzinsel zijn. In Verzet en rede in tijden van nepnieuws geeft de Amerikaans-Duitse filosofe Susan Neiman de lezer handvatten om weerbaar te worden tegen nepnieuws. Door Nora van Ouwerkerk

Waarheid en rechtvaardigheid zijn geen kwestie van perspectief.

n haar boek vraagt Susan Neiman (1955) zich af wat te doen in de huidige tijd van posttruth politics, waarin nepnieuws steeds vaker in de media verschijnt. Geïnspireerd door onder anderen de Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant (1724–1804) komt de schrijfster tot de conclusie dat waarheid en rechtvaardigheid geen kwestie van perspectief zijn, maar universele waarden die het waard zijn om voor te strijden. De vergaande invloed van nepnieuws op burgers wordt duidelijk door de voorbeelden die Neiman in haar essay geeft: van een overval op een pizzeria in Washington D.C., waar Hillary Clinton en haar campagneleider een zogenaamd netwerk voor kinderprostitutie zouden leidden, tot aan de racistisch gemotiveerde schietpartij in een kerk in Charleston. Deze acties lijken absurd, maar volgens Neiman kan nepnieuws erg geloofwaardig zijn: ‘Op zulke sites kunnen argumenten zo’n overtuigende indruk maken dat het ons nauwelijks nog verbaast dat Michelle Obama een man is en Barack Obama een homo, en dat ze hun kinderen hebben geadopteerd.’ Verzet en rede in tijden van nepnieuws schept niet alleen een beeld van de gevolgen van

Susan Neiman nepnieuws, maar geeft tevens een helder overzicht van de ontwikkeling van dit fenomeen. Al in 1945 bazuinden de media leugens rond door te vertellen dat de atoombomaanval op Hiroshima strikt noodzakelijk was om een einde te maken aan de Tweede Wereldoorlog. In 2003 verkondigde de regering-Bush dat het regime van Saddam Hoessein over massavernietigingswapens beschikte, met alle gevolgen van dien. En over president Trump schrijft Neiman: ‘Sinds hij president is, gebruikt hij het woord “nepnieuws” voor alles wat hem niet bevalt.’ Neiman heeft geen goed woord over voor de Amerikaanse president, integendeel: ‘Als je een filmscript zou hebben geschreven waarin zo’n domme, inhalige en oneerlijke narcist het Witte Huis haalde, had je er waarschijnlijk moeite mee gehad een producent te vinden’. Ondanks dit, in haar ogen, ongelofelijke

presidentschap en de sterke ontwikkeling van nepnieuws die ermee gepaard gaat, eindigt het essay positief. De filosofe geeft de lezer advies en stelt dat een kritisch bewustzijn van het gebruik van taal doorslaggevend is om jezelf te kunnen weren tegen nepnieuws. Daarnaast doet zij een oproep tot solidariteit om te voorkomen dat er verdeeldheid ontstaat door de berichten in de media. Duizenden mensen over de hele wereld proberen gelukkig al weerstand te bieden aan deze ontwikkelingen door middel van demonstraties en het tonen van saamhorigheid. Dit actieve verzet geeft hoop; het laat zien dat waarheid en rechtvaardigheid voor velen universele waarden zijn gebleven.

Susan Neiman, Verzet en rede in tijden van nepnieuws, vertaling: Marjolijn Stoltenkamp, Uitgeverij Lemniscaat, 60 pagina’s (€ 7,95)

DE ONDERGANG VAN HET AVONDLAND

Boeklancering in Paradiso 10 oktober

WAAROM OSWALD SPENGLER LEZEN ALS DE WERELD IN BRAND STAAT? ‘Het beslissende boek voor de eenentwintigste eeuw.’ Ad Verbrugge Op 10 oktober verschijnt bij Boom De ondergang van het Avondland

Naast de vertaling lanceert Boom ook de website LeesSpengler.nl

van Duits cultuurhistoricus Oswald Spengler, in een vertaling van

waarop tal van opiniemakers en intellectuelen de actualiteit van het

Mark Wildschut. Het is voor het eerst dat dit bijzondere, omvangrijke

boek toelichten en bediscussiëren. Ook biedt de website door samen-

en invloedrijke werk vertaald is naar het Nederlands.

vattingen, annotaties en videocolleges de hedendaagse lezer een handvat om de 100 jaar oude tekst te begrijpen en met het heden

De ondergang van het Avondland, geschreven in de periode

te confronteren.

1918-1922, is een beroemd en berucht werk, mede omdat het ook vandaag de dag nog steeds invloed heeft op cultuur en politiek.

‘Een intellectuele roman van de eerste orde.’ Thomas Mann

Het houdt ons een spiegel voor als het om de ontwikkeling van democratie, de multiculturele samenleving, geopolitiek en de vooruitgang in het algemeen gaat. Wat we er ook van mogen vinden: Spengler geeft te denken.

De ondergang van het Avondland roept nog steeds om discussie LeesSpengler.nl gaat verder waar het boek ophoudt Met bijdragen van o.a. Joris Luyendijk, René ten Bos, Floor Rusman, Stephan Sanders, Willem Schinkel, Thierry Baudet, Ebru Umar, Thijs Kleinpaste en Marli Huijer

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 9

BOEKENTIPS BOEKENKRANT TIPT

Hoe word je een stoïcijn?

Joost Baars

DE BOEKHANDELAAR TIPT

Van welk filosofieboek raken boekhandelaren enthousiast?

Wij vroegen het aan Joost Baars van Boekhandel van Rossum.

‘I

n een tijd waarin er nood is aan religiekritiek, maar die meestal niet verder komt dan het idee dat religie passé is, is het goed dat 25 eeuwen theologie verschijnt. In het boek gaat een schrijversteam honderd theologen, profeten en filosofen af, van de profeet Mozes tot de Duitse theoloog Jörgen Moltmann. Aan de hand van een essay en een fragment uit het werk wordt er nader ingegaan op deze personen. In de inleiding duiden de samenstellers, filosoof en religiewetenschapper Laurens ten Kate en theoloog Marcel Poorthuis, dat theologie niet iets is uit vervlogen, meer mythische tijden. Voor hen is het juist een discipline die tot stand komt als mensen wat kritische afstand van mythologieën kunnen nemen en zelf een ethisch besef kunnen ontwikkelen. Door deze insteek leest 25 Eeuwen Theologie als een geschie-

denis van 2500 jaar religiekritiek. En dan niet vanuit het idee dat het onbegrijpelijke niet bestaat, maar in directe relatie ermee. In deze geschiedenis van de ‘westerse’ theologie staan jodendom, christendom en islam op gelijke voet met religies die buiten Europa zijn ontstaan, maar wel als zodanig een vormende invloed op ons continent hebben gehad. Het boek is dus uitstekend tegengif tegen wie schermt met de joods-christelijke cultuur om moslims buiten onze samenleving te plaatsen. Het was wenselijk geweest als er meer vrouwen en moslims in het schrijversteam hadden plaatsgenomen, maar die imperfectie kan niet verhinderen dat 25 eeuwen theologie leest als een van de meest prikkelende en relevante vormingsgeschiedenissen van Europa die ik ken.’

Laurens ten Kate en Marcel Poorthuis (red.), 25 eeuwen theologie, Uitgeverij Boom, 740 pagina’s (€ 39,90)

Massimo Pigliucci laat zien hoe deze oude filosofie toepasbaar is in het moderne leven. Toen hij de vijftig naderde, werd hij overvallen door grote levensvragen en het besef van zijn eigen sterfelijkheid. Hij ging zich verdiepen in de praktische filosofie van de stoïMassimo Pigliucci, Hoe cijnen, die uitstekend word je een stoïcijn?. Oude past bij seculiere wes- filosofie voor het moderne terlingen. Ze leert je te leven, vertaling: Ruud van de Plassche, Uitgevefocussen op wat binrij Ten Have, 288 pagina’s nen je macht ligt en (€ 22,99) zo een zekere gelijkmoedigheid te bereiken. Pigliucci combineert een glasheldere uitleg van deze tijdloze filosofie met persoonlijke voorbeelden. Ten slotte formuleert hij twaalf leefregels voor de moderne stoïcijn.

