ZATERDAG 20 MEI 2017
ZATERDAG 20 MEI 2017
Genetische manipulatie. Is het de doping van morgen, of misschien toch die van vandaag of zelfs gisteren? Het laatste valt niet uit te sluiten. De technologie is voorhanden en topsporters zijn, zo wees het verleden uit, voor eeuwige roem tot veel bereid. Een Nederlandse test is in de maak om valsspelers op te sporen.
Actueel
In de uitzending ’Dopingjagers machteloos tegen nieuwe epo’ van het KRO-NCRVradioprogramma ’Reporter radio’ staat morgenavond (NPO Radio 1, 19.03-20 uur) gendoping centraal. Onder meer hoogleraar farmaceutische genmodulatie Hidde Haisma en onderzoeks-
Tekst: Marco Knippen Illustratie: Jan Lamers
Gendoping het nieuwe epo? at nieuwe Repoxygen is moeilijk te krijgen. Geef me alsjeblieft snel nieuwe instructies, zodat ik het product voor kerst kan bestellen.’ De citaten, afkomstig uit een e-mail van Thomas Springstein - een gerenommeerde Duitse atletiekcoach die terechtstond voor het verstrekken van anabole steroïden aan een minderjarige hordeloopster -, leidden tot ophef. Want Repoxygen is de merknaam van een gen dat de aanmaak van het eiwithormoon eytropöetine (epo) bevordert. En die toename van rode bloedcellen verbetert de zuurstofcirculatie en zorgt voor meer uithoudingsvermogen. Ideaal dus voor duursporters. Het naar een Nederlandse arts verstuurde bericht was zodoende de eerste concrete aanwijzing voor genetische doping, kortweg gendoping. De e-mail dateert van 2004 en toen het twee jaar later in de openbaarheid kwam, repten sommigen van een ’nieuw tijdperk’. Het wereldantidopingagentschap (Wada) had gendoping toen overigens al op de zwarte lijst gezet. Dat terwijl nog niemand op gebruik was betrapt. Een ontdekking eind jaren negentig van de Amerikaanse moleculair fysioloog Lee Sweeney van de medicijnenfaculteit van de Universiteit van Pennsylvania speelde daarin een rol. Bij muizen met een erfelijke spierziekte die tot spierafbraak leidt, verving hij het zieke gen door een gezonde versie. De geïnjecteerde muizen van anderhalf jaar oud hadden negen maanden later vijftien procent meer spiermassa dan hun onbehandelde soortgenoten. Waarschijnlijk prikkelde IGF-1, een insulinegelijkende groeifactor, stamcellen om zich te ontwikkelen tot volwaardige spiercellen. Na de wetenschappelijke doorbraak kreeg Sweeney het ene verzoek na het andere. Met name bodybuilders en gewichtheffers boden zichzelf als proefpersoon aan. Sommigen boden hem zelfs geld. Hij wimpelde alles af. De gezondheidsrisico’s waren te groot en hij wilde niet meewerken aan
1
directeur Olivier Rabin van het wereldantidopingagentschap Wada, gaan in op het grensverleggende karakter en schetsen het toekomstscenario voor het opsporen van de nu nog eenvoudig te omzeilen dopingtest. Studiogasten zijn de dopingexperts Douwe de Boer en Toine Pieters.
Actueel
Je stopt het gen samen met een bacterie in een soort bouillon en maakt er een kweek van
2
Je spuit het epo-gen je bovenarmspier in
3
Je bicepsen nemen de informatie die in het gen zit op en gaan zich spontaan als nieren gedragen
4
D
Honger naar succes wint het van de ratio
’Reporter radio’
5 6
Lichaamseigen epo wordt geproduceerd
Het bloed transporteert het epo naar het beenmerg De epo zorgt voor de aanwas van rode bloedcellen. Dat heeft een positief effect op de zuurstofcirculatie. Het uithoudingsvermogen neemt toe
sportief bedrog. Het ethisch dilemma en moreel besef stuitten op onbegrip. De honger naar succes won het bij die topsporters van de ratio. Het voedde de gedachte dat zij op internet naar de juiste gentherapie op zoek zouden gaan om vervolgens zelf voor arts te spelen.