Kleine filosofie van de digitale onthouding We zijn voortdurend bereikbaar en verbonden, maar welke prijs betalen we daar eigenlijk voor? Steeds meer mensen worstelen met hun omgang met de schermwereld. Scholen en bedrijven experimenteren met schermvrije dagen, er ontstaan resorts en traininHans Schnitzler, Kleine gen voor digitale ont- filosofie van de digitale gifting en er leeft een onthouding, Uitgeverij De Bezige Bij, 128 pagina’s grote behoefte om te (€ 12,99) ‘ontkoppelen’. Kleine filosofie van de digitale onthouding laat zien wat er gebeurt als je plotseling offline gaat in een wereld die altijd online is. Hans Schnitzler gaat in gesprek met millennials die een digitale detox hebben ondergaan. Zo schept hij een herkenbaar beeld van de problemen van de moderne mens.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 10

BOEKFRAGMENT: DENKEN OVER DIEREN Richard David Precht daagt ons uit op een nieuwe manier na te denken over de mens-dierverhouding. Hij pleit voor een ethiek die zich baseert op het ‘niet weten’. “Niet wat je niet weet brengt je in problemen, maar wat je zeker meent te weten hoewel het helemaal niet waar is.” – Mark Twain

Richard David Precht, Denken over dieren, Vertaling: Rijk Schipper, Uitgeverij Ten Have, 160 pagina’s (€ 18,99) www.uitgeverijtenhave.nl

r was eens een wereld waarin logge apatosauriers zich tegoed deden aan het sappige groen van varens en paardenstaarten; trilobieten kropen op hun buik over het zand van de zee en tyrannosauriërs waadden hongerig door het moeras. In deze wereld leven wij niet, maar wel in de onze. Dat is de wereld van het hier en nu, die wordt begrensd door ons verstand en omheind door de haag van de cultuur. Wat we ook menen te weten over de dinosauriërs: eerst moeten we hun wereld construeren, omdat we die niet ervaren. We moeten die wereld eerst uittekenen met de viltstiften van onze fantasie. De wereld van het Krijt en van het Jura, die ongeveer tweehonderd miljoen jaar geleden begon: dat alles is een beeld van onze voorstelling, een waarschijnlijk beeld misschien, dat we geneigd zijn voor de waarheid te houden. Maar dit beeld is al vaak veranderd en zal ook zeker nog verder veranderen. Mensen hebben de neiging om de wereld waarin ze leven ‘op te ruimen’. Dat is een manier van doen die bepaald kenmerkend is voor onze soort. We sorteren de alledaagse dingen van ons leven, en zo ook sorteren we onze gedachten over de wereld die ons omgeeft. Elke ordening, ook die van de natuur, is dus een menselijk ontwerp. Naar alle waarschijnlijkheid ontstond de behoefte om de wereld te

ordenen in onze ontwikkelingsgeschiedenis parallel aan de ontwikkeling van de taal. Want zonder de kunstmatige ‘opruimactiviteit’ van de taal zou het onmogelijk zijn je een voorstelling te maken van een ‘orde van de schepping’ of van de ‘natuur’. Wie is aangewezen op ordenen beweegt zich graag binnen de veilige grenzen van een systeem. Alleen binnen zo’n ordeningsconstructie stelt men de vraag naar waarheid en geldigheid, naar juistheid, methode en betekenis. Maar al te gemakkelijk overziet degene die ordent de kunstmatige behuizing en de rekken die hij zelf heeft getimmerd en waarin hij de wereld zo zorgvuldig sorteert. Zelden lukt het hem om uit het raam te kijken naar het onzekere landschap dat hem omgeeft. Alleen een geweldige storm, een blikseminslag of een aardbeving dwingt de beheerder van de wereld ertoe zijn vertrouwde woonplaats te verlaten en een ander huis te bouwen, dat de gevaren van het nieuwe klimaat kan weerstaan. Pas wanneer we terugblikken op de vele vergissingen in het verleden, krijgen we inzicht in ons eigen tekortschieten als het gaat om ‘opruimen’. In het heden lijkt de heersende ordening ons meestal zo vanzelfsprekend dat we graag glimlachen over de mogelijkheid dat er iets zou veranderen. Zo hebben mensen met grote zekerheid aangenomen dat de aarde een schijf is en dat vrouwen en slaven geen rechten hebben. En net zo goed glimlachen we als we de redenen beschouwen waarom de mensen in de loop der eeuwen meenden dat ze verschilden van de dieren. Reeds de oude Grieken, in het bijzonder Aristoteles (384–322 v.Chr.), interesseerden zich voor de geschiedenis en voor het in veel details schuilgaande systeem van de natuur. Aristoteles verdeelt de dieren onder in klassen, probeert te doorgronden

wat leven is en legt daarmee de fundamenten van de zoölogie. Toch kent hij maar een paar honderd diersoorten. Een ‘volledige geschiedenis van de natuur’ wordt voor het eerst geschreven in de 18e eeuw, en ook die is buitengewoon onvolledig. Sindsdien beschikken we niet alleen over een rijke voorraad aan denkbeeldige ordeningen, variërend van scheppingsmythen tot moleculaire biologie, maar kennen we ook een wetenschap die zich ‘taxonomie’ noemt en die iedere plant en ieder dier rangschikt in een inventarislijst van de natuur. Daarbij verraden de denkschema’s van de natuuronderzoekers niet alleen iets over de geclassificeerde natuur zelf, maar evenzeer over de behoefte aan ordenen en over de slimheid van de menselijke geest.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 11

BOEKFRAGMENT: DE ONDERGANG VAN HET AVONDLAND Dé klassieker uit het interbellum blijkt juist in onze tijd weer verrassend relevant. Vele denkers, schrijvers en kunstenaars lieten zich door De ondergang van het Avondland inspireren.

DE ONDER GANG VAN HET AVOND LAND I DE ONDER GANG VAN HET AVOND LAND 1

OSWALD SPENGLER

Oswald Spengler, De ondergang van het Avondland, vertaling: Mark Wildschut, 1200 pagina’s, Boom uitgevers (€ 89,00) www.bua.nl

n dit boek wordt voor het eerst een poging gewaagd het verloop van de geschiedenis op voorhand te bepalen. Het gaat erom het lot van een cultuur – en wel de enige die vandaag de dag op deze planeet op het punt van voltooiing staat, de West-Europees/Amerikaanse – in haar nog niet doorlopen stadia te volgen. Blijkbaar heeft men tot op heden geen mogelijkheid gezien een taak van zo’n enorme draagwijdte aan te vatten, en waar dat wel het geval was, zag men niet welke middelen hiervoor nodig waren, of zijn die op een ontoereikende manier gebruikt. Bestaat er een logica van de geschiedenis? Bestaat er naast al het toevallige en onberekenbare van de afzonderlijke gebeurtenissen een zogezegd metafysische structuur van de historische mensheid, die in essentie onafhankelijk is van de alom zichtbare, populaire, geestelijk-politieke oppervlaktestructuren? Een structuur die deze werkelijkheid van een lagere orde eigenlijk pas oproept? Verschijnen de grote lijnen in de wereldgeschiedenis voor het begrijpende oog misschien altijd weer in een vorm die gevolgtrekkingen toelaat? En als dat zo is, aan wat voor beperkingen zijn zulke gevolgtrekkingen dan gebonden? Is het mogelijk in het leven zelf – want menselijke geschiedenis is het omvattende begrip van ontelbaar veel levenslopen, waarbij het taalgebruik al onwillekeurig een ik en persoon invoert, als denkende en handelende individuen van een hogere orde, zoals ‘de oudheid’, ‘de Chinese cultuur’ of ‘de moderne

beschaving’ – de stadia te ontdekken die doorlopen moeten worden, en wel in een volgorde die geen uitzondering toelaat? Hebben de fundamentele begrippen voor al het organische, zoals ‘geboorte’, ‘dood’, ‘jeugd’, ‘leeftijd’, ‘levensduur’, in die sfeer misschien een welomschreven betekenis, die nog niemand heeft blootgelegd? Liggen er, kortom, algemene biografische oervormen ten grondslag aan al het historische? De ondergang van het Avondland, in eerste instantie een in ruimte en tijd beperkt fenomeen, net als het ermee corresponderende fenomeen van de ondergang van de klassieke oudheid, is zoals men ziet een filosofisch thema dat, als men het in heel zijn reikwijdte opvat, alle grote bestaansvragen omvat. Willen we ervaren welk lot de westerse cultuur beschoren is, dan moeten we eerst inzien wat cultuur is, in welke relatie zij staat tot de zichtbare geschiedenis, tot het leven, tot de ziel, tot de natuur, tot de geest, in welke vormen ze verschijnt en in hoeverre die vormen – volkeren, talen en tijdperken, veldslagen en ideeën, staten en goden, kunsten en kunstwerken, wetenschappen, rechtssystemen, economische systemen en wereldbeschouwingen, grootse mensen en grootse gebeurtenissen – symbolen zijn en als zodanig geduid moeten worden. Het thema in engere zin is de ondergang van de West-Europese cultuur, die zich vandaag de dag over de hele aardbol uitbreidt, maar het eigenlijke doel is de ontwikkeling van een filosofie en de bijbehorende, hier te beproeven methode van de vergelijkende morfologie van de wereldgeschiedenis. Het werk valt natuurlijkerwijs uiteen in twee delen. Het eerste deel, ‘Gestalte en werkelijkheid’, gaat uit van

de vormentaal van de grote culturen, tracht door te dringen tot de diepste wortels van hun oorsprong en komt zo uit bij de grondslagen van een symboliek. Het tweede, ‘Wereldhistorische perspectieven’, gaat uit van de feiten van het werkelijke leven en probeert uit de historische praktijk van de hogere mensheid de kwintessens van de historische ervaring op te maken, op grond waarvan we de vormgeving van onze toekomst ter hand kunnen nemen.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 13

PATRICK LOOBUYCK KOEN BROOS

DEMOCRATIE

Vrijheid, gelijkheid en broederschap in de maatschappij

Homoseksuele personen worden via de verzamelbak ‘holebi’s’ gereduceerd tot hun seksualiteit.

Aanslagen stellen de samenleving op scherp. Juist nu samenkomen zo belangrijk is, staan bevolkingsgroepen mijlenver uit elkaar. In Samenleven met gezond verstand doet de Vlaamse filosoof Patrick Loobuyck een poging om mensen samen te brengen. Door Alex Hoogendoorn

oals het een pluriforme samenleving betaamt, zijn er veel opvattingen over hoe onze maatschappij ingericht dient te worden. Het kan lastig zijn daarin een middenweg te vinden, maar misschien is dat ook niet nodig. In dit boek herinnert de auteur zijn lezers aan het fundament van onze democratie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Hij pleit voor een inclusief beleid van een neutrale staat, die alle inwoners gelijke kansen moet bieden. Volgens Loobuyck is het belangrijk je in de ander te verplaatsen en de dialoog aan te gaan. Tegelijk moet er ruimte voor kritiek zijn zonder dat de criticus meteen een stempel opgedrukt krijgt. Neem de islam. Daarover is Loobuyck heel kritisch, omdat scheiding van kerk en staat in Islamitische landen met de Sharia ontbreekt. Een democratie kan alleen functioneren als iedereen gelooft in het nut van de drie eerder genoemde waarden, terwijl wie de Sharia als politiek systeem aanhangt, godsdienst boven het recht op vrijheid en gelijkheid stelt. Heel kundig belicht Loobuyck zulke onderwerpen van verschillende kanten, wat

Patrick Loobuyck van zijn boek een genuanceerd essay maakt. De centrale boodschap in dit boek is enorm belangrijk in deze roerige tijden. Om samen te leven moeten we elkaar respecteren. Loobuyck richt zich hierbij op een breed publiek. Toch is zijn taalgebruik vooral gericht op hoger opgeleiden en dat is jammer. Hij gebruikt bijvoorbeeld graag Latijnse termen, die vooral afschrikken en afdoen aan de leesbaarheid van de tekst. Daarbij spreekt hij over ‘autochtonen’ en ‘allochtonen’ in plaats van het respectvollere ‘mensen met een migratieachtergrond’ te gebruiken. Homoseksuele personen worden via de verzamelbak ‘holebi’s’ gereduceerd tot hun

seksualiteit en overige personen uit de LGBTQ+-community vergeten. In België is ‘holebi’s’ wellicht een geaccepteerde term, maar dat neemt niet weg dat Loobycks taalgebruik stamt uit minder inclusieve tijden. Dat doet afbreuk aan de inhoud en de boodschap van zijn boek. Desondanks is zijn pleidooi voor openheid, respect en tolerantie een sterk vertrekpunt voor het openen van een debat tussen links en rechts. Met vrijheid, gelijkheid en broederschap in het achterhoofd ontstaat er ruimte voor een redelijk debat.

Patrick Loobuyck, Samenleven met gezond verstand, uitgeverij Polis, 252 pagina’s (€ 19,99)

De geest uit de fles staat hoog op de bestsellerlijsten en is het meest spraakmakende filosofieboek van het afgelopen jaar.

ger groot d e g ees t u i t d e f le s

€ 34,5 0

‘Een feest van herkenning en helderheid is deze inleiding in de moderne westerse wijsbegeerte van Ger Groot. Moeiteloos schakelt hij tussen lastige denkers en lichte cultuur.’ – Hans Achterhuis in de Volkskrant *****

Hoe de moderne mens werd wie hij is ‘Wie goed kijkt en luistert, kan in de architectuur van de Amsterdamse School, de schilderkunst van Caspar David Friedrich, de opera’s van Wagner of een lied van Ramses Shaffy de filosofie van hun tijd waarnemen. Je ziet en hoort Kant en Schiller, Nietzsche en Sartre door de kunstwerken heen. Filosofie is overal, in alle hoeken van de samenleving – niet alleen in de kunsten, maar ook in reclameboodschappen, in pornografie en zelfs in de graffiti op straat.’ – Ger Groot

uitgever ij lemni sca at

Dit boek is gebaseerd op een populaire collegereeks die Ger Groot jarenlang gaf aan zijn studenten. Een gelijknamige tv-documentaire is in ontwikkeling. Ger Groot is schrijver en filosoof en publiceert regelmatig in bladen als Trouw en nrc Handelsblad.

De geest uit de fles is een geschiedenis van de moderne filosofie en een zinnenprikkelende beschouwing ineen. Ger Groot laat zien en horen hoe wij, zelfbewuste én onzekere mensen aan het begin van de eenentwintigste eeuw, zijn geworden wie we zijn. Sinds Descartes heeft de radicale twijfel zijn intrede gedaan en is ‘de geest uit de fles’. De filosofie van de afgelopen vier eeuwen laat zich beschrijven als één lange worsteling met de erfenis van de religie. Niet alleen de filosofie, maar de hele cultuur is van die worsteling doordrongen. Dit boek bevat talloze illustraties uit de geschiedenis van de beeldende kunst, architectuur, muziek, opera, toneel en film. Bijbehorende beeld- en geluidsfragmenten zijn te bekijken en beluisteren via www.degeestuitdefles.com. Dichterbij kan filosofie niet komen.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 17

WELINGELICHTE KRINGEN INSPIRATIE

Van Erasmus tot oikofobie: filosofische ideeën in de politiek Uit welke filosofische boeken halen Nederlandse politici hun inspiratie? De redactie van de BKFilosofie ging op onderzoek uit en vond een breed spectrum aan invloedrijke denkers en ideeën.

niet zien als onderdrukking of uitbuiting. Zoals de emancipatie van andere achtergestelde groepen zoals slaven, vrouwen of kinderen ooit ondenkbaar was, zo zullen ook dieren uit hun achterstandspositie worden bevrijd. De 21ste eeuw wordt de eeuw van het dier!’ GROENLINKS

les waar we ook nu nog wat aan hebben. Politiek en maatschappelijk actief zijn vormt ons, dat geeft een land een stabiele basis. In landen zoals Polen, Turkije en Hongarije wordt er gemorreld aan de (politieke) rechten van mensen. Dat Tom van der Lee maakt niet de leider sterker, maar het land zwakker.’