Veel risico’s Neem bijvoorbeeld epo. „Eigenlijk hoeft er alleen maar een extra kopie van het epo-gen te worden toegevoegd om de aanmaak te vergroten”, stelt Hidde Haisma, professor genmodulatie aan de Rijksuniversiteit Groningen. „We hebben allemaal onze eigen genen, dus ook een gen dat ervoor zorgt dat we epo aanmaken. Dat gen, ofwel het stukje DNA, kun je isoleren. Als je dat stukje DNA vervolgens inbrengt in cellen, en je geeft ze de instructie mee om extra veel epo te produceren, dan zullen die cellen dat gaan doen.” Het epo-gen online bestellen, blijkt een peulenschil. Daags erna wordt het product gebruiksklaar bezorgd. Net als bij een vaccinatie kan het in de bovenarm worden geprikt. De kosten, inclusief levering vanuit het buitenland: zo’n 200 euro. Dat terwijl het importeren van medicijnen door particulieren, zo leert navraag, niet is toegestaan. „Ik denk dat het al zo’n vijf jaar op deze manier kan worden besteld”, schetst Haisma de weerbarstige praktijk.
Een nanagram epo-gen kan trouwens in het laboratorium simpel tot een milligram worden uitgebreid, licht Haisma toe: „Wij kweken hier bacteriën. In die bacteriën wordt DNA ingebracht en dat gaat zich vermenigvuldigen. Dat gebeurt in bouillon. We schudden dat, omdat de bacteriën lucht nodig hebben.” Zo zou een sporter in één klap een jarenlange voorraad kunnen opbouwen. „Het maken van DNA is niet ingewikkeld”, betoogt Haisma. „Het inspuiten evenmin. Maar de vraag is dan: welke dosering is nodig om ervoor te zorgen dat er significant meer, maar ook weer niet te veel, rode bloedcellen worden aangemaakt? Daar is onderzoek voor nodig, want op dit moment weten we niet hoeveel DNA we moeten inspuiten om die productie van rode bloedcellen een klein beetje te verhogen. Wat dat betreft kleven er veel risico’s aan het gebruik van dit epo-gen.” Het voordeel dat gendoping langer in het lichaam actief blijft, herbergt dus ook een reëel gevaar: een
te hoge concentratie epo in het bloed kan leiden tot klontering en dat verhoogt het risico op hartinfarcten. Bovenmatige spiergroei door het IGF-1-hormoon kan daarentegen kanker veroorzaken. Dat menigeen toch voor de verleiding zal zwichten, komt doordat in tegenstelling tot injecties met kunstmatige epo - gendoping momenteel nauwelijks te detecteren valt.
Junk-DNA Er is weliswaar een door het Wada gesubsidieerde Australische test beschikbaar, maar volgens Haisma is die relatief eenvoudig te omzeilen. Dat heeft alles te maken met het DNA dat om het epo-gen heenzit, het zogeheten junk-DNA. Als dat ontbreekt, is er sprake van gendoping. „Als een sporter weet
welk junk-DNA er normaliter zit, kan dat dus worden teruggebracht.” Inmiddels heeft de dopingwaakhond opdracht gegeven voor het ontwikkelen van een accuratere test, de ’full genome sequencing’. Haisma, die lid is van de gendopingcommissie van het Wada, buigt zich er als deskundige over. „Wij willen het hele gen in het bloed opsporen. Dan kijken we of het identiek is aan het gen dat normaliter in het lichaam van de sporter voorkomt.” De gevoeligheid van de test vormt de grootste uitdaging, meent de Groningse professor. „Je kunt dat epo-gen in een spier inspuiten, dan moet het weglekken in het bloed en in het bloed moet je het vervolgens aantreffen. Maar er lekt heel weinig weg. Dat is een groot pro-
bleem. Net als dat we te maken hebben met een menselijk gen. Dat is voor 99 procent hetzelfde als het gen dat iemand al heeft. Het is ingewikkeld het onderscheid te vinden.” Olivier Rabin, onderzoeksdirecteur van het wereldantidopingagentschap, erkent de haken en ogen. „Alle gedrogeerde sporters pakken is een illusie. We laten zien dat we er bovenop zitten. Dat moet afschrikken. Maar we zijn niet naïef. Sommige sporters doen er alles aan om hun prestaties te bevorderen. We zijn gevallen tegengekomen waarbij middelen werden gebruikt die niet eens op dieren waren getest.” Haisma verwacht de detectiemethode in de loop van dit jaar beschikbaar te kunnen stellen. Dan kan wellicht ook met terugwerkende kracht gendoping worden aangetoond in bewaard bloed. Waarbij het niet ondenkbaar is dat zondaars na hun ontmaskering van kampioenschapsmedailles worden beroofd.
Nederlandse test moet valsspelers ontmaskeren