Tom van der Lee

‘H

et boek Discorsi van Machiavelli zet je echt tot denken aan; al was het maar omdat de auteur letterlijk uit lijfsbehoud verhullend PARTIJ VOOR DE DIEREN moest schrijven én een meester in ironie was. Machiavelli Marianne Thieme leefde in een tijd dat Italië een nimal Liberation van Peter lappendeken was van rivaliserende stadstaten. Burgers hunSinger is het allereerste kerden naar meer veiligheid en boek dat ik als student zeggenschap. De in 1995 las over diepolitiek-filosoof liet renrechten. Ik werd zich inspireren door daarna vegetariër. het oude Rome en Singer toont de paralwilde van Italië een lel aan tussen sekdemocratische natie sisme, racisme en spemaken. In het land ciesisme: discriminazijn burgerschap en tie naar soort, in het politieke rechten bijzonder de bevoorbelangrijk: burgers deling van mensen die voelen dat ze grip boven dieren. Een hebben op hun eigen dier is voor veel menMarianne Thieme leven zetten zich ook sen geen individu. in voor hun land. Het Het wordt zo normaal maakt zowel het land als haar gevonden dat dieren een funcinwoners sterker. Dat is een wijze tie hebben, dat veel mensen dat DIANA MONKHORST

‘A

SOCIALISTISCHE PARTIJ

Ronald van Raak

‘S

‘Geen boek van een filosoof is leuker om te lezen dan de Lof der Zotheid van Erasmus.’

ommige filosofen grijpen je naar de keel en laten je niet meer los. De Ethica van Spinoza blijf ik lezen, omdat het zo’n mooie filosofie is. Het Communistisch Manifest van Marx, omdat het me nog altijd inspireert. Maar geen boek van een filosoof is leuker om te lezen dan de Lof der Zotheid van Erasmus. Het heeft ruim 500 jaar Ronald van Raak geleden bijgedragen aan het ontstaan van het publieke debat, waarbij alle machthebbers op de korrel werden genomen, maar daarmee ook een spiegel werd voorgehouden. De filosoof schreef met veel humor en in een prachtige taal. Want de beste kritiek is nog altijd die waar ook de betrokkenen om kunnen lachen.’

FILOSOFIE OP RECHTS Hoewel de redactie van de BKFilosofie evenveel (ex)politici van links als van rechts voor dit artikel benaderde, hebben we geen reacties van de rechterflank gekregen. Toch ontbreekt aan die kant van het politieke spectrum de interesse in filosofie

niet. Zo zit in het comité van aanbeveling van Thierry Baudets partij Forum voor Democratie onder meer de Britse conservatieve filosoof Roger Scruton (1944). Hij lanceerde de term oikofobie, die Baudet centraal stelt in zijn eigen gelijknamige

boek uit 2013. De ziekte van onze tijd is volgens Baudet niet de angst voor het vreemde, maar voor het eigene. Ook de VVD-coryfee Frits Bolkestein beroept zich graag op filosofische bronnen. Geliefd zijn bij hem vooral

gematigde liberale denkers zoals Adam Smith (1723– 1790) of Alexis de Tocqueville (1805– 1859). In diverse boeken waarschuwt Bolkestein voor de ‘onvoorstelbare kracht’ van ideeën, en dan vooral in negatieve zin. Want die

hebben in de praktijk geleid tot o.a. fascisme en communisme. Intellectuelen kunnen zich daarom maar beter niet bezighouden met politiek, waarschuwt hij in De intellectuele verleiding. Gevaarlijke ideeën in de politiek (2011).

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 18

BOEKFRAGMENT: RAFELEN Rafelen is een roman over liefde en lot. Een rit in het hoofd van de jonge Clara Badisco, van wie al de zekerheden zijn verdwenen.

H Sanne Huysmans, Rafelen, Uitgeverij Houtekiet, 250 pagina’s (€ 21,99) www.houtekiet.be

et oppervlak is rimpelloos. De waterlijn komt tot net onder mijn ogen en ik hou de adem in. Mijn knieën steken boven het water uit en meteen voel ik daar de kille tocht die de haartjes doet opveren waardoor ze tegen elkaar schuren. Naast de badkuip ligt een klein tapijt. Het rafelt een beetje langs de zijkant. Wanneer het kleed rafelt wordt het werk van de wever tenietgedaan. Aan de uiteinden laten de draden elkaar los. Rafelen is ontwarren, de knopen van het weven loshalen; rafelen is ook verwikkelen, de structuur van het weven weer in chaos storten. Rafelen betekent zowel eenvoudiger maken

als compliceren. Ik doe dat vaak, rafelen. Tornen aan wat steek houdt, uitpluizen wat in de war is. Het kleed is uit elkaar aan het vallen. Het is een proces dat traag maar onomkeerbaar is. Het tapijt wordt bedreigd door zijn eigen draden die het van buiten naar binnen aanvreten. Het gevaar komt uit eigen rangen en begint in de marge. De rafelranden zullen uiteindelijk naar het hart van het kleed voeren en dan houdt het op te bestaan. Er is dan geen rand meer en geen kern, er zijn dan enkel nog draden die willekeurig op de grond verspreid liggen. Rafelen is de worsteling tussen de verknoopte draad en zijn weefsel, tussen wat weg wil en wat insnoert. Het is de paradox van de vrijheid. Weg van verstikkende structuren, de zucht naar bewegingsvrijheid. Vrijheid als bevrijding, ongebondenheid en zelfzucht. Maar

tegelijkertijd krijgt de draad pas zin in het geheel van het tapijt. Vrijheid in de andere betekenis van naastheid, verbondenheid en zorg. Het is allebei waar. Ik moet eerst weg en dan terug. Nee zeggen tegen alles wat me vasthoudt en dan terugkomen en me kluisteren aan wat me nabij is. Ik moet bestaan op mijn eentje en ontstaan in contact. Ik moet eenzaamheid en vriendschap vinden.

BOEKFRAGMENT: DE WERELD VAN SOFIE

Jostein Gaarder, De wereld van Sofie, vertaling: Janke Klok, Lucy Pijttersen, Kim Snoeijing en Paula Stevens, Uitgeverij Houtekiet, 560 pagina’s (€ 19,99) www.houtekiet.be

In De wereld van Sofie beschrijft Jostein Gaarder de geschiedenis van het denken als ‘een drama in veel bedrijven’. Ter lering en vermaak verweeft hij de inzichten van klassieke filosofen met Shakespeare en de sprookjes van Andersen, met Winnie de Pooh en Alice in Wonderland, zelfs met de mogelijkheden van het legoblokkenspel.

n een doordachte combinatie van literatuur, informatie en educatie presenteert hij een attractieve staalkaart van de westerse geesteswereld. Jostein Gaarder verhaalt gestructureerd maar toch verlokkend, soms sprookjesachtig. Kenmerkend is de terugkerende beeldspraak waarbij de schrijver het universum vergelijkt met een gigantisch wit

konijn, dat al dan niet door een goochelaar uit zijn hoed is getoverd. (…) De schrijver probeert aldus te betoveren, maar verhult niet altijd zijn voorkeuren, die duidelijk humanistisch van aard zijn. Hij verweeft de rijke ontwikkelingsgeschiedenis van de filosofie met het bewustwordingsproces van een zoekende enkeling, dynamisch gecombineerd met de inbreng van een raadselachtige leraar. De verteller reikt geen kant-en-klare antwoorden aan op de grote levensvragen. Hij laat zijn personages voorbeschikking en bijgeloof in vraag stellen, maar dat niet alleen. Een almachtige schepper van het universum kan niet gedetecteerd worden, of het zou de Grote Goochelaar dan wel een onbekende ‘majoor’ moeten zijn. De heldin van het verhaal, de veertienjarige Sofie Amundsen,

wordt intens gegrepen door de wil tot weten. Bij het begin van het boek leeft zij geestelijk geïsoleerd. Haar bestaan raakt verstoord als ze anonieme briefjes ontvangt met een serie zinderende zijnsvragen en uitdagende gedachte-experimenten. Deze briefjes brengen Sofie in vervoering en ontvouwen voor haar een nieuw levenspad met wegwijzers naar hoogwaardige denkers en hun theorieën. De geheimzinnige leermeester die het denkavontuur in gang zet, bezorgt haar vervolgens een correspondentiecursus filosofie in afleveringen. Om te voorkomen dat Sofie tijdens het opgroeien afgestompt raakt, wordt ze geprovoceerd en finaal geconfronteerd met misschien wel de wezenlijkste aller vragen: Besta ik eigenlijk wel?

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 19

TOTALITARISME RUE DES ARCHIVES

IDEËEN

Aan de slag met Hannah Arendt

‘Je moet altijd de autoriteit van je eigen handelen zijn.’

Een halve eeuw na haar dood is er nog steeds grote interesse voor het werk van Hannah Arendt (1906– 1975). Onlangs werd haar bekendste boek Totalitarisme opnieuw uitgegeven en deze maand verschijnt de essaybundel Aan het werk met Hannah Arendt, met bijdragen van professionals uit verschillende werkvelden. Door Isa Altink

m uit te vinden waar de Joods-Amerikaanse filosofe haar populariteit aan te danken heeft, spraken we met filosofe Daan Roovers, die zich in haar eigen werk graag door Arendt laat inspireren. Waarom is Hannah Arendt als denker nog steeds actueel in de huidige maatschappij? ‘De wereld is sinds de jaren zeventig natuurlijk erg veranderd, maar als je Arendts boeken leest lijkt het net of ze het over deze tijd heeft. Ze zit dicht op de huid van politieke ontwikkelingen en hoe die zich verhouden tot ons als individu, en ook in sociaalmaatschappelijk opzicht nam zij bepaalde ontwikkelingen scherp waar die in onze tijd alleen maar zijn uitvergroot. Arendt was van mening dat arbeid (huishouden), werk (productie van goederen) en handelen (politiek) idealiter in evenwicht zijn, maar constateerde dat werk, in de zin van de tweede betekenis, de kost verdienen, overmatig belangrijk is geworden, en andere domeinen overschaduwt. Zo worden mensen teruggebracht tot cycli van productie en consumptie, en staan zij amper stil bij wat er gebeurt in de wereld. Ik denk dat dat, gezien de recente explosie

Hannah Arendt van overspannenheid en burnouts, heel herkenbaar is.’ Welke ideeën van Arendt zijn ook in de praktijk, bijvoorbeeld in het onderwijs, goed te gebruiken? ‘Arendt ziet het onderwijs als tussenruimte tussen de privésfeer en de wereld, waarin kinderen vrij moeten kunnen oefenen om burger te worden, zonder de last van politieke verantwoordelijkheden te dragen. Een belangrijk aspect, volgens Arendt, is het gezag van de leraar. Tegenwoordig zie je vaak dat leraren het moeilijk vinden om autoriteit uit te dragen. Het gaat er niet om de baas te spelen, maar om kennis te hebben van de wereld en kinderen daarin mee te nemen. De leraar moet niet wegduiken voor moeilijke discussies en heikele gespreksonderwerpen met jongeren, zeker niet in een gepolariseerde samenleving.’ In Totalitarisme schrijft Arendt dat het verdwijnen van het verschil tussen feit en fictie bijdraagt aan het ontstaan van totalitaire regimes. Hoe werkt dat in de huidige maatschappij? ‘In de tijd van Arendt was

massacultuur nog nieuw. Het beangstigende, volgens haar, was niet zozeer de massaliteit ervan, maar het feit dat die cultuur niet in staat blijkt om mensen bijeen te brengen. De publieke ruimte, waarin we samenleven en ons als individuen aan elkaar laten zien, is voor haar erg belangrijk. In tijden van sociale media raakt die ruimte versplinterd, omdat iedereen in zijn eigen, individuele bubbel zit. Dat is een vruchtbare voedingsbodem voor propaganda en fake news.’ Wat kun je volgens Arendt doen om de wereld te verbeteren? ‘Arendt beschrijft haar definitie van “denken” als een kritische innerlijke dialoog tussen mij en mijzelf: is wat ik doe goed, of kan het anders? Het gaat er juist om te denken en je eigen standpunten niet als vanzelfsprekend beschouwen. Je moet altijd de autoriteit van je eigen handelen zijn en blijven, jezelf continu bevragen. Daarnaast is het voor Arendt ook belangrijk om de andersheid van de ander serieus te nemen. Alleen als de ander mag afwijken van jou, kan pluraliteit in een samenleving bestaan.’

Hannah Arendt, Totalitarisme, vertaling: Remi Peeters en Dirk de Schutter, Uitgeverij Boom, 440 pagina’s (€ 14,90)

Joop Berding (red.), Aan het werk met Hannah Arendt, ISVW Uitgevers, 240 pagina’s (€ 19,95)

Filosoof en essayist Marjan Slob won met Hersenbeest de Socratesbeker 2017. Daarin laat ze zien wat er mooi en opwindend is aan hersenwetenschap en belicht ze ook waar die wetenschap stuit op de grenzen van haar kunnen – soms zonder dat zelf in de gaten te hebben. In Foute fantasieën analyseert Slob de politieke impact van erotische fantasieën en de aantrekkingskracht van wat filosofen ‘het sublieme’ noemen.

marjan slob € 17,9 5

hersenbeest Filosoferen over het brein en de menselijke geest

onberekenbare mens moeten koesteren. Alleen zo kunnen we de vrije ruimte in onze samenleving behouden, alleen met die taal kunnen we onze politieke hoop uitspreken, alleen vanuit die modus kan de liefde ons overrompelen. En er is ook nog een andere, simpele reden om de taal van de geesteswetenschap hoog te houden: de waarheid is ermee gediend.’ – Marjan Slob in Hersenbeest ‘Wonderschoon boek, geheel in de geest van Socrates.’ – Juryrapport Socratesbeker

Winnares van de Socratesbeker 2017 voor het beste, meest prikkelende filosofieboek van het jaar

€ 17,9 5

fo ut e fa ntas i e ë n Kleine filosofie van de ontvankelijkheid

W I N N A A R S O C R ATE S B E KE R 2 0 17

‘Ik geloof hartstochtelijk dat we naast de machtige, succesvolle, kwantitatieve hersentaal over de mens ook een taal van de unieke en

‘De tekst leest zo gemakkelijk dat je bijna niet zou opmerken hoe rijk en genuanceerd Slobs betoog is.’ – Wout van Tongeren in Filosofie Magazine

‘Uitdagend, elegant, alom geprezen.’ – Leonie Breebaart in Trouw

u itg everi j lemnis ca at

‘Stiekem is liefde het filosofische hoofdthema van Foute fantasieën. Het boek gaat – zeker voor mij, op dit moment in mijn leven – over het fenomeen dat je werkelijk kunt vervloeien met wat je vreemd is, mits je je daar ontvankelijk voor betoont. Ik zal betogen dat ik via het lezen van de Bouquetreeks een fantasie voed die me zowel beknelt als bezielt. Om het ongelovige gelach voor te zijn: zeker, deze boekjes voorzien in softporno voor vrouwen. Maar er gebeurt meer. Ik word ook ontvankelijk gemaakt. Ontvankelijk voor een wereld die groter is dan ik kan bevatten en me belooft te vervoeren.’ – Marjan Slob in Foute fantasieën

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 21

TOP 10 FILOSOFIE TOP 10

Bestsellers voor het brein Benieuwd welke filosofieboeken het de afgelopen tijd goed deden? In deze top 10 vind je de bestverkochte filosofieboeken uit de eerste helft van 2017.

Joke J. Hermsen, Melancholie van de onrust. Essay bij de Maand van de Filosofie 2017, Stichting Maand van de Filosofie, 155 pagina’s (€ 7,95)

2 3

Bas Heijne, Onbehagen. Nieuw licht op de beschaafde mens, Uitgeverij Ambo Anthos, 120 pagina’s (€ 10,00)

Michael Puett en Christine Gross-Loh, De weg. Wat Chinese filosofen ons over het goede leven leren, vertaling: Jelle Noorman, Uitgeverij Ten Have, 240 pagina’s (€ 19,99)

Ger Groot, De geest uit de fles. Hoe de moderne mens werd wie hij is, Uitgeverij Lemniscaat, 360 pagina’s (€ 34,50) De geest uit de fles is een boek met een allesomvattend thema, een toegankelijke mentaliteitsgeschiedenis over het moderne denken. Onder het motto ‘filosofie is overal’ verbindt Ger Groot moderne denkers als Descartes en Schopenhauer met de muziek van Mozart, de boeken van Mary Shelley, Disneyfilms, mode, en zelfs graffiti. Zo realiseer je je tijdens het lezen ineens dat de songteksten van Joni Mitchell het levensgevoel van Rousseau representeren.

5 6 7

Miriam van Reijen, Stoïcijnse levenskunst. Evenveel geluk als wijsheid, ISVW uitgevers, 168 pagina’s (€ 17,50) René Ten Bos, Dwalen in het Antropoceen, Uitgeverij Boom, 192 pagina’s (€ 20,00)

Ignaas Devisch, Rusteloosheid. Pleidooi voor een mateloos leven, Uitgeverij De Bezige Bij, 320 pagina’s (€ 19,90) Drukte is een kenmerk van deze tijd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het boek Rusteloosheid van de Vlaamse filosoof Ignaas Devisch veel lezers weet aan te spreken. Devisch probeert in zijn boek de positieve kant van drukte te laten zien. Door onze rusteloosheid komen we in actie en nemen we geen genoegen met een voortkabbelend leven zonder verbetering. Het is een goede les voor iedereen die rusteloos wordt van zijn eigen rusteloosheid.

fische canon toepasbaar maken op vragen uit het dagelijks leven. De denkers uit dit boek kunnen je alledaagse problemen niet wegnemen, maar het leven wel een stuk begrijpelijker maken. En dat is ook een hele troost.

Martha Nussbaum, Woede en vergeving, vertaling: Peter Diderich en Bep Fontijn, Uitgeverij Ambo|Anthos, 400 pagina’s (€ 29,99) Als iemand je gekwetst heeft, zijn er twee dingen die je kunt doen: iemand vergeven, of blijven hangen in wrok en de ander zijn fouten nadragen. Martha Nussbaum pluist de twee tegenovergestelde condities uit. De Amerikaanse filosofe houdt iedereen die lange tenen heeft een spiegel voor, want zij stelt dat de meeste ruzies, beledigingen en voorvallen ‘triviaal’ zijn. Een nuchtere constatering, die een goed tegenwicht biedt in tijden van lichtgeraaktheid op sociale media.

Alain de Botton, De troost van de filosofie, vertaling: Tjadine Stheeman, Uitgeverij Atlas Contact, 304 pagina’s (€ 12,50)

In dit boek doet de oprichter van The School of Life weer waar hij het beste in is, namelijk de filoso-

Deze top 10 is gebaseerd op het marktonderzoek van GFK.

Henk Oosterling, Waar geen wil is, is een weg. Doendenken tussen Europa en Japan, Uitgeverij Boom, 464 pagina’s (€ 24,90)

Altijd het goede denkklimaat

Uw kennis over filosofie verbreden? Dan is het landgoed van de ISVW de ideale plek om u onder te dompelen in stoïcijnse levenskunst, oosterse filosofie en grote denkers als Spinoza, Socrates, Hannah Arendt. Daarnaast organiseren we ook scienceweken met topwetenschappers als Vincent Icke en Nobelprijswinnaar Gerard ’t Hooft. Kijk voor het actuele programma op isvw.nl.

Goed leven | Beter denken Al ruim een eeuw is de Internationale School voor Wijsbegeerte het kennisinstituut waar filosofie en praktijk elkaar ontmoeten. De ISVW maakt filosofie en wetenschap toegankelijk voor iedereen op zoek naar verdieping en inzicht. Als cursist wordt u ontvangen op Landgoed ISVW, dat is gelegen op 6 hectare eigen bosgebied grenzend aan Landgoed Den Treek-Henschoten. De perfecte omgeving om in gezelschap van gelijkgestemden en professionele topdocenten te filosoferen, wandelen, dineren en het glas te heffen op het leven.

ISVW Uitgevers presenteert: 4e druk!

BASISBOEK WESTERSE FILOSOFIE FRANK REBEL (RED.)

STOÏCIJNSE LEVENSKUNST EVENVEEL GELUK ALS WIJSHEID MIRIAM VAN REIJEN

“Het ‘Basisboek Westerse Filosofie’ houdt het bescheiden en relatief eenvoudig”. – NBD Biblion

‘Zet je in voor alles wat in je macht ligt, en accepteer alles wat niet (meer) in je macht ligt’

Basisboek westerse filosofie is een toegankelijk geschreven en aantrekkelijk boek voor iedereen die op zoek is naar basiskennis over de westerse filosofie.

Miriam van Reijen – zelf enthousiast stoïcijn – legt uit, ook aan de hand van alledaagse voorbeelden, hoe het mogelijk is om te leven zonder emoties als irritatie, schuldgevoel en teleurstelling.

152 BLZ. | LUXE PAPERBACK | € 17,50

168 BLZ. | PAPERBACK MET FLAPPEN | € 17,50

Altijd het goede denkklimaat

Filosofieweken uitgelicht LIEFDEWEEK KUN JE LEREN LIEFHEBBEN?

SPINOZAWEEK: DE WEG NAAR GELUK

27 T/M 30 DECEMBER 2017

18 T/M 22 DECEMBER 2017

Liefhebben is niet makkelijk: soms maak je ruzie met je partner, zijn je kinderen opstandig of René ten Bos heb je een hekel aan jezelf. Zijn het romantische of egoïstische idealen die de liefde in de weg staan? Tijdens deze liefdeweek gooien we eerst al onze vanzelfsprekende vooronderstellingen over liefde overhoop om vervolgens te leren hoe we beter kunnen liefhebben. Docenten: o.a. prof. dr. Jan Bransen, Piet Gerbrandy en Denker des Vaderlands prof. dr. René ten Bos.

Altijd al Spinoza willen begrijpen en gelukkig willen worden dankzij Nederlands grootste denker? Maarten van Buuren Een thema dat voortdurend de aandacht trekt is het mensbeeld van Spinoza en het daarmee samenhangende idee van menselijk geluk. Raak geïnspireerd door de vreugde van het inzicht. Docenten: o.a. dr. Miriam van Reijen, dr. Tinneke Beeckman, prof. dr. Kees Schuyt en prof. dr. Maarten van Buuren.

ISVW Uitgevers presenteert: Vrij van intenties stijgen wolken boven de bergtoppen uit, moe van het vliegen weten vogels toch terug te keren. Tao Yuanming (365-427 n. Chr.)

OOSTERSE FILOSOFIE SCHEURKALENDER 2018 MICHEL DIJKSTRA & SIMONE BASSIE (RED.)

Het lezen van wijsheidsteksten uit een andere traditie dan de onze vormt een denkexercitie die je veel kan brengen. Zo maakt de lezer via deze kalender kennis met teksten uit Indiase,Tibetaanse, Chinese, Japanse en islamitische intellectuele stromingen. Ook mooi als cadeau of relatiegeschenk! 736 BLZ. | SCHEURKALENDER | € 15,95

HET Z EKEND HERT

THE SEARCHING DEER

Philosophy & overnight sensations â&#x20AC;&#x201C; Koninklijkelaan 43, B-2600 Berchem (Antwerp)

#& ! ! " !# " $ " ! $ ' ) , ! " # # ") "# ! "" ) $ "#& ) # # "# ! ' % # % # # + # " $ " "# # # $& #& " " % " $ ! " #$"" # ! #$$!) ' ) $ "# ) $' ! !# "# " "+ # # ! " # % " # ! !" # & + # !#, $ # 2634 % # ' " !% & & $ # # # ! $ ! # # ' !"# " ! # # + &&&+ #' !#+ , #' !#0 + +

& " 3125 "# # ! % # # ) # " " ! # . /) + # !$ ! " !# ! " # ! % ! ! # " " # # !" $ # ) & "" ! ! ) ! % !+ ! + $ % ! + !$ % ! " 0 + +

% % # ' # "# ! % ! " ! !"+ ! & !# " # ! " # # "# + ' " & " # % # ! 2211 " ! " " # # % - % ! $ # % " ) % ! ) " ) !" $ + ! " # ! % ! " ' ' ' ! !") " ! !") $# $!" $ # % ! % ! " " # % # # + ! # & ! # "# % ! !$ ! * " !& " " ) " " ! " # " % ! ) " " $# $!") ! , # $!" ! # ) " " $ # % ! + &&&+ " ' !+ $+

een abonnement. Neem Digitaal aanmelden mag ook: boekenkrant.com/abo Ik neem een abonnement op:

VAN ZILVEREN GRIFFEL WINNAAR

STINE JENSEN

Twaalf nummers van de Boekenkrant + alle specials voor â&#x201A;Ź 30,Zes nummers van de BKFilosofie voor â&#x201A;Ź 15,Zes nummers van de BKStrips voor â&#x201A;Ź 15,Zes nummers van de BKJunior voor â&#x201A;Ź 15,Zes nummers van de BKHistorischeRomans voor â&#x201A;Ź 15,-

NIEUW!

BON

naam

m/v

straat

postcode

plaats

In Feestje in mijn hoofd probeert Stine Jensen samen met haar lezers antwoord te geven op de vraag â&#x20AC;&#x2DC;Wat is geluk?â&#x20AC;&#x2122;

land

e-mail

In Alles wat ik voel gaat het over je gevoelens: blijheid, jaloezie, verliefdheid, verdriet en alle andere grote emoties komen aan bod.

telefoon

IBAN nummer betaling

automatische incasso per factuur (+ 2,50 administratiekosten)

geboortedatum handtekening Stuur deze bon naar: Boekenkrant, Visscherplein 160 K22, 3511 LX Utrecht, Nederland

BKF2

Met de 40 prachtig vormgegeven emotie-Â kaarten in deze box ga je op een speelse en vrije manier in gesprek over emoties. Een box vol emoties verschijnt november 2017.

Stine beantwoordt in Lieve Stine, weet jij het? 20 vragen over leven. Heb jij ook een vraag voor Stine? Stel hem op lievestine.nl

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 25

HOOG BEZOEK BRAINWASH FESTIVAL

Nog vijfhonderd mailtjes te sturen Het grootste denkfestival van Nederland komt er weer aan. BKFilosofie liep een middag mee met de organisatoren van Brainwash 2017, die naarstig bezig zijn hotelkamers te boeken voor grote namen als de Canadese activiste Naomi Klein en de Britse bioloog Richard Dawkins. Ondertussen gaan deze bezigheden niet ten koste van de filosofische discussies aan de lunchtafel. Door Ezra Hakze

aterdag 28 oktober is het zover: dan vindt de vierde editie van Brainwash plaats op verschillende locaties in Amsterdam. Het is een groots opgezet denkfestival dat filosofen, schrijvers en kunstenaars een podium geeft voor hun innovatieve ideeën. Festivaldirecteur Ted Tettero is druk bezig met de voorbereidingen, maar maakte

toch tijd om me een middag te ontvangen bij The School of Life in Amsterdam, de organisatie achter het evenement. Het kantoor van Brainwash zit op de eerste verdieping van The School of Life, in een pand dat voorheen van de Rabobank was. Ted: ‘Vandaar dat we ook kogelvrij glas hebben. Zelf zijn we niet zo bang voor shootings hier.’ Verder herinnert niets eraan dat dit ooit een bank was. Er zijn geen dossiermappen te bekennen, maar wel een poster met de tekst ‘Life sucks and then you die’ en heel veel planten. Het is dan ook niet zo vreemd dat er in deze huiselijke omgeving een hond over de gang loopt. Ted vertelt dat het programma voor het festival al rond is. Dit jaar is het gelukt om vele grote namen te programmeren. Zo is bekend dat Grieks econoom en ex-minister Yanis Varoufakis deelneemt aan een discussie over de opkomst van Donald Trump. Ook klinkende namen van Nederlandse bodem staan op het programma, zoals Jan Terlouw, Simone van Saarloos en René ten Bos. Niettemin is er nog genoeg te doen voor het Brainwashteam. Op het kantoor hangt een klapbord met daarop de to-dolijst voor de komende weken. Ted: ‘Ik denk dat we nog zeker vijfhonderd mailtjes moeten sturen.’

Het kantoor

Bookshop in The School of Life Omdat het lunchtijd is, verplaatsen we ons naar een tafel vol met zakken zuurdesembrood, avocado’s, sla, rauwkost en hummus in vijf kleuren. Er zitten vooral twintigers en dertigers aan tafel. We delen de lunch met echte filosofieliefhebbers: iemand begint aan een samenvatting van Homo Ludens, het cultuurwetenschappelijke boek van Johan Huizinga. Terwijl meerdere mensen elkaar in de rede vallen en bediscussiëren of Huizinga nu bedoelt dat de maatschappij een spel is, een serieus spel, of toch iets anders, vraagt een ander om de kaasschaaf. Na de lunch vertelt Ted dat Brainwash zich vooral op jonge mensen richt. Een thema als sociale media komt daarom in de programmering terug. Uitgekauwde stellingen, zoals ‘je moet je smartphonegebruik inperken omdat het slecht voor je is’, zal je op Brainwash niet snel horen. ‘We willen juist nieuwe en verontrustende ideeën belichten,’ vertelt Ted. Deze ambitie vereist een open houding jegens controversiële sprekers. Het maakt de toezegging voor deze meeloopmiddag begrijpelijker. Ook dat wijst immers op openheid en gastvrijheid. Ted: ‘Je bent bij Brainwash niet snel een ongenode gast.’

Met o.a. Naomi Klein, Richard Dawkins, Yanis Varoufakis, Jan Terlouw, Simone van Saarloos en René ten Bos.

HET BRAINWASH FESTIVAL Het Brainwash Festival vindt op 28 oktober plaats op verschillende locaties in Amsterdam. Voorafgaand aan het festival zijn er al meerdere programma’s. Kijk voor tickets of meer informatie op www.brainwashfestival.nl.

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 26

AGENDA FILOSOFIE IN HET LAND

het boek werden honderdduizenden exemplaren verkocht. Schrijvers, filosofen, wetenschappers, politici en kunstenaars lieten zich door De ondergang van het Avondland inspireren. Met: Denker des Vaderlands René ten Bos, essayist Arnold Heumakers en filosoof Henk Oosterling.

10 OKTOBER

AMSTERDAM – Op het Ondergangsfestival in Paradiso presenteert Boom uitgevers het boek De ondergang van het Avondland. Deze beslissende klassieker van Oswald Spengler uit het interbellum blijkt juist voor onze tijd weer verrassend relevant, en wordt nu voor het eerst in het Nederlands vertaald. Van

www.bua.nl

10 EN 18 OKTOBER

AMSTERDAM – In het kader van de filosofiereeks ‘Nieuw licht’ worden twee debatten rondom het essay Nergensland. Nieuw licht op migratie van Femke Halsema georganiseerd. Het eerste debat wordt op 10 oktober in Pakhuis De Zwijger georganiseerd, het tweede op 18 oktober in De Balie. Halsema gaat in gesprek met o.a. Coen Simon en Frank Meester. www.dezwijger.nl en www.debalie.nl

15 OKTOBER

ARNHEM – Boekhandel Hijman Ongerijmd. Ger Groot komt naar Arnhem en gaat in discussie over zijn boek De geest uit de fles. Dit boek is een geschiedenis van de moderne filosofie en een zinnenprikkelende beschouwing ineen. Ger Groot laat zien en horen hoe wij, zelfbewuste én onzekere mensen aan het begin van de eenentwintigste eeuw, zijn geworden wie we zijn. Voor Groot is filosofie overal. Niet alleen grote denkers, maar ook kunst, reclame en zelfs graffiti kunnen aan bod komen tijdens zijn bezoek. Aanvang 14.30 uur. www.hijmanongerijmd.nl

15 OKTOBER

RUFUS DE VRIES

Ger Groot

EINDHOVEN – Boekhandel van Piere. Schrijver en journalist Jan Warndorff vertel over zijn debuut Geen idee, waarin inzichten uit het boeddhisme leiden tot een ‘filosofie van het boerenverstand’. Mindfulness wordt steeds populairder in het westen en steeds meer mensen zoeken houvast in het leven zelf. Ook in zijn filosofie probeert Warndorff dit centraal te stellen, en komt zo tot een filosofie waarin geen ideeën, maar de ervaring van het leven

zelf centraal staan en daarbij de vraag: wat is het leven eigenlijk? Aanvang 14.00 uur. www.libris.nl/vanpiere

26 OKTOBER

ROTTERDAM – Theaterlezing Herman Pleij. Vrijheid, gelijkheid, vriendschap en de geschiedenis van geluk. Het zijn thema’s die dicht bij de Rotterdamse filosoof Erasmus stonden. Wat vinden historicus Herman Pleij en de Rotterdamse columniste Carrie van deze thema’s? In het kader van de Maand van de Geschiedenis en het thema ‘Geluk’ gaat Jeroen S. Rozendaal met hen in gesprek. www.maandvandegeschiedenis.nl

2 NOVEMBER

NIJMEGEN – Radboud Reflects: Het einde van de Amerikaanse droom. De Nijmeegse universiteit nodigt je uit om verder te denken. Voorbij de waan van de dag. Met lezingen, films en debatten wordt de wetenschap toegankelijk gemaakt voor een groot publiek, offline en online. Deze keer staat het boek Het einde van de Amerikaanse droom van Noam Chomsky centraal. Wetenschappers van de Radboud Universiteit bespreken het boek en de stellingen van Chomsky en komen zo tot een discussie die relevant is voor Amerika-kenners en leken. www.ru.nl/radboudreflects

12 NOVEMBER

EINDHOVEN – Boekhandel Van Piere. Amateursaxofonist en filosoof Jurriën Rood schreef het boek Filosofie van de jamsessie en vertelt erover in Boekhandel Van Piere. Rood heeft vijfentwintig jaar ervaring met het spelen in jamsessies, met alle bijbehorende hoogte- en dieptepunten. Als filosoof beschouwt hij de jam als een experiment van mensen die elkaar (nog) niet kennen en in vrijheid met elkaar samenwerken. Het is een prachtige metafoor voor het openbare leven en het publieke debat. De vragen die bij de jam spelen, zijn vragen die ons allemaal aangaan. www.libris.nl/vanpiere

BKFILOSOFIE

OKTOBER 2017 – PAGINA 27

COLOFON VOORUITBLIK

Maand van de Filosofie 2018 ‘Verbeelding aan de Macht’ is het thema van de volgende Maand van de Filosofie, die volgend jaar april weer plaats zal vinden. Dit zijn de data die je alvast in je agenda kunt schrijven.

p 30 maart moet je bij Boekhandel Donner in Rotterdam zijn, want daar is de officiële opening van de Maand van de Filosofie. Als het startschot voor de maand gegeven is, kun je in praktisch elke boekhandel, bibliotheek en elk cultureel centrum wel een filosofie gerelateerd evenement verwachten, met daarbij extra aandacht voor het essay van de Maand van de Filosofie. Vast baken tijdens de maand is de jaarlijkse Nacht van de Filosofie, die op 7 april in Theater de Lindenberg in Nijmegen plaats zal vinden. Mensen die niet uit het oosten van het land komen, niet getreurd; ook andere steden hebben hun eigen Nacht van de Filosofie. In Den Haag vindt die bijvoorbeeld plaats op 14 april. Ook in België en het zuiden van het land zal er genoeg te doen zijn. Zo organiseert Gent op 28 april zijn eigen Dag van de Filosofie. Wie het essay in 2018 gaat schrijven is nog niet bekend, maar te verwachten is dat Denker des Vaderlands René ten Bos weer op veel plekken zal spreken. De vorig jaar benoemde nationale denker is namelijk voor twee jaar aangesteld, en zal dus ook in 2018 in discussie gaan over zijn filosofische expertisegebieden. Van zijn lezingen valt veel te verwachten, want Ten Bos’ interesses zijn zo divers dat hij met een thema als ‘Verbeelding aan de Macht’ waarschijnlijk goed uit de voeten kan.

PRIJSVRAAG

COLOFON

BKFilosofie mag een exemplaar weggeven van het boek Foute fantasieën van Marjan Slob.

CONTACT

Wil jij kans maken op dit boek? Beantwoord dan de volgende vraag: Tijdens de Nacht van de Filosofie 2017 mocht Marjan Slob de Sokrates Wisselbeker in ontvangst nemen. Met welk boek won ze deze prijs? Stuur je antwoord en adres voor 15 december naar redactie@boekenkrant.com onder vermelding van ‘Prijsvraag BKFilosofie’.

DIT BOEK KUN JE WINNEN Wat moet een intelligente, zelfstandige, hoogopgeleide vrouw in hemelsnaam met de Bouquetreeks? Een vrouw met gezond verstand grijpt toch niet naar zulke boekjes? Marjan Slob wel – zelfstandig filosofe en analiste van technologie en beeldcultuur. In Foute fantasieën doorbreekt Slob het onder intellectuelen heersende taboe rond deze romannetjes.

Boekenkrant Visschersplein 160 k22 3511 LX Utrecht Nederland Telefoon: +31 30 2231718 REDACTIE

redactie@boekenkrant.com ABONNEMENTEN

abo@boekenkrant.com Telefoon: +31 172 476085 ADVERTENTIES

verkoop@boekenkrant.com ONLINE

www.boekenkrant.com facebook.com/deboekenkrant twitter.com/boekenkrant instagram.com/boekenkrant

OPLAGE

15.000

VOLGEND NUMMER

De volgende BKFilosofie verschijnt op 2 april 2018. HET TEAM

Hoofdredacteur Anouk Abels Adviseur Regine Dugardyn Redacteur Nicole van der Elst Corrector Christine Tinssen Medewerkers Isa Altink, Janneke Blok, Joost Baars, Ezra Hakze, Margreet de Heer, Alex Hoogendoorn, Nora van Ouwerkerk en Ira Pronk Vormgeving/ontwerp Titus Vegter Uitgever Jan Louwers BKFilosofie is een uitgave van de Boekenkrant. De Boekenkrant biedt kwaliteit voor een breed publiek. De onafhankelijke redactie van deze maandelijkste krant besteedt aandacht aan literatuur, spanning, jeugd, non-fictie en strips.

Marjan Slob, Foute fantasieën. Kleine filosofie van de ontvankelijkheid. Uitgeverij Lemniscaat, 160 pagina’s (€ 16,95)

Filosofie & Geschiedenis bij

‘Arendt wist als geen ander: despoten hebben lak aan de feiten, sjoemelen voortdurend met de waarheid en leggen de vrije pers aan banden.’ – NRC Handelsblad

‘Kunnen we de aarde redden? Ten Bos pleit voor geduld, scepsis en terughoudendheid.’ **** – De Morgen

‘Magnum opus van een doen-denker.’ – Trouw

‘Voor iedereen die denkt dat de mensen een vaste identiteit hebben, is dit boek verplichte kost. Ik beschouw Arjen Kleinherenbrink als een van de grootste talenten in de Nederlandse filosofie.’ – René ten Bos

‘Nieuwe technologieën brengen tal van aardschokken teweeg, ook in onverwachte hoeken.’ **** – De Volkskrant

‘Bijna alle geschiedenissen van de Verenigde Staten zijn door Amerikanen zelf geschreven. Met de verwondering van een Europeaan onderzoekt Verhagen die vragen die de Amerikanen zelf niet stellen.’

Volg ons nu ook op Facebook en Twitter In de boekhandel of via boomfilosofie.nl & boomgeschiedenis.nl